371

Zeeuws-Vlaanderen

Zeeland bestaat voor ongeveer de helft uit water en voor de andere helft uit land. Het land bestaat uit een aantal in de loop der eeuwen aaneengegroeide eilanden, die uiteindelijk verbonden raakten met het vasteland. Ook wat nu Zeeuws-Vlaanderen is, bestond vroeger voor een deel uit eilanden en schiereilanden. Het grootste deel was vasteland en behoorde van 1648 tot 1795 samen met enkele van die eilanden als zo-genaamd generaliteitsland tot de Republiek der Zeven Ver-enigde Nederlanden. De rest van Zeeland was een gewone, zeer invloedrijke provincie van de Republiek. In de Franse Tijd liep de geschiedenis van de Zeeuwse ei-landen min of meer parallel aan die van de rest van Neder-land, maar Zeeuws-Vlaanderen heeft gedurende deze he-le periode behoord aan de Franse Republiek en het daarop-volgende Franse Keizerrijk. Sinds 1814 maakte Zeeland met Zeeuws-Vlaanderen deel uit van het Koninkrijk der Neder-landen, waartoe ook België behoorde, waarna Zeeuws-Vlaan-deren vanaf de onafhankelijkheid van België in 1839 aan het buitenland is gaan grenzen. We delen Zeeland hier in drie gebieden in: Noord-Zee-land, met de drie voormalige eilanden Schouwen-Duiveland, Tholen en Sint-Philipsland, Midden-Zeeland, bestaande uit de vroegere eilanden Walcheren, Zuid-Beveland en Noord-Beveland, en Zeeuws-Vlaanderen. We bereizen de provincie van zuid naar noord.

Tot 2003 was Zeeuws-Vlaanderen vanuit Nederland al-leen over land te bereiken via België. Verbindingen tussen Zeeuws-Vlaanderen en het vaderland werden verzorgd door veerboten. Naar en van Walcheren ging het veer Vlissingen-Breskens, de verbinding met Zuid-Beveland werd onderhou-den door het veer Kruiningen-Perkpolder. Die laatste veer-boot is definitief uit de vaart genomen en Vlissingen-Bres-kens is nog slechts een voet- en fietsveer sinds het in gebruik nemen van de Westerscheldetunnel in 2003. De 6600 meter lange tunnel, waarvoor tol wordt geheven, gaat ten zuidoos-ten van het havengebied Vlissingen-Oost, vlak bij Ellewouts-dijk, onder water en komt ten westen van Terneuzen aan land. Op deze hoogte bevindt zich de grens tussen de twee stuk-ken waarin Zeeuws-Vlaanderen vanouds is verdeeld: de ge-bieden die vroeger ten oosten en ten westen lagen van de Braakman, een zeearm die in de jaren vijftig is afgedamd en zich nu aan weerskanten van het Kanaal van Gent naar Ter-neuzen bevindt. We gaan eerst naar het oosten, naar een deel van Zeeuws-

372 Uit de haven van Terneuzen voer op een dag in 1676 ka-pitein Willem van der Decken uit op weg naar Indië, zo gaat het verhaal. Bij Kaap de Goe-de Hoop stak een storm op, waarna de stuurman zijn ka-pitein aanraadde te wachten op beter weer. Van der Dec-ken ontstak in razernij, smeet de stuurman overboord, wierp hem de kapiteinsbij-bel achterna en schreeuwde: ‘Al zou God mij laten zeilen tot de jongste dag, de Kaap zal ik ronden.’ Opeens viel de storm stil en uit de hemel klonk het: ‘Willem van der Decken, gij zult moeten zeilen tot de jongste dag.’ Nadat de bemanning een voor een was

Vlaanderen waarin ook sprake is van een scheiding. Want om-dat Terneuzen, Zaamslag en Axel met het omringende land vroeger op een eiland lagen dat werd bewoond door calvinis-tische immigranten uit Walcheren, is deze streek streng pro-testants. Ten oosten van dit voormalige eiland bevond zich een gebied dat tot het vasteland behoorde en katholiek was. En nog altijd is dit Land van Hulst overwegend rooms.

Oost-Zeeuws-Vlaanderen

Terneuzen

Terneuzen vervult met onder meer een streekziekenhuis en een theater een centrumfunctie in Zeeuws-Vlaanderen. Ook wordt er in de drukke havens en op de industrieterreinen, waar de firma Dow Chemical de grootste is, zo te zien veel geld verdiend.* Maar het stadje heeft zijn 28.000 inwoners en zijn bezoekers niet veel meer te bieden dan wat troostelo-ze winkelstraten, afgebladderde buurten en verlopen eet- en drinkgelegenheden. De twee coffeeshops trekken veel drugs-toerisme uit België en Frankrijk aan, een fenomeen waarvan Terneuzen ook niet vrolijker wordt. Het mooist is het in Terneuzen aan de Scheldeboulevard, vooral omdat je daar goed over de Westerschelde kan kijken. Onder die dijk bevindt zich op het Stadhuisplein het opmer-kelijkste gebouw van de stad, het stadhuis. Dit zeer robuuste betonnen bouwwerk ziet er met zijn uitkragende en versprin-gende verdiepingen eerder uit als een sculptuur dan als een gebouw. De architecten Van den Broek en Bakema, die het machtige bouwwerk in de jaren zestig ontwierpen, deden dat graag, beeldhouwen in beton. Ook van de aula van de faculteit voor bouwkunde in Delft bijvoorbeeld, van iets eerder datum, maakten ze een gigantische betonnen sculptuur. In de jaren negentig ontwierp Koen van Velsen een uitbreiding die wat

Terneuzen

373gestorven, bleef Van der Dec-ken in zijn eentje over de zee zwalken. Eeuwen daarna wa-ren er nog zeelieden die tij-dens noodweer rond de Kaap het schip van De Vliegende Hollander meenden te ontwa-ren met een zo te zien krank-zinnig geworden kapitein aan het roer. Dit verhaal, dat Richard Wagner (1813-1883) in 1831 zou hebben gehoord tijdens een reis over de Schel-de naar Antwerpen, inspireer-de hem tot zijn muziekdrama Der Fliegende Holländer.

saai afsteekt bij het prachtige monument van Van den Broek en Bakema. Van Velsen ontwierp ook het nabijgelegen bank-gebouw, dat beter gelukt is.

Wanneer we vanuit Terneuzen in oostelijke richting gaan, passeren we tussen Zaamslag (met een hervormde en een gereformeerde kerk) en Vogelwaarde (met een katholieke kerk) de godsdienstgrens. De architectuur in dit gebied is le-lijk, het landschap niet onaangenaam. We zien akkers, hier en daar wat rijen bomen, een recreatiegebied bij Vogelfort en iets verder naar het noorden de voor Zeeland zo typerende omhaagde fruitbomenplantages. Mooi wordt het voorbij het onaantrekkelijke Kloosterzande, erg mooi zelfs hier en daar, vooral door de rijen reusachtige populieren, die op de dijken prachtige strepen door het akkerlandschap trekken. Bijvoor-beeld op de dijk die als Lange Nieuwstraat naar Kruispol-derhaven gaat, een streekje waar de wereld lijkt te eindigen. Iets verderop, aan de Westerschelde, treffen we het ge-hucht Paal aan, dat een kleine getijdenhaven heeft, een ha-ventje dat bij laag tij droogvalt. Vanaf de dijk bij Paal kijken we uit over de kwelder die het Verdronken Land van Saeftinge wordt genoemd, en in het zuidoosten hebben we zicht op de havens van Antwerpen en de kerncentrale van Doel. Een mooie route naar het Ver-dronken Land gaat van Paal naar Graauw en dan naar Emma-dorp. Prachtige bomenrijen staan er onderweg op de dijken en overal kunnen we heel ver over de akkers kijken. Graauw is met zijn witgeverfde huizen en rode daken niet het lelijkste dorp in het Land van Hulst; aan de Oude Kaai is het dorp op zijn mooist. Over steeds smaller wordende wegen door een indrukwekkend cultuurlandschap bereiken we Emmadorp, waar zich het Bezoekerscentrum Saeftinghe bevindt. In dit schuurachtige gebouw, dat lastige openingstijden heeft maar in het zomerseizoen meestal ’s middags na één uur te bezoe-ken is, wordt door middel van een expositie informatie gege-ven over het aan de overkant van de dijk gelegen natuurge-bied. Het Verdronken Land van Saeftinghe is een zogenaamde

Stadhuis Terneuzen

374

brakwaterschor, een buitendijks moerasgebied dat doorsne-den wordt door een dicht netwerk van kreken, die zich samen met de hele kwelder twee keer per dag, bij vloed, vullen met water. Voor 1570 was de Heerlijkheid Saeftinghe een vrucht-bare polder die door bedijkingen op de zee veroverd was. Tij-dens de Allerheiligenvloed van 1570 liep het grootste deel van de polder onder. Van de vier dorpen bleef alleen Saeftinghe met wat omringend land behouden. Maar ook dit gebied ver-dween samen met het dorp onder water toen in 1584 staatse soldaten de dijken doorstaken teneinde Spaanse soldaten de doortocht onmogelijk te maken. Wat we nu vanaf de dijk zien, is een indrukwekkend, 3500 hectare groot landschap met lage plantengroei en water dat zich in de vele geulen tussen het slik een weg zoekt. Het ge-bied is niet toegankelijk. Wel is er een korte wandelroute van één kilometer over een plankierpad en worden er geregeld excursies georganiseerd. Daarvoor dienen deelnemers zich schriftelijk aan te melden bij de stichting Het Zeeuwse Land-schap. Ook is er een vogelobservatiehut vanwaaruit, als de vogelaar geluk heeft, tureluurs, scholeksters en grauwe gan-zen te zien zijn. Door een prachtig leeg en weids landschap kunnen we dan

N289

N289

A58

A58 A256

A4

A58

N256

BERGENOP ZOOM

GOESArnemuiden

Ritthem

Fort Rammekens

Borsele

Ellewoutsdijk

Hoedekenskerke

Nisse

Heinkenszand

Serooskerke

Meliskerke

Biggekerke

Koudekerke

GrijpskerkeWestkapelle

Zoutelande

VEERE

Kapelle

KattendijkeWolphaartsdijk WemeldingeWemeldinge

Yerseke

Krabbendijke

Waarde

Oostdijk

BathRilland

Kruiningen

DOMBURG

TERNEUZEN

HULST

Oost-Souburg

VLISSINGEN

Wouwse Plantage

Vogelwaarde

AxelPhilippine

BiervlietDe Braakman

N61

N61

N678

N58

N58 N

62

N62

Groede

Oostburg Waterlandkerkje

ZuidzandeIJzendijke

SluisDraaibrug

Aardenburg

Eede

Retranchement

Cadzand-Bad

Het Zwin

Nieuwvliet-Bad

Hoofdplaat

Nummer EénBreskens

KloosterzandePaal Verdronken Land

van Saeftinghe

EmmadorpGraauw

Zaamslag

Z U I D -

B E V E L A N D

Z E E U W S -

V L A A N D E R E N

B E L G I Ë

Middelplaten Zandkreekdam

W A L C H E R E N

Kraaijenberg

O o s t e r sc

he

ld

e

We s t e r s c h e l d e

Markiezaats-meer

Oesterdam

Schelde

Zak vanBeveland

Reimerswaal

Veersemeer

N289

N28989N28989N28989N289

A58

A58 A256

mRitthemmm

t RammekFort Rammekenst Rammekt Rammekort R

Borselersele

kwoutsdijkkjkEllewE wouwoutEllEE

ekenskerkeHoedeeee

NisseseNisNiss

HeinkenszandnskBiggekerkeekergekigggBigge

KoudekerkeoKou erkeKoudekabbendijkeKrabbendijkeabbendijkerabbendijkeKrabKrabKrab

N

WaarWaardeWaarWaar

OostdijkktdijkkkOoO tdijktdijk

BathBatRilland

enKruininngeKruin nnKruiniKruinin nenenen

uburgbuOost-SoSoOO urgou ru

NENNNNSSINGESINGVVLISVV SSSSINGES ENEENE

NN626

ker

B E V E L A N DB E V E L A N DD

B E L G I Ë

MarkiezaatssM kmeere

Scheldeldedelde

k vanvZak ak vevelandanelBeveve

Reimerswaal

8 A256 MarkiezaatsssM

kerker

Sas van GentSas van Gent

ANTWERPEN

MIDDELBURGBBZoutellanndddeeeeeeee

MIDDELBURG

10 km0