419

Noord-Drenthe

Een groot deel van het noorden van Drenthe is gericht op de stad Groningen. Veel mensen die in die stad werken, wonen in Noord-Drentse dorpen, en veel mensen die in Gronin-gen wonen, gebruiken Noord-Drenthe als plek om er even uit te zijn. Ten zuiden en zuidwesten van de Stad, zoals Gro-ningen ook hier kortweg wordt genoemd, zijn de dorpen Ro­den, Peize en Eelde­Paterswolde uitgegroeid tot grote fo-rensencentra en verder naar het oosten wordt er ook in en om Zuidlaren veel gewoond door werkers in Groningen. De plekken waar door Groningers gerecreëerd wordt, bevinden zich rond het Leekstermeer, het Paterswoldsemeer, het Zuidlaardermeer en de gebieden bij Tynaarlo en Zeegse. Maar ook verder Drenthe in, in en om Norg, vindt men veel Groningse dagjesmensen en vakantiegangers. Een groot deel van dit over het algemeen drukke gebied moet maar gewoon aan de Groningers en aan nog wat Dren-ten uit Assen en omgeving worden gelaten, voor reizigers van elders zijn de streken rondom Norg en vooral het op de grens van Drenthe en Friesland gelegen Fochteloërveen het inte-ressantst. De ‘Groninger gebieden’ worden hier kort behan-deld.

Een deel van het oostelijke deel van Noord-Drenthe ligt nog in het stroomdal van de Drentsche A, waarover uitgebreid te lezen is in het hoofdstuk ‘Oost-Drenthe’. Zeegse en Schip­borg liggen aan weerskanten van die beek ongeveer op de grens van dit prachtige gebied. Er zijn ook hier, net als in het zuidelijker beekdal, mooie wandelingen te maken, maar we hebben dan meestal gezelschap van de vele dagjesmensen, kampeerders en zomerhuisjesbewoners die deze buurt vaak bevolken. Aan de overkant van de n34 bevindt zich in het Drentse veengebied het grootste dorp van deze streken, Zuidlaren. Behalve een forensen- en toeristendorp is Zuidlaren met de Prins Bernhardhoeve ook een belangrijk centrum voor al-lerlei jaarbeurzen en biedt het in sanatorium Dennenoord onderdak aan psychiatrische patiënten uit Groningen en Drenthe. Dennenoord is een gigantisch complex, dat zich aan de Stationsweg bevindt en waarvan het hoofdgebouw, dat te-genwoordig niet meer bij het ziekenhuis hoort, in 1935 ge-bouwd is naar een ontwerp van Egbert Reitsma (1892-1976). Het is een prachtig bouwwerk, waarin elementen van de Am-sterdamse School vermengd zijn met stevige invloeden van Dudok. De ook door Reitsma ontwerpen directeurswoning is zelfs bijna een Dudokcitaat.

420

Zuidlaren behoort sinds 1998 met onder meer Eelde, Pa-terswolde en Vries tot de gemeente Tynaarlo. Aan het Kor-noeljeplein in Vries staat het nieuwe gemeentehuis, dat ar-chitectonisch gezien zijn tong lijkt uit te steken naar een aan-tal recent gebouwde gemeentehuizen in de rest van Drenthe. Waar de gemeente Borger-Odoorn het in Exloo doet met een gemakzuchtig gebouw van Alberts en Van Huut en we in Gie-ten (gemeente Aa en Hunze) een wel heel voorzichtig gebouw zien van de architect Jos Willems, liet Tynaarlo een super-modernistisch gebouw neerzetten door het bureau Claus en Kaan. Het is een spierwit, langgerekt bouwwerk zonder poes-pas, dat hier als een waar statement in het Drentse land ligt. Op de brink van Vries staat een kerk met een prachtige romaanse toren, die uit de twaalfde eeuw stamt. Vooral de vele boog-vensters met de pilaartjes in het midden zijn opvallend.

Norg en omstreken

Op weg naar Norg, bijvoorbeeld vanuit Vries via Donderen, valt op dat er, zoals vaak in Drenthe, weinig bewoning is tus-sen de dorpen. Dat biedt de reiziger veel mooie, niet door huizen verstoorde uitzichten. Tussen Donderen, waar mooie Saksische boerderijen staan, en Norg kijken we bijvoorbeeld uit over een aantrekkelijk coulissenlandschap. De bewoning die er is, is over het algemeen redelijk smaakvol. Ook dat is in grote delen van Drenthe het geval. Heel erg lelijke hui-zen treff en we er opmerkelijk weinig aan. Wel zijn ze vaak zo perfect gerestaureerd, opgeknapt of opgepoetst dat het pa-tina eraf is. Niet ver voor Norg geraken we in bossen die deel uitmaken van een groot bosgebied ten noorden van het dorp, dat van-ouds zeer populair is als locatie voor zomerhuisjes. Het dorp zelf ligt op een kruispunt van wegen. Het is er druk, niet meer zo mooi als het voor de aanleg van al die wegen is geweest, maar wel gezellig. Op de brink staat een aardige romaanse kerk en ertegenover is een heel groot kantoor van de vvv ge-vestigd. Want Norg is niet alleen de plek waar al het verkeer

Vries, gemeentehuis vanbureau Claus en Kaan

421

Er is ook goed te wandelen vanuit Norg. Zo heeft de Ver-eniging Natuurmonumenten een mooie route uitgezet die in ruim tien kilometer rond het dorp Westervelde gaat en onder meer door een bos, door een beekdal en langs weitjes met houtwallen voert. Hij heet ‘Wandelroute Norger Esdorpenlandschap’.

van deze streek samenkomt, het dorp is ook een toeristisch centrum. Vanuit hier zijn vooral mooie fi etstochten te maken, waarvoor ze bij de vvv vele suggesties hebben.* Ook de ho-tels hebben keurige routebeschrijvingen bij de fi etsen die ze verhuren. Een redelijk hotel is Karsten, gelegen aan de brink. Het is in de lounge en in het restaurant wel heel bruin en ook een beetje bedompt, maar de kamers zijn goed en niet te duur. Een fi etstocht zou bijvoorbeeld naar Veenhuizen en het Fochteloërveen kunnen gaan. Dan komen we via een mooie weg door het Norgerholt op de grote brink van Westervel­de, een prachtig dorp met veel boerderijen. Er staat een land-huis, waarin hotel-restaurant De Juff eren Lunsingh geves-tigd is. De grootste aantrekkelijkheid van het etablissement is de ligging. Er zijn acht goede, redelijk geprijsde kamers. Het restaurant is niet slecht, maar heeft iets te veel pretenties.

GRONINGEN

N371

N381

N33

N386

N372

N372

N355

A7

N33

A28

A7

HarkstedeSlochteren

Schildwolde

Midwolde Hoogezand-Sappemeer

Veendam

ZUIDHORN

Nuis

Niekerk

TynaarlooVries

NORG

DonderenDonderen

Westervelde

VEENHUIZEN

Schipborg

Taarlo

Balloërveld

Balloo

Rolde

Zweeloo

SchoonoordSchoonoord

BORGERAmen

Hooghalen

Westerbork

Dwingeloo

Diever

Frederiksoord

Vledder

Orvelte

Smilde

GrijpskerkADUARD

Doezum

Marum

Leek

Tolbert

Roden

Haren

Peize EeldePaterswolde

Noordbroek

Zuidbroek

Borger-compagnie

Duurswouder Heide

Makkinga

Appelscha

Noordwolde

Oosterwolde

Kiel-Windeweer

F o c h t e -l o ë r -v e e n

W E S T E R -

K W A R T I E R

BoswachterijHooghalen

Westerbork

Va n S t a r ke n b o rg h ka n a a l

Le e k s t e r-m e e r

GRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGENGRONINGEN

N381N381

N33

A7

N33

A28

A7

HarkstedeHarkstedeHarkstedeSlochterenSlochterenSlochterenSlochterenSlochterenSlochteren

SchildwoldeSchildwoldeSchildwolde

MidwoldeMidwoldeMidwoldeMidwoldeMidwoldeMidwolde Hoogezand-SappemeerHoogezand-SappemeerHoogezand-SappemeerHoogezand-SappemeerHoogezand-SappemeerHoogezand-SappemeerHoogezand-SappemeerHoogezand-SappemeerHoogezand-SappemeerHoogezand-SappemeerHoogezand-Sappemeer

VeendamNuisNuis

Schipborg Schipborg Schipborg

TaarloTaarloTaarloTaarlo

BalloërveldBalloërveldBalloërveld

BallooBallooBalloo

RoldeRolde

SchoonoordSchoonoordSchoonoordSchoonoordSchoonoordSchoonoordSchoonoordSchoonoordSchoonoordSchoonoordSchoonoordSchoonoord

BORGERBORGERAmenAmenAmen

HooghalenHooghalen

WesterborkWesterborkWesterborkOrvelteOrvelteOrvelte

SmildeSmilde

ADUARDADUARDADUARD

DoezumDoezum

MarumMarumMarumMarumMarum

LeekLeekLeekLeekLeek

TolbertTolbertTolbertTolbertTolbertTolbertTolbertTolbert

HarenHarenHarenHarenHarenHarenHarenHaren

NoordbroekNoordbroekNoordbroekNoordbroek

ZuidbroekZuidbroekZuidbroekZuidbroekZuidbroekZuidbroek

Borger-Borger-Borger-compagniecompagnie

Duurswouder Heide Duurswouder Heide Duurswouder Heide

MakkingaMakkingaMakkingaMakkinga

AppelschaAppelschaAppelschaAppelscha

NoordwoldeNoordwoldeNoordwoldeNoordwoldeNoordwolde

OosterwoldeOosterwoldeOosterwoldeOosterwoldeOosterwoldeOosterwoldeOosterwoldeOosterwoldeOosterwoldeOosterwoldeOosterwoldeOosterwoldeOosterwoldeOosterwolde

Kiel-Kiel-WindeweerWindeweerWindeweerWindeweerWindeweerWindeweer

BoswachterijBoswachterijHooghalenHooghalen

WesterborkWesterborkWesterbork

Va n S t a r ke n b o rg h ka n a a l

Va n S t a r ke n b o rg h ka n a a l

Va n S t a r ke n b o rg h ka n a a l

N381

Veendam

SchoonoordSchoonoordSchoonoordSchoonoordSchoonoordSchoonoord

BORGER

NoordbroekNoordbroekNoordbroek

ZuidbroekZuidbroekZuidbroekZuidbroekZuidbroek

compagnie

Noordwolde

Va n S t a r ke n b o rg h ka n a a l

Va n S t a r ke n b o rg h ka n a a l

Va n S t a r ke n b o rg h ka n a a l

MidwoldeMidwolde Le e k s t e r-Le e k s t e r-MidwoldeMidwolde Le e k s t e r-Le e k s t e r-

A7

A28

HoogersmildeHoogersmilde

Drentsche A

Drentsche A

10 km0

ASSEN

N355

ZUIDHORNZUIDHORNZUIDHORNZUIDHORNZUIDHORNZUIDHORNZUIDHORNZUIDHORNZUIDHORN

NiekerkNiekerkNiekerk

GrijpskerkGrijpskerkGrijpskerkGrijpskerkGrijpskerkGrijpskerkADUARDADUARDADUARDADUARD

DoezumDoezumDoezum

W E S T E R -W E S T E R -W E S T E R -W E S T E R -W E S T E R -

K W A R T I E RK W A R T I E RK W A R T I E RK W A R T I E RK W A R T I E RK W A R T I E R

Va n S t a r ke n b o rg h ka n a a l

Va n S t a r ke n b o rg h ka n a a l

Va n S t a r ke n b o rg h ka n a a l

Va n S t a r ke n b o rg h ka n a a l

Va n S t a r ke n b o rg h ka n a a l

Va n S t a r ke n b o rg h ka n a a lZUIDHORN

Va n S t a r ke n b o rg h ka n a a lZUIDHORN

W E S T E R -W E S T E R -W E S T E R -W E S T E R -W E S T E R -

A7

ASSEN

422

Veenhuizen

Tot 1981 was Veenhuizen een gevangenisdorp. Tegenwoordig zijn er nog altijd drie gevangenissen in Veenhuizen en wonen er ook nog cipiers, maar het dorp is vrij toegankelijk. Ster-ker nog: Veenhuizen heeft graag bezoek, want sinds 2005 is er het Gevangenismuseum gevestigd. Het bevindt zich aan het eind van de Generaal Van den Boschlaan in de gebouwen van het zogenaamde Tweede Gesticht, een aan het begin van de negentiende eeuw gebouwde carré van lage, gelijkvormige huisjes met een gracht eromheen. Het Tweede Gesticht maakte deel uit van een omvangrijk plan dat generaal-majoor Johannes van den Bosch in 1818 in-troduceerde om een oplossing te bieden voor de gigantische armoede van de postnapoleontische tijd. Van den Bosch, die van mening was dat van werken op het land een opvoedende en heilzame werking uitging op de vele behoeftigen, richtte de Maatschappij van Weldadigheid op, met als doel het stich-ten van landbouwkoloniën op de nog ongebruikte heidevel-den in het noorden van Nederland, vooral in Drenthe. De Maatschappij, die meteen een koninklijke goedkeuring van Willem i kreeg, maakte onderscheid tussen vrijwillige en gedwongen kolonisten. De eerste categorie had geen misda-den of overtredingen begaan, maar leefde van de bedeling, drukte daardoor te sterk op ’s lands economie en kon daarom beter met zachte drang naar de noordelijke koloniën worden gestuurd. Hun geschiedenis komen we elders tegen, in Frede-riksoord en omgeving. Gedwongen kolonisten waren mensen die zich schuldig hadden gemaakt aan vergrijpen als bedelarij of landloperij. Zij kwamen, ver van de vrijwillige kolonisten, op wie ze wellicht een slechte invloed zouden kunnen heb-ben, terecht in Veenhuizen, waar de Maatschappij tussen 1818 en 1824 een groot stuk woeste grond had aangekocht. Daar werden toen drie omgrachte gestichtsgebouwen neergezet, twee voor bedelaars en landlopers, een voor wezen en vonde-lingen. Onder bewaking werkten de bewoners daar aan het gra-ven van de Kolonievaart en de op de vaart uitkomende kleine-re vaarten, die in de veengebieden ‘wijken’ worden genoemd. Daarna werden landerijen ontgonnen, voor een deel bebost en gedeeltelijk ingericht als gras- of bouwland. Ook werd er gezorgd voor fabrieksmatige arbeid. Zo werd in Veenhui-zen in 1841 een door stoom aangedreven spinnerij geopend. Daarvoor was er, in 1825, al een Nederlands-hervormde kerk gebouwd, de koepelkerk die er nog altijd staat. Maar on-danks de wellicht goede bedoelingen van de Maatschappij, en ondanks de voor die tijd redelijke voeding en redelijke huis-vesting, was het voor veel landlopers en bedelaars niet moge-lijk zo hard te werken als van ze werd verwacht. Het sterfte-cijfer onder hen was dan ook hoog. In de eerste vijftig jaar van het bestaan van Veenhuizen stierven ongeveer tienduizend kolonisten. Toen de overheid de kolonie aan het eind van de negen-tiende eeuw overnam en Veenhuizen werd aangewezen als strafinrichting en rijkswerkinrichting voor wetsovertreders, is er onder leiding van de architect W. C. Metzelaar flink ge-