brabantacademie

erfgoed

erfgoed brabant

Symposium Herdenken blijft een opgave

9 april 2015, Spoorzone Tilburg

Inhoudsopgave

Voorwoord

Panelgesprek

Sandra Smets Expositie:Deverbeeldingvanherdenkenenherinneren Erik Somers DeherinneringaandeTweedeWereldoorloginmuseaen herinneringscentra,nieuweperspectieven

Erik van den Dungen Beleefdeoorlog–oflieverniet? Liesbeth Hoeven Pleidooivooreendynamischeverhaalcultuur

Nawoord

webwww.erfgoedbrabant.nl/academieenwww.erfgoedbrabant.nl/herinneringscultuur

mailMoniqueGroot@erfgoedbrabant.nl

←

←

beeldBoudewijnBollmann←

3

3

6

11

17

20

24

3

Datleverteenspanningsveldopwaarinmenenerzijdsmeernadrukwilleggenoppersoonlijkeverhalenenherinne-ringenvannabestaandenenslachtof-fers,inclusiefDuitsers,eneranderzijdsbehoefteisommeergeneriekebegrip-penindeherdenkingoptenemen,zoalsverzoening,vredeenvrijheid.Hijvraagtdepanelledenominhetkorttevertellenwaarzijtegenaanzijngelopen.

Vier casussenRoelAugusteijnverteltdatdeheemkun-dekringvanGeffenhetideehadopgevatomeenboektepublicerenoverdestrijdrondGeffenin1944.“Inoktober1944brakinGeffeneenzeerheftiggevechttussendegeallieerdenenDuitsersuit,waarbijdebevolkingzichverschansteopzolderseninkelders.Daarwasnooiteerdereenboekovergeschreven.

Voorwoord

Nog altijd speelt de Tweede Wereldoorlog een prominente rol in onze herinnerings-cultuur. De afgelopen jaren ontstond de vrees dat de aandacht voor het herdenken van de oorlog zou afnemen, maar het tegendeel is waar. Zo is het aantal bezoekers aan musea met een Tweede Wereldoorlogcollectie zelfs gestegen.

Vijfenzeventig jaar na het begin van de oorlog zijn er vier generaties die met elkaar herdenken. Herdenken is geen stilstaand proces. Wie en wat we herdenken en hoe we dat doen verandert mee met de tijd. Hoe zorgen we ervoor dat nieuwe generaties betrokken blijven bij het herdenken van de Tweede Wereldoorlog en tegelijkertijd de ruimte krijgen om hier hun eigen betekenis en invulling aan te geven?

Die vraag stond centraal tijdens het symposium op 9 april 2015 dat de Erfgoed Academie Brabant in de Spoorzone in Tilburg organiseerde. In deze bundel leest u bijdragen van de sprekers en krijgt u een indruk van de expositie De verbeelding van herdenken en herinneren die naar aanleiding van het symposium werd ingericht.

Panelgesprek met Marnix Bakermans, Roel Augusteijn, Adriaan Sanders en Jeroen van den Eijnde

Veel erfgoedinstellingen en gemeen-tes zijn op zoek naar een eigentijdse en historisch verantwoorde invulling van herdenken en verzoenen. Dat levert soms fel verzet op. Want mag je uitgere-kend op 4 mei ook gesneuvelde Duitsers herdenken? En mag je bij re-enactment eigenlijk wel Duitse legeruniformen dragen? In deze discussie analyseren vier panelleden enkele spraakmakende, actuele casussen over het herdenken van de Tweede Wereldoorlog. Waarom gaat het daarbij in sommige gevallen mis? Wat zijn succesfactoren? De panelleden zijn: Marnix Bakermans (burgemeester Landerd), Roel Augus-teijn (oud-burgemeester Maasdonk), Adriaan Sanders (voorzitter Heemkun-dekring Uden) en Jeroen van den Eijnde (directeur Nationaal Monument Kamp Vught).

ModeratorArnoud-JanBijsterveld,hoog-leraarCultuurinBrabantaanTilburgUniversity,begintmetdeconstateringdaterduidelijkeverschuivingenzijnindeherdenkingscultuurronddeTweedeWereldoorlog.

Bovendienwildedeheemkundekringdaarbijzichtbaarmakendatdetij-denveranderdwarenendaternuooksprakewasvanverzoening.Symbolischwildemeneenmonumentonthul-lenwaaropdenamenstondenvanalleslachtoffers,zoweljoodse,geallieerdeenNederlandsealsDuitseslachtoffers.Ditplanhadlokaaleenbreeddraagvlak,maartoenindepersbekendwerddatookdenamenvanDuitseslachtoffersvermeldzoudenworden,kwamenen-kelejoodseorganisatiesfelinopstand.Omdatdegemeentehetnietopdespitswildedrijven,beslootmenomgeenna-menophetmonumenttezetten.”

Onderwegkwamenzeelkaartegenendattafereelwildemennaspelenviare-enactment,compleetmetDuitsersinWehrmachtuniformen.Adriaan:“Natuurlijkdachtenwe:uitkijken!Daaromvroegenwehiervoorofficieeleenvergunningaanbijdegemeente.Deburgemeesterzeizeernadrukke-lijkdathetevenement‘volledigver-antwoord’was.Maartoenontvingdere-enactmentgroepeenmemovandekorpschefvandepolitie,waarinstonddatdezeactiviteitnietwerdtoegestaan,ondanksdetoezeggingvandeburgemeester.Hieropwerddeactiviteitafgelast.Duitsersinoverallmochtwel,maareensoldatenuniformwasuitdenboze.”

Naastdezedrieverhalenwaarinmensen–vanuitoprechteuitgangs-punten–eennieuwevormwildengevenaanherinneringenherdenkingendaarbijopverzetstuitten,zijnerookverhalenwaarbijditwélgoedgeluktis.JeroenvandenEijndevertelt:“Hon-derdmetervanhethoofdgebouwvanKampVughtligtBarak1b,eenauthen-tiekegevangenenbarakdieopinstortenstond.Wehebbenditgebouwgeres-taureerdenwildendaarinnietalleenverhalenoverhetconcentratiekampvertellen,maarookdeandereverha-lendieverbondenzijnmetdieplek.Zowerdennadeoorlogindiezelfdebarakeerstcollaborateurs,collaboratiever-dachtenenRijksduitsersonderge-brachtendaarnageëvacueerdeDuitsersuitdegrensstreken.NaeenperiodevanleegstandwerdenerMolukkersingehuisvest.Allemaalgedwongen,tussendieviermurenonderdatenedak.Omdatermeerparallellentussendebewonersgroepenwarendanverschillen,beslotenwedeverhalenvanaldezegroepentevertel-len.Nietlosvanelkaar,maarbijelkaarbinnenthema’s.BijvoorbeeldbijhetthemaOnmachtkwamenverhalenvanjoodseenverzetsslachtoffers,maarookvancollaborateurs.

4

MarnixBakermansmaaktealsburge-meestervanLanderdeenvergelijkbareervaringmee:“DestichtingVierVrijheidSchaijkhadvoordeBevrijdingsdagin2014alsthema‘Verzoening’gekozen.Alsuitwerkinghiervanwildemenon-derandereeengedenksteenvooreeninSchaijkgesneuveldeDuitsepilootonthullen.Detijdwasrijpvoorverzoe-ning,vondmen.MaarookinSchaijkstakdestormopenalsnelkwammentotdeconclusiedathetnietverstandigwasomdeonthullingop4meitedoen.DesteenvoordeDuitsepilootispasinfebruari2015onthuld.”

AdriaanSanderswildemetdeheem-kundekringvanUdenbijdeherdenkingvanMarketGardenvoordejeugdiets‘typischUdens’neerzetten.Zokwamenzeuitbijdegebeurtenissenop18sep-tember1944:opdiedagredendeeerstebevrijdersdegemeentebinnen,terwijldelaatsteDuitsersbijvliegveldVolkelvertrokken.

Wijvindenhetuitdagend,nieuwenpassendbijdetijdgeest.Ikmoetzeg-gendatwetotnutoealleenpositievereactieshebbengehad.”

Waarom ging het mis in Geffen, Schaijk en Uden?RoelAugusteijnisvanmeningdathetverhaalinGeffenuitzijnverbandisge-ruktdoordelandelijkepubliciteit.“Datgafzo’nemotie!Wehebbendebekendejoodseorganisatiesuitgenodigdvooreengesprekenvondenbijbijnaalleor-ganisatiesbegrip,alleenbijFederatiefJoodsNederlandabsoluutniet.Omdatwegeentrekhaddenineenjuridischeactie,hebbenwehetplandoorgezet,zónderdenamen.Welwarendena-bestaandenaanwezig.Watikvooralindrukwekkendvond,wasdatDuitsersenSchottenelkaarnadeonthullingdehandschudden.”

MarnixBakermanszounooitmeerkiezenvooreenverzoeningsactiviteitop4of5mei(ofeenjoodsefeestdag).Verderwasdevolgordevandeonthul-lingvandestenenachterafgezienwatongelukkig,evenalsdenaam‘gedenk-steen’inplaatsvanbijvoorbeeld‘mar-kering’.Ookgingdediscussievolgenshemdeverkeerdekantop:hetgingomverzoening,maarhetwerdeendiscus-sieovergoed/fout.

JeroenvandenEijndevindthetlastigomaantegevenwaaromhetprojectinKampVughtzoweinigverzetheeftopgeroepen:“Zoietsisaltijdmoeilijktevoorspellen.HetsuccesvanBarak1bligtvoornamelijkaanhetfeitdatwejuistfocussenopverhalen(endegroterecontext)énaanhetfeitdatdeplekheelbeladenis:jevoeltdege-schiedenis.Weproberendeverhalenzozuivermogelijktevertellen,waarbijwelatenzienvoorwelkemoeilijkekeuzesmensenstonden.Watechtnietmeervandezetijdis,isomeenzwart-witofheroïschverhaaltevertellen!

Wehebbenhetbijvoorbeeldnietover‘verzetshelden’,maarover‘verzets-mensen’.”Uitdezaalwordtdeopmerkinggemaaktdatdevergelijkingmetdeandereprojectenniethelemaalklopt,wantbijKampVughtgaathetomeencultuurhistorischebenaderingenbijGeffenenSchaijkomsymbolischemonumentenmetnamen.Dangeefjedaareenofficiëleerkenningofeenstatusaan.

InUdenwasgeensprakevanverzettegeneenmonument,maartegenhetdragenvanDuitseuniformen.AdriaanSanders:“Hetzijnzeersterkeme-ningendieuitgespeeldwordenendieobjectiefnietinverhoudingstaantotwaterwerkelijkisgebeurd.Ditwordtuitgespeeldoverderugvangoedbe-doelendere-enactors.Endatterwijlerveeldraagvlakwasbijdeinwoners.”

Toe-eigeningArnoud-JanBijsterveldspreektvaneen‘enormetoe-eigening’vandeherden-kingofhetverleden.Maardatisindezeveranderendetijdnogmoeilijkvoltehouden,denkthij.Dezaalherkenthetverschijnselvantoe-eigening.Daardoorisergeenruimteomditsoortverhalenbreedtevertellenenvallendenuancesweg.JanvanOudheusdengeeftnogeentref-fendvoorbeeldvantoe-eigening:“Toenin’s-HertogenboscheenrondvaartbootdenaamFrederikHendrikkreeg,lever-dedatdiversebozeingezondenbrievenindekrantop.Blijkbaarzijnwenietinstaattotverzoeningenomtegenstel-lingenteoverbruggen,maarwillenwedeslachtofferroltoe-eigenen.Zelfsnameerdan300jaar!”

Arnoud-JanBijsterveldconstateerteenspanningtussenenerzijdsdebehoefteaanpersoonlijkeverhalen,dievaakdesleutelzijntotinleving,enanderzijdsdebegrippenvrijheid,vredeenverzoening.Datwringt,ondanksdebestebedoelin-gen.Hetisdusblijkbaaringewikkeldomverhalendaarvoorintezetten. 5

Hoegoedengelegitimeerdeenherden-kingookis:hetgaatbijnaaltijdgepaardmetfricties.Overigensiserlokaalmeestalweldraagvlakendraagthetbijaanhetgemeenschapsgevoel,maarkrijgjevoorallastigediscussiesalshetnaarlandelijkniveaugetildwordt.

Herdenking en verzoeningVanuitdezaalwordtopgemerktdatdebegrippenherdenkingenverzoeningindezediscussiedoorelkaarwordengehaald.Devraagisnamelijk:moetjewelverzoeningwillenopeenherden-kingsdagals4mei?Jeroenreageert:“Eenmonumentisquasymboliekenvorminderdaadergbeladen.Jezoubijverzoeningmisschienbeterkunnenkiezenvoorandereactiviteiten,zoalsscholenuitwisseling,eenjumelageofDuitseburgersuitnodigeninjege-meente.”OokMarnixBakermanserkentdatjeeenverzoeningmoetloskoppelenvandeherdenkingsdag4mei.Hijdenktdatjedaarbijzekernaaranderevormenmoetzoeken,maarhijgeeftdaarbijookaandatheteigenlijkmaaromeenheelkleineclubgaatdiedehelediscussieonmogelijkmaakt.AdriaanSandersishethelemaalmethemeens:“Jekrijgtnietdekansomopeenhistorischver-antwoordewijzeverhalenovertedra-gen:alsjeDuitsesoldateninoverallsmoetgaankledeninplaatsvanunifor-men,danbenjetochechtbezigmetgeschiedvervalsing.”Arnoud-JanBijsterveldvultaan:“In-derdaad,hetisheeljammerdatdatzomoet,wanthetzijnjuistdestevigecul-tuurhistorischgefundeerdeverhalendiedesleutelzijnnaardenieuwegeneratie.Dieisopzoeknaarauthenticiteit!”

UitdezaalkomtdeopmerkingdatdeaanwezigheidvanFederatiefJoodsNederlandwordtgemist.Dathadverhelderingkunnengeven.Weheb-benJoodsFederatiefNederlandnietuitgenodigdomdatwenietdediscussiewildenoverdoen,maarjuistdebeleids-matigekantvandezaakwildenlatenzien.

6

JeroenvandenEijndevraagtofhetnietnuttigzouzijnalserlandelijkmeerkaderswordengecreëerd,zodatjediediscussienietlokaalhoefttevoerenmetFederatiefJoodsNederlandenjenietaldieveenbrandenkrijgt.Arnoud-JanBijsterveldvindtdateengoedesugges-tie.Hijdanktdepanelledenenmensenindezaalvoorhunbijdrageensluitdediscussieaf.

Expositie De verbeelding van herinneren en herdenken

Tijdens het symposium brachten de deelnemers een bezoek aan de speciaal hiervoor ingerichte exposi-tie De verbeelding van herinneren en herdenken. Publicist Sandra Smets selecteerde de kunstwerken en maakte de volgende analyse:

Eenstaddiekapotgescheurdis,waarmensentenhemelschreien,waarzoveelstadsgenotenzijnafgevoerdenvermoord.ToendeJoodseBijenkorfnadeTweedeWereldoorloghetookgeha-vendeRotterdameenkunstwerkwildeschenken,washetaanOssipZadkineomdatabstracteleedeenmenselijkgezichttegeven.DeVerwoesteStadwerdeenmens,kubistischendrama-tisch,enhetbeeldwerdeeniconischijkpuntineenoprukkendestadvolbouwdynamiek.Monumentenzijnenblijveneenankeralsderestvandewereldverandert.Zehoudenhetvroegervast.

7

reisnaarFrankrijkennaarwaarhetOostfrontlag,wasnietzogemakkelijkteduidenofaftekeuren.

HetterugvindenvanhetverledeninhetlevenvannuisookonderwerpvandestudievankunstenaarAnnetteBehrensnaarAuschwitz:toeneenprivéfotoal-bumvaneenoud-SS-eruitAuschwitzopdook,metvakantiekiekjes,reisdezijnaardiePoolsehuisjesdietoennogtehuurblekentezijn.Hetgruwelijkeverledeniseendiffuusspoorinderea-liteitvanalledag:datbesefhoortbijhetherdenkennu.Demakersvanbronzenmonumententoondenmensendiehetleedhaddenaanschouwdenoverleefdmaarinde21eeeuwmoeteenkunste-naarzoekenalseenarcheoloogendiesporenbewaken.

Behrenskiestvooreenboekvormmetondermeerfotografie,eenmiddeldathetverledenooknaarhethedenkanhelpenhalen.DatdoetonderanderenJardenaGil,metoudeportretfoto’s.Meernogdanbronsiseenfotografischbeeld‘echt’,wateenbeeltenisextraindringendmaakt.Gilverzameldefoto’svan170verdwenenJoodseTilburgersenkoppeldehunbeeltenissenaanlocatiesindestad:zobrachtzenietalleendezeverdwenenmensenterug,maargafzedenabestaandenookeenandereblikopdestaddoorerplekkenaantewijzen.Hetideevanalternatieveroutes,eenlijndoordetijdindeopenbareruimtefysiekzichtbaarmaken,isdelaatstejarenveeltezienindevormvanherdenkings-routes.De‘LiberationRoute’bijondermeerGraveisereenvoorbeeldvan,destruikelstenenwaarvanerinEindhovenal240liggeneenander.Ditsoortroutesbiedteenervaringinzowelruimtealstijd,zekerwanneerherdenkingsritue-lenwordentoegevoegd.RecentkreegdeherdenkingsbrugDeOversteekbijNijmegeneenextraherdenkingsfunctiedooreenterugkerendeSunsetMarch,netzoalshetlandschappelijkeSawahBelandaeenmonumentvoorNeder-landseIndonesiërsisdatjaarlijksop-nieuwwordtingezaaidomondermeer

Hetideedateenmonumenteenmens-figuurmoetzijn,heeftveelkunstenaarsnadeoorloggeïnspireerd–ennunog.Voorveelmensenishetaanschouwenvaneenandermens,ookeeninbrons,eenmanieromempathietevoelen.Hetiseenspiegel.ZowelhetJoodseslacht-offerHelgaDeenalsgesneuveldeDuit-sershebbeninBrabantinrecentejarenindeopenbareruimteeenplekgekre-genviabronzenbeeltenissen,waarmeebeeldhouwersverdwenenfigurenweertastbaarmakeninhetheden.

Tochiseenrelatievanmenstotmensanderswanneerjenietdezelfdeherin-neringdeelt.DitjaarishetzeventigjaargeledendatdeTweedeWereldoorlogeindigde.Terwijldetijddoorloopt,ver-dwijnendeooggetuigenvandieoorlogentegelijkblijftdebehoeftebestaanomherinneringenvasttehouden.Maarhoekunjeietsherinnerenwatjeniethebtmeegemaakt?Vasterituelenzoalsvieringenenkransleggingenvormeneenmanieromindetijdteherdenken,monumentendoendatzelfdemaardanindefysiekeruimte.Daarbijkunnenkunstenaarseenrolvanbetekenisspe-len.Kunstkanhetonzichtbarezicht-baarmakenenzekerbijmonumentenengedenktekensisdatcruciaal:ietsverbeeldenwatandersongezienblijftofvergetenwordt.

Nudeoorlogenherdenkenabstrac-terwordt,blijvenkunstenaarsmetditthemabezig–misschienjuistdoordathetproblematischerwordt.Sommigekunstenaarsduikendearchieveninopzoeknaargeschiedenissendiever-getenraken.Zijkiezennietvooreenmonumentofbeeldalsvorm(hetwoord‘monument’keerterwelvaakterugalsmetafoor)maareerdervooreenfotose-rie,boekofinstallatie.DielaatstevormkozenIngeNabuursenErwinvanDoornvooreenkunstwerkoverhungrootva-der.Zijprobeerdenzijnoorlogsjarenteherbelevenomdegeschiedenisdichter-bijtehalenvanhungrootvaderdie‘fout’zouzijngeweestindeoorlog.Maarzijnverleden,zomerktenzetijdenshun

hetAziatischeoorlogsverledenteher-denken.

InzijnstudienaarherdenkenmerktArnoud-JanBijsterveld(TilburgUniver-sity)opdatindegeneratiewisselingennudenadrukkomtteliggenophetper-soonlijke:delaatstetijdverschijnenveelboekendiegaanovereenpersoonoffamilie.Degepersonaliseerdeverhalenmakenhetabstracteverledenminderanoniem.Kunstkandeafwezigheidtast-baarenvoelbaarmakenénhetkaneenanderperspectiefgeven:naarhetzelfdekijkenmaardanopeenanderemanier.Kunst,literatuur,theaterkanappellerenaaneengevoel,zorgenvoorinleving.Zonderhetrechtstreekseherinnerengaatherdenkennumeeroverhoejedieherinneringkuntvormgevenenhoewijonsermeekunnenverbinden.Zolijktdebehoefteombijdeoorlogstiltestaan,nietteverminderenmaareerdertegroeien.

Datblijktookuitdetoenemendebe-hoefteaanmonumenten–overigensnietalleenoorlogsmonumenten.Ineentijdvanmeermondigheidenmeerburgerinitiatiefgroeitdedrukopdeopenbareruimte,geliefdbijbelangen-verenigingendiezichtbaarheidopeisenmetdemonstraties,gedenktekens,monumenten.Dezedienenomhunstandpuntenenbestaansrechtzichtbaartemaken.Zekereenfysiekmonumentiseenmaterialiseringvaneengeschiede-nisdieertoedoetvoorjouendejouwen.Maardaarziteenmoeilijkekantaandieoorlogsmonumentenalsindsdeweder-opbouwtijdbemoeilijkt:vragenwemeteennieuwbeeldaandachtvoorJoodseslachtoffers,verzetshelden?Waaromwelvoordeenegroepennietvoordeander?Eengedenktekenbetekentrehabilitatie,gelijkhebben,hetiseensoortvoorrang.Daarbijiseenpolitiekebijsmaakonvermijdelijk.

Eencuratordiezichdaarmeebezig-houdtisMihneaMircan,diebijStroomin2008detentoonstellinginrichtte‘Sincewelastspokeaboutmonuments’. 8

HijkomtuitRoemeniëwaarmonu-mentenvooraldemachthebberssym-boliseren,enerdusbijeenpolitiekewisselingvandewachtookbeeldenomlaaggehaaldworden.OokinBrabantistelkensweerbijelkgedenktekendevraag:wiewelenwieniet,enwanneererDuitsenamentussendeherdachteslachtoffersstaan,istelkenseengrotecontroverseendiscussiehetgevolg.DatbleekbijgeplandeonthullingeninGeffen,Goirle,SchaijkenBudel.Hetverledenblijftleven,deopenbareruimteblijfteengevoeligterrein.Metalsgevolgdatstedenvolstaanmetverschillendeoorlogsmonumentenendiscussiesblij-venontstaan.

Zoveelgezichtspunten,zoveelkunst-werken.Deoorlogiszo’ngrootverle-denenzekerwanneerjehetvervlechtmethetheden,levertheteenplurifor-miteitaangedachtenop.Erblijfteenbehoefteaanijkpunten.Wieopdesitevanhet4en5meicomitézoektnaarmonumenten,vindtalleeninBrabantalzestigmonumentendiena2000zijnopgeleverd.Nederlandkentduizendenoorlogsmonumenten:opgedragenaanalleoorlogsslachtoffers,aaneenge-sneuveldindividu,ofaangroepenmen-sen.Maareriseenverschilmetvorigeeeuw:steedsmeerwordtdebetekenisnaarhethedengetrokken.DanwordteenoorlogsmonumentookgewijdaanbijvoorbeelddeGrondwetengelijk-heid(MaartenFleuren,Breda),tegenracisme(JochenGerz,Saarbrücken)ofaanallegesneuveldeninvredestijdenoorlog(Provinciaalmonument,Waalre).TernagedachtenisaandeKoudeOorlogontwierpRAAAFvooropeenmilitaire

vliegbasisSoesterbergeensculptuurindevormvaneenverrijdbareruimte,dieuitnodigtomnatedenkenoverdeherontwikkelingvanditgebied,hopendhetcultureelerfgoedervanonderdeaandachttehouden.Hetideevanlerenvanhetverledenzetaantotmonumen-tenmeteenlesvoordetoekomst.

Hoenuverder,70jaarnadeTweedeWereldoorlog,iseenvraagdiedoorverschillendekunstenaarsonderzochtwordt.Somskomenzetotdeconclusiedatjuistkunsteenbijdragekanleveren,eengatkanvullen.InaMarieSchmidt,eenDuitsekunstenaar,onderzoektdeonmogelijkheidvancollectiefherin-nerenengingdaarvoornaarBerlijn.Zebezochtarchievenengedenkplaatsenenconcludeerdedatsymbolenindestadvoorcollectiefherinnerenteveellosstaanvanhetindividu–teabstract,teonpersoonlijk.Kunst,concludeerdeSchmidtuiteindelijk,isdeenigemanieromdiesamentebrengen:omcollectie-veherinneringenteervarenenhieruitteleren.Juistomdatkunstontstaatvanuiteenpersoonlijkgezichtspunt,kandat

9

hetontbrekendeterugbrengeninonzeherinneringscultuur,inhetcollectiefbewustzijn.

ZoietsmerkteookkunstenaarFotiniGousetitoenzijoponderzoekuitgingnaareendorpinGriekenlanddatver-schrikkelijkheeftgeledenonderdeNa-zi’s.In2012kwamhetdorpopnieuwinhetnieuws:opvallendveeldorpelingenhaddengestemdopdeextreemrechtseGoudenDageraad,eenpartijdiewordtvergelekenmethetNazisme.Gousetigingoponderzoekuitenontdektedathetjuistdeoorlogstrauma’szijndiedoorleveninhetdorp,methaatenangsttotgevolg,waardoordeextreemrechtsepolitiekevoorkeurontstond.OpeenanderemanierdanSchmidtmerkteookzijdatjuistkunstkanhelen:waardegemeenschapgeenvertrouwenmeerblijkttehebbeninpolitiek,stondendedorpelingenwelheelopennaarhaaralskunstenaar.Eencultureelproject,omdathetparticulierenandersis,kanwelbindenenmensensamenbrengen.Hetleverdeveelverhalenop,zowelinGriekenlandalsinNederland.Misschiendatditbeterdanwatookkanhelpenomwondentehelen,enzoeenbijdragekangevenaandetoekomst.

Beelden uit de expositie

Jardena GilDubbelportret

Tilburg 2014/2015Voor de manifestatie ‘Open Joodse Huizen’ op 3 en 4 mei 2014 begon de Israëlisch-Nederlandse kunstenaar Jardena Gil een historisch fotoproject. Ze verzamelde fotoportretten van 195 omgekomen Joodse Tilburgers. Wanneer ze geen foto vond, koos ze een silhouet. Ook die afwezige beeltenis is veelzeggend: het bena-drukte het verdwijnen waar dit kunstproject over gaat. Gil combineerde elke beeltenis met een portret van het woonhuis van de betreffende persoon, zo de persoonlijke gezichten in de stad terugbrengend. De huizen van onderduikers verbeeldt ze als zwart vlak, als symbool van onzichtbaarheid en duisternis. Gils project werd mede mogelijk door crowdfunding die meer opbracht dan het benodigde bedrag. Dat is te zien als een steunbetuiging, een blijk dat haar verlangen tot rechtvaardigheid gedeeld wordt door meerderen.

Foto Boudewijn Bollmann

10

RAAAF / Studio Frank HavermansSecret Operation 610

Soesterberg 2013Bureau RAAAF (voorheen Rietveld Landscaping) ontwikkelde met kunstenaar Frank Havermans een sculptuur ter nage-dachtenis van de Koude Oorlog. Deze periode heeft in Neder-land weinig fysieke resultaten achtergelaten maar was door media-aandacht wel veel aanwezig. Daardoor was de Koude Oorlog ook hier van belang voor de tijdgeest, voor het denken overde wereld. RAAAF en Havermans besloten dit te vatten in een sculptuur voor de voormalige vliegbasis bij Soesterberg. Die was destijds jarenlang ontoegankelijk en wordt nu weer meer opengesteld voor publiek. De sculptuur is een vliegtuig-achtig object dat verreden kan worden. Het kan dienst doen als vergaderruimte met herinneringsfunctie, waarbij de ‘cockpit’ zicht biedt op het landschap. De ruimte is vooral bedoeld voor partijen die een rol kunnen spelen in behoud of ontwikkeling van dit gebied, op het gebied van natuurbehoud of erfgoed. Het doel van de ontwerpers is bewustwording.

Foto Michiel de Cleene

Joyce en Marion BloemSawah Belanda

Arnhem 2006Schuin tegenover Museum Bronbeek in Arnhem ligt het land-art monument ‘Sawah Belanda’, opgedragen aan Indische mensen in Nederland en aan hun vertelcultuur. Het is een initiatief van Joyce en Marion Bloem. Kunstenaar Joyce Bloem ontwierp het parkachtige monument als grasland met natte rijstvelden, omgeven door zeven granieten bladzijden. Daarop staan tekstflarden uit een denkbeeldig boek, door auteur Marion Bloem geschreven op basis van haar fantasie en eigen herinneringen. Onder elke bladzijde ligt een tweede blad, waarop de bezoeker van het landschap zijn eigen herinne-ring denkbeeldig kan invullen. Jaarlijks komen Nederlanders van Indonesische komaf naar het veld toe om, als een ritueel, zaadjes te planten en stil te staan bij hun herinneringen aan de Jappenkampen. Daarmee is het monument ook een locatie om met anderen het Aziatische oorlogsverleden te herdenken.

Foto Niek Ravensbergen

11

Gunter DemnigStolpersteine

Eindhoven en andere steden, sinds 1994In Eindhoven alleen al liggen 244 struikelstenen uit het project ‘Stolpersteine’ van de Duitse kunstenaar Gunter Demnig. Deze stenen in het trottoir herinneren aan Joden, Sinti en andere oorlogsslachtoffers die in de Tweede Wereldoorlog zijn gede-porteerd en vermoord. De stenen liggen voor de woonhuizen die het laatste woonadres waren van de persoon in kwestie. Elke steen is aan één persoon gewijd, om zo het onpersoonlijke van de enorme abstracte getallen te doorbreken. Zes miljoen doden is niet te bevatten. Maar wanneer je steeds een steen ziet, juist op momenten dat je het niet verwacht, inbrekend op je dagelijkse routine, kan de aanblik je naar de keel grijpen. Je struikelt erover, letterlijk maar vooral figuurlijk. Demnig heeft sinds 1994 50.000 stenen in heel Europa neergelegd. Het is een van de weinige projecten die landsgrenzen overschrijdt en zo landen weet te binden in hun rouw en herdenking.

De herinnering aan de Tweede Wereldoorlog in musea en herinnerings-centra, nieuwe perspectieven

De Tweede Wereldoorlog komt in de tijd steeds verder van ons af te staan, niettemin blijft de geschiedenis van de jaren ’40-’45 fascineren. De herinne-ring eraan heeft zich genesteld in ons collectieve geheugen, is een wezenlijk element van onze identiteit en dient nog onverminderd als een moreel ijkpunt. De belangstelling voor de oorlog blijft bestaan, maar de verbeelding van de overlevering verandert en steeds weer worden nieuwe vragen over het verle-den gesteld.

De belangstellingDebeeldbepalendeoorlogs-enverzets-museaenherinneringscentrarichtenzichvanuithuneducatievetaakstellingvooralopjongerenenscholieren.Tochbestaatdriekwartvandebezoekersuitjongvolwassenenenouderen.

Dezebezoekerszijnveelalvanna1945:detweedegeneratie,geborenvanafheteindvandeoorlogendederdegenera-tiedievanafongeveer1975isgeboren.Voorbeidegeneratiesvormtdeherin-neringaandeoorlogeenbelangrijkidentiteitsvormendelementenisdaar-meeeenbelangrijkeredenwaaromdebelangstellingvoordeTweedeWereld-oorlognoglangzalblijvenaanhouden.Degevolgenvanoorlogenbezettingzijnofwarenveelaldirectaanweziginhunpersoonlijkeomgeving.Zijkregendeoorlogservaringenuiteerstehandovergedragen.Opschoolwerddeoorlogonderwezen,dejaarlijkse4en5mei-herdenkingenen-vieringenwareneenvastritueel,inallerleicultureleuitin-gen,zoalsspeelfilms,tv-documentairesenromansstondendejaren‘40-’45centraalenindemediawerdenmaat-schappelijkeaffairesenonthullingendieverbandhieldenmetdeoorlog,zoalsdeaffairesAantjes,Menten,Weinreb,devrijlatingvandedrievanBreda,breeduitgemeten.Voordezegeneratiesiseenmuseumbezoekeenontmoetingmethuneigen,gevormdeherinneringenaandejarenvanoorlogenbezetting.

Foto Boudewijn Bollmann

Ditzijnnietalleenpersoonsgebondenherinneringen,maarveelalherinnerin-gendieookdoorgroteresocialever-bandenwordengedeeldofsomsdeeluitmaaktvaneennationalecollectieveherinnering.Detweedeenderdegeneratieszijnduseveneensdragervandeherinneringaandeoorlog.Doorhetwegvallenvandegenendieuiteigenervaringaanhunnakomelingenoverdejaren’40-‘45verhalen,lijktheteropdatvoorhendebehoeftedebandmethetverledentewillenvasthoudenalleenmaargroeit.Eriseensterkewenstewillenreflecterenophetverleden,datzo’nwezenlijkdeeluitmaaktvandeeigenidentiteit.Menvoeltzichdaarbijvooralaangetrokkentotdevisueleentastbareoverlevering,zoalstezienindemusealepresentaties.Dezedoelgroepenzullendaaromdeoorlogsmuseablijvenbezoeken.

Deherinneringaandeoorlog,diehechtverbondenismetdeverhalenenerva-ringenvandeoorlogsgeneratiewordtdaarmeelevendgehouden.Maarhetbeeldvandeoorlogwordtnietalleeninstandgehouden,hetwordtookgevoeddooraanvullendeherinneringen,diedeverhalenuithollenenvervormen.Be-tekenissenwordentoegevoegddanwelveranderd.Develenieuweuitingenvandecultureleherinneringenzoalsre-enactment-manifestaties,musical-entoneeluitvoeringen,erfgoedtoerismeenvirtuelegamescreërendaarnaastallerlei‘kunstmatige’herinneringen,dieoverigensnetzokrachtigkunnenzijnalsde‘authentieke’individueleencollec-tieveherinneringen.

12

Musea en herinneringscentra in NederlandDehuidigebelangstellingvoordeTwee-deWereldoorlogisgoedtezienisindeontwikkelingenophetmusealeterrein.Deafgelopenjarenishetbezoekaandeoorlogs-enverzetsmuseaenherin-neringscentraalleenmaartoegenomen.Invergelijkingtot1995ishetbezoekers-aantalverdubbeldenin2014trokkendemusealeoorlogsinstellingenveertienprocentmeerbezoekersdanhetjaarervoor.Nederlandteltopditmomentmeerdan85TweedeWereldoorlogmusea.Ditzijninstellingendiezichuitsluitendrichtenopdegeschiedenisvandejaren1940-1945.Opmerkelijkisdatruimveertigprocentvandehuidigeoorlogsmuseaisopgerichtnahetjaar2000.Ditzijnveelalkleinere,zelfstandigemusea,dievaakvoortgekomenzijnuitparticulierever-zamelingenenvooralgerichtzijnopdelokaleenmilitaireoorlogsgeschiedenis.Allemuseabijelkaarkregenin2014ongeveer1,3miljoenbezoekers.HiervanzijnslechtsdeNederlandsebezoekersvanhettotalebezoekaanhetAnneFrankHuismeegerekend.Datismet120.000bezoekersongeveer11%vanhetgehelebezoekerspotentieelaanhetAmsterdamseonderduikpand.Noord-BrabanttelttienTweedeWe-reldoorlogMusea.HetOorlogsmuseumOverloonteltruimhonderdduizendbe-zoekersperjaar.SamenmethetNatio-naalHerinneringscentrumKampWes-terborkenhetAnneFrankHuis,behoortOverloondaarmeetotdedriegrotemusealeoorlogsinstellingendieinNe-derlanddemeestebezoekerstrekt.Ove-rigensheefthetNationaalMonumentKampVughtmetruim60.000bezoekersperjaarooknietsoverbelangstellingteklagen.DeoverigeBrabantseoorlogs-museazijnveelalkleinereparticulieremuseametmilitaireverzamelingendieaandachtbestedenaandemilitairhisto-rischelokaleenregionalegeschiedenis.

Popularisering en militariseringHetmusealeTweedeWereldoorlog-veldgeefteenweerspiegelingvandehui-digeomgangmetdeherinneringaandeoorlog.Eenbelangrijkeontwikkelingvandelaatstejarenisdatersprakeisvan‘democratiseringvandegeschiede-nis’.Degezaghebbendehistoricusendeconservatorhebbennietlangerhetmonopolieophoehetverhaalvandeoorlogwordtverteld.Zowordenertalvanonafhankelijke,particuliereiniti-atievengenomenomdeherinneringaandeoorlogvormtegeven.Eeniederbepaaltzélfhoeenmetwelkaspectvanhetverledenmenzichwilbezighouden.Herinneringsgroepen,hoekleinook,organiserenzichineigennetwerken.Verschillendezelfstandigemusealeoor-logsprojectenwordenopgezet.Zoismetnamedeafgelopentientotvijftienjaarhetaantalparticuliereoorlogsmuseaspectaculairtoegenomen.Hetbetreftinhoofdzaakmuseadieverbondenzijnaanmilitairegebeurtenissenindeeigen,directeomgeving.Zijsluitendaarbijaanbijeenanderbelangrijkkenmerkvandehuidigemusealeomgangvandejaren40-45:eentoenemendebredebelang-stellingvoordemilitair-historischekantvandeoorlog.IllustratiefhiervoorisbijvoorbeelddepopulariteitvandeLiberationrouteinhetoostenenzuidenvanhetland,degrotebelangstellingvoorhetspectaculaireMilitairHisto-rischMuseuminSoesterberg,voorhetAirborneMuseummetzijnslagveld-ex-perience,envoordeherdenkingenvanD-dayenMarketGardendienietalleenveelpubliektrekken,maarookliveopdetelevisiewordenverslagen.

Dezebelangstellingvoordemilitaireaspectenvandeoorlog,richtzichdaar-bijooksteedsmeerophetzogenoemdemilitairedaders-erfgoed.Deafstandintijdmaaktdatwehiermindergevoeligvoorzijngewordenenhetintusseneengeaccepteerdeinteresseis.ZoneemthetaantalAtlantikwall-musealangsdeNederlandsekustlijndelaatstejarengestaagtoe.Plannenzijnineenverge-vorderdstadiumomelkeWaddeneiland 13

binnenkorttevoorzienvaneeneigenbunkermuseum.Economischgezienvormendezemuseadaarbijeenaan-trekkelijkeaanvullingophetcultuurhis-torischtoeristischeaanbod.

Detoegenomenaandachtvoorhetmi-litaireaspectvandeoorlogistekenendvooreennieuweontwikkelingdiezichlijktvoortedoen.Beladenkernonder-werpenalsvervolgingenvernietiging,verbondenmetthema’salsuitsluiting,rassenwaanenethischedilemma’s,diedaarmeeeensterkberoepdoenopdemorelebetrokkenheidvandebezoeker,komenmindercentraaltestaan.Opko-mendzijndemilitairegeschiedenissenmethunheroïekenspecifiekekrijgs-haftigedramatiek,diemeeronbevangenvanaardzijnendaardooralsminderbelastendwordenervaren.

Ookdebeeldbepalendemusea,diezichconformdehuidigemusealepraktijksteedsmeervraaggerichtzullenopstel-len,krijgenookmeeraandachtvoordemilitaireoorlogsgeschiedenis.Maarbijdeinvullingdaarvanzullendezemusea,andersdaninveelparticuliereverzame-laarsmuseawaarhetkrijgshaftigecen-traalstaat,opzoekmoetengaannaarmeerbetekenisgeving.Zijmoetenkriti-schevragenstellenaanditmilitairever-ledenendezeineenbrederehistorischecontextplaatsen.Denadrukzaldaarbijmoetenliggenopthema’salsderelatievandestrijdmachtendesamenleving,degevolgenvanburgersinoorlogssi-tuaties,hetinzettenvanmilitairgeweldomverworvenrechtenenvrijhedenteverdedigenofteheroveren,eningaanopdetalrijkecomplexeafwegingendiebijbeslissingenovermilitairingrijpenwordengemaakt.HetiseenbenaderingdiebovendienaanknopingspuntenbiedtvoordezogewensteactualiseringvandegeschiedenisvandeTweedeWereld-oorlogdoorbijvoorbeeldhetleggenvanverbandenmethedendaagsegewelds-conflicten.

Lokale geschiedenissen en het persoonlijke verhaalIndeopzetvanrecenteinrichtingenvanoorlogsmuseaen-tentoonstellingenzijntweebenaderingenduidelijkwaarneem-baar,diebeidenhetzelfdedoeldienen:hetverledendichterbijhalen,eninvoel-baarenvoorstelbaarmaken.Hetbetreftdeaandachtvoordelokale,regionalegeschiedenisenhetcentraalstellenvanpersoonlijkeverhalenengetuige-nissen.Hetgebruikmakenvandezelokalegeschiedenissenenpersoonlijkeverhalenisintusseneenveelbeproefdrecept,maarblijktonverminderdeffec-tief.Vooralvooreenjongeregeneratie,dieverderafstaatvandegeschiedenis,behoudtdezebenaderinghaarzeg-gingskracht.Nietvoornietszijndeafge-lopenjarenveelooggetuigenprojectenuitgevoerdomdeoverleveringuiteerstehandvastteleggen.Dedirectebandmetdeoorlogsgeneratieblijftdaardoor-opindirectewijze-instand.Persoonlijkeverhalenroepeneenidentificatiemethetverledenopenbiedeneenvormvaninleving.Ookhethistorischemusealeobject,datappelleertaaneenbehoefteaanauthen-ticiteitenhistorischebeleving,wordtvanuitditperspectiefgetoonddoorereenpersoonlijkverhaalaantekoppelen.Hoetriviaalofgewooneenvoorwerpogenschijnlijkookis,doordecontextendepersoonlijkeherkomstkomteengeschiedenistotlevenenwordtheteenaansprekendmuseaalobject.

14

Hetgevaarbestaatdatereenvrijblij-vendevoorstellingvanhetverledenontstaat.Want,losvandesubjectieveaardvangetuigenissen,kanerdoorhetaccentuerenvanpersoonlijkeverhalensprakezijnvaneenvergaandesimplifi-catieendreigtereenversnipperingvanhethistorischebeeldenvandeherin-neringscultuurteontstaan.Hetzichtopdebredecontextvandegeschiedenisverdwijntnaardeachtergrond.Oftewel,doordeopemotiegerichteverhalenkandebeeldvormingvandeTweedeWe-reldoorlogsteedsverderafrakenvandecomplexehistorischeomstandighedenwaaruitdeoorlogisvoortgekomen.Tussendepopulairepersoonlijkevoor-stellingenvandeoorlogendekennisvandatverledendreigtdaarmeeeenkloofteontstaan.Erontwikkeltzicheenhistorischbesefdatgebaseerdisopnotiesenemoties.Dooreenongebrei-deldgebruikvanlokalegeschiedenis-sendreigtditeveneenstegebeuren.Deplaatsgebondenhistorischegebeurte-nissenkunnengeïsoleerdenopzichzelfkomentestaan.Eenvergaande‘dif-ferentiatie’wordtindehandgewerkt.Hetverhaalvandeoorlogverschilt,afhankelijkvandeplekenhetstand-puntvanwaaruithetwordtverteld.Debenaderingzaldaarommoetenzijn,dathetaccentweliswaargelegdwordtopdelokaleherinneringenenhistori-schegebeurtenissen,maardatdaarbij–impliciet–duidelijkwordtverwezennaarbredereverbandenenuniverselebetekenissen.Hierwordtookweldeterm‘Glocalization’voorgebruikt:kortsamengevat:hetsamengaanvanzo-weluniverselealslokaleenspecifieketendensen.PerslotvanrekeningzalookinzichtelijkgemaaktmoetenwordendatdeTweedeWereldoorlogeenwereldwijdhistorischfenomeenis.Dekunstis:klei-negebeurtenissenineenruimperspec-tiefteplaatsen.Bijgebruikvangetuige-nissenmoetdebetekenisdaaromnietalleenliggeninhetoproepenvaninle-vingenemotionelebetrokkenheid,maardienendeverhalenzogeselecteerdteworden,datdezetegelijkookillustratiefofexemplarischzijnomgroterehistori-scheverbandeninkaarttebrengen.

Erzijnookkanttekeningenteplaatstenbijeenrijkelijkgebruikvanlokalege-schiedenissenenpersoonlijkeverhalen.

Doordeindividuelegetuigenisseninrelatietebrengenmethetmakenvankeuzesonderoorlogsomstandigheden,hetinzichtelijkmakenvandegevolgendiedatheeftvoorindividuensamen-leving,enhetpresenterenvanmeer-voudigeinterpretatiesvanhetverleden,wordtdebezoekerinstaatgesteldkritischnaardegeschiedenistekijkenentotmeningsvormingenreflectietekomen.Kortom:hierligteentaakweg-gelegdvoordetentoonstellingsmaker,diehierineensterkeregisseursfunctieheeft.

Beleef en ervaarHoehetverhaalvandeoorlogindeoorlogs-enverzetsmuseaenherinne-ringscentrawordtverteld,getoondenbeleefd,wordtookbepaalddoordesnelveranderendehedendaagsecultuur.Hetbeeldvandeoorlogwordtsteedsmeerbeïnvloeddoornieuwemedia;incom-putergamesenandereonline-uitingen,eentoenemenderfgoedtoerismewaarverledenenvermaakmetelkaarwordengekoppeldenspektakelstukkenalsSol-daatvanOranjeendevoorstellingAnne.Devraagnaarhetoproepenvanbelevingenensceneringgroeit.Nieuwegenera-tieswilleneenmeerconcretevoorstel-lingvanhetverledenkunnenmaken.Tegelijkwordteengeromantiseerdbeeldvandejaren40-45gecreëerd,waarinfictieenwerkelijkheidinelkaaroverlo-pen.Inhuidigeentoekomstigemusealeover-drachtlijkt‘authenticiteitsbeleving’hetsleutelwoordtezijn.Deouderwetsesta-tische,veelalfeitelijkeengrondiggedo-cumenteerdepresentatiesmakenplaatsvoordynamischeeninleefbaremusealeinrichtingen,presentatiesenproducties.Debezoekervannuwilhetverledenalshetwarevoelenenwil‘echtheid’indevormvanauthentiekevoorwerpen,hetbezoekenvan‘echte’historischeplek-kenendeidentificatiemetpersoonlijkeverhalen.Daarbijisersteedsmeersprakevaneengecreëerdeauthentici-teit:eenhistorischeverbeeldingverpaktinensceneringen(re)constructiesvanhetverleden.Steedsmeeris‘ervaaren 15

beleef’hetmotto.Debelevingwordtbij-voorbeeldgepresenteerdinhetAirbornemuseumHartensteininOosterbeek,metzijnAirborne–experience,maarisookbepalendvoordepopulariteitvanthea-terproductiesals‘SoldaatvanOranje’en‘Anne’.

Aanhetoproepenvanbelevingzijngrenzenverbonden.Indepraktijkkandebelevingendeensceneringimmersdeoverhandkrijgen,wanneerzijlos-gemaaktwordtvandecontext.Inopemotiegerichtevoorstellingen,waarhetonderscheidtussenfeitenfictieteveelisvervaagd,ofzelfsvolledigisdoorgeslagennaarverdichting,wordtdemogelijkheidtoteenkritischereflectiebeperkt.Erwordtdaneerdereente-genovergesteldeffectbereikt.Dege-schiedeniswordtteruggebrachttoteenreeksopzichzelfstaandeindrukkenenemoties,waareffectenensensatieeendoelopzichzijngeworden.Daarbijdoetzichooknogeensdevraagvoor:hoeverkanmengaanmethetoproepenvaneenbelevingvaneenbeladengeschiedenis?Hetisdaaromzaakeenjuistebalanstussentebiedentussenverantwoordeeducatieeninformatieenerzijdsenemotieensensatieanderzijds:tussenrestauratieenentertainment.Daarbijbenadrukiknogmaareensdatvooraldebeeldbepalendemuseaookeenmaatschappelijketaakhebben.Zijkunneneenbijdrageleverenaandesocialesamenhangindesamenlevingdoorinhunpresentatiesookeenmorelebetekenisgevingtekoppelen.Doorhetleggenvandeverbindingmetdewaar-desdietijdensdeoorloginhetgedingwaren:deschendingvandemocratischerechtenenvrijheden,endooraandachtteschenkenaandegevolgendaarvan:vervolgingenmassaalgeweld.Hetisdezemaatschappelijkeinvulling,diedeoorlogs-enverzetsmuseaenherin-neringscentrakenmerkenenwaarinzijzichonderscheidenvananderehistori-schemusea.

Museaal herdenkenKorteenandereconstatering:ken-merkendvoorveelbeeldbepalendeoorlogs-verzetsmuseaenherinne-ringscentrais,datdeinstellingennaasteenherinneringsfunctieookeensterkeherdenkingsbetekeniszijngaankrij-gen.‘Museaalherdenken’maaktdeeluitvandepresentatie.Verspreidoverhetlandzijntalvan40-45museamo-numenteninhunopstellinggaanop-nemen.Sommigemuseazijnopgerichtalseen‘monument’omdeslachtofferstegedenken.ZoishetOorlogsmuseuminOverloonin1946aanvankelijkop-gezetalseerbetoonaandegevallenentijdensdeheftigetankslagomhetdorpinoktober1944.IndeloopvandetijdishetmuseumparkinOverloonuitgebreidmeteenhelereeksoorlogsmonumen-ten.OokinNationaalMonumentKampVugtzijnmetregelmaatgedenktekenstoegevoegd.Daarnaastzijnermuseadiestilte-ofbezinningsruimtenhebbeningericht.Herdenkenenherinnerenlig-geninelkaarsverlengde.Zijvormeneenverbindingvanverledenenheden:eenherinneringeneenwaarschuwingvoordetoekomst.

Thema’s en benaderingenNaastvertrouwdeonderwerpenalsvervolging,verzet,terreurendagelijksleven,richtendeoorlogs-enverzets-museaenherinneringscentrazichookopnieuwethema’senanderebenade-ringen.Ikgafalaan;eriseengroeiendeaandachtvoormilitairhistorischege-schiedenissen.MaarhetaccentzalookmeergelegdwordenophetwereldwijdekaraktervandeTweedeWereldoorlog,datletterlijkenfiguurlijk‘eengrenze-loosconflict’is.Belangrijkeinvalshoekisverderdathetverledenvanuiteenmeervoudigeperspectiefwordtbenaderd.Erbestaatgeeneenduidighistorischbeeld.Erzijnmeerdereherinneringsgroepenendaar-meeookmeervoudigegeschiedenissen.Mededoorhettoepassenvanpersoon-lijkeverhalenlagdenadruklangetijdophetpresenterenvaneenherinnerings-beeldvan‘slachtoffers’.Hiervanzijnnu 16

eenmaalookdemeestegetuigenissenvastgelegd.Delaatstejarenishierinmeerevenwichtgekomen.Zowordtnumeeringegaanopervarin-gen,beweegredenenenachtergrondenvandedaderkantvandegeschiedenis.Naarverwachtingzaldezeontwikkelingnaareen‘nieuwregimevanherinnering’sterkerwordennaarmatedeafstandintijdendeemotioneleafstandtotdeoorloggroterworden.

Voortszaldeaandachtsteedsmeeruitgaannaarhoewena1945zijnom-gegaanmetdebeeldvormingoverdeoorlogenhoedesamenlevingisomge-gaanmetdeherinneringaandejaren’40-’45.Getoondwordtopwelkewijzeuitingisgegevenaandeherinneringinmonumenten,herdenkingen,literatuur,speelfilmseninmuseaententoonstel-lingen,maarookindehedendaagsepopulaireuitingen.DitgeeftinzichtindeplaatsdiedeherinneringvandeTweedeWereldoorloginonscollectievebewust-zijnna1945heeftingenomenenhoedezevormheeftgegevenaaneeneigen,nationaleidentiteit.

Erik Somers,ishistoricusenverbondenaanhetNIODInstituutvoorOorlogs-,HolocaustenGenocidestudies(NIOD).In2014promoveerdehijaandeUniversiteitvanAmsterdamopdestudieDeoorloginhetmuseum.Herinneringenverbeelding.e.somers@niod.knaw.nl

Beleef de oorlog – of liever niet?

‘De nieuwe attractie Baron 1898 waar de Efteling aan bouwt, is niet alleen een superachtbaan, maar vertelt ook het verhaal over de mijnbouw in Nederland in de negentiende eeuw’, zo schrijft het Brabants Dagblad op 10 maart 2015. Kennelijk is vermaak alléén niet meer genoeg om consumenten naar het pret-park te trekken, maar is er ook zoiets als inhoud nodig. Waarom gaan musea dan op zoek naar meer vermaak in hun exposities, en laten ze het niet bij eigen-tijds overgedragen inhoud alléén, is dan de vraag.

Dezebijdrageiseenopdepraktijkgerichtetegenhangervandeweten-schappelijkepresentatiesvandaag.Mijnpresentatieishierendaarvilein.Elkmuseumdathiernaaandeordekomt,endatikzelfrecentnogbezochtinfami-lieverband,heeftzijnminpuntenwaar-vanikhier‘handig’misbruikmaak.Datlaatonverletdatjeindezemusea,dieofwelnieuwofwelgrootschaliggereno-veerdzijn,veelwijzerkuntwordenoverhoejeslimkuntomgaanmeteffectieveoverdrachtvandeinhoud,hoejemusea-leobstakelselegantkuntwegontwerpenen–overexperiencegesproken-hoebelangrijkderolvangoedemedewer-kersisvoordetotalebezoekerservaring.Bovendien,alsjevanhetOorlogsmu-seumOverloonkomt,waardevasteopstellingruimdertigjaaroudis,moetjeereigenlijkhetzwijgentoedoen,wantelkvandiemuseapresteertnaarmuse-alenormenveelbeterdanOverloonopditmoment.DeanderekantisdatjuistOverloon,metweiniggeldmaareenfor-midabelemissie,zijnbestmoetdoenomtelerenvanhoehetkan,hoehetmoetofhoehetvooralníetmoet.Indiegeestmoetudezebijdragezien,metexcusesopvoorhandaaniederdiezichhierdooraangevallenkanvoelen.

17

HetSpoorwegmuseumheropendetienjaargeleden.Datdaartreinenzoudenstaanwasteverwachten...Maardatjeerintreinenkonríjden,wasdateenvondstofjuistdecapitulatie?Inelkgevalwasookditnietsnieuws:erlagaleenkleinespoorbaanophetbuitenter-reinvanhetmuseumenmenigUtrecht-seouderheeftdaarzijnkinderenindejaren’80en’90inrondgereden.Nietzofancy,enmeteenhoogAntonPieck-gehalte,maarniettemin.WatdirecteurPaulvanVlijmendeed,wasdietrein-baanoverkappenenookouderenlateninstappen.Geennieuwconcept–hijmaaktealleeneenbestaandebelevenisnuookvoorvolwassenentoegankelijk.Alsjenaardebezoekersaantallenkijkt,washeteenschotinderoos.Watonsbrengtbijdeoorlogsmusea.

Deoorlogsmuseadoenookinrijdendmaterieel,ofopzijnminstinschiettuig.Enhebbenzijdiezakenmisschiennietindecollectie,danblijktmetmodernemiddelenvrijeenvoudigtocheenvirtu-eelslagveldtecreëren.Voordesignerszijndemogelijkhedenonbegrensd,maarwaarstaanmuseumdirecties,ethischgezien,opditpunt?

Eenrecentetriplangsdrieinstellingenlaatziendatgrenzenopschuiven,mar-gestussenmuseaenvermaaksmallerworden,endemusealemeerwaardenietaltijdwordtbenut.Datdiemeerwaardekanschuileninhistorischelocatie‘sec’isallanggeennieuwsmeer:elkmuse-umenelkeherinneringsinstellingindeWO2-sectorzoektnaarmanierenomzodeeigenauthenticiteittebenadrukken.

EnmeteenoorlogdieinNederlandvijfjaarduurdeenvrijwelgeenplaatsonberoerdliet–waarbijdienaarkeuzemetverzet,vervolgingofmilitairgeweldingekleurdkanworden–iservoorelkelocatieweleengelegenheidsargumenttevindenomdiealslieudememoiretebestempelen.Eccebellum!

Inverschillendemuseawordjeklaar-gestoomdvoordeexpositiedooreenintroductiefilm–vaakmethetdoelomtijd,plaatsencontexttekaderen.Somsgebeurtdatineensereneomgeving,meteigentijdszitmeubilair.MaarinhetNormandischeJunoBeachCentre,sinds2003gevestigdinCourseulles-sur-Meraanhetstrand,komjeineensoortdenkbeeldigebootuit:jevaartfilmischnaardestrandenvanNormandiëindevroegeochtendvan6juni1944.Depresentatiewordtvóórje,maarookaanstuur-enbakboordzijdegepresenteerd.Hetwachtenisalleennogmaarophetneerlatenvandeklep,waarnaje–degeschiedenisindachtig–verwachtnietminderdanvolondervuurgenomenteworden.Maarwaterookgebeurt,dátniet.Eneigenlijkgebeurterhelemaalniets.Jekomtindevasteopstellinguitzonderlogischekoppeling.Hierhadeenbelevenisietskunnentoevoegen.Nudiehelemaaluitblijft,kunjejeafvragenwaardatinterieurvandiedenkbeeldigebootnouzovoornodigwas.

DichterbijhuisheropendehetBastogneWarMuseuminmaart2014,naeenflin-keuitbreidingeneenforsemodernise-ring.HiergaathetnatuurlijkomdeslagindeArdennen,eind1944.EenenormlegeraanAmerikanenwasopenigmo-menttotaalomsingelddoordeDuitsetroepen.DoordemistendesneeuwkondegeallieerdeluchtmachtniettehulpschietenenleekdeoverwinningdeDuitsersnietteontgaan.Eenhistorischecliffhanger.Maargelukkigtroknetopdetijdhetwolkendekopenenkondebevoorradingweeropgangkomen.Vandathistorischegegevenbleekwelietsmooistemaken.Zokwamerinhethartvanhetmuseumeentheater, 18

waarinjeopkunststofboomstammenzitenhetnagebouwdedonkerebosintuurt.Devoorstellingduurtongeveereenkwartierenisvoorenkeletientallenmensentoegankelijk.Hetverhaalverteltvandeslagendekantelendeverhoudin-gendaarbinnen.TegenheteindemaaktdeAmerikaansehoofdpersoonzijnDuit-setegenstander,diegewondisgeraakt,krijgsgevangenenvoerthemaf.Maarzekomenineenbombardementterechtensamenschuilenze’snachtsineenkelder.DedageropwordtdeDuitserovergedragen.Zewensenelkaarnognetgeenbehoudenthuiskomst,maarhierschuurthet…Ikgelooferginnoguts,noglory,maarinditgevalduurdehetwekenvoordatikhiermeeinhetreinekwam:voormijisditteveelDisney,enwaybeyondauthenticiteit.

BeginditjaardraaideindebioscoopdefilmTheImitationGame.DiegaatoverdeBritsewiskundigeAlanTuringdieeengrotebijdrageleverdeaanhetont-cijferenvandegeheimeDuitseEnigma-codes.Hijdeeddat,samenmetveleanderen,vanafhetlandgoedBletchleyParkinEngeland.Hetoudelandhuisstaaternogaltijd,omringddoorkrak-kemikkigebijgebouwendieertoenookalstonden.Hetmuseumdaarrenoveert.Eendeelisgedaanendatzieterbuiten-gewoongoedentoegankelijkuit.Maarhetlandhuiszelf,hetbeeldmerkvanhetmuseum,waseengrotedeceptie.Dáárverwachtjedetopcollectie.Toch,hoeikookzocht,nietsvandatal.Legeka-mersenzalenmetkunststofmeubilair.Behalveachterin.Daarwaseengrotezaalwélingericht.Maarmetdekledingendepropsenhetdecorvandefilm:TheImitationGame…BletchleyParkisduidelijkeenmuseumintransitie.Maarkennelijkbewaartmendaarhetbestevoorhetlaatst.Hetgevoelvanauthenti-citeit,datje–natientallenjarenMorseenMidsomerMurders–zekerineenEngelslandhuiszouverwachten,wordttotaalonderuitgehaalddooreenvol-strektniet-authentiekepresentatiewaareenfilmmuseumjaloersopzouzijn!

Watleerdeiknouvandieroadtriplangsbuitenlandsecollega’s?

• Courseulleswaseenfantastisch museum,alleendielandingsboot werktenietvoormijnbeleving: bouweenechteexperiencein, diejeinderdaadindestemming brengtomdeinformatieopte nemendieerdaarnakomen gaat.Isdateenbrugtever,zie erdanvooralvanaf!Maar,afge ziendaarvan,hetJunoBeach Centreishetbestemuseumdat iktotdusverinNormandiëzag.• Bastognewasvoormijteveel happyending.Ikleerdedaar vandatjemisschienbest eenAV-spektakelmaginbouwen omeenstemmingtecreëren, maardiemoetdanwelleidentot eenervaringdiein enigematecorrespondeert metietswatjeals‘dehis- torischerealiteit’zoukunnen aanmerken–omtevoorkomen datercognitievedissonantie ontstaat.• EnBletchleyParkleerdemij datauthenticiteitniet vanzelfkomt:ookalzitjeopde plekwaarhetdestijdsgebeurde, jekuntnietalsvanzelfsprekend heidaannemendatdebezoeker datgevoeldanautomatischook gaatervaren.

Deconclusiedieiktrek,opwegnaarrenovatievanOverloon,isdanookdevolgende.Tegenhettoevoegenvanbelevenis-elementenopzichzelfbestaatwatmijbetreftgeenbezwaar.Maarhetkannietongebreideld,alsjejegeloof-waardigheidwiltbehoudenalsmuseum.Dekernisdatdiebelevenisinhoudelijkbinnendebandbreedteblijftvanwatintrinsiekineenmuseum,zijnhistorie,zijncollectieen/ofzijnlocatieligtopge-sloten,engebruikmaaktvanmodernetechnologieomjuistdieintrinsiekeaspectentebenadrukken.

19

Devraag,totslot,isofjetegenwoordigalsmodernhistorischmuseumnogzonderzo’nexperiencekunt.Volgensmijwel.EengoedvoorbeelddaarvanishetRedStarLineMuseumindehavenvanAntwerpen,overdeemigratievanEuropeaneninde19een20eeeuwnaardeVS.Datmuseumslaagtergeweldiginomzonderkarretjesofzonderelek-tronischeoverkilljetochhetgevoeltegevendatjezelfmeegaatindetijdvantoen.Volophistorischebelevingenvolopauthenticiteit.DaarkunnenweinOver-loonnogwatvanleren.

Erik van den Dungen isdirecteurvanHetOorlogsmuseumOverloon.

Pleidooi voor een dynamische verhaal-cultuur

In de afgelopen jaren is mij door velen van u gevraagd waar mijn interesse in Auschwitz nu toch vandaan komt. Steeds opnieuw stelde u mij drie vra-gen. En steeds opnieuw leverde het antwoord dat ik u gaf een verbaasde blik op. – ‘Ben je zelf al eens in Ausch-witz geweest?’. Mijn antwoord was Nee. – ‘Spreek je voor je onderzoek wel met mensen die Auschwitz overleefd heb-ben?’ Nee. En tenslotte de vraag, nadat ik uw suggestie had weerlegd dan toch op zijn minst zélf joods te zijn: ‘Is het niet deprimerend om je elke dag in Auschwitz te verdiepen?’. Opnieuw: Nee.

Inditessayzalikumijnantwoordtoelichten.Ikvertelugraagoverhetmomentdatmijnonderzoekfeitelijkrichtingkreeg.Datwasindezomervan2011,tijdenseenreisnaarBerlijn.Indezestadzijnertalrijkeplaatsentevindendieonsaanhetoorlogsverledenherinneren.Eenbezoekaanhetnabij-gelegenvoormaligeconcentratiekampSachsenhausen,mochttijdensmijnveldwerknietontbreken.Ikziemezelfnogstaanineenpendelbus,volgeproptmettoeristeninregencape.Ikziemezelfnoglopen,eenfototoestelinmijnhand,langsdeziekenbarakkenenderestenvanhetcrematorium.Ikziedeoudebomennogvoorme,aanderandvanhetkampterreinnetbuitenhetprikkeldraad.Bomendiehebbengezienwatopdezetroostelozeplaats,opdezeuitgestrektelegevlakten,nietlangerzichtbaarenmisschiendaardoorzovoelbaarwas.Devernietigingvanmensenlevens.

–Nee.InAuschwitzbenikniet, nogniet,geweest.Ikbezocht voormaligconcentratiekamp Sachsenhausen.

20

InSachsenhausenlag,netbuitenhetvoormaligekampterrein,eenmuseum-winkel.Mijnblikvielopeenboekmeteenfascinerendetitel:EinGlückskind–Eengelukskind.Hetboekwasgeschre-vendoorThomasBuergenthal.ThomashadalskinddeberuchteDodenmarsvanAuschwitznaarSachsenhausenover-leefd,indestrengewintervan1944.Iknamhetboekmeeenlashetindetreinterugnaarhuis.IklasoverdeopluchtingdieThomasalstienjarigejongengevoeldhadbijhetzienvandeingangvankampSachsen-hausen.Tiendagenlangwashijzon-dervoedselonderweggeweest.Iklasoverzijnverblijfindeziekenboeg,waarThomasvrijweldirectnaaankomstinhetkampwerdopgenomenmeternstigbevrorenvoeten.IklasoverdefrequentebezoekjesvanzijnmedegevangeneOddNansen,dieinhetkampwasbelandvanwegeverzetsactiviteitenendiedejongenverblijddemetwatlekkers,eenprentenboekeneenpotlood.‘Hijklonkheelergalsmijnvader’,zoschrijftTho-masachterafinzijnboek,‘toenhijbleefvolhoudendatdeDuitsersdeoorlogbinnenkortzoudenverliezen,datiknaarschoolzougaanmetanderekinderen,zoulerenlezenenschrijvenenherenigdzouwordenmetmijnouders’.WaarThomasinAuschwitzhadgeleerddateenopnameindeziekenbarakinderegeleendirectegangnaardegaska-mersbetekende,leerdehijerinSach-senhausentedromenoverdetijdalsdeoorlogvoorbijwas.

–Nee.Ikhebvoormijnonder- zoeknietgesprokenmetmensen dieAuschwitzoverleefden. Inplaatsdaarvanlasikhun verhalen.

VerhalenalsdievanThomasBuer-genthalenOddNansen.InkampSach-senhausenhebbenzijbijelkaaropeenkritiekmomenthetverlangennaarvrijheidgewekt.Zijwisseldenverhalenuitdiegroterwarendandewereldvanhetkamp.

Verhalendiezijwildendoorvertellen.ThomasBuergenthalwerdrechterbijhetInternationaalGerechtshofinDenHaag.DeNoorseverzetsstrijderOddNansen,diehijindeziekenbarakont-moette,werdmedeoprichtervanUnicef.Beidemensenvondenelkaarnadeoor-logterug,indedagboekenmetkamp-herinneringendiezijpubliceerdenenindeidealendiezijvoorleefden.

–Nee.Hetwasnietdeprimerend ommeelkedaginAuschwitzte verdiepen.Iklasnamelijk verhalendie,zonderuitzonde- ring,blekentegaanoverde vernietigingénoverhoop.Over angst,ontheemdingenverne- dering.Maarookoverzorg,over gezienworden,overmomenten vangeluk,ondanksalles.

HetverhaalvanThomasBuergenthalkreegeenplaatsopmijnboekenplankenwerddeproloogvanmijnproef-schrift.WatnualsmensendiedeTweedeWereldoorlogzelfhebbenmee-gemaakterstraksnietmeerzijn?Hoekunnenwedefakkelvanvrijheiddoor-gevenendeverhalendiedaarbijhorenblijvenvertellen?

Sindsdebevrijdingin1945zijnertweesoortenverhalenwaarmeewedeherin-neringaanhetoorlogsverledenlevendhouden.IkontleenditonderscheidaandenarratieveethiekvanfilosofeHildeLindemannNelson.Enerzijdszijnerdegroteverhalen,dezogenoemde‘masternarratives’.Dezeverhalendragenbijaanonsgemeenschappelijkemens-enwereldbeeld.Zijlatenzienwelkenor-menerineensamenlevinggeldenenrechtvaardigenonshandelen.Anderzijdszijnerdevelekleineverhalen,dezoge-noemde‘counterstories’.Dezeverhalenstellendevooronszovanzelfsprekendgewordenideeën,beeldenenculturelepraktijkenonderkritiek.Countersto-riesbrengendimensiesvaneenherin-neringscultuuraanhetlichtwaarvoorinandereverhalennietofnauwelijksplaatsis. 21

Hetgroteverhaal,hetmasternarrative,datwijsindsdejarentachtigkennenlaatzichsamenvattenonderdenoemer‘NooitmeerAuschwitz’.

HetpersoonlijkewordtpubliekBinnenditgroteverhaalzijnweover-tuigdvanhetbelangomdepersoonlijkeverhalenvanoorlogsslachtofferspubliektemaken.Dezeverhalenblijkensteedsweereengoedeingangomkennis,be-wustwordingenempathieopteroepenbijmensenvoorwiedeoorlogeenververwijderdverledenlijkt.Maarheefthetkleinmakenendichtbijhalenvandezeverhalenookeenmaatschappelijkbelang?Ja,zolaatdecounterstoryvanArtSpiegelmanmijalslezerzien.Indedriehonderdpagina’stellendestrip‘Maus’tekenthijhetverhaalopvanzijnJoodseoudersdieconcentratiekampAuschwitzoverleefden.Auschwitzont-stondopbasisvanetnischegrenzen,maarleiddebinnenhetkamptoteensamenlevingsvormwaarindeethischeidentiteit,decompassievoorelkaar,hetbelangrijkstewas.

Geenvoorstellingvantemaken‘NooitmeerAuschwitz’.Binnenditgroteverhaalbenadrukkenwehetonmen-selijkeenonvoorstelbarekaraktervanAuschwitz.MaarwanneerAuschwitzuitgroeittoteenabstractsymboolvoorhetkwaad,gaathetalgemeneenmaat-schappelijkebelangvanhetherdenkennietlangereenverbindingaanmetonzepersoonlijkeleefwereld.HoekunnenweervoorzorgendatAuschwitzeenplaatskrijgtbinnenonzehistorischewerkelijk-heid?

1.

2.

EenbezoekaanhetAnneFrankHuisinAmsterdamlaatmijalserfgoedtoeristzienwathetbetekentommet8mensen,761dagenlang,opminderdan65vier-kantemeterteleven.WiehetdagboekvanAnneFrankleestenhaaronder-duikplaatsbezoekt,ervaartdathetreëlelevenderuimteiswaarhetonvoorstel-bareplaatsvindt.

Hetkwaadkrijgteengezicht‘NooitmeerAuschwitz’.Binnenditgroteverhaalwordtonsvoorstellingsvermo-gengevoeddoorbeeldendieonseraanherinnerenwathetkwaadheeftaan-gericht.DeslachtoffersvanAuschwitzkrijgenmetterugwerkendekrachthunnaamengezichtterug.Hetherinnereninsentimentenenemotiesdruktechterhetgeledenverlieszelfbuitenbeeld.Hoekandeherinneringaanhetkwaadruimtescheppenvooreenpubliekevormvanrouw?AlstoeschouwervanhettheaterstukvanCharlotteSalomonwerdvoormijzichtbaar,datrouwentemakenheeftmethetverwerkenvaneencultu-reeltrauma.

22

3.

4.

TegenhetdecorvanhetantisemitismeschilderdeSalomon,tijdenhaarballing-schapinZuid-Frankrijk,haarbiografieinbeeldenengeeftzijdepijnenhetverliesinhaarleveneenplaats.

Gereduitdevergetelheid‘NooitmeerAuschwitz’.Binnenditgroteverhaaldoenweerallesaanomhetverliesvandeverhalenvandeoorlogs-slachtofferstegentegaan.Maarhoekunnenweervoorzorgendatonzestrijdtegendevergetelheidnietalleruimteopeist?HetgedenkpleinvanJochenGerzlaatziendatpubliekerouwdeelisvanhetvoortgaandeleven.IndeDuitsestadSaarbrückenontwierphij,opdeplaatswaarvroegerhethoofdkwartiervandeGestapozatennuhetregionaalparlementgehuisvestis,eenonzicht-baargedenkplein.Waarverhalenenzichtbaretekenenontbreken,komtge-dachtenistotstandinonzeverbeelding.Wijwordenzelf,alspubliekauteursofmedeschrijversvanhetgeschiedverhaal,toteengedenkteken.

SaarbrückenJochenGerz

23

DecounterstoriesvanArtSpiegel-man,AnneFrank,CharlotteSalomonenJochenGerzillustrerenhoewedefakkelvanvrijheidkunnendoorgeven.Zolangetnischeconflictenwereldwijdblijvenbestaan,zalethischeverbeel-dingonsdewegvooruitwijzen.Zolanghetonvoorstelbareeenreëlemogelijk-heidblijft,leertdeauthentiekeervaringvanoorlogsslachtoffersonsdatditnietheteindebetekentvanallemenselijk-heid.Zolangwehetverliesziendathetkwaadheeftveroorzaakt,kaner,viahetverwerkenvandittrauma,wordenuitgekekennaareenwereldwaarinhetgoedeonderonsaanwezigis.Maar–enditishetwerkelijkeomslagpuntinonzeherinneringscultuur–wanneerwedeverhalendieonsindezezinhoopvolstemmen,dreigenteverliezen,wordthettijdvooreenanderperspectiefophetvertellenvanverhalen.Eenperspec-tiefdatdeverlorenstemmenerkentennaarwegenzoektomdedialoogvoorttezettenvanuithetblijvendetekortdatwewaarnemen.Eenperspectiefbovendiendatkrachtputuitdegedachtedatweaandehoopvolleverhalenuithetverle-denonzenaamkunnenverbinden.

Watisnudebelangrijksteuitkomstvanmijnonderzoek?Ikpleitvoorhetont-staanvaneendynamischeverhaalcul-tuur.Eenverhaalcultuurdiegeneratiesoverstijgtenmensenophetniveauvanverbeeldingmetelkaarverbindt.Binnenhetmasternarrative‘NooitmeerAuschwitz’ligtdenadrukopdeper-soonlijkeverhalenvanoorlogsslachtof-fers,‘zolanghetnogkan’.Decounter-storiesinmijnonderzoeklatenzienhoewij–alslezersvaneenbeeldverhaal,bezoekersvaneenerfgoedplaats,toe-schouwersvaneentheaterstuk,bewo-nersvaneenstad–dezeverhalen,naardetoekomsttoe,kunnendoorvertellen:

OokalswenietinAuschwitzzijn geweest Ookalswezelfgeen oorlogsslachtoffersgesproken hebben

Juistalswedehoopopveran- deringbewaren,dieindeverha- lenvanoorlogsslachtoffersbe slotenligt.

HetisdekunstomverhalenalsdievanThomasBuergenthalnietondertelatenstoffenoponzeboekenplank,maardeeltelatenwordenvanonzeeigenleefwe-reld.DaaromstelikdeverhaalcultuurnaAuschwitzvooralseenboekomintewonen.Waardeoorlogsslachtoffersnoodgedwongenstoptenmethetschrij-venvangeschiedenis,schrijvenwijinherinneringaanhúnverhalenverderaandetoekomst.Datisonzevrijheid,dieineencultuurvanherinneringontstaat.

Dr. Liesbeth Hoeven isalspostdoc-onderzoekerenprojectmanagerverbondenaanTilburgUniversity.Op21januari2015promoveerdezijophaaronderzoekEenboekomintewonen.DeverhaalcultuurnaAuschwitz.E.J.Hoeven@tilburguniversity.edu

Literatuur

Buergenthal, T.,EinGlückskind,FrankfurtamMain2007(ALuckyChild.AMemoirofSurvivingAuschwitzasaYoungBoy,NewYork2009/Eengelukskind.VanAuschwitztothetHooggerechtshof,Amsterdam2007).Frank, A.,Verzameldwerk,Amsterdam2013.Gerz, J.,2146Steine.MahnmalgegenRas-sismusSaarbrücken,Stuttgart1993.Lindemann Nelson, H.,DamagedIdentities.NarrativeRepair,Ithaca/London2001.Nansen, O.,FraDagtilDag,Oslo1946(FromDaytoDay,NewYork1949).Nansen, O.,Tommy.EnSannferdigFortelling,Oslo1970.Salomon, C.,Leven?ofTheater?,vertalingvanJ.Herzberg,ingeleiddoorJ.Belinfantee.a.,Zwolle/Amsterdam1998.Spiegelman, A.,DevolledigeeditieMaus.Vertellingvaneenoverlevende,Amsterdam2012(TheCompleteMaus.ASurvivor’sTale,NewYork1996).

24

Nawoord

De bijdragen in deze bundel geven stof tot nadenken en nodigen uit om verder te praten. Het symposium krijgt dan ook een vervolg op internet. Op www.erfgoedbrabant.nl/herinneringscultuur kunt u meer vinden over het thema van het symposium: herinneren en herdenken van de Tweede Wereldoorlog.

Zo vindt u hier de powerpointpresentatie van Esther Captain van Nationaal Comité 4 & 5 mei, informatie over de diverse publicaties van de sprekers, de foto’s van de expositie, de filmbeelden van de eerste herdenking in Waalre en een greep uit de nieuwsberichten over soms moeizame herdenkingen zoals die in het panel aan de orde kwamen.

Deze pagina willen we blijven uitbouwen. Uw bijdrage is daarbij belangrijk. De onderwerpen herdenken en herinneringscultuur vallen onder de programmalijn Verhalen van Vriend en Vijand die de komende jaren allerlei aspecten van vriendschap en vijandschap in de Brabantse geschiedenis voor het voetlicht wil brengen.

Heeft u of kent u een project dat past binnen de programmalijn, in het bijzonder over herdenken en herinneren, dat u graag bij ons onder de aandacht wilt brengen? Mail ons op vriendenvijand@erfgoedbrabant.nl