Hebreeuws op Straat Opschriften in het openbaar

Hebreeuws op StraatOpschriften in het openbaar

Hebreeuws op Straat

Opschriften in het openbaarAlef Beet 20, 2 December 2010

Een uitgave van de Vereniging tot Bevordering van Kennis van Hebreeuws

Inhoud

Woord vooraf 7

Inleiding 8 Het Hebreeuwse chronogram 19Historische Hebreeuwse gevelstenen in Amsterdam 25Twee bijzondere gevallen 35Hebreeuws op straat: een inventaris 41Groningen 42Friesland 52Drenthe 56Overijssel 64Flevoland 73Gelderland 75Utrecht 84Noord-Holland 88Zuid-Holland 107Zeeland 120Noord-Brabant 126Limburg 133

Bibliografie 139Colofon 142

III

IIIIVV

Woord vooraf

Met dit bijzondere nummer van het tijdschrift Alef Beet viert de Vereniging tot bevordering van kennis van Hebreeuws haar twintig-jarig bestaan. Onder de titel ‘Hebreeuws op Straat’ worden hier teksten gepresenteerd die door heel Nederland aan de openbare weg te vinden zijn, maar tot nu toe voor de meeste mensen verborgen bleven. Bevordering van kennis van Hebreeuws, dat is vanaf de oprichting het doel van de Vereniging geweest en dit fraaie jubileumnummer levert daaraan een waardevolle bijdrage. Het is overigens de bedoeling om het materiaal ook via de website van de Vereniging toegankelijk te maken, waarbij aanvullingen en correcties natuurlijk altijd welkom zijn.

Enkele woorden van dank zijn hier zeer op hun plaats. Dank aan de redactie: Leo van den Bogaard, Hans Bosman, Wim Delsman en hoofdredacteur Albert van der Heide. Zij deden natuurlijk gewoon hun werk, maar zo gewoon was het deze keer bepaald niet. Voor de gelegenheid werd de redactie vanuit het bestuur versterkt door Frits Hoogewoud, de initiator en gangmaker van dit project, en Ferenc Postma.

Dank aan de sponsoren die deze bijzondere uitgave mogelijk maakten: de Dr. Henriette Boas Stichting en de Maatschappij tot Nut van de Israëlieten in Nederland.En last but not least dank aan u, de leden van de Vereniging. Velen van u hebben op de oproep vanuit de redactie gereageerd met veelal foto-grafisch ondersteunde informatie over Hebreeuws in hun straat. Maar het belangrijkste is: allen hebt u er door uw lidmaatschap en voortdurende betrokkenheid toe bijgedragen dat de Vereniging Hebreeuws deze mijlpaal heeft kunnen bereiken.

עד מאה ועשרים שנה!

Arian Verheijvoorzitter

w o o r d v o o r a f 7

Wat met de naam van deze bundel, Hebreeuws op Straat, wordt bedoeld is misschien niet direct helemaal duidelijk. De ondertitel wil nader verklaren dat datgene wat de lezer hier in handen heeft een inventarisatie is van alle Hebreeuwse opschriften die in de Neder-landse publieke ruimte kunnen worden aangetroffen; de plaats waar ze staan, de Hebreeuwse tekst, een vertaling daarvan en waar nodig een toelichting, met daarbij een selectie van foto’s van zowel interes-sante als typerende gevallen. Verderop komen we nog terug op de pretentie dat we hier ‘alle Hebreeuwse opschriften’ bij elkaar hebben, en ook zal nog nader worden verklaard wat we verstaan onder ‘de publieke ruimte’ – en wat niet.

We weten allemaal hoezeer ons straatbeeld is volgestouwd met teksten. De meeste daarvan zijn reclame-uitingen, maar mede-delingen in de vorm van geboden en verboden vanwege de overheid zijn er ook niet weinig. Ze dringen vaak niet eens meer tot ons door. Ze zijn al gezien en tot een soort visuele ruis geworden. Komen we in het buitenland, dan gaan we ze ineens weer allemaal lezen – en raken daarvan zeer vermoeid. Een verblijf in bos en veld is mede daarom zo rustgevend omdat er bijna niets te lezen valt.Opschriften die afwijken van het gebruikelijke repertoire vallen natuurlijk op. In de concurrentie om onze aandacht wordt dan ook veel vernuft besteed aan variatie en opvallende vormgeving, maar er zijn ook opschriften die daar weinig aan hoeven te doen. Dat zijn de ‘exotische indringers’ die alleen al door hun vreemde herkomst en de daarmee samenhangende afwijkende schriftsoorten een aparte attentiewaarde hebben. Hun informatieve functie daarentegen is uiterst gering. Niemand van ons zal zich eerst willen vergewissen van de betekenis van de opschriften op de ramen voordat hij een ‘Chin.-Ind.’ restaurant binnen gaat om wat te eten. Waarom zet de islamitische slager behalve ‘Halal’ ook nog حالل op zijn raam en zet het Joodse restaurant niet gewoon ‘koosjer’, maar altijd כשר op de vensters? Hoewel we ons dat meestal niet realiseren, begrijpen we de beweegredenen maar al te goed. Naast een, eventuele, informatieve waarde hebben de exotische opschriften vooral een symbolische functie. Als we ons beperken tot Hebreeuwse opschriften, kunnen we vaststel-len dat ze, strikt genomen, in het Nederlandse straatbeeld helemaal niet ‘nodig’ zijn. Maar ze zíjn er wel en ze hebben, dus, ook een functie. Informatief zijn ze alleen voor de ingewijden – en de kleine minderheid die we met deze bundel willen bedienen. Maar er is meer. Elders in deze bundel vinden we het opschrift ‘Joodse Gemeente ?Welke passant zou weten waar die Hebreeuwse letters op slaan .’ק ק אMaar ze zeggen wel iets. Ze zeggen: ‘Echt Jooods hier, uitroepteken.’

i Inleiding

i n l e i d i n g 9

4Zie beneden hoofdstuk IV.5Zie voor nadere gegevens de literatuurlijst achterin.6De ‘toepasselijkheid’ van deze Bijbelteksten nodigt soms wel tot nadenken uit; zo bijv. in Coevorden (I Ko-ningen 8:35); de uitbreiding van het Amsterdamse meis-jesweeshuis wordt verkon-digd met een toespeling op het uiterst afkeurende vers Jesaja 5:8; men zie de des-betreffende lemma’s. Ook de herinnering aan Amalek op de aanstonds te noemen herinneringsmonumenten moet niet te nadrukkelijk naar haar oorspronkelijke context (bijv. Deuterono-mium 25:17-19) worden begrepen.7Zie het volgende hoofdstuk over het Hebreeuwse chronogram.

op een raam betekent niet (alleen): Hier kan je שווארמה of פלאפלlekker falafel of sjoarma eten, maar vooral: Israëlisch! (Wat vaak niet eens zo is; je ziet het trouwens tegenwoordig minder vaak dan vroeger.) Een Joods monument is pas ‘echt Joods’ als er (ook nog wat) Hebreeuws opstaat, en zeer tekenend is de toevoeging van een infor-matieve tekst in het Hebreeuws op Joodse monumenten en gebouwen waar al een Nederlandse én een Engelse tekst voor de toerist op staat. In samenhang hiermee bestaat er in orthodox-Joodse kring de neiging om, uit veiligheidsoverwegingen, geen Hebreeuws meer te laten zien waar dat vroeger getoond werd.1 Anderzijds zijn er met nadruk en grote toewijding opschriften hersteld die in de oorlog verwijderd werden.2

Soorten en matenHet wordt tijd dat we ons fenomeen wat gestructureerder gaan aan-pakken. Hebreeuwse opschriften zijn er in ons land in vier soorten – die overigens geregeld in elkaar overlopen. Er zijn opschriften op synagogen, opschriften bij joodse begraafplaatsen, herinnerings-monumenten en ‘overige Hebreeuwse opschriften’. De teksten die hiervoor in aanmerking komen hebben we opgezocht (waarover later meer) en zo nauwkeurig mogelijk gelokaliseerd, geordend op provincie (in de gebruikelijke volgorde van noord naar zuid) en daarbinnen alfabetisch op plaatsnaam.3 Voor zover van toepassing bij iedere plaats eerst de synagogen, dan begraafplaatsen en dan de rest. Na een aanduiding van de aard van het opschrift en een adres volgt een weergave van de tekst en een vertaling. Op het punt van onze vertalingen – ongetwijfeld een belangrijk element in de hele exercitie – komen we later nog terug. Waar dat nodig of nuttig werd geacht is nog aanvullende informatie toegevoegd en van een aantal representa-tieve, of juist bijzonder interessante gevallen zijn foto’s opgenomen.

SynagogenVoordat we met een bespreking van opschriften op synagogen begin-nen, wijden we een paar woorden aan de categorie ‘overige opschrif-ten’. Dat is per definitie een nogal gevarieerde categorie, en het zou misschien ook de interessantste kunnen zijn, ware het niet dat er zo weinig van zijn. Ze zijn inderdaad zeldzaam, maar ze komen voor: Hebreeuwse graffiti. Jaren geleden werden – voor korte tijd – deuren en glazen van de Leidse binnenstad getooid met het opschrift ישוע מלך ישראל van de hand van een student Semitische talen die de weg kwijt was. Even kortstondig, mogen we aannemen, was het bestaan van de Hebreeuwse strijdkreet, ooit neergekrabbeld in de Hunzestraat, hoek Winterdijkstraat in Amsterdam: עם ישראל חי עוד אבינו חי – ‘het volk

Israël leeft, ook onze Vader leeft!’ Maar Hebreeuws op de muur kan ook veel deftiger zijn. De Hebreeuwse representant van het Leidse pro-ject Dicht op de Muur is een compleet en toegankelijk gedicht in fraai gevocaliseerd Hebreeuws over de volle ruimte van een woonhuisgevel. Het zal daar zeker nog vele jaren prijken en krijgt daarom in onze inventarisatie speciale aandacht.4

Maar de bekendste vertegenwoordiger van de categorie ‘overig’ is zonder twijfel het woord כשר, een opschrift dat aanduidt dat binnen ‘kosjere’ waar te krijgen is. Wie in staat is het woord in een Hebreeuws woordenboek op te zoeken, vindt daar overigens כשר, geen o maar een a en een open e-klank. Wie nog wat meer met het Hebreeuws vertrouwd is, kent het verschijnsel van de ‘jiddisje’ uitspraak van het Hebreeuws wel en weet dat de Asjkenazische, Oost-Europese uitspraaktraditie van het Hebreeuws ook hier te lande gangbaar is geweest, toen Amsterdam nog Mokum heette. Het Zionisme en de Israëlische samenleving heeft gekozen voor de andere, Sefardische uitspraak (kasjeer), die nu de ‘kosjere’ is geworden.

Maar nu de synagogen. Een synagoge was in de eerste helft van de vorige eeuw in bijna iedere plaats van enige betekenis in Nederland te vinden. Momenteel zijn er nog zo’n 150 over. De meeste daarvan moeten als ‘voormalig’ betiteld worden en zijn in andere handen overgegaan; een klein aantal is nieuw.5 In veel gevallen is aan zo’n gebouw(tje) dat synagoge was niets bijzonders te zien. Soms verschij-nen de contouren van een davidster in de ramen en niet zelden is het gebouw getooid met een Hebreeuws opschrift dat zich meestal als gevelsteen of compleet fries boven de ingang bevindt. Dit zijn meestal oorspronkelijke opschriften, die we weer moeten onderscheiden van opschriften die achteraf zijn aangebracht en die vaak de functie van een herinneringsteken hebben.De oorspronkelijke opschriften, waarin het Hebreeuws sterk over-heerst, hebben een overwegend symbolische waarde. Ze melden in de eerste plaats met een zeker zelfbewustzijn dat hier een Joods gebouw, en wel een synagoge staat. Toch betekent de tekst inhou-delijk natuurlijk ook iets en daarin wordt meestal een vast patroon gevolgd. Er staat dan een toepasselijke Bijbeltekst6 waarvan een aantal letters zijn gemarkeerd. Meestal staan er stippen boven, soms zijn het streepjes of sterretjes, maar ook komt voor dat de letters in kwestie zijn uitvergroot. De getalswaarden van de aldus gemarkeerde letters geven samen het jaartal van de stichting of herbouw van het gebouw aan; vandaar dat de tekst dan ook meestal wordt voorafgegaan door de aanhef ‘in het jaar...’ (בשנת). Dit verschijnsel noemen we het chrono-gram en hierna zal in een apart hoofdstuk de werking ervan worden uitgelegd.7 Niet zelden wordt het Bijbelvers in kwestie nog in het

1Bij de ‘chewre-sjoel’ Nidchei Jisroeil Jechaneis in de Amsterdamse Nieuwe Kerkstraat is het opschrift op de gevel nu verwijderd. Het ‘Cheider’ in Amsterdam heeft wel een Hebreeuws alfabet speels om de ingang aangebracht, maar hetbeveiligingshekwerk onttrekt dat nagenoeg aan het zicht.2Zo in Amsterdam (Centrum 6 en 7), wellicht Bergen op Zoom, Grave, Nijmegen, Zuidlaren. 3Voor Amsterdam is vervolgens nog een verfijnder indeling in wijken aangebracht.

afbeelding I

h e b r e e u w s o p s t r a a t 10 i n l e i d i n g 11

Nederlands geïdentificeerd, soms ook vertaald. Favoriete teksten zijn Psalm 118:20 ‘Dit is de poort van de Eeuwige waardoor rechtvaardigen binnengaan’ of Jesaja 56:7 ‘Want mijn huis zal genoemd worden huis des gebeds voor alle volken.’ Ook Psalm 55:15 met het lastig te vertalen ‘In het huis van God gaan wij rond in geestdrift’ komt geregeld voor.8 Maar er zijn ook tamelijk uitzonderlijke, zoals het lange citaat van Ezechiël 43:1-2 in Appingedam. Niet altijd heeft het vers zo’n alge-mene strekking. Het opschrift van de kleine Leidse synagoge (‘Groter zal de glorie van dit latere huis zijn dan van het eerdere;’ Haggaï 2:9) is ook een uitdrukking van een besef van bescheidenheid en voorlopig-heid, en dat zal in Medemblik ook een rol gespeeld hebben.9 Niet-oorspronkelijke opschriften zijn meestal van na de oorlog en hebben als doel een voormalige synagoge als zodanig te identificeren. Eigenlijk behoren ze bij de categorie van de herdenkingsmonumenten en net als daar is het Hebreeuwse aandeel in deze teksten veel minder prominent.

Begraafplaatsen Joodse begraafplaatsen hadden en hebben vaak bij de ingang eenzelf-de Hebreeuwse identificatie-opschrift als de synagogen. Behalve de ingangspoort is het ook vaak het gebouw(tje) waar de rituele wassing en aflegging van de doden plaatsvindt dat een opschrift draagt. In het spraakgebruik heten deze gebouwtjes metaheerhuisjes, metaar-huisjes (van לטהר – ‘reinigen’), of zoals in Alphen aan den Rijn ook wel ‘washuisje’. De Bijbelverzen, al of niet met chronogrammen, spreken hier over ver-gankelijkheid en wederopstanding. Job 3:19 is zo een: ‘Klein en groot is daar, en een slaaf is vrij van zijn heren’ of Deuteronomium 32:39c: ‘Ik laat sterven, ik doe leven.’ Een enkele maal is de tekst genomen uit een rabbijnse na-Bijbelse bron, zoals de spreuk ‘De geborenen zullen sterven, maar de doden zullen herleven’, het begin van Avot 4:2210 (het traktaat ‘Spreuken der Vaderen’) uit de Misjna. Bij begraafplaatsen doet zich het probleem voor dat ze vaak niet vrij toegankelijk zijn en dat onze opschriften dan niet vanaf de openbare weg te lezen zijn. Na-dat op voorhand was besloten dat opschriften op grafstenen van onze inventarisatie zouden worden uitgesloten – het zijn er veel te veel en het is een apart genre waarover al veel is gepubliceerd – zijn de samen-stellers toegeeflijk geweest voor andere teksten op begraafplaatsen; daaronder vallen overigens ook nogal wat herinneringsmonumenten. Verscheidene opschriften die zo verscholen liggen dat ze praktisch nooit vanaf de openbare weg gezien worden, zijn toch opgenomen, mede omdat de tekst ons door welwillende informanten werd toege-zonden. Het is geen kwestie van willekeur, maar helemaal consequent konden, of liever: wilden we op dit punt niet zijn.

8Op deze tekst komen we zo dadelijk terug.9Hoewel de anwb-vertaling aldaar zich nogal nadruk-kelijk beperkt tot de bedoelingen van de profeet Haggai, die over de eenvoud van de tweede tempel in Jeruzalem sprak.10In een andere telling 4:29, zoals in bijv. het Neder-landse gebedenboek Siach Jitschak.

I 1 februari 2009


MonumentenZoals iedereen uit eigen waarneming kan vaststellen zijn er in ons land in vele vormen en maten herinneringsmonumenten opgericht voor de Joodse medeburgers die in de oorlog door de bezetter zijn weggevoerd en vermoord. De ‘monumenten’ variëren van eenvoudige plaquettes tot expressieve plastieken,11 maar willen ze in deze publica-tie functioneren, dan moet er wel een Hebreeuwse tekst op staan – al is die soms nog zo beknopt en ondergeschikt. Men zou hier van twee ‘generaties’ kunnen spreken. Kort na de oorlog zijn veel monumenten opgericht met wat langere en welsprekende teksten, bijvoorbeeld ter inleiding van de lijst met namen van hen die omkwamen. Maar de meeste herinneringsmonumenten dateren van ongeveer de laatste 25 jaar en die hebben in de regel weinig Hebreeuws. Een goed voor-beeld hiervan is de plaquette op de kleine synagoge van Bourtange in het Groningse land nabij de Duitse grens, waar in 1989 ‘ter herinne-ring aan de 46 gedeporteerden van de joodse gemeente Bourtange-Vlagtwedde ... [hun] namen en leeftijden zijn aangebracht.’ Dit alles onder een dreigend citaat van Deuteronomium 25 vers 17 en 19 in twee talen: ‘Gedenk wat Amalek u gedaan heeft ... Vergeet het niet.’ (afbeel-ding 1, pagina 44)

Zeer gangbaar is in deze context de troostformule ‘Moge hun ziel gebundeld zijn in de bundel des levens’. Feitelijk is deze formule in de vorm van de afkorting (ת’ נ’ צ’ ב’ ה’ )= תהי נפשו/ה צרורה בצרור החיים voornamelijk aan grafstenen voorbehouden; ze wordt dan in het enkelvoud gelezen en betrokken op de ziel van hem of haar die daar begraven ligt. De uitdrukking is ontleend aan de gewiekste woorden waarmee Abigaïl, de vrouw van Nabal, haar paadje bij David schoon veegde: ‘Mocht iemand het wagen om u te achtervolgen en u naar het leven te staan, dan zal het steentje van uw leven veilig geborgen zijn in de buidel waarin de Eeuwige, uw God de mensenlevens bewaart (והיתה maar het leven van uw vijanden zal ,(נפש אדני צרורה בצרור החיים את ה’worden weggeslingerd’ (I Samuël 25:29 in de Nieuwe Bijbelvertaling). Wanneer nu de uitdrukking, die eerst ter nagedachtenis van indivi-duen werd gebruikt, op herinneringsmonumenten verschijnt, zouden we haar ook in het meervoud kunnen lezen en vertalen (‘Mogen hun zielen…’ תהינה נפשותם צרורות), maar het is meer in overeenstemming met het taalgebruik om voor נפש het enkelvoud aan te houden. Overigens wordt in plaats van נפש ook wel een vorm van het andere woord voor ‘ziel’, נשמה gelezen. En we kunnen ook vertalen ‘de bun-del van de levenden’ in plaats van ‘het leven’. Hoe dan ook, vergeleken bij de oorspronkelijke context heeft de uitdrukking een veel diepere lading gekregen en dat is geen zeldzaam verschijnsel in het lange leven van sommige Bijbelteksten.

11Een opvallende aanwezig-heid onder de monumenten zijn die van de in Maastricht geboren kunstenaar Appie Drielsma (1937); zie Enschedé, Middelburg, Meerssen, Gulpen en Roermond.

WerkwijzeWil dit boekje zo nu en dan zijn nut hebben dan is het raadzaam om iets over onze werkwijze bij de totstandkoming ervan mee te delen.Het idee voor Hebreeuws op Straat werd de redactie van Alef Beet door het bestuur van de Vereniging Hebreeuws aangereikt en is uiteinde-lijk geïnspireerd op een voordracht met dezelfde titel eens gehouden door professor Irene Zwiep. De redactie besloot te streven naar een inventaris van ‘alle’ Hebreeuwse opschriften in de openbare ruimte. Was dat overmoedig? Ja ook, maar belangrijker was de overweging dat er nauwelijks selectiecriteria te bedenken zijn die niet zouden lijden onder een grote mate van willekeur. Alleen de mooiste of de interes-santste behandelen? Dan moet je er toch eerst heel veel van zien om verantwoord te kunnen kiezen. Gelukkig kon de redactie een beroep doen op de leden van de Vereniging Hebreeuws; dat heeft niet alleen een heel aantal tips en foto’s opgeleverd, maar heeft ook de verant-woordelijkheid voor de volledigheid van het eindresultaat enigszins gespreid. Daarnaast werden boeken en internetsites die wat op zouden kunnen leveren geraadpleegd en werd gericht contact gezocht met informanten die foto’s en berichten konden aanleveren.12 Er werd een taakverdeling afgesproken, zodat ieder redactielid een klein aantal provincies heeft behartigd. De uit dit onderzoek resulte-rende gegevens zijn dus vooral gebaseerd op foto’s en beschrijvingen; waar mogelijk werd dit ondersteund door eigen waarneming. Vervol-gens zijn deze gegevens – in de al beschreven volgorde van provincies en plaatsnamen – in een uniform patroon gegoten. Al doende bleek dat het materiaal omvangrijker en gevarieerder was dan gedacht. We hebben dan wel 215 teksten bijeen gekregen, maar we weten best dat er lacunes in het gebodene moeten zitten; en fouten, ongetwijfeld. In enkele gevallen zijn onbevestigde vermoedens aangaande de aan-wezigheid van een Hebreeuws opschrift zelfs expliciet opgenomen.We kunnen ons voor de lacunes alleen maar verontschuldigen met een betuiging van onze oprechte ambitie om het zo goed en compleet mogelijk te doen. De liefde voor ons onderwerp deed ons ook besluiten enkele gevallen op te nemen van opschriften die er ooit waren – en ook als zodanig ge-documenteerd zijn – maar die nu niet meer zichtbaar zijn. Een bijzon-der geval daarvan zijn de Amsterdamse gevelstenen die, lang geleden, door dr. M. Boas zijn beschreven en waaraan een speciaal hoofdstuk is gewijd. Ook noemden we al onze toegeeflijkheid ten opzichte van begraafplaatsmonumenten die misschien niet echt ‘op straat’ staan.Dan zijn er ook nog Hebreeuwse opschriften die wel zichtbaar (kun-nen) zijn maar die we toch hebben weggelaten. Grafstenen vallen daar-onder, maar ook mezoezot die ervoor zijn om vanaf de straat gezien te worden en waar de letters שדי op prijken; het is een categorie die om

12Zie literatuurlijst en de lijst van informanten achterin.


14In een enkel geval was het chronogram niet (meer) te onderscheiden. 15In een heel enkel geval tref-fen we toch het tetragram aan, maar ook wel een ד in plaats van een ה.

begrijpelijke redenen niet in aanmerking kwam. En dan een laatste categorie, de transcripties. Het is een bekend feit dat in protestantse kringen van oudsher een zekere voorliefde voor de taal van het ‘Oude Verbond’ bestaat, die zich ook heeft uitgebreid tot liefde voor het nieuwe Israël. Talloze protestantse instellingen dragen namen als Rehoboth, Eben Haëzer, Pniël of Elim op de gevel, en christelijke boekwinkels heten Sjofar, Sjaloom of Chananja, enz. Zuiver Hebreeuws allemaal, maar toch naar ons idee geen ‘Hebreeuws op straat’ zoals in dit boekje bedoeld. Een opmerkelijke variant van de categorie Hebreeuws in transcriptie troffen we aan in Utrecht. Uitingen van liefde voor de heilige taal die níet terugschrokken voor het gebruik van het Hebreeuwse alfabet, troffen we aan in Harderwijk, Alphen aan den Rijn en Brandwijk (Zuid-Holland).

WeergaveDe Hebreeuwse teksten zijn door ons in gestroomlijnde vorm let-terlijk overgenomen. Specifieke regelval is niet per se aangehouden, maar soms wel nagestreefd. Grote zorg is gedragen voor een goede herkenbaarheid van de chronogrammen.14 Afkortingen zijn verklaard, met uitzondering van het alomtegenwoordige לפ”ק of לפ”ג. Neder-landse vertalingen van het Hebreeuws die ‘op de steen’ tot de tekst zelf behoren, zijn hierbij ook opgenomen; ander Nederlands in onze opschriften is soms weggelaten of verkort aangeduid, al naar gelang de omstandigheden. Wanneer de vertalingen die we ‘op de steen’ al aantroffen correct en volledig zijn, zijn ze door ons niet herhaald maar volstaat een mededeling ‘als vermeld’. Bij de vertalingen hebben we ook de herkomst van citaten steeds vermeld. Onze vertalingen van het Hebreeuws zijn gedaan met het oog op de huidige context van de opschriften. Zo is er van afgezien één specifieke Nederlandse Bijbelvertaling aan te houden, omdat we dan in bepaalde gevallen tot minder geschikte vertalingen gedwongen zouden kunnen worden. Ook is met een zekere opzettelijkheid niet gestreefd naar volledige consequentie in de weergave. De onuitgesproken Godsnaam (het ‘tetragram’) wordt in de opschriften altijd afgekort tot al of niet met een afkortingsteken,15 en of we die dan met ,ייי of ה ‘Heer’ of ‘Eeuwige’ weergeven is in dit verband tamelijk irrelevant. Het zijn immers ‘maar’ vertalingen en het is niet zinvol de suggestie te wekken dat er maar één beste vertaling zou bestaan. Beter is het zelfs te erkennen dat een Hebreeuwse tekst zeer verschillend kan resone-ren. Dit is zeker het geval bij Bijbelteksten. Zo komen we nogal eens de uitdrukking מקדש מעט tegen. In de betekenis ‘een klein heiligdom’ is dit een gangbaar epitheton voor de synagoge. Het is ontleend aan Ezechiël 11:16, maar in die context wordt het, terecht, heel anders, en ook nogal verschillend, vertaald.

afbeelding II

afbeelding III


II

III G. van Solmsstraat 4, Utrecht

Een ander goed voorbeeld van de onmogelijkheid om ‘definitief’ te vertalen is het stukje tekst uit Psalm 55:15,16 waar de noodzaak flexibel te blijven wel heel duidelijk is. Wie wil weten wat de woorden in hun oorspronkelijke samenhang betekenden krijgt een aardige indruk uit de Nieuwe Bijbelvertaling: ‘(Wat genoten wij als wij samen waren) bij het feestgedrang in Gods huis.’ Het Hebreeuwse werkwoord van dit zinnetje, נהלך in de pi‘‘el, dat ‘wandelen, rondgaan’ suggereert, wordt in de nbv maar weggelaten. In de nbg-vertaling wordt het op een andere manier genegeerd: ‘die in het feestgewoel gingen naar (!) Gods huis.’ Dan is er nog het woord רגש waarvoor in de oorspronke-lijke context ‘feestgedruis’ goed voldoet maar dat in modern Hebreeuws de betekenis ‘gevoel, sentiment’ heeft. Bij diegenen die hun Hebreeuws niet via de ingang van de Bijbel hebben verworven, overheerst deze betekenis en om die associatie mee te kunnen nemen hebben we het met ‘geestdrift’ geprobeerd, een vertaling die in de naslagwerken niet zal zijn terug te vinden. Tot slot volgt nog de uitkomst van het chronogram en wordt – waar zinvol – in een opmerking overige informatie gegeven. Omdat ons materiaal, hoewel streng geredigeerd, door een aantal verschillende handen is aangeleverd, kan de lezer hier geen complete eenvormig-heid verwachten – zoals ook voor de overige gegevens de staat van volmaakte consequentheid niet bereikt is.

Albert van der Heide

16 בבית אלהים נהלך ברגשin Bourtange, Elburg, Sliedrecht en (verkort) Maastricht.

ii Het hebreeuwse chronogramOf: hoe men jaartallen ook kan weergeven

h e b r e e u w s o p s t r a a t 18

Chronogrammen, we kennen ze allemaal wel, al zijn we ons daar dikwijls niet van bewust. Waarom is op die gevel van dat stadhuis of van dat oude gymnasium toch die Latijnse tekst met een paar speciaal gekenmerkte letters, hoofdletters, extra groot of met een andere kleur, geschreven? Het zijn chronogrammen ofwel jaardichten, die ook wel jaarschrift, jaarvers, jaartalvers, tijdvers, chronicon of chronicum worden genoemd.Maar wat is een chronogram? Het is een tekst, waarin sommige letters mede als cijfers uitgelegd moeten worden. Het woord is afgeleid van de Griekse woorden ‘chronos’ en ‘gramma’, die respectievelijk ‘tijd’ en ‘letter’ betekenen. Wanneer een chronogram uit versregels bestaat, noemen we het een chronostichon (‘stichon’ betekent ‘versregel’). In een zuiver chronogram, dat maar zelden voorkomt, bevat elk woord een cijfer, en wel in de juiste volgorde, d.w.z. van hoog naar laag. Het is de bedoeling van een chronogram om een bepaald jaartal te verber-gen. Men kan dit alleen ontdekken door alle in de tekst voorkomende Romeinse letters die tevens een getalswaarde hebben bij elkaar op te tellen. Deze Romeinse cijferletters met hun getalswaarden zijn: m = 1000, d = 500, c = 100, l = 50, x = 10, w = vv = 10, u = v = 5, y = ij = ii = 2 en j = i = 1. Sommige letters zijn later aangepast aan de talen waarin zij gebruikt werden. Het Latijn kent namelijk de letters w, u, y, ij en j niet.Chronogrammen komen echter niet alleen in het Latijn voor, al is de latere Latijnse literatuur er wel het rijkste aan. Ook in het Arabisch, Engels, Frans, Hongaars, Perzisch en andere talen komen ze voor, terwijl ze opvallend genoeg in het Italiaans nauwelijks bestaan. Ook op menig Duits vakwerkhuis, maar soms ook in Nederland of België, treffen we op een houten stijl een chronogram in het Duits of het Ne-derlands aan om aan te geven wanneer het huis werd gebouwd. Soms worden chronogrammen ook gebruikt om een jaartal te ont-houden, al lijkt ons dat eerder het verschuiven van een probleem. Zo noemt de bekende Nederlandse chronogrammist Bernard Grothues als voorbeeld het geboorte- en sterfjaar van Rembrandt van Rijn (1606-1669). Beide jaartallen zouden voor altijd zijn vastgelegd in de spreu-ken: Rembrandt is verschenen en Rembrandt is heengegaan en ziet het eeuwige licht. We tellen alle letters die een getalswaarde hebben bij elkaar op en krijgen: m + d + i + v + c = 1000 + 500 + 1 + 5 + 100 = 1606 en m + d + i + i + u + w + i + l + i + c = 1000 + 500 + 1 + 1 + 5 + 10 + 1 + 50 + 1 + 100 = 1669.Wanneer we ons afvragen, wanneer het chronogram is ontstaan, moeten we ver terug. We weten het niet precies. Bij alle volkeren en in alle tijden treffen we al zinnebeeldige verklaringen van getallen aan. Zo hebben in de Hebreeuwse Bijbel de getallen 3, 4, 5, 7 en 12 een bijzondere betekenis. En onder invloed van de getallensymboliek wer-den in de oudheid woorden soms als getallen en getallen als woorden

geschreven. Ook namen kunnen zo als getallen worden aangeduid. Een heel bekend geval treffen we aan in het Nieuwtestamentische boek Openbaring (13:18), waar gesproken wordt over ‘het getal van het beest ... Het getal is zeshonderdzesenzestig.’ Het is met behulp van Hebreeuwse cijferwaarden te vinden in nron ksr (n = 50, r = 200, o = 6, n = 50, k = 100, s = 60, r = 200, tesamen 666), met wie de christen-vervolger keizer Domitianus (81-96) als een ‘Nero redivivus’, een her-rezen Nero, werd bedoeld.In de kabbala, de joodse mystieke leer, probeerde men door getallen-speculatie tot een mystieke uitleg van de woorden in de Hebreeuwse Bijbel of de Talmoed te komen. In onze contreien werd het chrono-gram in de Zuidelijke Nederlanden waarschijnlijk nog voor de ont-dekking van de boekdrukkunst geïntroduceerd door joodse geleerden, die tot het christelijke geloof waren overgegaan. De middeleeuwse monniken vonden in het chronogram een mogelijkheid om hun boodschap in woord (inhoud) en tijd (jaartal) over te brengen. Het veelvuldig gebruik ervan leidde in de 16e en 17e eeuw ertoe dat chrono-grammen een belangrijke functie kregen als herdenkingstekst. Ze waren haast overal te vinden: op gebouwen, graven, altaren, klokken, triomfbogen, munten, penningen en in kronieken en geschiedwer-ken. Door het geforceerde karakter ervan is de tekst vaak moeilijk te begrijpen. De schrijver van het chronogram, de chronogrammist, is meestal onbekend.

Maar nu naar de Hebreeuwse chronogrammen.De tweeëntwintig letters van het Hebreeuwse alfabet hebben ook een getalswaarde. De eerste tien letters voor de getallen 1 t/m 10, 11 = 10 + 1, 12 = 10 + 2, enz. De getallen 15 en 16 worden evenwel geschreven als 9 + 6 en 9 + 7 teneinde iedere gelijkenis met de godsnaam te vermijden. De elfde letter heeft de getalswaarde van 20, de twaalfde van 30, enz. De resterende letters worden voor de honderdtallen gebruikt. Voor 500 t/m 900 zijn er twee systemen in gebruik: 500 = 400 +100, 600 = 400 + 200, enzovoort, of men gebruikt de zogenaamde slotletters met een apostrof erachter, eventueel gevolgd door een spatie. De laatste methode is niet meer gebruikelijk. Voor het weergeven van de dui-zendtallen gebruikt men dezelfde letters als voor de eenheden, schrijft er echter een punt boven of een apostrof erachter, eventueel weer met een spatie voor de volgende als cijfer gebruikte letter. Men schrijft in beginsel van het hoogste naar het laagste getal. Hiervan wordt slechts afgeweken teneinde ongewenste combinaties te voorkomen. Wanneer meerdere letters achter elkaar in hun getalswaarde gebruikt worden, schrijft men vóór de laatste een dubbele apostrof. Voor het getal 0 bestaat geen apart teken.

h e b r e e u w s o p s t r a a t 20 h e t h e b r e e u w s e c h r o n o g r a m 21

ב’ of ב = 2000 ק = 100 י”א = 11 א = 1ג’ of ג = 3000 ר = enzovoort 200 ב = 2ד’ of ד = 4000 ש = 300 כ = 20 ג = 3ה’ of ה = 5000 ת = 400 ל = 30 ד = 4ת”ק = 500 מ = 40 ה = 5ך’ = 500 ת”ר = 600 נ = 50 ו = 6ם’ = 600 ת”ש = 700 ס = 60 ז = 7ן’ = 700 ת”ת = 800 ע = 70 ח = 8ף’ = 800 תת”ק = 900 פ = 80 ט = 9ץ’ = 900 א’ of א = 1000 צ = 90 י = 10

Deze traditionele manier voor het schrijven van de getallen wordt haast alleen nog maar gebruikt voor het aangeven van data naar de Joodse jaartelling, voor specifieke Joodse feest- en rouwdagen, bij het aangeven van Bijbelverzen en voor de nummering van bladzijden, ook wanneer een aparte nummering gewenst is, bijvoorbeeld bij een inleiding of een voorwoord. In dit opzicht is het gebruik te vergelijken met onze ‘Romeinse cijfers’.Jaartallen volgens de Joodse jaartelling schrijft men ‘naar de grote specificatie’ of ‘naar de kleine specificatie’, Hebreeuws לפרט גדול en לפרט קטן, d.w.z. met of zonder de vermelding van het geldende duizendtal (thans 5000). De ‘kleine jaartelling’ is de gebruikelijkste. Tussen de laatste twee letters van het jaartal schrijft men de dubbele apostrof die ook bij afkortingen wordt gebruikt, en om aan te geven welke van beide tellingen aan de orde is zet men de afkorting לפ”ג of .לפ”קDe omrekening van de Joodse naar de gebruikelijke westerse jaartel-ling is eenvoudig. Het Joodse jaartal naar de kleine telling + 1239 (van Joods Nieuwjaar t/m december) of + 1240 (van januari tot het volgende Joodse Nieuwjaar) levert de gewone jaartelling op. Het Joodse jaar 5771 is dus het jaar 771 + 1239/40 = 2010/11 naar de gewone (תשע”א לפ”ק)jaartelling.

Het oudste bekende chronogram uit de joodse literatuur is gevonden in een Hebreeuws gedicht van het jaar 1205 door Judah Al-Charizi, terwijl de vroegste Latijnse chronogrammen vijf jaar later worden gedateerd. Ze komen ook nogal eens voor op grafmonumenten en op synagogen of andere belangrijke gebouwen. Ook de datum van verschijnen van een boek werd dikwijls door middel van een chrono-gram aangeduid. In de vroegste gedrukte boeken bestaat het chrono-gram slechts uit een of twee woorden. Zo staat in de Soncino-uitgave van de de Talmoed als het oudste gedrukte Hebreeuwse chronogram slechts het woord גמרא – ‘Talmoed’, wat de cijferwaarde 244 naar de kleine telling oplevert, d.w.z. het jaar 1484 van de gewone jaartelling.

Later zat het chronogram verborgen in hele of halve bijbelverzen of in geconstrueerde zinnen die iets duidelijk moesten maken over de in-houd of de schrijver van het desbetreffende werk. De letters, waarvan men de cijferwaarde moest optellen, werden op een speciale manier gemarkeerd.Ook werden belangrijke jaren uit de joodse geschiedenis door een chronogram aangegeven. Zo wordt het jaar van de verdrijving van de joden uit Spanje, 1492, bijvoorbeeld מזרה (getalswaarde [5]252 = 1492) genoemd, ontleend aan Jeremia 31:10 (‘de Eeuwige die Israël verstrooide’).Sluiten we af met twee mooie voorbeelden uit Amsterdam, een uit een boek en een op een synagoge.

Een van de interessantste afbeeldingen in het boek ‘Bibliotheca Rosenthaliana. Treasures of Jewish Booklore’ (Amsterdam 1994), op bladzijde 40-41, is een in 1666 te Amsterdam door de drukkerij van David de Castro Tartas uitgegeven תקון, een speciaal gebedenboek. De pseudo-messias Sjabtai Tsvi (1626-1676) is daarop afgebeeld als zittend op een troon en als jaar van uitgave staat aangegeven: ;In het jaar Zie, ik verlos mijn volk‘ בשנת הנני מושיע את עמי לפ”קnaar de kleine telling’, d.w.z. het jaar 426 = 1666. Sjabtai Tsvi, afkom-stig uit Smyrna, had 18 juni 1666 uitgeroepen tot de dag van de verlos-sing vanwege de aangekondigde komst van de Messias. De sterke suggestie was dat hij dat zelf was, maar hij werd door de Turkse sultan gearresteerd en voor de keuze gesteld terechtgesteld te worden of zich te bekeren tot de islam. En dat deed hij. Groot was de teleurstelling in de joodse wereld, die door de beweging van Sjabtai Tsvi in hevige on-rust verkeerde. De productieve drukker David de Castro Tartas was zo aangeslagen, dat hij in 1667 geen enkel boek uitgaf. Zestienhonderd-zesenzestig was een rampjaar, niet alleen voor de joden, maar ook voor de christenen. Zou het niet het einde van de wereld betekenen: 1666, in Romeinse cijfers mdclxvi, alle cijfers slechts één keer gebruikt in een aflopende reeks en nog wel met het getal van het beest erin. Nostradamus (1503-1566) had er al op gewezen. Dat kon niet goed gaan.Op de Snoge, de synagoge van de Portugees-Israëlitische gemeente in Amsterdam, staat boven de hoofdingang in vergulde Hebreeuwse letters: In het jaar Door Uw‘ ,(Psalm 5:8a) בשנת ואני ברב חסדך אבוא ביתך לפ”קgrote liefde mag ik Uw huis binnengaan; naar de kleine telling.’ Het chronogram ביתך geeft 432 = 1672. Het vermeldt het jaar waarin de synagoge klaar had moeten zijn, het verhoopte inwijdingsjaar. De bouw werd echter in het begin van het rampjaar 1672 onderbroken. Pas op 24 mei 1674 ging men verder. Op vrijdag 2 augustus 1675 had

h e b r e e u w s o p s t r a a t 22 h e t h e b r e e u w s e c h r o n o g r a m 23

de inwijding plaats. De naam van de initiatiefnemer voor de bouw van de synagoge, de in Portugal geboren opperrabbijn Ishac Aboab da Fonseca, zit verborgen in de laatste twee woorden: (אבוא ב)יתך. Te mooi om nog te veranderen!

In de inventarisatie van Hebreeuwse opschriften waaraan dit boekje is gewijd komen vele chronogrammen voor; ze komen zowel van monumenten als van ingangspartijen en gevelstenen op synagogen. Na wat hierboven is uitgelegd kunnen ze voor de lezer geen geheimen meer hebben.

Wim Delsman

NB: Technische beperkingen noodzaakten ons in onze teksten het vocalisatieteken van de

cholem (o) te gebruiken voor de markering van de chronogrammen.

Zoals verschillende afbeeldingen laten zien, zijn de teksten zelf daarin vaak veel duidelijker.

LiteratuurB. Grothues, Het excellente chronogram, ao-reeks nr. 1694, Stichting ivio; Lelystad 1977.

iii Historischehebreeuwsegevelstenenin AmsterdamDr. Marcus Boas’ interesse voor historisch Joods Amsterdam


Op de gouden medaille die de Universiteit van Amsterdam in 1903 aan Marcus Boas (1879-1941) toekende voor zijn inzending over de klassiek Griekse dichter Simonides – thans in bruikleen bij het Koninklijke Penningen Kabinet, Geldmuseum, Utrecht – prijkt aan de ene kant het wapen van de Stad Amsterdam en aan de andere kant de naam van de prijswinnaar ‘Marcus Boas Amstelodamensis’, van Amsterdam. Amsterdammer was hij en zou hij zijn leven lang blijven. In 1906 pro-moveerde hij, voortbouwend op het onderwerp van de prijsvraag, op een proefschrift getiteld De Epigrammatis Simonidei. Later bleek ook dat de wetenschappelijke verdienste van de privaatdocent klassieke talen, die hij werd, op het gebied van de klassieke filologie zou liggen. Hij was niet voor niets een vooraanstaand lid van de Philologische Kring. En het was voor hem vanzelfsprekend dat hij ook lid was van het Genootschap Amstelodamum en van het Genootschap voor de Joodse Wetenschap in Nederland. Zijn belangstelling voor de Amsterdamse gevelstenen – en in het bijzonder die met een Hebreeuwse tekst – concretiseerde zich in artikelen in maandblad en jaarboek Amsteloda-mum. Zijn dochters maakten beiden melding van zijn verdiensten op dit gebied.

In het artikel over Hebreeuwse gevelstenen in Amsterdam dat dr. Marcus Boas in 1938 voor het Jaarboek Amstelodamum schreef gaan zijn genoemde interessegebieden samen. Het artikel heeft een wat breedvoerige stijl – en daarom vatten we het hier samen. Aanleiding voor zijn bijdrage was een zeer summier bericht over een nieuwe Hebreeuwse gevelsteen in de Amsterdamse Sint-Luciënsteeg, voorjaar 1937. Deze steen van 1662 bevindt zich thans in de muur van de toegangspoort van de Synagoge van de Portugees-Israëlietische Gemeente (pig), de befaamde Esnoga of Snoge aan het Mr. Visserplein in Amsterdam. Dat geldt ook voor drie andere gevelstenen die Boas noemt. De twee laatste die hij vermeldt bevinden zich respectievelijk in het oorspronkelijke pand in de Nieuwe Kerkstraat, en in de collectie van het Joods Historisch Museum.

1De gevelsteen van Abraham en Isaac Pereyra (5422/1652) Boas schrijft :‘De Hebreeuwse tekst (...) van den steen behelst vier woorden, en wel de eerste woorden, tevens het eerste hemistichium van het bijbelvers Ps. 16 vs. 8, dat in zijn geheel (…) in de Statenvertaling “Ik stel mij den Heer geduriglijk voor mij; omdat hij aan mijne regterhand is, zal ik niet wankelen” (…) luidt. Ik stel mij den Heer voortdurend voor oogen was dus het richtsnoer zijns levens, dat de bouwheer in den gevel van zijn huis deed plaatsen. Fraai zijn de letters, harmonisch

de plaatsing der vier woorden ten opzichte van elkander. De spil der inscriptie vormt het tweede woord van het vers, des Heeren naam, die door slechts één letter, ten teken van afkorting door twee stippen gekroond, wordt geschetst: zomin als de orthodoxe Jood overeenkom-stig het voorschrift der wet den verheven naam onnodig of overbodig uitspreekt, schrijft hij hem evenmin voluit, althans voor profaan gebruik. (Vgl. het volledige tetragrammaton in de gevelsteen van (ooit) Bergstraat 14, Amstelodamum, maandblad, p. 137) (…) Voorts is alleen op de tweede regel het laatste woord der spreuk, het bijwoord van tijd ‘ta-mid’ steeds geplaatst, geflankeerd door de jaaraanduiding ann˚ [boven de tweede N een minuscuul kleine o] 5422: men krijgt de indruk, dat de steenhouwer slechts ternauwernood daarvoor aan weerszijden van het tekstwoord de nodige ruimte vond.’ Vervolgens behandelde Boas de herkomst van de steen, uit het huis Waterlooplein 13 (vroegere benaming en nummering: Houtgracht Q 233). De oorspronkelijke bezitters van de panden 13 en 11 waren be-kend. ‘Stichters van beide huizen waren vermogende en invloedrijke Portugees-Israëlietische kooplieden Abraham en Isaac [de] Pereira, die beide percelen lieten bouwen, om in perceel 11 een suikerraffinaderij en in perceel 13 hun woonhuis te vestigen. (…) Abraham Pereyra was o.a. in 1675 een der bouwheren van de Portugees-Israëlietische Synagoge.’ Maar hij was ook, voegen we nu toe, een van de stichters van een jesiba, zeg maar ‘studiehuis’, in Hebron (1659). Hij hechtte zo veel geloof aan de messiaanse pretenties van Sjabtai Tsvi uit Smyrna dat hij uit Amsterdam vertrok op weg naar het Heilige Land, maar in Italië een tijd bleef steken en weer terugkeerde naar Amsterdam, toen het drama was afgelopen. Boas ging op zoek naar meer gegevens over de Pereyra’s en raad-pleegde J.S. da Silva Rosa (1886-1943), de bibliothecaris van Ets Haim, waardoor hij te weten kwam dat er twee Spaanse werken van Abraham bekend zijn, te weten: een uit 1666(!): La Certeza del Camino. Compuesta por Abraham Pereyra. Dedicada al Senor Dios de Israel, en Lugar de sacrificio sobre su Ara, por expiacion de peccados del Autor. Amster-dam 5426 [=1666] (‘De Zekerheid van de Weg. Samengesteld door Abraham Pereyra, opgedragen aan de Heer de God van Israel als een offer op zijn altaar, ter verzoening voor de zonden van de auteur’). De toevoeging op het titelblad zou kunnen doen vermoeden dat er een relatie tussen de auteur en zijn geloof in Sjabtai Tsvi zou bestaan, maar volgens Gershom Scholem, de autoriteit op dit gebied, is er geen sprake van enige zinspeling op een verband. Het tweede Spaanse werk van Abraham Peryra is van 1671: Espejo de la Vanidad del Mundo (‘Spiegel van de ijdelheid der wereld’). In dit laatste werk vindt Boas dan aan het eind van de dertien artikelen van het Joodse geloof Pereyra’s volgende vermaning: ‘en opdat gij beter begrijpt tegen wie gij schandelijk

afbeelding IV

afbeelding V

h e b r e e u w s o p s t r a a t 26 historische hebreeuwse gevelstenen in amsterdam 27

zondigt en wie gij trouw met innige liefde moet dienen, overweeg wat Koning David heeft gezegd: “Ik stelde mij de Heer voortdurend voor ogen” dat wil zeggen, ik stel mij de hoogste macht van de Oorzaak der oorzaken voor ogen, welke zich verbreidt en uitstrekt over al haar voortbrengselen, en aan deze haar genade en heerlijkheid meedeelt’ (vertaling Boas). Het lijkt erop dat Pereyra zich na het Sabbatiaanse avontuur weer con-centreerde op het klassieke Jodendom en met deze woorden, bewust of onbewust, zijn ‘huistekst’ als richtsnoer aanbeval.1

‘De gebroeders Pereyra kunnen’, zo schrijft Boas, ‘in weerwil van hun belezenheid, uiteraard bezwaarlijk als de eigenlijke pioniers gelden, die een bijbelvers of een half bijbelvers, dat zij tot hun lijf- en huisspreuk stempelden, hadden opgedolven. Veeleer mag worden aangenomen, dat wie weet hoe lang te voren reeds het verzelfstan-digde hemistichium een gangbare munt was in de Joodse religieuse literatuur.’ (…) ‘Anderzijds echter (…) wordt bij de tot mystiek geneigde Oosteuropese Joden de bewegingskring der verzelfstandigde spreuk (…) verengd, en hare toepasselijkheid beperkt tot één geestelijke uiting van de mens, zijn gebed: ik stel mij de Heer voortdurend voor ogen bij het gebed. Uit deze opvatting ontwikkelde zich nu het Oosteuropese gebruik, zich de spreuk zelf, in letterlijke zin, ‘voortdurend voor ogen te stellen’, hetgeen deze praktische en technische vorm aannam, dat men het gebedenboek van een los perkamenten of papieren inlegblad voorzag, beschreven resp. bedrukt met de onderhavige spreuk als kernspreuk, en verder met andere Bijbelspreuken, veelal getekend in de gedaante van een luchter. Zo werd het Bijbelcitaat in stede van een verzekerdheid van godsvertrouwen een vermaning tot concentratie bij het gebed. De Bibliotheca Rosenthaliana, de Bibliotheek van het Portugees-Israëlietisch Seminarium Ets Haim, zowel als de heer S. Seeligmann bezitten van dergelijke inlegbladen een aantal exem-plaren. Noch als bidblad noch als bladwijzer zijn zij op te vatten; op den duur moesten zij bovendien een apotropaeisch karakter erlangen.’ Dit amulet-achtige gebruik van Psalm 16:8a, dat naar het eerste woord ‘Sjiwwiti’ is gaan heten, heeft in Oosteuropese synagogen een centrale plaats op de lessenaar van de voorganger gekregen, een gebruik dat men naar elders meenam. ‘En zo heeft de spreuk in haar beperkte betekenis, ook in Amsterdam haar intrede gedaan; men treft haar al-dus aan o.a. in het bedehuis met de Oosteuropese ritus, Nieuwe Kerk-straat 149, dat enige tientallen jaren geleden door Russische en Poolse emigranten is gesticht.’ En Boas wijst dan op het gebruik van de tekst als wandspreuk in de synagoge Linnaeusstraat (1927) en in de Lek-straat Synagoge (november 1937). Ook de Uilenburgersynagoge kent (nu) zo’n wandspreuk. Tenslotte valt nu op te merken dat de vorige en de nieuwe liberale Synagoge in Amsterdam ook de tekst gebruikten –

1Zie ook hetgeen Jaap Meijer schrijft naar aanleiding van de gevelsteen in Het verdwe-nen Ghetto (1948), 18-20.

IV Dr. Marcus Boas (1879-1941)

V


zij het op de buitenmuur. De tekst die de Pereyra’s in Amsterdam als motto kozen in 1662, werd in 2010 gekozen als treffende tekst voor de synagogale nieuwbouw; men zie het desbetreffende lemma over de nieuwe liberale Synagoge in deze uitgave.

2‘5531’De tweede gevelsteen waarop Dr. Boas wijst (nu ook in de poort van de pig) is die op Waterlooplein 55-57, waarvan de letters ‘even fraai zijn als die van nr. 13, maar slechts met de Hebreeuwse weergave, resp. verta-ling van “Anno Mundi 5531” (= 1771/2).’ Dus: 5531‘ = התקלא ליצירה van de schepping’.

3Sa’adat zeqenim / Sa’adas zekeinimDe derde gevelsteen die Boas en passant behandelt is de steen die in zijn tijd nog zich bevond in een dubbelpand Rapenburgerstraat 34-36 (het werd gesloopt in maart 1945, de steen bleef bewaard en later ook ingemetseld in de poort van de pig), een steen met het jaartal 17 – 92 waartussen de beide Hebreeuwse initialen (ח ק ) = חברה קדישא waardoor een pieuse vereniging wordt aangeduid en verder in Hebreeuwse letters zowel de naam der vereniging סעדת זקנים dat is steun der bejaarden, als het jaartal [5]552. Hier wordt de herinnering bewaard aan een eens invloedrijk krachtig genootschap, dat zelfs in andere steden van ons land filialen bezat’. Met name dankzij Carel Reijnders en Shlomo Berger weten we inmiddels meer over dit genoot-schap, dat in 1754 werd gesticht en waarvan het reglement in het Jiddisch (Amsterdam, 1768, uniek exemplaar in de Bibliotheca Rosenthaliana) bewaard is gebleven. De instelling zorgde voor een klein pensioen voor leden van 60 jaar en ouder, maar werd ook bekend door de inspanningen voor een ‘reizende synagoge (inventaris)’ in marktplaatsen zonder synagoge. Vooralsnog is het onduidelijk tot wanneer het genootschap functioneerde. (Ons Amsterdam, januari 2000; Gids voor onderzoek naar de geschiedenis van de joden in Nederland, Amster-dam 2000, p. 66-72).

4Fernandes Nuneshuis Vervolgens vraagt Boas dan aandacht voor het pand Nieuwe Kerk-straat 16. ‘Een [in 1938] nog bestaand hofje, ten behoeve van bedaagde vrouwen der Portugees-Israelietische gemeente, uiterlijk een gewoon woonhuis, met een gevelsteen met Hebreeuwse en Nederlandse tekst.’ ‘De tekst van de gevelsteen wordt ook hier door een – gemar-keerd – bijbelvers gevormd, doch draagt in tegenstelling tot de boven

afbeelding VI

afbeelding VII

afbeelding VIII

VI

VII


besproken bijbelcitaten een sterk persoonlijk karakter, gelijk dit in opschriften van hofjes en stichtingen meermalen het geval is.’ Zie ver-der over deze steen het desbetreffende lemma in deze publicatie onder Amsterdam, Centrum 7.

5SaligheytDe gevelsteen van Zwanenburgwal 38 stamt mogelijk ook uit dezelfde tijd als de eerste hier behandelde steen, want de huizen 40 en 38 ‘vormden oorspronkelijk een geheel en het is merkwaardig, dat ook zij (…) ten behoeve van een suikerraffinaderij, en wel in het jaar 1657, zijn gesticht eveneens door een Portugeesch-Israëlietisch koopman, Isaac Mocado (bij Da Silva Rosa, p. 31 luidt de naam Mocatta), in wiens familie de perceelen bleven tot in de tweede helft der 18e eeuw (…). Het bijbelvers, dat hier gebezigd is, treft men aan Gen. 49 v. 18, en de Nederlandsche tekst beantwoordt geheel aan de Statenvertaling. (…) Voor ons doel kunnen wij volstaan de discrepantie – waarop de heer I.L. Seeligmann [de latere Bijbelgeleerde in Jeruzalem, 1907- 1982] mijn aandacht vestigde – te constateeren tusschen de Joodsche opvat-ting van het vers, die uiteraard de stichter van den steen voorstond “op uw hulp hoop ik, Heer”, en de door hem – werktuiglijk – toegevoegde Nederlandsche Statenvertaling: “op uw zaligheid wacht ik, Heer” waaruit een Christelijke zin spreekt.’ Hoewel het nog niet uitgemaakt is dat het bij deze steen inderdaad om een citaat uit de Statenvertaling gaat (hetgeen Boas aanneemt) is het wel typerend dat hier ‘salichheyt’ wordt gebruikt en dat woord bij de Statenvertalers een christelijke aantekening oplevert: “Het Hebreeuwsche woord beteekent of tijde-lijke verlossing en behoud, of eeuwige (zie ook Lukas 19:9), of beiden teza-men, gelijk Ps. 37:39, en hier”! Juist dát woord – en niet bij voorbeeld ‘hulp’ of ‘uitredding’ – zou inderdaad uit een christelijke context kunnen komen. Maar vooralsnog konden we niet vaststellen uit welke vertaling de Nederlandse tekst op deze steen stamt.De steen, die nu ook in de poort van de PIG is opgenomen, toont dui-delijk inhoudelijke verwantschap met de spreuk uit de Psalmen van de eerstgenoemde steen, uit 1662, van Boas’ artikel.

6‘Abrahams offerande’ De zesde steen. Dr. Boas: ‘Eigenlijk is er nog slechts één gevelsteen over: St. Anthoniebreestraat 23 in vernieuwd perceel (vroeger C 17) met de geliefde voorstelling van Abrahams offerande (…) met een He-breeuws onderschrift dat het binden (ten offer) van Izaak betekent.’ Bij dat laatste verwijst Boas naar de Joods traditionele benaming voor het verhaal van Genesis 22: עקדת־יצחק.

afbeelding IX

afbeelding X

VIII

X

IX


Tegenwoordig behoort deze steen tot de collectie van het Joods His-torisch Museum, inv. nr. 00634, zij het in semi-permanente bruikleen aan het Tropenmuseum. Een kopie van de steen is aangebracht in de hal van de nieuwbouw St. Anthoniebreestraat 27-37.

HommageIn Hakehilla, het blad van de Joodse Gemeente Amsterdam, van mei 1994 schreef dr. Henriette Boas (1911-2001) oudste dochter van dr. Marcus Boas, over ‘Amsterdamse gevelstenen gebaseerd op Tenach’, mede naar aanleiding van het toen juist verschenen boek De gevelstenen van Amsterdam door Onno W. Boers. Het artikel was ook bedoeld als eerbetoon aan haar vader die op 4 mei 1941 overleed in zijn huis in de Den Texstraat. Behalve een aantal algemene inleidende opmerkingen en een opsomming van de 32 gevelstenen die Boers noemt met betrek-king tot Tenach, gaat ze in op gevelstenen van Joodse oorsprong, hetgeen praktisch neerkomt op een zeer korte samenvatting van het artikel van haar vader uit 1938. Uiteraard met enkele aanvullingen, waaronder de mededeling dat in 1955 de steen van Abraham en Isaac Pereyra (1662) van de muur van de St. Luciënsteeg op initiatief van prof. J.A. van Praag overgebracht werd naar de toegangspoort van de PIG en dat die daar werd onthuld door haar moeder, mevrouw J. Boas-Snuyff. Vorig jaar vatte Marcus Boas’ jongste dochter Paula Frank-Boas (1916) in Haifa het artikel van haar vader in twee pagina’s samen voor de lezers van Aleh, het blad van de Irgoen Ole Holland, de Nederlandse immigrantenvereniging in Israël, voorzien van oorspronkelijke illustraties. En zo eerden zijn echtgenote en zijn beide dochters – naar aanleiding van zijn studie van Amsterdamse Hebreeuwse gevelstenen – de gedach-tenis van dr. Marcus Boas, de Amsterdammer.

F. J. Hoogewoud

iv Twee bijzonderegevallen


Deze bijdrage aan Hebreeuws op Straat is een summiere weergave van het lange artikel ‘De nieuwe Hebreeuwsche gevelsteen in de Sint-Luciënsteeg’ van Dr. M. Boas dat verscheen in het Jaarboek Amstelodamum 1938 (p. 109-122). Het artikel hier is een samenvatting, maar wel zo dat enerzijds de stijl van Dr. Boas enigszins behouden bleef, en ander-zijds actuele informatie de lezer van nu niet wordt onthouden. Daarbij gaat speciale dank uit naar de heer Onno Boers, secretaris van de Vrienden van de Vereniging Amsterdamse Gevelstenen; verder naar de heer David Cohen Paraira (Amstelveen) mevrouw Raya Lichansky (Amsterdam) en het Joods Historisch Museum voor de foto’s. Merkwaardig blijft dat M. Boas in het artikel geen melding maakte van de tekst op Nieuwe Herengracht 33 (‘Mishenet zequenim’). Maar mogelijk viel deze tekst niet onder het begrip ‘gevelsteen’; zie het betreffende lemma bij Amsterdam, Centrum.

afbeelding X

1Zie lemma Leiden op pagina 116.

1Een gedicht aan de muur (Leiden, Groenesteeg)Het korte gedicht dat in Leiden op de zijgevel van het huis Heren-gracht 47 is aangebracht en om de hoek in de Groenesteeg is te lezen,1

is geschreven door Josef Sarig (1944–1973), een Israëlische dichter en musicus die op 29-jarige leeftijd sneuvelde op de Golan. Sarig was een echte kibboetsnik, geboren op 3 maart 1944 en getogen in kibboets Bet ha-Sjita (בית־השיטה) in de vallei van Jizreël. Hij diende in de Zesdaagse Oorlog, studeerde daarna muziek en compositie, huwde en werd vader van twee kinderen. In de Jom Kippoer-oorlog werd hij weer opgeroepen en diende als commandant van een tankeenheid op de Golan-hoogte. Op de vijfde dag van de oorlog (10 oktober 1973) werd hij dodelijk getroffen. Maar het werk van Sarig is niet in het niets opgegaan. Liederen op teksten van hem zijn ook nu nog op de radio te horen en op cd’s te koop. Vooral het lied אור וירושליים, waarvan Sarig de woorden en de muziek schreef, is zeer bekend geworden; dat geldt ook voor כנפיים (‘Vleugels’), op muziek van zijn zoon Asaf Sarig, en מותי בא לי פתע (‘Plotseling kwam mijn dood’ – hoe treffend!). Een bundel met nage-laten gedichten (עשרים שירים) is postuum door de familie uitgegeven en er verscheen een bundel met verschillende muziekstukken getiteld .שירת יוסףHet gedicht מאזנים werd opgenomen in het eenvoudige, maar smaak-vol uitgevoerde bundeltje Hebreeuwse gedichten dat in 1983 werd uitgegeven door Amphora Books te Amstelveen: 12 gedichten (in een ongevocaliseerde typemachineletter) van even zovele verschillende dichters met Nederlandse vertalingen van Maartje van Tijn en Albert van der Heide.De gevocaliseerde Hebreeuwse tekst van Moznajim in de Groenesteeg is nummer 29 van de 101 ‘wereldgedichten’ die verspreid in de Leidse binnenstad op blinde muren zijn aangebracht als onderdeel van het Leidse project ‘Dicht op de muur’. In 1992 brachten de Leidse kunstenaars Ben Walenkamp en Jan-Willem Bruins op de honderdste verjaardag van de dichteres Marina Tsvetajeva een gedicht van haar aan op de gevel van de vermaarde boekhandel Templum Salomonis (hoek Kloksteeg / Nieuwsteeg, tegenover het koor van de Pieterskerk); tezelfder tijd zetten zij een sonnet van Shakespeare op de hoek Houtsteeg/Rapenburg. Bij de voortzetting van deze activiteiten werden bewust gedichten in vele talen en schriftsoorten uitgekozen. De resultaten munten uit door de smaakvolle manier waarop de teksten werden geschilderd. Opvallend is de grote variatie in de uitvoering en het harmonieuze samengaan van kleuren, lettervormen en lay-out, hetgeen voor allerlei prettige accenten in het stadsbeeld heeft gezorgd. Ze maken inmiddels deel

X

XI

h e b r e e u w s o p s t r a a t 36 t w e e b i j z o n d e r e g e v a l l e n 37

uit van het algemene Leidse cultuurgoed: de vvv heeft zich erover ont-fermd, er zijn rondleidingen te volgen, het project is gedocumenteerd in maar liefst drie boekuitgaven, en er is een website. In de maand juni van 2005 werd met een 101ste gedicht het project formeel en officieel beëindigd. Op het gerestaureerde Kamerlingh Onnes-gebouw, het beroemde laboratorium dat nu de juridische faculteit herbergt, werd De Profundis van Frederico García Lorca gezet.Het is vast niet toevallig dat Moznajim uitgerekend in de Groenesteeg is aangebracht. We mogen zeker een samenhang zien tussen de in-houd van dit gedicht en het feit dat de Groenesteeg naar een bekende oude begraafplaats leidt.

z i e o o k

Albert van der Heide, ‘Rara Hebraica VI: Een Gedicht op een Muur’ in: Alef Beet 15, 2 (2005), 32–37Marleen van der Weij, Dicht op de muur. Gedichten in Leiden (1996; zesde gewijzigde druk 2000) en Dicht op de muur 2. Gedichten in Leiden (2005)www.muurgedichten.nl/sarig.html www.izkor.mod.gov.il/izkor86.asp?t=93891

2Het Natuurmuseum in NijmegenHet best verstopte ‘Hebreeuws op straat’ is wel te vinden in Nijmegen, boven de ingang van het plaatselijke Natuurmuseum. Dat juist daar Hebreeuws staat is minder vreemd dan het lijkt, want het museum is gevestigd in de voormalige synagoge. Dit gebouw aan de Gerard Noodtstraat 121, ontworpen door de in Nijmegen zeer bekende architect Oscar Leeuw, werd in 1913 ingewijd. De oude synagoge aan de Nonnenstraat was te klein geworden (en is inmiddels, groot genoeg, weer in gebruik). Nog steeds zichtbaar, hoog aan de gevel, zijn de Tafelen der Wet met daarop de Hebreeuwse beginwoorden van elk van de tien geboden.2 Maar dat is niet wat ik bedoel. Pal boven de ingang, rechts naast het woord natuurmuseum is het pleisterwerk wat onge-lijk. Wie heel goed kijkt zou kunnen denken dat daar een alef staat.Onlangs verscheen het boek De canon van Nijmegen, waarin vijftig vensters worden geopend op het verleden van deze stad, naar het voorbeeld van de Canon van de Nederlandse Geschiedenis. Een zwarte bladzijde vormde ook in Nijmegen de vervolging van de Joden in de jaren 1940-1945. Uit die periode zijn foto’s van de synagoge bewaard gebleven waarop te zien is hoe het gebouw met de grofste antisemiti-sche leuzen werd beklad, in het Nederlands. Maar ook is op die foto’s de Hebreeuwse tekst boven de ingang goed te herkennen:

afbeelding XI

יהיו לרצוןאמרי פי והגיון לבי לפניך יי לפק

Het gaat om Psalm 19:15, ‘Laten de woorden van mijn mond u behagen, de overpeinzingen van mijn hart u bekoren, Eeuwige’ – een passage die wel heel wrang contrasteert met de hier niet getoonde rest van de foto. Los daarvan vallen enkele dingen op: De tekst is verdeeld over twee regels, de Godsnaam is naar Joods gebruik weergegeven als de laatste twee woorden zijn weggelaten en we zien de afkorting ,יי naar de kleine (jaar)telling’. Dat laatste‘ ,לפרט קטן wat staat voor ,לפ”קgeeft aan dat de tekst ook een chronogram bevat, zoals immers vrijwel altijd het geval is bij een synagoge. Het bijzondere van dit chronogram is, dat alle letters van de tweede regel van de psalmtekst meetellen. Samen leveren die het getal 673 op en het joodse jaar 5673 komt overeen met 1913, het jaar van de inwijding. Op de foto’s is ook nog een Nederlandse (?) tekst te zien, geschilderd (?) in kleine lettertjes onder het Hebreeuws. Het eerste woord zou ‘Mogen’ kunnen zijn. Een verta-ling van het Psalmvers? Ik heb werkelijk geen idee, de beelden zijn helaas net niet scherp genoeg. En die vermeende alef? Het lijkt erop dat inderdaad het begin van אמרי hier door het pleisterwerk heen schemert. En zoals dat gaat, als je het eenmaal weet zie je opeens ook andere letters. Daar, boven de ‘s’, dat ruwe plekje, zou dat de eerste jod kunnen zijn? Dichtgesmeerd en al, helemaal weg is het Hebreeuws van de voormalige synagoge aan de Gerard Noodtstraat toch niet!

Albert van der Heide en Arian Verheij

h e b r e e u w s o p s t r a a t 38 t w e e b i j z o n d e r e g e v a l l e n 39

2Zie lemma Nijmegenop pagina 80.

Hebreeuws op straat: een inventaris

v Hebreeuws op Straat: een inventaris

Groningen 42Friesland 52Drenthe 56Overijssel 64Flevoland 73Gelderland 75Utrecht 84Noord-Holland 88Zuid-Holland 107Zeeland 120Noord-Brabant 126Limburg 133


Groningen Appingedam Voormalige synagoge, Broerstraat 6 Deurfriestekst

ויולכני אל השער שער אשר פנה דרך הקדים : והנה כבוד אלהי ישראל בא Ezechiel Cap. 43 vers. 1 : מדרך הקדים וקולו כקול מים רבים והארץ האירה מכבדוv e r t a l i n g ‘En hij bracht mij naar de poort, een poort die uitziet naar het oosten. En zie de glorie van de God van Israël kwam vanuit het oosten en zijn geluid was als het geluid van vele wateren en de aarde lichtte op van zijn glorie’ (Ezechiël 43:1-2).o p m e r k i n g In het geheel van de gebruikelijke synagoge-opschriften is dit een opmerkelijke

tekst, die nadrukkelijk de gedachte aan het toekomstige herstel van de Tempel in Jeruzalem

oproept; zie Ezechiël 43 als geheel.

Onderaan de deurpilasterst e k s t בשנת - תקסאv e r t a l i n g ‘In het jaar — 561’ = 1801.

Begraafplaats Heidensgang: Omstreeks 1900 werd op de begraafplaats een metaheerhuis gebouwd waar de doden werden verzorgd en van waaruit de uitvaart plaatsvond. Dit gebouw bestaat niet meer; er rest slechts een herdenkingssteen. De begraafplaats is afgesloten middels een muur en een hekwerk.

BellingwoldeAlgemene begraafplaats, Joods monumentt e k s t (ת’ נ’ צ’ ב’ ה’ )= תהי נפשם צרורה בצרור החייםv e r t a l i n g ‘Hun ziel worde gebundeld in de bundel van het eeuwige leven.’ Vgl. I Samuel 25:29.

Bourtange (Vlagtwedde)Synagoge, Batterijenstraat 2 Gevelsteen t e k s t בבית אלהים נהלך ברגש v e r t a l i n g ‘In Gods huis gaan wij in geestdrift’ (Psalm 55:15).

Herinneringsmonument, plaquettet e k s t זכור את אשר עשה לך עמלק לא תשכח Gedenk wat Amalek u gedaan heeft ... ... vergeet het niet Deut. 25:17-19 (... namen...)v e r t a l i n g Als vermeld. De geciteerde woorden liggen in de brontekst ver uit elkaar.

afbeelding 1

g r o n i n g e n 43

2

1

DelfzijlIn het gemeentehuis bevindt zich een inscriptie met de tekst בחסד Door liefde en trouw wordt de ongerechtigheid‘ ואמת יכופר עוןverzoend…’ (Spreuken 16:6).

Grijpskerk Op het Joodse deel van de Algemene Begraafplaats staat een steen met de namen van de weggevoerde Joden.

GroningenSynagoge, Folkingestraat 60, gevelsteen boven de ingangt e k s t ברוך אתה בבאך וברוך אתה בצאתך לפ”ק v e r t a l i n g ‘Gezegend zijt gij bij uw komen, gezegend zijt gij bij uw gaan (Deuteronomium 28: 6). Naar de kleine telling.’c h r o n o g r a m 666 = 1906.

Metaheerhuis achter begraafplaats Moesstraat, Sleedoornpad, gevelsteent e k s t וישב העפר על הארץ כשהיה והרוח תשוב אל האלהים אשר נתנה v e r t a l i n g ‘En het stof zal terugkeren naar de aarde vanwaar het was, maar de geest zal terugkeren naar de God die haar heeft gegeven’ (Prediker 12:7).

LeekHerinneringsmonument, Samuel Leviestraat 10, middelste van drie panelent e k s t ‘..Totdat de Vertrooster komt. Die de Vrede verkondigt’.עד כא )= בא) מנחם משמיע שלוםv e r t a l i n g Als vermeld. Vgl. Jesaja 51:7; Nahum 2:1.o p m e r k i n g De tekst, die een klein foutje bevat, herinnert aan het ritueel voor de doden.

NieuweschansVoormalige synagoge, Voorstraat, gedenkplaatt e k s t (...namen...)נחמו נחמו עמיv e r t a l i n g ‘Troost, troost, mijn volk’ (Jesaja 40:1).

In Nieuweschans bevinden zich een Joodse begraafplaats aan de Bunderpoort en een aan de Kerkweg.

afbeelding 2

h e b r e e u w s o p s t r a a t 44 g r o n i n g e n 45

Noordbroek: zie Zuidbroek

OnstweddeHerinneringsmonument, Hardingestraat, plaquettet e k s t אולי יש תקוהMisschien is er hoopKlaagl. 3:29bv e r t a l i n g Als vermeld.

Oude PekelaHerinneringsmonument (1950), bij begraafplaats Draijerswijk, stèlet e k s t l i n k s De herinnering aan de brave blijft eeuwigTer gedachtenis aan de leden der Joodse gemeente te Pekela die door de bezetter zijn gedeporteerd en gedood in de jaren 1940–1945t e k s t r e c h t s לזכר עולם יהיה צדיק

לזכרון נשמותיהם של הטהורים בני קהלתנו שנהרגו ושנשרפו על ידי הצר והאויב בין שנת ת”ש לשנת תש”ה

v e r t a l i n g ( w o o r d e l i j k ) ‘Ter eeuwiger herinnering zij de rechtvaardige (Psalm 112:6). Ter herinnering aan de zielen van de onschuldige (reine) leden van onze gemeente die gedood en verbrand werden door de verdrukker en de vijand tussen het jaar 700 en 705.’

Op de begraafplaats tussen de Haanswijk en de Draijerswijk (1693) staat een gedenkteken.In de Hendrik Westerstraat bevindt zich een gevelsteen van de synagoge (afgebroken 1979).

StadskanaalMonument (1986) op begraafplaats, Navolaan/Groningerlaant e k s t חבל על דאבדין ולא משתכחין Uit de TalmoedWee om hen die verloren gingen en niet meer gevonden worden.Dit monument is opgericht ter nagedachtenis aan de 136 mannen, vrouwen en kinderen van de Joodse gemeente Stadskanaal die in de jaren 1940-1945 om het leven werden gebracht.v e r t a l i n g Als vermeld. Babylonische Talmoed, Sanhedrin 111a. o p m e r k i n g De genoemde Talmoedtekst betreurt het verloren Godsvertrouwen van de

aartsvaders. De Aramese frase חבל על דאבדין ולא משתכחין wordt algemeen gebruikt om

gevoelens van condoleance en verlies uit te drukken.

afbeelding 3

Stedum-LoppersumAan de toren van de Hervormde kerk te Stedum bevindt zich een gevelsteen.

Veendam - WildervankBegraafplaats, Sluisweg 92Metaheerhuisje, boven de toegang t e k s t קטן וגדול שם הוא . ועבד חפשי מאדניו. v e r t a l i n g ‘Klein en groot zijn daar, en een slaaf is vrij van zijn meesters’ (Job 3:19).Herinneringsmonument (1951)t e k s t המצבה הזאת תהיה לזכרון עולם לנשמות הטהורות בני קהלה קדושה

פעהנדאם-ווילדערפאנק-מונטענדאם שהלכו בשבי על ידי האויב בין שנת ת”ש לשנת תש”ה ולא שבו

Dit monument wil zijn een eeuwigdurende herinnering aan de leden der joodse gemeente te Veendam-Wildervank-Muntendam, die door de vijand zijn gedeporteerd en die niet zijn teruggekeerd.v e r t a l i n g ( w o o r d e l i j k ) ‘Deze steen zij een eeuwige herinnering aan de reine zielen van de leden van de gemeente Veendam-Wildervank-Muntendam die door de vijand gevankelijk zijn weggevoerd tussen de jaren 1940 en 1945 en die niet terugkeerden.’

VeendamHerinneringsmonument (1967) op de plaats van de voormalige synagoge, Prins Bernhardlaan, groep stenen met opschriften, van rechts naar linksStichtingssteen van de voormalige synagoge van het jaar 1892t e k s t הבית החדש הזה הוכן על מכונו תרנ”ב לפ”ק

זה השער ל”ה צדיקים יבאו בוהדביר וההראל אשר בנה עם אל ויקרא

שמו אל בית אל כי שם ישמע תפילת ישראל בשובה ונחת תושעון ובא לציון גואל

א קולי ? לפרט קטןv e r t a l i n g ‘Dit nieuwe huis werd op zijn grondvest gevestigd (in het jaar) 652 naar de kleine telling. Dit is de poort voor de Eeuwige waardoor rechtvaardigen ingaan (Psalm 118:20).Een heiligdom en offerplaats hetwelk Gods volk gebouwd heeft, en God noemde de naam ervan Beth El (Huis Gods). Want daar hoort Hij het gebed van Israël. Door inkeer en rust zult gij gered worden (Jesaja 30:15) en zal een verlosser tot Sion komen (Jesaja 59:20) mijn stem ? , naar de kleine jaartelling.’


3

c h r o n o g r a m De laatste regel is praktisch onleesbaar.o p m e r k i n g ‘God noemde de naam’ kan ook gelezen worden als ‘Samuel’.

Stèle ter herinnering aan een weldoenersechtpaart e k s t אבן זכרון עד דור אחרון

להחבר ר’ גרשון משה בר’ אהרון טובנולד יום א’ ח”י תמוז תקנ”ט לפ”ק

ויאסף אל עמיו אור לעש”ק )=לערב שבת קודש) כ”ז כסלו שנת ותשבתו הרמתה לפ”ק

ואשתו הצנועה מרת הדס בת מהור”ר )=מורנו הרב רבנו) יצחק הכהן

נולדה גם היא ביום ובשנה הנ”ל )=הנזכרים לעיל)והלכה לעולמה י”ג טבת שנת בעדן )גן) אלהים היית לפ”ג

** למען לא יסוף מעדת ישרון זכרונם

המה הניחו חלק מיתרם והונםממנו חדשו לכבוד יוצרם וקונם

לקהלה הזאת בית ספר ובית תפלהבשנת לישרים נאוה תהלה

v e r t a l i n g ‘Herinneringssteen tot aan het laatste geslacht:Aan de chaveer Gersjon Mosje, zoon van Aäron Tov,die werd geboren op zondag 18 Tammoez 559 van de kleine telling (= 21 juli 1799)en tot zijn vaderen werd verzameld op vrijdagochtend 27 Kislew van het jaar En zijn (Samuels) terugkeer was naar Rama (I Samuel 7:17), naar de kleine telling. En (aan) zijn deugdzame vrouw, vrouwe Hadas, dochter van de wel-eerwaarde rabbi Izaak Cohen, die werd geboren op de zelfde dag en in het zelfde jaar als bovengenoemd en die het eeuwige leven verwierf op 13 Tevet van het jaar In Eden (de tuin van) God waart gij (Ezechiël 28:13), naar de grote telling.Opdat hun nagedachtenis binnen de Gemeente Jesjoeroen (Israël) geen einde zou nemen,Hebben zij nagelaten een deel van hun opbrengst (vgl. Psalm 17:14) en hun vermogen.Daarvan vernieuwden zij ter ere van hun Formeerder en hun Schepper Voor deze gemeente een school en een gebedshuisIn het jaar Voor de oprechten past een loflied (Psalm 33:1).’c h r o n o g r a m m e n

I Samuël 7:17: 650 = 1890 Ezechiël 28:13: 5632 = 1872Psalm 33:1: 652 = 1892


O p m e r k i n g ‘Chaveer’ is een eretitel. De aanduiding ‘naar Rama’ in het chronogram van de

sterfdatum van de man kan begrepen worden als ‘naar de hemel’, evenals de toespeling op

Eden in dat van de vrouw.

Plaquettet e k s t Deze resten van de oude synagoge zullen blijven getuigen van israels geloof en vertrouwen in de verlossing van al zijn kinderen

Vlagtwedde zie Bourtange

WinschotenBegraafplaats St. Vitusholt, herinneringsmonumentt e k s t הנה האבן הזאת תהי לציון זכרון בני קהלתנו שנשבו על ידי אנשי

דמים ומרמה בשנות תש”ב-תש”ה זכרם לא יסוף ממנו ומזרענו ישבעו שבע שמחות את פני ה

Blijvend zij de herinnering aan de kinderen onzer gemeente 446 in getal door de wrede hand der vijanden van ons weggerukt in de jaren 5702-5705 / 1942-1945 Mogen zij zetelen in Gods lichtglanzen.v e r t a l i n g ‘Zie deze steen zij tot teken van herinnering aan de zonen (leden) van onze gemeente die gevangen werden genomen door bloed-dorstige en bedriegelijke lieden (vgl. Psalm 55:24) in de jaren 702-705. Hun aandenken zal niet eindigen bij ons en bij ons nageslacht (vgl. Esther 9:28). Mogen zij verzadigd worden met een verzadiging van vreugden bij de Eeuwige (Psalm 17:11).’o p m e r k i n g De begraafplaats is niet vrij toegankelijk maar de tekst is het waard opgenomen

te worden. Op St. Vitusholt staat ook het tweetalige monument dat op de voormalige

begraafplaats aan de Liefkensstraat heeft gestaan totdat die in najaar 1969 werd geruimd en de

stoffelijke resten van daar werden overgebracht naar St. Vitusholt.

Herinneringsmonument ‘de Klaagmuur’ (1977; M. van Ravenswaay) voor de voormalige synagoge, Bosstraat 24, bronzen reliëfs t e k s t r e c h t s על היכל אשר נטש

נשב בדד ונבכה !העל חומות כי נפצועל שרינו כי רחקו

על אבני]![ יקר כי נשרפו על כהנים]![ כי כשלו

על מלכינו כי באלהים]![ מאסונשב בדד ונבכה !ס

t e k s t l i n k s

vanwege de tempel die verwoest iszitten wij eenzaam neder en wenen

vanwege muren, die gescheurd zijnvanwege onze glorie, die verdwenen isvanwege onze grote mannen, die weg zijnvanwege de kostbare stenen, die verbrand zijnvanwege de priesters, die struikeldenvanwege onze koningen, die God hebben verachtzitten we eenzaam neder en wenenv e r t a l i n g Als vermeld.o p m e r k i n g Dit monument stond tot 1996 op het Israëlplein. De Hebreeuwse tekst

herinnert aan de liturgische klaagzangen (קינות( voor de Negende Av; de vocalisatie vertoont

enige onverwachte trekjes.

Herinneringsmonument (Bert van Ringh, 2005), Israëlplein, stèlet e k s t (.... namen ....)ת’ נ’ צ’ ב’ ה’ )= תהי נפשם צרורה בצרור החיים)Hun ziel worde gebundeld in de bundel van het eeuwige levenv e r t a l i n g Als vermeld. Vgl. I Samuel 25:29.

WinsumHerinneringsmonument voormalige synagoge, Schoolstraat 24, plaquettet e k s t Opdat dit een teken zij onder u lieden. ... Wat zijn deze stenen?.Tot eeuwig gedenken. Jozua 4:6,7 לזכר עד עולםv e r t a l i n g Als vermeld.

ZuidbroekBegraafplaats, Botjesweg / ’t Veen, herinneringsmonument t e k s t שם עולם אתן לו Een eeuwige naam zal ik hun geven1942 – 1944v e r t a l i n g Als vermeld. Jesaja 56:5.


Friesland GorredijkHeeft sinds 1956 een Joods herinneringsmonument/gedenksteen in de Hoofdstraat.

HarlingenHerinneringsmonument, Raamstraat, plaquettet e k s t (ת’ נ’ צ’ ב’ ה’ )=תהי נפשם צרורה בצרור החייםv e r t a l i n g ‘Hun ziel moge gebundeld zijn in de bundel van het leven.’ Vgl. I Samuel 25:29.

LeeuwardenSynagoge, Sacramentstraat 19, gevelstenenAan de rechterkantt e k s t שנת ואהי להם למקדש מעט לפ’ק v e r t a l i n g ‘[In] het jaar En ik was voor hen een klein heiligdom. Naar de kleine telling. (Ezechiël 11:16).’c h r o n o g r a m ( g r o t e l e t t e r s ) 565 = 1805, het jaar van de inwijding van de synagoge. Aan de linkerkantt e k s t שנת תבאינה בהיכל מלך לפ’קv e r t a l i n g ‘[In] het jaar Laten zij komen in het koninklijk paleis (Psalm 45:16). Naar de kleine telling.’c h r o n o g r a m ( a l l e l e t t e r s ) 625 = 1865, het jaar van de uitbreiding van de synagoge.

Slotmakersstraat 18-29, gevelsteent e k s t קהל)ת?) לעווארדין אשריך ישראל לפק v e r t a l i n g ‘Gemeente Leeuwarden. Welgelukzalig gij Israël. Naar de kleine telling.’c h r o n o g r a m 541 of 641 = 1781 of 1881; mogelijk heeft ook de ק een punt. o p m e r k i n g Deze steen, nu in een pand naast de huidige synagoge (Slotmakersstraat 14-16),

is waarschijnlijk afkomstig uit het voormalige Mikwe.

Voormalige Joodse school (‘Dusnusschool’) en herinnerings-monument, A.S. Levissonstraat 40 (eertijds Perkstraat)Gevelsteen t e k s t ולמדו ליראה את ה לפג v e r t a l i n g ‘En zij leren de Heer te vrezen (Deuteronomium 31:13). Naar de grote telling.’c h r o n o g r a m 5682 = 1922.

afbeelding 4

afbeelding 5

f r i e s l a n d 53

4

5

Herinneringsmonument (Kees van Rensen), Jacobijnenkerkhoft e k s t הילד איננו Genesis 37:30 Het kind is er niet meer v e r t a l i n g Als vermeld.

Joodse begraafplaats, Jelsumerstraat, herinneringsmonumentt e k s t רחל מבכה על בניה מאנה להנחם על בניה כי איננו

הש”תRachel beweent haar kinderen zij is ontroostbaar over hen die heen gingenJerm. 31.15v e r t a l i n g ‘Rachel wenend over haar zonen, weigert getroost te worden over haar zonen want hij is niet meer. 570 (= 1940).’

h e b r e e u w s o p s t r a a t 54 f r i e s l a n d 55

Drenthe Assen Voormalige synagoge, Groningerstraat 14 (nu Christelijk-Gereformeerde Bethel-Kerk)Stichtingssteen van de vorige synagoge aan de linker zijmuur t e k s t פתחו לי שערי צדק אבא בם אודה יה

Ps. 118 vs. 19 עד האבן הזאת

על נדבת לב ישראל בן משה ותרומת יד צבי בן נפתלי פו”מ)=פרנסים ומנהיגים)

H.H. Vos J.M. LezerKerkm. Ao 5592

v e r t a l i n g ‘Ontsluit mij de poorten der gerechtigheid; ik zal daardoor binnengaan; ik zal de Eeuwige loven (Psalm 118:19). Getuige is deze steen van de weldoende gezindheid van Israël ben Mosje en de daad-werkelijke bijdrage van Tzwi ben Naftali, parnassijns en voorzitters.’c h r o n o g r a m onleesbaar; 5592 = 1832.o p m e r k i n g De vertalingen ‘weldoende gezindheid’ en ‘daadwerkelijke bijdrage’ zijn

pogingen om de intentie van de respectievelijke Hebreeuwse uitdrukkingen weer te geven.

Israël ben Mosje en Tzwi ben Naftali zijn de Hebreeuwse namen van Israël Mozes Lezer en

Hartog Hirsch(?) Vos, ‘Kerkmeesters’.

Gevelsteen aan de voorzijdet e k s t .Kon: I Cap. VIII vs והודו את־שמך והתפללו והתחננו אליך בבית הזה XXXIII. Anno 5661.v e r t a l i n g ‘Zij belijden Uw naam, zij bidden en smeken tot U in dit huis’ (I Koningen 8:33).c h r o n o g r a m 661 = 1901, toen de oude synagoge op deze locatie werd vervangen.

Herinneringsmonument (Sam Drukker), Groningerstraat / Oudestraatt e k s t Hier, rondom ons, lag de buurt waar in 1940 550 Joden leefden. Na de oorlog keerden niet meer dan 25 van deze Assenaren terug. Moge de herinnering aan hen die gingen ons waarschuwen, nu en straks. ת’ נ’ צ’ ב’ ה’ )=תהי נפשם צרורה בצרור החיים)v e r t a l i n g ‘Hun ziel moge gebundeld zijn in de bundel des levens.’ Vgl. I Samuel 25:29.

Er is een gevelsteen in het Metaheerhuisje van de begraafplaats Twijfelveld, Oude Haarweg. Eveneens aldaar een herinneringsmonu-ment.

afbeelding 6

d r e n t h e 57

BeilenDe gevelsteen van de voormalige synagoge (1883), die in 1952 werd gesloopt, vormt een onderdeel van een herinneringsmonument in de hal van het gemeentehuis. t e k s t מה ידידות משכנותיך ה’ צבאות1885 Ps 84:2 5645Laat ons allen in vrede en vrijheid leven.v e r t a l i n g ‘Hoe lieflijk zijn Uw woonplaatsen, Eeuwige der leger-machten’ (Psalm 84:2).

Coevorden Voormalige synagoge, Kerkstraat 36, gevelsteen t e k s t והתפללו אל המקום הזה והודו את שמך לפ”ג v e r t a l i n g ‘En zij zullen naar deze plaats bidden en Uw naam belijden (I Koningen 8:35b). Naar de grote telling.’c h r o n o g r a m 5639 = 1879; de grote ה draagt nog een kroontje voor het vijfduizendtal; de פ is geschreven als een כ.

Herinneringsmonument bij de zijmuur van de voormalige synagoge, Kerkstraat / Gasthuisstraatt e k s t זכר אל־תשכח כ”א תשרי תש”ג Gedenk. Vergeet niet. 2 Oktober 1942.v e r t a l i n g Als vermeld. ‘21 Tisjri 703.’ o p m e r k i n g Tisjri is de zevende maand van de joodse kalender en tegelijk de eerste van een

nieuw kalenderjaar. Daarom kan 2 oktober 1942 al in het nieuwe joodse jaar 5703 vallen.

EmmenSynagoge (1878), Julianastraat 27, gevelsteent e k s t חדשו והרחיבו בית הכנסת זה בשנת ברוך אתה בבאך לפ”ק v e r t a l i n g ‘Men vernieuwde en vergrootte deze synagoge in het jaar Gezegend zijt gij bij uw ingaan en gezegend zijt gij bij uw uitgaan. Naar de kleine telling.’c h r o n o g r a m de getalswaarde van ברוך אתה בבאך is 659 = 1899, hoewel elders op de gevel het jaartal 1909 staat.

HoogeveenVoormalige synagoge (1865; nu kerk van de Baptistengemeente), Schutstraat 147, boven de deurt e k s t בכל־המקום אשר אזכיר את־שמי אבוא אליך וברכתיך Exodus 20:24bv e r t a l i n g ‘Op elke plaats waar Ik mijn naam doe gedenken, zal ik tot u komen en u zegenen.’

afbeelding 7

afbeelding 8

7

8

h e b r e e u w s o p s t r a a t 58 d r e n t h e 59

6

Herinneringsmonument, naast Schutstraat 147t e k s t Hier baden zij Hier zongen zij, etc. כי ביתי בית־תפלה יקרא לכל־העמיםJesaja 56:7bDit gebouw was synagoge van Aug. 1865 tot Aug. 1942.v e r t a l i n g ‘Want mijn huis zal een bedehuis genoemd worden voor alle volken’ (Jesaja 56:7b).o p m e r k i n g Het monument werd in 1990 geplaatst en de steen is een replica van de

oorspronkelijke gevelsteen van de synagoge.

Joodse begraafplaats, ZuiderwegToegangshekt e k s t r e c h t s הילודים למותDe geborenen zijn bestemd om te sterven.t e k s t l i n k s והמתים להחיות De gestorvenen zijn bestemd om te herleven. (Spreuken der Vaderen: 4-29)v e r t a l i n g Als vermeld; Avot 4:22 in de gangbare telling.

Gedenkmonument voor de begraafplaatst e k s t 1940-1945De namen van onze medeburgers die werden omgebrachtomdat zij Jood waren.Velen kregen geen graf, allen hier een gedenksteen.De herinnering aan hen en hun lot blijft bij ons leven.

שמות אזרחינו אשר נרצחו משום שהיו יהודיםלרבים אין קבר לכלם פה אבן זכרון

זכרונם וגורלם חי בלבינוv e r t a l i n g Als vermeld.

Op de standaardt e k s t ישבי בארץ צלמות אור נגה עליהםOver hen die wonen in het land van de schaduw van de dood straalt een licht (Jes. 9:1)23 ijar 5754 4 mei 1994v e r t a l i n g Als vermeld.

Op de oude Joodse begraafplaats, Van Echtenstraat 37, is één eenzame, maar leesbare grafsteen te zien.

MeppelHet metaheerhuisje op de begraafplaats heeft een gevelsteen.

Herinneringsmonument in het Slotplantsoen Op de steent e k s t רחל מבכה על בניה לזכר חללי השואה ת’ש - ת’ש’הTer nagedachtenis aan onze Joodse stadgenoten die in de bezettings-jaren 1940 - 1945 weggevoerd en nimmer teruggekeerd zijn.v e r t a l i n g ‘Rachel wenend om haar zonen (Jeremia 31:15). Ter herinnering aan de gevallenen van de Sjoa 1940-1945.’o p m e r k i n g Dit monument uit 1970 naar ontwerp van N. Onckenhout werd in 1999 onder-

gebracht in een kapel met op het dak een davidster en aan de binnenzijde natuurstenen reliëfs

met de namen van de slachtoffers.

Onder de reliëfs met nament e k s t שם עולם אתן־לו אשר לא יכרת‘Ik geef hun een eeuwige naam, die niet uitgeroeid zal worden.’ Jesaja 56:5.v e r t a l i n g Als vermeld; nb: het boek Jesaja leest ‘hem’ in plaats van ‘hun’.

RuinenHerinneringsmonument voor de Mariakerk aan de Brinkt e k s t לזכרון היהודים שלקחו מביתם והובלו למרחוק ולא חזרו למחוז חפצם Ter herinnering aan de joden die uit hun huizen werden weggerukt en naar verre oorden werden afgevoerd en niet terugkeerden naar hun geliefde woonplaats Ruinen.ת’נ’צ’ב’ה’ )=תהי נפשם צרורה בצרור החיים)v e r t a l i n g ( w o o r d e l i j k ) ‘Ter herinnering aan de Joden die werden genomen (lees: לקחו, Jeremia 48:46) uit hun huis en naar ver weg werden gebracht en niet terugkeerden naar de streek van hun wens.’ ‘Hun ziel moge gebundeld zijn in de bundel van het leven.’ Vgl. I Samuël 25:29.

WesterborkNationaal Monument (1970; R. Prins), bij het stootblok twee liggende stenen, rechts Hebreeuws, links Nederlands t e k s t צדו צעדינו מלכת ברחבתינו קרב קצינו מלאו ימינו כי בא קצינו Zij belaagden ons bij elke schrede, zodat wij over onze איכה ד יחpleinen niet gaan konden.

afbeelding 9


9

10 11

Ons einde was nabij. Onze dagen waren vervuld. Ja ons einde was gekomen.Klaagliederen 4:18v e r t a l i n g Als vermeld.

Kampterrein, gedenksteen, in 1993 geschonken door de staat Israël t e k s t ( i n d r i e t a l e n ומכאובי נגדי תמיד (

תהילים ל”ח י”חEn mijn smart staat mij bestendig voor ogenMy sorrow is continually before mePsalm 38:18v e r t a l i n g Als vermeld.

ZuidlarenSynagoge (1884), Zuiderstraat 1 De tekst op de oude stichtingssteen aan de voorgevel is volledig weggekapt. Daaronder is in 2007 een nieuwe steen geplaatst.t e k s t

שנת שיר המעלות לדוד הנה מה טוב ומה נעים שבת אחים גם יחד לפ”ק v e r t a l i n g ‘[In] het jaar Een pelgrimslied van David. Zie hoe goed, en hoe aangenaam als broeders saam te wonen (Psalm 133:1). Naar de kleine telling.’ c h r o n o g r a m in de letters van groot formaat: 767 = 2007.

Herinneringsmonument (2000) aan de zuidelijke muur van de synagoge t e k s t על־זה היה דוה לבנו על־אלה חשכו עינינו

איכה ה’, י”זDaarom is ons hart mat; om deze dingen zijn onze ogen duister geworden.Klaagliederen 5:17v e r t a l i n g Als vermeld.

Begraafplaats (1890), Wolferdinge, Hebreeuwse tekst naast het nieuwe toegangshekt e k s t לזכר עולם(... Namen ...)תנצבה )=תהי נפשם צרורה בצרור החיים)v e r t a l i n g ‘Ter eeuwiger gedachtenis.’ ‘Hun ziel moge gebundeld zijn in de bundel des levens.’ Vgl. I Samuel 25:29.

afbeelding 10

afbeelding 11


Overijssel BorneVoormalige synagoge, Ennekerdijk 17, gevelsteent e k s t בשנת מה־טבו אהליך יעקב משכנתיך ישראל לפ”ג v e r t a l i n g ‘In het jaar Hoe goed zijn uw tenten, Jakob, uw woningen, Israël (Numeri 24:5). Naar de grote telling.’ c h r o n o g r a m 5602 of 5603 = 1842 of 1843; het laatste teken is een ver-vlechting van א en ל en het is niet zonder meer duidelijk of de א meegeteld moet worden; de ה draagt een sterretje ter aanduiding van het vijfduizendtal.

DenekampHerinneringsmonument (1988), Vledderstraat, gevelsteen van de voormalige synagoget e k s t בשנת זה השער לה” צדיקים יבאו בו Ps. 118 vs. 20 (in de davidster): לעילוי נשמותv e r t a l i n g ‘In het jaar Dit is de poort van de Eeuwige, rechtvaardigen gaan er binnen’ (Psalm 118:20). (in de davidster): ‘Ter verheffing der zielen.’c h r o n o g r a m 5601/3 = 1841/3; de ה heeft twee punten (voor de aan-duiding van het vijfduizendtal) en de א heeft drie. o p m e r k i n g De voormalige synagoge werd ingewijd in 1845, nadat reeds in 1841 toe-

stemming voor de bouw was aangevraagd en twee jaar later werd gegeven. Dit monument op

de plaats waar de synagoge eens stond werd onthuld op 3 mei 1988. Het beeldje werd gemaakt

door Truus Menger, bekend als verzetsstrijdster uit de groep van Hannie Schaft, en stelt voor

een moeder met kind op de vlucht. De gevelsteen van de vroegere synagoge is op de sokkel

bevestigd.

De uitdrukking ‘ter verheffing van de ziel van...’ (לעילוי נשמת־) wordt algemeen gebruikt

wanneer iets aan de nagedachtenis van een overledene wordt gewijd.

Herinneringsmonument (2008; J. Busscher en A. Saris), Nicolaasplein bij het Irenegebouw t e k s t ( i n d e d a v i d s t e r לעילוי נשמות (v e r t a l i n g ‘Ter verheffing der zielen.’ o p m e r k i n g Voor de Hebreeuwse uitdrukking zie boven. De davidster met deze tekst staat

ook (tweemaal) op het monument in de Vledderstraat.

Dit ‘Joodse monument’ (2005) is een steen (uit zandsteen), waarvan de punt ontbreekt.

Hierop is een bronzen plaquette met een davidster aangebracht. De steen symboliseert de

onherstelbaarheid die de deportatie van de Denekampse Joodse gemeenschap teweeg heeft

gebracht, en lijkt te zweven boven de Denekamper bodem, los van het dorp zoals de Joden

in de oorlogsjaren zijn los gebroken uit de dorpsgemeenschap. Oorspronkelijk bestond het

monument alleen uit de bronzen plaquette. In 2008 zijn de steen en de metalen plaquette met

tekst aan het gedenkteken toegevoegd.

afbeelding 12

afbeelding 13

o v e r i j s s e l 65

14

12

13

DeventerSynagoge, Golstraat 23, gevelsteent e k s t

אנכי ה לא תרצחלא יהיה )לך אלהים אחרים) לא תנאףלא תשא )את שם ה’) לא תגנב)זכור את )יום השבת) לא תענה )עד שקרכבד את )אביך ואת אמך) לא תחמדv e r t a l i n g

‘Ik ben de Eeuwige Moord nietU mag geen andere goden hebben Pleeg geen overspelVerhef de naam van de Eeuwige niet Steel nietGedenk de dag van de Sabbat Leg geen vals getuigenis afEer je vader en je moeder Begeer niet.’o p m e r k i n g Deze verkorte weergave van de Tien Woorden (Tien Geboden) wordt vaker als

ornament gebruikt; zie ook Maastricht.

Begraafplaats Diepeveenseweg, aan weerszijden boven de toegangs-poortt e k s t r e c h t s

הכל הולך אל מקום אחד / הכל היה מן העפר / והכל שב אל העפר t e k s t l i n k s Allen gaan zij naar een plaats. Allen zijn zij uit het stof. En allen keeren tot het stof terug. v e r t a l i n g Als vermeld. Prediker 3:20.

EnschedeSynagoge, Prinsestraat 14-18t e k s t כי ביתי בית תפלה יקרא לכל־העמיםv e r t a l i n g ‘Want mijn huis zal genoemd worden huis des gebeds voor alle volken’ (Jes. 56:7).

‘Mauthausenmonument’ (1991; Appie Drielsma), Prinsestraat 14-18t e k s t ישראל

בצרור החיים יצרור נשמתםואהבת לרעך כמוך אני ה’

v e r t a l i n g ‘Israël.’‘In de bundel des levens moge Hij hun ziel binden’ (naar I Samuel 25:29).‘Gij zult uw naaste liefhebben als uzelf, Ik ben de Eeuwige’ (Leviticus 19:18).o p m e r k i n g Dit monument dat voor de synagoge staat, dient ter nagedachtenis aan de meer

dan zevenhonderd omgebrachte Enschedese Joden. Het stelt een gestileerde Torarol van brons

voor, bekroond en voorzien van ornamenten en teksten. De Hebreeuwse teksten komen als

afbeelding 14

afbeelding 15

h e b r e e u w s o p s t r a a t 66 o v e r i j s s e l 67

losse elementen een aantal keren voor. Het vierkante gedenkteken is 4 meter hoog,

60 centimeter breed en 60 centimeter diep. Vergelijkbare monumenten van Drielsma staan in

Middelburg en Meerssen.

Oude Joodse begraafplaats, Kneetweg, ingang t.o. huisnummer 65t e k s t ( o p h e t h e k זאת מנוחתי עדי־עד (v e r t a l i n g ‘Dit is mijn rust(plaats) voor eeuwig’ (Psalm 132:14). o p m e r k i n g De begraafplaats is in gebruik geweest tussen 1841 en 1928.

HaaksbergenSynagoge, Ruisschenborgh 1. De oorspronkelijke Hebreeuwse tekst op een steen tussen de twee ramen in de zuidgevel is naar verluidt niet meer leesbaar.

HardenbergVoormalige synagoge, Admiraal Helfrichstraat/Oosteinde 11, gevelsteen (replica)t e k s t (בשנת פתחו לי שערי צדק אבא בם אודה יה )לפק v e r t a l i n g ‘In het jaar Open voor mij de poorten der gerechtigheid, ik zal daardoor ingaan en de Eeuwige loven (Psalm 118:19). Naar de kleine telling.’o p m e r k i n g Het laatste teken van het opschrift is een ineenvlechting van ל פ ק; het

chronogram is niet herkenbaar. De originele steen van de synagoge is bewaard gebleven in de

Hardenbergse Oudheidskamer; ook hierop zijn de punten van het chronogram weggesleten.

Nieuwe Joodse begraafplaats, Mulopad, gevelsteen (replica) t e k s t (בשנת פתחו לי שערי צדק אבא בם אודה יה )לפק v e r t a l i n g ‘In het jaar Open voor mij de poorten der gerechtigheid, ik zal daardoor ingaan en de Eeuwige loven (Psalm 118:19). Naar de kleine telling.’c h r o n o g r a m 663 = 1903, het jaar dat de synagoge in gebruik werd genomen. Op deze replica is het chronogram duidelijk aangebracht.

Niet ‘op straat’ maar wel in de ‘openbare ruimte’ net buiten Harden-berg aan de Vecht vinden we het Jodenbergje, in het dialect ‘Jeuden-barchien’, tot eind 19de eeuw als begraafplaats in gebruik, met circa veertig goed leesbare grafstenen.

afbeelding 16

afbeelding 17

15

16


HasseltGedenkteken (1950; J.H. van Zweden) aan de Hervormde Kerk, Marktt e k s t ( v l a k b i j d e g r o n d אל תשכח (v e r t a l i n g ‘Vergeet niet!’

HengeloVoormalige synagoge, Dorpsmatenstraat 40 (naast toegangsdeur), gevelsteent e k s t זה השער ליי צדיקים יבאו בו Ps 118 Vs 20 v e r t a l i n g ‘Dit is de poort van de Eeuwige, rechtvaardigen zullen erdoor binnengaan’ (Psalm 118:20).c h r o n o g r a m 644 = 1884, kan ook het najaar van 1883 zijn.o p m e r k i n g Na de houten synagoge in de Jansenstraat (1837; in 1847 vervangen door een

stenen), werd in 1883 een nieuwe synagoge gebouwd aan de Marktstraat. Van de sloop in 1960

resteert de gevelsteen. In 1966 is in de Dorpsmaten een nieuwe synagoge gebouwd, die in 2008

overbodig werd omdat drie Joodse gemeenten in Twente gingen fuseren.

Begraafplaats, Dennenbosweg, muur met metaheerhuisje t e k s t קטן וגדול שם הוא ועבד חפשי מאדניו Ijob.3.19.v e r t a l i n g ‘Klein en groot is daar en de knecht is vrij van zijn meesters’ (Job 3:19).

Monument gemaakt van baksteen (A. Wolbert) op de plaats van de voormalige synagoge, Synagogestraatt e k s t לזכר hier stond de synagoge van de Joodse gemeentev e r t a l i n g ‘Ter herinnering’.

KampenVoormalige synagoge, IJsselkade 33, ingangsfriest e k s t כי ביתי בית תפלה יקרא לכל־העמים.v e r t a l i n g ‘Want mijn huis zal genoemd worden huis des gebeds voor alle volken’ (Jesaja 56:7).

OotmarsumGedenkteken voor de voormalige synagoge, Kloosterstraat, gevelsteent e k s t בשנת באו שעריו בתודה לפק ps c vs4v e r t a l i n g ‘In het jaar Kom zijn poorten binnen met een loflied (Psalm 100:4). Naar de kleine telling.’c h r o n o g r a m 603 = 1843. Het laatste teken op de onderste regel is een ineenvlechting van de letters ל פ ק.

afbeelding 18

17

18


RijssenVoormalige synagoge, Elsenerstraat 47, gedenkplaatt e k s t ( s l e c h t l e e s b a a r , d e l e t t e r s z i j n g e d e e l t e l i j k u i t g e s l e t e n )

מה־ידידות משכנותיך יהוה צבאותv e r t a l i n g ‘Hoe aangenaam zijn uw woningen, Eeuwige der leger-machten’ (Psalm 84:2). o p m e r k i n g Het is opvallend dat de Naam hier voluit geschreven is.

ZwartsluisHerinneringsmonument bij de Joodse begraafplaats (1984), Baanstraat, plaquettet e k s t פן תשכח את הדברים אשר ראו עיניך v e r t a l i n g ‘Opdat gij niet vergeet de dingen die uw ogen gezien hebben’ (Deuteronomium 4:9).o p m e r k i n g De granieten plaquette is geplaatst op een schuin oplopende natuurstenen

verhoging.

ZwolleSynagoge, S. Hirschstraat 8, gevelsteent e k s t כי ביתי בית תפלה יקרא לכל־העמים לפ”ג v e r t a l i n g ‘Want mijn huis zal genoemd worden huis des gebeds voor alle volken (Jesaja 56:7). Naar de grote telling.’ c h r o n o g r a m 5659 = 1899; de ה van תפלה heeft een sterretje voor de aanduiding van het vijfduizendtal.

Gedenkteken bij de synagoget e k s t לזכרון אחינו ואחיותינו של הקהלה הזאת שנהרגו על ידי צוררינו

וגם קבורה לא היתה להםOp Sabbath der vertroosting, thans vijftig jaar geleden, Werd dit gebouw aan God gewijd: Gedenken wij het heden, Op deze plek, eens kern van zeven honderd zielen, Herinneren we ons met smart, die om hun Jood-zijn vielen, Waar vinden zij thans troost, wie ’t leven werd gelaten? In het wonder: Israel een staat onder de staten.v e r t a l i n g ‘Ter herinnering aan onze broeders en zusters van deze gemeente die gedood zijn door de handen van onze onderdrukkers en die ook geen begrafenis hebben gekregen.’o p m e r k i n g De Nederlandse tekst op de steen duidt op de oorspronkelijk plaatsing in de

synagoge, gedateerd 11 Menachem-Av 5709 – 6 augustus 1949. In 1985 is de steen verplaatst

naar de buitenzijde van het gebouw.

Flevoland


AlmereSynagoge, Markerkant 1201-17/18, boven de ingangt e k s t ותקרא שמו משה ותאמר כי מן־המים משיתהוv e r t a l i n g ‘Ze noemde hem Mosje, want ze zei: Ik heb hem immers uit het water gehaald’ (Exodus 2:10b).

Gelderland


AaltenSynagoge, Stationsstraat 7, kroonlijst boven de deurt e k s t זה שער לי’ צדקים יבואו בו v e r t a l i n g ‘Dit is de poort (die leidt) naar de Eeuwige, de recht-vaardigen gaan erdoor naarbinnen’ (naar Psalm 118:20).

Gedenkplaat met de namen van de Joodse oorlogsslachtoffers uit Aalten, aan de zijwant van de synagoge aangebracht in 1986, Stationsstraat 7t e k s t זכור ה’ מה היה לנוv e r t a l i n g ‘Gedenk, Eeuwige, wat ons is geschied.

ArnhemSynagoge, Pastoorstraat 17 Op de ballustrade waarmee de gevel aan de noordkant bekroond ist e k s t ביתי בית תפלה יקרא לכל העמיםv e r t a l i n g ‘Mijn huis zal een bedehuis heten voor alle volken’ (Jesaja 56:7b).

Apeldoorn‘Holocaustmonument’ (Tirza Verrips), Paslaan 6 (voor de synagoge), op de linker torarolt e k s t Wij gedenkenלזכרוןv e r t a l i n g ‘Ter herinnering’.o p m e r k i n g Het monument is een granieten Torarol met daarop 592 glazen stuiterballen

van verschillende kleur en grootte. Op de rechterkant is een davidster aan gebracht.

De stuiterballen staan symbool voor de 592 joodse medeburgers die tijdens de bezettingsjaren

om het leven zijn gekomen, en zijn tevens een verwijzing naar de joodse gewoonte om bij het

bezoek aan een graf een steen achter te laten.

BrummenHerinneringsmonument, Tuinstraat/Primulastraat (de locatie van de voormalige synagoge)t e k s t רחל מבכה על בניה כי איננוv e r t a l i n g ‘Rachel schreit om haar kinderen die zij derft’ (naar Jeremia 31:15b).o p m e r k i n g In de natuurstenen gedenksteen is in reliëf een menora aangebracht en een

gevelsteen van de voormalige synagoge ingemetseld.

CulemborgVoormalige synagoge, Jodenkerkstraat 5, in de deuromlijstingt e k s t כי ביתי בית תפלה יקרא לכל העמים לפק JES LVI, VIIv e r t a l i n g ‘Want mijn huis zal een bedehuis heten voor alle volken. Naar de kleine telling’ (Jesaja 56:7b).c h r o n o g r a m 638 = 1878. De synagoge is echter ingewijd op 31 juli 1868. Er staat dus een foutieve jaaraanduiding boven de ingang. De punt hoort boven de kaf i.p.v. de lamed te staan.

Herinneringsmonument (Mari Andriessen), Achterweg, een zuil en een reliëf met namen van de omgekomenent e k s t b o v e n d e n a m e n אלה שמות בני קהלתנו שנהרגו ע’י צרינוv e r t a l i n g ‘Dit zijn de namen van de leden van onze gemeente, die door onze vijanden werden vermoord.’t e k s t o n d e r d e n a m e n יזכרם אלדינו לטובה עם שאר צדיקי עולםv e r t a l i n g ‘Onze God moge hen ten goede gedenken samen met de rest van de rechtvaardigen in de wereld’. o p m e r k i n g Het is niet onmogelijk dat met אלדינו in plaats van אלהינו een respectvolle

spelling is bedoeld.

DierenSynagoge, Spoorstraat 34, rondboog boven de deur t e k s t אין זה כי אם בית אלהים וזה שער השמים בראשית כ’ח י’ז ב לפ’קv e r t a l i n g ‘Dit is niets anders dan een godshuis en dit is de poort van de hemel. Genesis 28:17b naar de kleine telling.’c h r o n o g r a m 645 = 1885. Het Joodse jaar 5645 loopt van 20 september 1884 tot 9 september 1885, maar de synagoge is ingewijd op 22 januari 1884.

DinxperloHerinneringsmonument (Ferdinand S. van Loopik en J. Niebur), Kwikkelstraat 16t e k s t זכור ה’ מה היה לנוv e r t a l i n g ‘Gedenk, Eeuwige, wat ons is geschied’ (Klaagliederen 5:1).o p m e r k i n g Het monument is een zwart granieten gedenksteen met een betonnen

omranding. Op de zerk is een davidster aangebracht.

DoesburgHerinneringsmonument (Han Jansen), Philip Gastelaarsstraat 2, onder de afbeelding van de gevel van de voormalige synagoge t e k s t זכר צדיק לברכה

afbeelding 19

h e b r e e u w s o p s t r a a t 76 g e l d e r l a n d 77

19

20

v e r t a l i n g ‘De gedachtenis des rechtvaardigen zal tot zegening zijn’ (Spreuken 10:7a).o p m e r k i n g Het monument bestaat uit een rechthoekige glasplaat, die aan de achterzijde

is gegraveerd en voorzien van een spiegel en waarop een davidster en een afbeelding van de

gevel van de voormalige synagoge te Doesburg zijn aangebracht.

DrutenBegraafplaats, Kwakkenbergweg, plaquettet e k s t ודרשו את־שלום העיר אשר הגליתי תאכם שמה והתפללו בעדה אל־יהוהBevorder de vrede van de stad waarheen Ik jullie zal verbannen en bid voor haarJeremia 29 vers 7v e r t a l i n g Als vermeld + ‘tot jhwh.’

ElburgSynagoge, Jufferenstraat 5, boven de toegangspoort tot de binnenplaats tekst בבית אלהים נהלך ברגשv e r t a l i n g ‘In het huis van God zullen wij opgaan in feestgedruis’ (Psalm 55:15b).

Begraafplaats, Oostwal Plaquette boven de toegangspoort t e k s t גם כי אלך בגיא צלמות לא אירא רע כי אתה עמדי Ps XXIII-4v e r t a l i n g ‘Zelfs al zal ik door een dal van diepe duisternis gaan, vrees ik geen kwaad, want Gij zijt bij mij’ (Psalm 23:4a).c h r o n o g r a m 664 = 1904.

Plaquette aan de linkerkant van de toegangspoortt e k s t הנאהבים והנעימים בחייהם ובמותם לא נפרדו. זכרונם לברכהv e r t a l i n g ‘Die geliefd en bemind waren tijdens hun leven, zijn ook in de dood niet afgescheiden (II Samuël 1:23). Hun aandenken zij tot zegen.’ o p m e r k i n g De masoretische tekst leest defectief: הנעימם; zie Dordrecht.

’t HardeMonument voor de gesneuvelde parachutist Theodore Bachenheimer, Eperweg 33, een witte houten davidster met bronzen plaquettet e k s t (ת’נ’צ’ב’ה’ )=תהי נפשו צרורה בצרור החייםv e r t a l i n g ‘Zijn ziel moge gebundeld zijn in de bundel van het leven /van de levenden.’ Vgl. I Samuël 25:29.

afbeelding 20


HarderwijkHerinneringsmonument aan de voormalige synagoge (J. G. de Groot), Jodenkerksteeg 1, plaquettet e k s t (ת’נ’צ’ב’ה’ )=תהי נפשם צרורה בצרור החיים(21 namen)v e r t a l i n g ‘Moge hun ziel gebundeld worden in de bundel van het eeuwige leven.’ Vgl. I Samuël 25:29.Woonhuis, Leegwaterstraat 15, gevelbordt e k s t יהוה יראהv e r t a l i n g ‘De Eeuwige zal ervoor zorgen.’ Vgl. Genesis 22:8.

NijmegenSynagoge, Nonnenstraat 21, voor de weggehakte tekst boven de ingang in bronzen letters op stangen voor de bovendorpel t e k s t בית הכנסת אהל חיים פינחסv e r t a l i n g ‘De synagoge Tent van Chayyim Pinchas’.o p m e r k i n g De synagoge is vernoemd naar de in 2003 overleden Peter F. Santcroos, die zich

zeer voor de verwerving en de restauratie ervan heeft ingezet.

Voormalige synagoge (nu Natuurmuseum), Gerard Noodtstraat 121, tussen de twee hoektorentjes hoog boven de ingang de twee stenen tafels met een verkorte versie van de Tien Woordent e k s t r e c h t s אני אלהיך, לא יהיה לך, לא תשא, זכור את יום, כבד את אביךt e k s t l i n k s לא תרצח, לא תנאף, לא תגנב, לא תענה, לא תחמדv e r t a l i n g ‘Ik ben je God’, ‘Je zult niet hebben’, ‘Je zult niet opnemen’, ‘Gedenk de dag’, ‘Eer je vader’, ‘Je zult niet wederrechtelijk doden’, ‘Je zult niet echtbreken’, ‘Je zult niet stelen’, ‘Je zult niet uitspreken’, ‘Je zult niet begeren’ (uit: Exodus 20:1-12).o p m e r k i n g Zie ook Hfdst. IV.

Begraafplaats, Postweg 62, boven de toegangspoort tussen het metaheerhuisje en de beheerderswoning t e k s t בית החייםv e r t a l i n g ‘Het huis van het leven’ (= de begraafplaats).

Joodse begraafplaats, Kwakkenberg 1, plaquette met Hebreeuws en Nederlands opschrift (1948). De begraafplaats is alleen voor nabestaan-den toegankelijk.

TerborgHerinneringsmonument, Silvoldseweg 66, een davidster met daaronder t e k s t על־אלה אני בוכיה עיני עיני ירדה מים1940 1945 Over dit alles ween ik bittere tranen, mijn oog, mijn oog, het huilt zich uit in water.(Namen).v e r t a l i n g ‘Over dezen ween ik, mijn oog, mijn oog stroomt van water’ (Klaagliederen 1:16).

TielHerinneringsmonument, Sint Agnietenstraat 30, naast de toegang tot de voormalige synagoge t e k s t ’זכור’v e r t a l i n g ‘Gedenk.’

WageningenMonument (Yetty Elzas), Walstraatt e k s t ולא־יכרת שם־המת מעם אחיו ומשער מקומו v e r t a l i n g ‘Zo zal de naam van de gestorvene niet uitgeroeid worden uit zijn broederen en uit de poort zijner woonplaats’ (uit: Ruth 4:10)o p m e r k i n g Het monument heeft de vorm van een poort waardoor overlevenden van de

holocaust naar buiten lopen, het leven tegemoet. Het kreeg dan ook de naam ‘De Levenspoort’.

WinterswijkSynagoge, Spoorstraat 32, steen boven het ingangsportaal t e k s t שנת בשם ה אקרא לפק Psalm CXVI V. 4v e r t a l i n g ‘[In] het jaar En ik zal de naam van de Eeuwige aanroepen’ Psalm 116:4a.c h r o n o g r a m ( a l l e l e t t e r s ) 649 = 1889, de inwijding op 14 augustus 1889.

Herinneringsmonument (Gerrit Bolhuis en D.W. Sluiskes), Mevr. Kuipers-Rietbergplein 1, onder de davidster t e k s t פרשה ציון בידיה אין מנחם לה איכה א י’זv e r t a l i n g ‘Zion strekt haar handen uit. Niemand is er die haar troost. Klaagliederen 1:17.’


21

ZevenaarHerinneringsmonument, Raadhuisplein (aan de gevel van het gemeentehuis), marmeren plaquette met afbeeldingen van een menora en een davidstert e k s t על אלה היה דוה לבנו איכה ה יזv e r t a l i n g ‘Over dezen treurt ons hart voortdurend. Klaagliederen 5:17.’o p m e r k i n g De geciteerde tekst is enigzins aangepast.

ZutphenSynagoge, Dieserstraat 11, davidster aan de muur t e k s t

Bezinning 1995 יזכור 5755Inwijding 1985 חנוכה 5745Ontwijding 1943 חורבן 5703Inwijding 1879 חנוכה 5639v e r t a l i n g ( l e t t e r l i j k ) ‘1995 Moge Hij gedenken; 1985 Inwijding; 1943 Vernietiging/Verwoesting; 1879 Inwijding.’

Begraafplaats, Weg naar Vierakker Bakstenen muur met in het midden het metaheerhuis, op de dicht-gemaakte vensters t e k s t r e c h t e r z i j d e

וישוב העפר על הארץ כשהיה והרוח תשוב אל האלהים אשר נתנה)קהלת יב פסוק ז)

t e k s t l i n k e r z i j d e Het stof keert tot de aarde terug waaruit het kwam en de geest keert tot God weder die hem gegeven heeft (Prediker XII Vers 7).v e r t a l i n g Als vermeld.

Boven de boog van het metaheerhuis t e k s t ה’ ישמר צאתי ובאיv e r t a l i n g ‘De Eeuwige moge mijn weggaan en mijn binnentreden bewaken.’ Vgl. Psalm 121:8.

afbeelding 21


Utrecht AmersfoortSynagoge, Drieringensteeg, deurlijstt e k s t כי ביתי בית תפלה יקרא לכל־העמים

ישעיה נו-זv e r t a l i n g ‘Want mijn huis zal genoemd worden huis des gebeds voor alle volken. Jesaja 56:7.’

Begraafplaats, Bloemendalsestraat, plaquettet e k s t Al mee menoechotעל־מי מנחותLangs rustig water (Psalm 23,2).v e r t a l i n g Als vermeld.o p m e r k i n g Bij de renovatie van een plantsoen bij de voormalige Bloemendalse buiten-

poort, tegenover de oude Asjkenazische begraafplaats, werd bij toeval een begraafplaats uit

1670 ontdekt. Deze behoorde toe aan de eerste Sefardische Joden in Amersfoort. De heront-

dekte begraafplaats is ingepast in het vernieuwde plantsoen en op 7 september 2010 is de

plaquette onthuld, die ook een uitvoerige toelichting behelst.

Begraafplaats, Soesterweg, poortfriest e k s t ה ממית ומחיה מוריד שאול ויעלDe Eeuwige doodt en maakt levend, stort in het graf en voert opwaarts. 1 Sam. 2, 6. 1873 תרלגv e r t a l i n g Als vermeld. ‘Jaartal 633’ = 1873.

UtrechtVoormalige synagoge, Springweg 162, boven de ingangt e k s t עבדו את יי בשמחה באו לפניו ברננה תהילים ק בv e r t a l i n g ‘Dien de Eeuwige met vreugde, kom voor zijn aangezicht met jubelzang. Psalm 100:2.’

Voormalig weeshuis (thans gedeeltelijk in gebruik als synagoge door de LJG), Nieuwe Gracht 92, gevelsteen t e k s t הילד איננוHet kind is niet meer (Gen. 37,30). ת נ צ ב ה )= תהי נפשם צרורה בצרור החיים)Mogen hun zielen gebundeld worden in de bundel van het eeuwige leven.v e r t a l i n g ‘Hun ziel moge gebundeld zijn in de bundel des levens.’ Vgl. I Samuël 25:29.

Begraafplaats, Zandpadt e k s t הילודים למות והמתים להחיות v e r t a l i n g ‘Zij die geboren zijn zullen sterven en die gestorven zijn zullen herleven’ (Avot 4:22).

u t r e c h t 85

22

o p m e r k i n g De begraafplaats bevindt zich aan de Vecht, waar in woonboten tegenover de

begraafplaats het oudste beroep ter wereld wordt uitgeoefend.

VeenendaalHerinneringsmonument aan de muur, Stadspark (noordzijde), plaquettet e k s t על אלה אני בוכיה…om dezer dingen wille ween ik…

Klaagliederen 1:16Overleden in Auschwitz (..namen..)Overleden in Sobibor (..namen..)v e r t a l i n g Als vermeld.

Begraafplaats, Parallelweg Toegangspoort (rechterpilaar)t e k s t בית קברות תר”ס לפ”קv e r t a l i n g ‘Begraafplaats 660 (= 1900), volgens de kleine jaartelling.’

Op het metaheerhuisjet e k s t וישב העפר על־הארץ כשהיה והרוח תשוב אל־האלהים אשר נתנה

קהלת יב ז ‘Zoo keert het stof terug tot de aarde vanwaar het gekomen is terwijl

de geest wederkeert tot God die hem gegeven heeft’ Prediker 12:7v e r t a l i n g Als vermeld.

WoerdenBegraafplaats (1856), bij park Westdam, metaheerhuisjet e k s t כני עפר יחיו מתיך נבלתי יקומון הקיצו ורננו שv e r t a l i n g ‘Leven zullen uw doden – ook mijn lijk –, opstaan zullen zij. Ontwaakt en jubelt, gij, die woont in het stof’ (Jesaja 26:19). o p m e r k i n g Een gevocaliseerde tekst, die ook nog van accenten is voorzien, is uiterst

zeldzaam.

afbeelding 22

h e b r e e u w s o p s t r a a t 86 u t r e c h t 87

Noord-Holland AlkmaarVoormalige synagoge, Hofstraat 15, gevelstenen t e k s t ונתחדש בשנת תקפו לפק

ונתחדש שנית בשנת תרד לפקv e r t a l i n g ‘En het werd vernieuwd in het jaar 586 naar de kleine telling.’ ‘En het werd de tweede keer vernieuwd in het jaar 604 naar de kleine telling.’ o p m e r k i n g De jaartallen verwijzen naar de renovaties van 1826 en 1844.

Amstelveen zie: Amsterdam Buitenveldert/Amstelveen

AmsterdamNB: Voor Amsterdam is de geografische indeling nader verfijnd in wijken.

Centrum 1Portugese synagoge, Mr. Visserplein 3, boven de hoofdingangt e k s t בשנת ואני ברב חסדך אבוא ביתך לפ”קv e r t a l i n g ‘In het jaar En ik, door uw grote genade kom ik binnen in uw huis (Psalm 5:8). Naar de kleine telling.’ c h r o n o g r a m 432 = 1672, het eerste bouwjaar. o p m e r k i n g Naar wordt aangenomen bevat het opschrift een zinspeling op naam van

rabbijn Ishac Aboab (1605-1693). Zie ook pagina 23-24.

Centrum 2Nieuwe synagoge, Jonas Daniël Meijerplein 4, boven de hoofdingang t e k s t b o v e n מי יתן מציון ישועת ישראל בשוב ה’ שבות עמו יגל

יעקב ישמח ישראל לפ”קv e r t a l i n g ‘In het jaar Ach, laat uit Zion redding komen voor Israël (Psalm 14:7). Als de Eeuwige keert het lot van zijn volk, zal Jakob juichen, Israël zich verheugen (Psalm 14:7). Naar de kleine telling.’c h r o n o g r a m 512 = 1752, het inwijdingsjaar. t e k s t o n d e r זה השער לה’ צדיקים יבאו בוv e r t a l i n g ‘Dit is de poort voor de Eeuwige waardoor rechtvaardigen ingaan’ (Psalm 118:20). Centrum 3Beth Hamidrasj Ets Chaim, Rapenburgerstraat 109, aangebracht in de gevelt e k s t 5643 תרמגGeeft aan het inwijdingsjaar (5)643 = 1883 in Hebreeuwse en Arabische cijfers.

n o o r d - h o l l a n d 89

Centrum 4SchoolgebouwVoormalige Joodse hbs / Joods Lyceum Maimonides, Stadstimmertuinen 2, herinneringsplaquettet e k s t בית ספר זה הוכרז בשנות השואה כליציון יהודי בשנים אלו

התחנכו כ-400 תלמידים ותלמידות רק מחצתם ומוריהם שרדות’נ’צ’ב’ה’ )=תהי נפשם צרורה בצרור החיים)

In dit schoolgebouw, door de bezetter in de jaren van de Tweede Wereldoorlog tot Joods Lyceum verklaard, hebben ruim 400 meisjes en jongens in de bloei van hun leven onderwijs genoten. Na de grote vernietiging bleek slechts de helft van de leerlingen en docenten nog in leven. Mogen hun zielen gebundeld worden in de band van het eeuwig stralende licht.v e r t a l i n g ( w o o r d e l i j k ) ‘Deze school werd in de jaren van de Sjoa tot Joods Lyceum verklaard. In die jaren werden (er) ca. 400 leerlingen en leerlinges onderwezen. Slechts de helft van hen en hun leraren ont-kwamen. Moge hun ziel gebundeld worden in de bundel des levens.’Vgl. I Samuël 25:29.

Centrum 5 – 8Huizen ten bate van wezen en bejaarden Voormalig Joods jongensweeshuis, oorspronkelijk Amstel 21, herinneringsmonument in het plaveisel voor het complex van Opera en Stadhuist e k s t Deze woorden omlijnen de plaats waar het in 1738 elders in Amsterdam opgerichte Joodse jongensweeshuis Megadle Jethomien sedert 1865 zijn zegenrijk werk deed, totdat in maart 1943 de Duitse bezetter het huis binnendrong en de jongens wegvoerde. Drie verzorgers bleven vrijwillig bij de bijna honderd kinderen op weg naar het vernietigingskamp Sobibor. Niemand keerde weer. Hun gedachtenis zij tot zegen (ז”ל )=זכרונם לברכה v e r t a l i n g Als vermeld. o p m e r k i n g Dit is de gebruikelijke formule bij de namen van rechtschapen overledenen.

De stenen werden gebakken bij Mobach Pottenbakkers, Utrecht, naar ontwerp van Otto

Treumann (1919-2001). Overgedragen aan de Gemeente Amsterdam op 7 december 1989.

Centrum 6Voormalig Portugees-Israëlitisch Oudemannenhuis, Nieuwe Herengracht 33t e k s t b o v e n d e d e u r משענת זקנים v e r t a l i n g ‘Steun der ouden.’ c h r o n o g r a m 510 = 1750. t e k s t i n d e g e v e l Des hemels gunst bestraalt en zegend en behoedDie de oude bejaarde lien staag onderhoud en voed

o p m e r k i n g De Hebreeuwse uitdrukking is de naam van een liefdadig genootschap.

De Vereniging van Vrienden van Amsterdamse Gevelstenen verstrekte de volgende

informatie: Deze Hebreeuwse en Nederlandse tekststenen zaten tot 1932 in de gevel van

Weesperstraat 33, waar in 1751 de broederschap Misj‘enet Zeqenim een tehuis stichtte voor

behoeftige oude Joodse mannen. In 1794 werd de broederschap eigenaar van het grotere

pand Nieuwe Herengracht 33, dat toen als tehuis in gebruik genomen werd. In 1932 zorgde

het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap er voor dat de twee stenen uit het te slopen

pand in de Weesperstraat ingemetseld werden op de Nieuwe Herengracht. In februari 1943

werden de bejaarde bewoners door de bezetter weggevoerd en kort daarna de teksten op beide

gevelstenen door weghakken onleesbaar gemaakt. Het oppervlak werd met een laag cement

dichtgesmeerd. In 1995, bij inspectie van de beide stenen bleek dat onder de cementlaag de

contouren van de letters nog duidelijk ‘leesbaar’ waren en gereconstrueerd konden worden.

Op 4 mei 1995 werden door het gemeenteraadslid Annemarie Grewel de herstelde stenen

hier en in de Nieuwe Kerkstraat onthuld, gerestaureerd dankzij een actie van de Vereniging

Vrienden van Amsterdamse Gevelstenen.

Centrum 7[Joseph] Fernandes Nuneshuis, Nieuwe Kerkstraat 16, gevelsteent e k s t ויהי י”י את יוסף ויהי איש מצליח Ende de heere was met joseph soodat hij een voorspoedigh man was.Gen: 39.V.2v e r t a l i n g Als vermeld. o p m e r k i n g Dit huis voor bejaarde Portugees-Israëlietische vrouwen werd gesticht door

Joseph Fernandes Nunes (1721-1788). In januari 1943 werden de bewoners weggevoerd en de

twee gevelstenen onleesbaar gemaakt. De Vereniging Vrienden van Amsterdamse Gevelstenen

verstrekte de volgende informatie: ‘Bij een onderzoek in 1994 bleek dat de tekst van de

grootste steen (met het Hebreeuws) niet weggehakt was, maar onder een ruim een centimeter

dikke laag cement weggesmeerd was. Daarop heeft in maart/april 1995 Jan Hilbers de cement-

laag er voorzichtig afgetikt. De tekst, gedeeltelijk in Hebreeuwse karakters, bleek nog redelijk

gaaf. Na enkele kleine herstellingen werd de achtergrond in de aangetroffen zandsteenkleur

geschilderd en de letters zwart. De resten van de letters [van de weggehakte tekst op de andere

steen] zijn niet gerestaureerd, maar met zwarte verf gemarkeerd.’ Op 4 mei 1995 onthulde

gemeenteraadslid Annemarie Grewel deze steen en die op de Nieuwe Herengracht 33.

De restauraties vonden plaats dankzij een actie van de Vereniging Vrienden van Amsterdamse

Gevelstenen.

Centrum 8‘Nederlandsch-Israëlitisch Meisjesweeshuis’, Rapenburgerstraat 171 en 169, daklijstent e k s t o p h u i s n u m m e r 1 7 תרכא מגדלי יתומות מעשים טבים 1861 1t e k s t o p h u i s n u m m e r 1 6 1889 והניעו בית בבית בשנת תרמט לפ”ק 9v e r t a l i n g 1 7 1 ‘621 (De liefdadige genootschappen) Megadle Yetomot (en) Ma‘asim Tovim 1861.’

h e b r e e u w s o p s t r a a t 90 n o o r d - h o l l a n d 91

v e r t a l i n g 1 6 9 ‘En zij voegden een huis aan een huis toe. In het jaar 649 naar de kleine telling.’o p m e r k i n g In het meisjesweeshuis Megaddelee Jetomot (Megadle Jethomoth) was ook

een school van het genootschap Ma‘asiem Toviem (Mangasiem Tobiem) gevestigd. Deze

Hebreeuwse namen tesamen suggereren een betekenis als ‘Het grootbrengen van weesmeisjes

behoort tot de goede daden.’ Op 10 februari 2003, zestig jaar na de wegvoering van de meisjes

en hun begeleidsters, werden door de bewoners de gevelstenen en de belettering op de dak-

lijsten in oorspronkelijke staat hersteld.

Omdat het woord הניעו niet goed is te begrijpen, is er aanleiding om te vermoeden dat er

wee‘ – הוי מגיעי בית בבית :had moeten staan, geïnspireerd op de woorden in Jesaja 5:8 הגיעו

hen die huis aan huis trekken’.

Centrum 9Zelfstandige gedenksteenJoods verzetsmonument, Amstel/Zwanenburgwalt e k s t לזכרון לוחמי המחתרת בשנות ת”ש - תש”ה Ter herinnering aan het verzet van de Joodse burgers, gevallen in 1940-1945 5700-5705v e r t a l i n g ( w o o r d e l i j k ) ‘Ter herinnering aan de strijders van de onder-grondse in de jaren 700-705.’t e k s t e n e z i j d e מי יתן ראשי מים ועיני מקור דמעה ואבכה יומם ולילה

את חללי בת־עמי ירמיה )ח’ כ”ג) בt e k s t a n d e r e z i j d e Waren mijn ogen een bron van tranen, dan zou ik wenen dag en nacht om de gevallen strijders van mijn dierbaar volk. Naar Jer. 8:23 v e r t a l i n g ( w o o r d e l i j k ) ‘Och dat mijn hoofd water ware en mijn ogen een bron van tranen, dan zou ik bewenen dag en nacht de gevallenen van de dochter van mijn volk.’ Jeremia 8:23 is in sommige vertalingen 9:1.o p m e r k i n g Het ontwerp van het monument is van J.J. Glatt, de uitvoering van

Ir. E.M. Glatt.

Centrum 10Jodenbreestraat 16, gevelsteen midden in de voorgevelt e k s t אם אשכחך ירושלם תשכח ימיניIndien ik u vergete, o Jeruzalem, zo vergete mij mijn rechterhand. Psalm 137:5v e r t a l i n g Als vermeld.o p m e r k i n g Deze gevelsteen uit de tweede helft van de 19de eeuw stamt uit de lichthof van

het afgebroken pand op deze plaats en is door de inspanningen van gemeenteraadslid

E. Agsteribbe en (huidige bewoner) R.P. Regensburg in het voorjaar van 2001 aan de frontgevel

van de nieuwbouw geplaatst, na restauratie bij Snoep en Vermeer te Amsterdam. Aan de

gevelsteen werd in glas eronder de vermelde vertaling aangebracht.

afbeelding 23

23

24


Centrum 11Cafetaria-Lunchroom, Herengracht/Oude Leliestraat, raamopschriftt e k s t Koffie - Falafel - Shoarmaפלאפל - שווארמהv e r t a l i n g Als vermeld.o p m e r k i n g De namen voor deze twee populaire Israëlisch-Levantijnse gerechten zijn

ontleend aan het Arabische fulful – ‘peper’ (>falâfil) en, via het Arabische shâwarma, aan het

Turkse çevirmek - ‘omwentelen’.

Centrum 12De PlantageVoormalige gebouw Joodse Gemeente Amsterdam, Plantage Parklaan 9, gevelsteent e k s t

joodse gemeente (ק ק א )=קהלה קדושה אמסטרדם v e r t a l i n g ‘De Heilige (Joodse) Gemeente van Amsterdam’ (in afkorting). o p m e r k i n g Het gebouw had deze functie van 1945 tot 1970. Het heette voor de oorlog:

Beis Jisroeil. Een andere gevelsteen vermeldt: Hier woonde en werkte Hugo de Vries 1884-1916.

Centrum 13‘Hollandsche Schouwburg’, Plantage Middenlaan 24, viertalige informatieve tekst aan weerszijden van de ingangt e k s t

הבניין הזה שימש את שלטונות הכיבוש הנאציים בין השנים 1943-1942 כנקודת איסוף ליהודי הולנד המיועדים לגירוש. אלפי גברים, נשים וילדים

נשלחו מכאן למחנה מעבר וסטרבורק ) ) וממנו אל מחנותההשמדה. מעטים מהם שרדו.

הטיאטרון ההולנדי, שנבנה בלב הרובע היהודי של אמסטרדם בשנת 1892 כמרכז של תרבות ובידור, הפך להיות מקום הרת אסון וכאב. 104.000 יהודים

הולנדים נרצחו במחנות ההשמדה הנאצים בתקופת מלחמת העולם השנייה. נכבד את הקרבנות ברגע של דומיה, למען לא יישכח זכרם וזכר תולדות של

הבית הזהv e r t a l i n g ( w o o r d e l i j k ) ‘Dit gebouw diende de nationaal-socialistische bezettingsmacht in de jaren 1942-1943 tot verzamelpunt voor de Joden van Nederland die bestemd waren voor deportatie. Duizenden man-nen, vrouwen en kinderen werden van hier naar het doorgangskamp Westerbork gezonden en van daar naar de vernietigingskampen. Weinigen van hen ontkwamen.De Hollandsche Schouwburg, die gebouwd werd in het hart van de joodse wijk van Amsterdam in het jaar 1892 als een centrum van cultuur en ontspanning, verkeerde in een plaats zwanger van onheil en pijn. 104.000 Nederlandse Joden werden in de nazi-vernietigings-kampen vermoord in de periode van de Tweede Wereldoorlog.

Laat ons de slachtoffers eren in een ogenblik van stilte, opdat hun nagedachtenis en de herinnering aan de geschiedenis van dit huis niet vergeten worden.’

Centrum 14Voormalige Bank Lippmann Rosenthal & Co (liro) thans abn-amro, Sarphatistraat 47, herinneringsplaquette t e k s t והוא עם בזוז ושסוי / הפח בחורים כלם / ובבתי כלאים החבאו / /

היו לבז ואין מציל / משסה ואין אמר השב מי בכם יאזין זאת / יקשב וישמע לאחור / מי־נתן למשוסה יעקב / וישראל לבזזים

)ישעיהו מ”ב, כב-כד)Een beroofd en uitgeplunderd volk is het,geboeid in kerkers heeft men allen,en in gevangenissen zijn ze opgesloten,tot prooi werden zij en er was niemand die zei:‘geef terug’.Wie van jullie stelt zijn oren open,die ernaar luistert en het begrijpt voor de toekomst?Wie heeft Jacob tot plundering uitgeleverd en Israël aan berovers?Jesaja 42:22-24.v e r t a l i n g Als vermeld. o p m e r k i n g Aangebracht in 2003.

Negentiende-eeuwse wijken (Oost en Zuid) 1Synagoge van Vereniging ‘Hulpe Israëls’, Gerard Doustraat 238, gevelsteen boven de ingangt e k s t ח”ק )=חברה קדישא) תשועת ישראל

קומה עזרתה לנו לפ”קv e r t a l i n g ‘Heilige Broederschap Hulpe Israëls. Sta op ons ter hulpe (Psalm 44:27a). Naar de kleine telling.’ c h r o n o g r a m 652 = 1892.

Negentiende-eeuwse wijken (Oost en Zuid) 2Talmoed Torah-school, Tweede Boerhaavestraat 7, in de gevel ingemetseld t e k s t תלמוד תורהv e r t a l i n g ‘Studie van de Tora.’o p m e r k i n g De uitdrukking תלמוד תורה duidt niet alleen op het concept van religieus

gemotiveerde studie van de traditie maar ook op een gemeenschappelijk ondersteunde vorm

van onderwijs. De lagere school voor ‘Israëlietische minvermogenden’ ‘Talmoed Tora’ was

sinds 1924 in dit Amsterdamse School-gebouw gevestigd.

afbeelding 24

afbeelding 25


W e s t e r b o r k

25

27

26


Negentiende-eeuwse wijken (Oost en Zuid) 3Gedenkteken ‘Exodus’, Pres. Brandstraat 330-334 t e k s t על אלה אני בוכיהv e r t a l i n g ‘Over dezen ween ik’ (Klaagliederen 1:16). o p m e r k i n g Reliëf in zandsteen door Wessel Couzijn (1912-1984), op initiatief van de

kunstenaar zelf in 1950 vervaardigd, postuum op deze plek geplaatst bij wijze van gedenk-

teken. Een exemplaar in brons (Collectie Rijksdienst Beeldende Kunst) is in bruikleen bij het

Joods Historisch Museum. (Mededeling Onno Boers, Amsterdam.)

Zuid-Rivierenbuurt 1SynagogenAron Schuster Synagoge / ras, Heinzestraat 1-3 / Jacob ObrechtpleinLuifeltekst boven de ingangt e k s t בנה בניתי בית זבל לך / מכון לשבתך עולמים v e r t a l i n g ‘Gebóuwd heb ik een huis ter bewoning voor u, een ruimte voor u om altijd te wonen’ (I Koningen 8:13).

Aan de buitenmuur van nr. 3 t e k s t בשנת אשרי אדם שמע לי לשקד על דלתתי יום יום לשמר מזוזת

SPR. VIII. 34 פתחי לפ”קv e r t a l i n g ‘In het jaar Gelukkig de mens die naar mij luistert, die waakt over mijn deuren dag in dag uit om de wacht te houden bij mijn deur-posten (Spreuken 8:34). Naar de kleine telling.’c h r o n o g r a m 688 = 1928, het jaar van de inwijding. o p m e r k i n g De gegevens in Van Voolen / Meijer, Synagogen van Nederland, p. 58 kunnen naar

het bovenstaande gecorrigeerd en aangevuld worden.

Zuid-Rivierenbuurt 2Synagoge, Lekstraat 61-63t e k s t ושכנתי בתוך / בני ישראל / ולא אעזב את־ / עמי ישראל מלכים א’ ו’ י”ג1 Koningen 6:13v e r t a l i n g ‘Ik zal te midden van de Israëlieten wonen en mijn volk Israël niet in de steek laten’ (I Koningen 6:13).o p m e r k i n g Het Nieuw Israëlietisch Weekblad van 3 december 1937 berichtte uitgebreid

over de plechtige inwijding op 30 november, met ook technische details: ‘de vele honderden,

zowel Hebreeuwse als Romeinse letters in het gebouw en tegen de gevel, [vervaardigd] door

n.v. Metaalgieterij ‘Holland’, Amsterdam, wier naam ook een bekende klank heeft.’ En in een

advertentie: ‘De witte gevelstenen der Synagoge Lekstraat werden geleverd door Canoy-

Herfkens’ Steen-fabrieken n.v. Venlo, oudste firma dezer branche in Nederland.’

De Bijbelwoorden op de gevel inspireerden in hetzelfde nummer van het niw Joseph Gompers

(1899-1945) tot een gedicht op het gebouw in de verwarring van de tijd:

(…)

‘‘Ik kies bij u Mijn woon’, heeft God tot òns gesproken,

‘En Ik verlaat u niet’, hoe ’t leed ons ook ontkracht …

afbeelding 26

afbeelding 27

Zie, iedre nieuwe smart baart ons weer nieuwe macht:

Al worden wij belaagd, wij blijven óngebroken.

(…)

Na iedren donkren nacht streeft fier omhoog de morgen

En vreugdebrengend blíjft het blanke Huis van God.’

Zuid-Rivierenbuurt 3Synagoge Liberaal Joodse Gemeente, Zuidelijke Wandelweg 41, muurdecoratiet e k s t שויתי יי לנגדי תמיד / כי מימיני בל־אמוט

שמרני אל כי חסיתי בךv e r t a l i n g ( j. s o e t e n d o r p ) ‘Ik heb de Heer mij altijd voor ogen gesteld. Omdat Gij zijt aan mijn rechterzijde, daarom wankel ik niet.’ ‘Behoed mij, God, want ik schuil bij U’ (Psalm 16:8 en 1). c h r o n o g r a m 770 = 2010. o p m e r k i n g Deze tekst op de zomer 2010 in gebruik genomen synagoge is gelijk aan die op

het vorige gebouw aan de Jacob Soetendorpstraat (1966-2008). De woorden worden gevormd

door witte, ronde, gebakken tegels, die ook als versiering over de hele buitenzijde van het

gebouw zijn geplaatst en die herinneren aan de vorm van een davidster. De tekst staat aan de

korte kant van het gebouw.

De vorige synagoge had ook twee Tafelen der Wet (לוחות), die boven het gebouw uitstaken en

waarop de Hebreeuwse beginwoorden van de Tien Geboden te lezen waren. Ook was er een

uitgang bij uitvaarten met לך בשלום – ‘ga in vrede’ (een foto op achterzijde van: J.F. van Agt,

Synagogen in Amsterdam, Den Haag 1974).

Zuid-Rivierenbuurt 4Sal Meijer, Sandwichshop, Scheldestraat 45, windschermen aan beide zijden van het terrast e k s t כשרv e r t a l i n g ‘Koosjer’: ritueel geoorloofd, volgens joodse spijswetten bereid.

Buitenveldert-Amstelveen 1Synagoge, Straat van Messina 10, Amstelveen, naast de ingangt e k s t תהלת ה’ ידבר פי v e r t a l i n g ‘Laat zo mijn mond de lof spreken van de Eeuwige’ (Psalm 145:21a).c h r o n o g r a m 5725 = 1965.o p m e r k i n g Het jaartal bewaart de herinnering aan de noodsjoel die rabbijn Ies Vorst in

dat jaar aan de Charlotte de Montpensierlaan startte; men verhuisde na verloop van tijd naar

een hoekwoning in de Straat van Gibraltar om in 1981 de huidige synagoge aan de Straat van

Messina in te wijden.

afbeelding 28


28

Buitenveldert-Amstelveen 2Beth Shalom, Zorgcentrum en Verpleeghuis, Kastelenstraat 80, boven de ingang in het vignett e k s t בית שלום v e r t a l i n g ‘Huis van vrede/welzijn.’o p m e r k i n g Deze naam werd gekozen in de jaren zestig voor het Joods bejaardenhuis dat

ontstond door een fusie van Beth Menoecha (‘Rusthuis’, Plantage Middenlaan) en de ‘Joodse

Invalide’ (Weesperplein, later Portugees-Israëlietisch Ziekenhuis aan de Henri Polaklaan).

Op dit adres sinds begin jaren ’90.

Buitenveldert-Amstelveen 3Restaurant H’Baron, Kastelenstraat 110, op een van de ramen t e k s t כשרv e r t a l i n g ‘Koosjer’: ritueel geoorloofd, volgens joodse spijswetten bereid.

Buitenveldert-Amstelveen 4Laromme, the art of bakery, Kastelentraat 69, boven de ingang t e k s t בון ז’ורo p m e r k i n g Het bedrijf maakt deel uit van de internationale Bon Jour-groep.

Niet meer zichtbaar 1Synagoge, Nieuwe Kerkstraat 149 t e k s t נדחי ישראל יכנסv e r t a l i n g‘De ballingen van Jisraëel brengt hij samen’ (Psalm 147:2).o p m e r k i n g Het opschrift dat jarenlang de Nidchei Jisroeil Jechaneis-sjoel (ook wel de

‘Russische sjoel’) sierde, is verwijderd.

Niet meer zichtbaar 2Voormalig metaheerhuis, Nieuwe Kerkstraat 127t e k s t אדם ילוד אשה קצר ימים ושבע רגז כציץ יצא וימל v e r t a l i n g ‘De mens, uit een vrouw geboren, is kort van dagen en zat van onrust; als een bloem ontspruit hij en verwelkt’ (Job 14:1-2a).o p m e r k i n g Een foto in Jan Stoutenbeek & Paul Vigeveno, Joods Amsterdam, 2008, p. 103.

Niet meer zichtbaar 3De synagoge Linnaeusstraat 107, in 1962 afgebroken, had op rechterschoorsteenpijp(?) in het metselwerk t e k s t בית ה’ נלך v e r t a l i n g ‘Laten wij gaan naar het huis van de Eeuwige’ (Psalm 122:1c).o p m e r k i n g Een foto in J.F. van Agt, Synagogen in Amsterdam, 1974, p. 81.


BussumSynagoge, Kromme Englaan 1aBoven de ingang in het metselwerk de twee Stenen Tafelen (לוחות), waarin Hebreeuwse letters van rechtsboven naar linksbeneden de cijfers 1 tot 10 aangeven.o p m e r k i n g Verbouw door Jac. S. Baars, 1931.

EnkhuizenVoormalige Synagoge, Zuider Havendijk 23, tekst boven ingangt e k s t נשבעה בטוב ביתך קדש היכלך לפקv e r t a l i n g ‘Wij zullen verzadigd worden met het goede van uw huis, het heilige van uw tempel (Psalm 65:5b). Naar de kleine telling.’ c h r o n o g r a m is niet meer aangegeven; het stichtingsjaar was 5551 = 1791.

Begraafplaats, Oranjestraat 20/21 (achter de huizen), boven de ingang van het metaheerhuis t e k s t וישב העפר על־הארץ כשהיה והרוח תשוב אל־האלהים אשר נתנהv e r t a l i n g ‘En stof keert terug tot de aarde, zoals het was, en de geest keert terug naar God, die haar gegeven had’ (Prediker 12:7).

HaarlemJoodse begraafplaats, Amsterdamsevaart 278, bovenaan de stenen zuilen rechts en links van de ingangt e k s t r e c h t s אדם להבל דמהt e k s t l i n k s ימיו כצל עובר v e r t a l i n g ‘Een mens is als ijle vluchtigheid, zijn dagen als een schaduw die voorbij gaat’ (Psalm 144:4).

HaarlemIsraëlisch restaurant, Spaarndammerstraat 97, op het raamt e k s t ירושלים v e r t a l i n g ‘Jeruzalem.’

HilversumJoodse begraafplaats, Vreelandse weg / Gijsbrecht van AmstelstraatBoven de ingang van het metaheerhuis t e k s t קטן וגדול שם הוא ועבד חפשי מאדניוv e r t a l i n g ‘Klein en groot zijn daar gelijk, en een slaaf is vrij van zijn meesters’ (Job 3:19).

afbeelding 29

Herinneringsmonument, stèlet e k s t זכרון המצבה הזאת ליהודים שנשבו על ידי האכזרים בשנת תש

עד תשה וקבר לא נתן להםGedenksteen voor de Joden die in de jaren 1940 – 1945 met onmenselijk geweld werden weggevoerd en geen graf hebbenv e r t a l i n g ( w o o r d e l i j k ) ‘De herinnering van deze steen is voor de Joden die door de wreedaardigen werden gevangen genomen in het jaar 700 tot 705 en aan wie geen graf werd gegeven.’

HoornVoormalige synagoge, Zeedijk 122 a t/m i, gevelsteent e k s t אבן מקיר תזעקDeze steen weent van uit de muurv e r t a l i n g ( l e t t e r l i j k e r ) ‘Een steen die schreeuwt vanuit de muur’ (Habakuk 2:11).

LoosdrechtHerinneringsmonument, Nieuw-Loosdrechtsedijk 1, liggende gedenksteent e k s t 1940-1945Ter nagedachtenis aan de Joodse kinderen en hun leiders van de Jeugd-Alijah Loosdrecht die in het verzet of in concentratiekampen omkwamenלזכר הנספים של עלית הנוער בלוסדרכטv e r t a l i n g ‘Ter herinnering aan de omgekomenen van de Jeugd-Alijah te Loosdrecht.’o p m e r k i n g De herdenkingssteen van witte natuursteen werd op 11 augustus 1987 geplaatst

naast het algemene oorlogsmonument.Hij vermeldt 23 namen van een aantal meest Duits

sprekende Joodse jongeren, zogenoemde ‘Palestina Pioniers’, die zich in 1939 in het Paviljoen

Loosdrechtsche Rade vestigden en die zich – door zich te scholen bij boeren of ambachtslieden

in de omgeving – voorbereidden op werk in het Land Israël, de zgn. Hachsjara (הכשרה).

MedemblikVoormalige synagoge, Gedempt Achterom 43t e k s t גדול יהיה כבוד הבית הזה האחרון מן הראשון אמר ד צבאות

ובמקום הזה אתן שלום נאם ד צבאותHaggaï 2:9v e r t a l i n g ( o p i n f o r m a t i e b o r d j e a n w b ) Groter zal zijn de majestueuze verschijning van de tweede tempel, dan die der eerste, aldus zegt de Eeuwige Tsewa‘ot. En hier zal ik vrede doen heersten, zo luidt het gezegde van de Eeuwige Tsewa‘ot. (Haggai 2:9)

afbeelding 30


30

29

31

32


o p m e r k i n g Bij de restauratie in 1980-‘82 van de in 1808 gebouwde synagoge werd de

Hebreeuwse tekst opnieuw aangebracht.

Ouderkerk aan de AmstelPortugees-Israëlietische Begraafplaats, boven het toegangshek bij de vroegere houten aanlegsteigert e k s t כה אמר יי אלהים הנה אני פתח את קברותיכם והעליתי אתכם

מקברותיכם עמי והבאתי אתכם אל אדמת ישראל5376 - 1616

v e r t a l i n g ‘Zo zegt de Eeuwige G’d: zie Ik open uw graven en laat u uit uw graven verrijzen, mijn volk, en voer u naar het land Israël’ (Ezechiël 37:12; vertaling L.A. Vega, Het Beth Haim van Ouderkerk, 1979, p. 8)o p m e r k i n g Op dit onlangs vernieuwde toegangshek voor degenen die per boot aankwamen

herinneren de jaartallen aan het jaar van ingebruikname van de begraafplaats.

OverveenBegraafplaats van de Afgescheiden Gemeente ‘Adath Jeschurun’(de ‘Neie Kille’, 1797), Tetterodeweg 15, rechts en links van de ingangt e k s t r e c h t s קטן וגדול שם הואt e k s t l i n k s ועבד חפשי מאדניוv e r t a l i n g ‘Klein en groot zijn daar (samen). En een knecht is vrij van zijn meester’ (Job 3:19).o p m e r k i n g De muur van de begraafplaats – in beheer bij de Joodse Gemeente Amsterdam –

werd geheel gerestaureerd in de zomer van 2010.

ZaandamDe voormalige synagoge, Gedempte Gracht 40, thans ingrijpend verbouwd, had vroeger in de voorgevel een steen met het bouwjaar en de Hebreeuwse tekst van Exodus 15:17

afbeelding 31

afbeelding 32

Zuid-Holland


Alphen aan den RijnMetaheerhuisje (‘Washuisje’), Aarkadet e k s t קטן וגדול שם הוא ועבד חפשי מאדניוv e r t a l i n g ‘Klein en groot is daar gelijk, en een slaaf is vrij van zijn heer’ (Job 3:19).

Herinneringsmonument, Oosterbegraafplaatst e k s t האבן הזאת תהיה לציון זכרון לבני הקהלה שנהרגו ע’י אויבי עמנו

בשנות תש’ עד תש’ה לפ”קישכנו בצל שדי

Ter herinnering aan de leden der joodse gemeente die in de jaren 1940-1945 (5700-5705) door de vijand wreedaardig werden om-gebracht. Mogen zij rusten in de schaduw van de Almachtigev e r t a l i n g ( w o o r d e l i j k ) ‘Deze steen moge zijn ten teken van herinnering aan de zonen (leden) van de gemeente die gedood werden door de vijanden van ons volk in de jaren 700 tot 705 van de kleine telling. Mogen zij wonen in de schaduw van de Almachtige.’

Woonhuis Emmalaan 15t e k s t Bethaavi בית האבי (sic)v e r t a l i n g ‘Huis van (mijn) vader.’(?) o p m e r k i n g De regels van het Hebreeuws laten alleen de constructies בית אב, בית האב en

.toe בית אבי

BrandwijkBoerderij Gijbelandsedijk 125 (familie M.B. Sterk), op het dakt e k s t שלוםv e r t a l i n g ‘Vrede/Welzijn/Groet.’o p m e r k i n g De familie geeft aan een sterke verbondenheid met de staat Israël te voelen.

BrielleVoormalige synagoge, Turfkade 16, stichtingssteent e k s t De Eerste Steen is Gelegd Door D. Wiezebron י”ט אייר תרלא לפק10 Mei 1871v e r t a l i n g ‘19 Ijjar 631, naar de kleine telling.’o p m e r k i n g Ijjar is de tweede maand van de joodse kalender tussen april en juni.

afbeelding 33

33

h e b r e e u w s o p s t r a a t 108 z u i d - h o l l a n d 109

DelftSynagoge, Koornmarkt 12 Voorgevelt e k s t תרכב לפ”ק ליראה אתי ליצירה v e r t a l i n g ‘622 (= 1862) naar de kleine telling. Om Mij te vrezen (Deuteronomium 4:10). Naar (de jaartelling vanaf) de schepping (der wereld).’c h r o n o g r a m 5622 = 1862.

Plaquette in het voorportaal t e k s t באו נשתחוה ונכרעה נברכה לפני ה’ עושנו לפק

יראי ה’ ברכו את ה’ לפק כי ביתי בית תפלה יקרא לכל העמים לפק

v e r t a l i n g ‘Kom laten wij ons buigen en knielen, laten wij lofzeggen voor het aangezicht van de Eeuwige, onze Maker (Psalm 95:6). Naar de kleine telling.’‘Gij die de Eeuwige vreest, looft de Eeuwige (Psalm 135:20). Naar de kleine telling.’‘Want mijn huis zal een huis van gebed genoemd worden voor alle volkeren (Jesaja 56:7). Naar de kleine [!] telling.’c h r o n o g r a m m e n 622; 622; 5622, als de ה als vijfduizendtal wordt opgevat (en ondanks het feit dat er naar de kleine telling wordt verwezen) = 1862.

Den HaagLiberale (eertijds Portugese) synagoge, Prinsessegracht 24-26Opschrift op de toegangsdeur aan de straat t e k s t ק’ ק’ )=קהלה קדושה) בית יהודה v e r t a l i n g ‘Gemeente Huis van Judah.’

Binnenplaats, boven de ingang van de synagoget e k s t בשנת מה ידידות משכנותיך ייצ ) = ה’ צבאות) ל”פ”קv e r t a l i n g ‘In het jaar Hoe liefelijk zijn Uw woningen, Eeuwige der legerscharen (Psalm 84:2). Naar de kleine telling.’c h r o n o g r a m 486 = 1726. Voormalige synagoge (nu moskee), Wagenstraat 103, eerste steent e k s t אבן הראשה לבנין היכל ה’ פה עדת ישרון אשכנזים ק”ק )=קהלה

קדושה) האג יע”א )=יגן עליה אלהים) ההונחה]?[ ביום ג’ כ”ח ניסן ה’ תרגלפ”ג

Nederlandsch Israëlitische Hoofdsijnagoge ’s-Gravenhage. Anno Mundi 5603.

v e r t a l i n g ‘Hoeksteen voor de bouw van de Tempel van de Eeuwige

alhier van de Asjkenazische gemeente Adath Jeschurun te Den Haag, moge God haar beschermen, die werd gelegd[?] op dinsdag 28 Nisan 5603 (=1843), naar de grote telling.’

Begraafplaats (1694), Scheveningseweg Muurplaatt e k s t Anno 5536 אני אמית ואחיה לפק Deutm. 32 vs. 39v e r t a l i n g ‘Ik dood en doe herleven (uit Deuteronomium 32:39). Naar de kleine telling.’c h r o n o g r a m 536 = 1776.

Plaquettes aan weerszijden van de poortt e k s t r e c h t s (ח”ד )=חונן דליםt e k s t l i n k s (ע י )=עדת ישרוןv e r t a l i n g ‘Begunstiger van armen’ (vgl. bv. Spreuken 19:17). ‘Gemeente Jeschurun/Israël.’o p m e r k i n g ‘Chonen Daliem’ is de naam van een liefdadig genootschap, ‘Adath Jeschurun’

die van de Asjkenazische gemeente. Het is merkwaardig dat de linker tekst niet van een

afkortingsteken is voorzien.

Grafmonument Spinoza, Spui, bij de kerkt e k s t עמךv e r t a l i n g ‘Uw volk.’o p m e r k i n g Achter de vermeende grafsteen van Spinoza (geplaatst in 1927) staat de stèle met

zijn portret en het woord ‘caute’ (Latijn: ‘behoedzaam’), waarop de zwarte basaltsteen met het

woord עמך is bevestigd. Deze steen werd geschonken door het Spinozaeum-genootschap uit

Haifa. Het geheel werd onthuld in 1957. Het opschrift is een uitdrukking van de overtuiging

dat Spinoza, ondanks het feit dat hij in de ban werd gedaan, rechtmatig deel uitmaakt van het

Joodse volk.

Herinneringsplaquette met opschrift, Voldersgracht/Spuimarkt, ondergrondse parkeer- en winkelvoorziening t e k s t ואהי להם למקדש מעט בארצות אשר־באו שםIk werd voor hen tot een klein Heiligdom in de landen waarheen ze gekomen waren. (Ezechiël 11,16)v e r t a l i n g Als vermeld.o p m e r k i n g De tekst is aangebracht op de plaats waar ooit de Heilige Arke stond van de

voormalige synagoge aan de Voldersgracht.

Herinneringsmonument (Dick Stins), Gedempte Gracht, op het C&A-gebouwt e k s t Gedenk wat Amalek U gedaan heeft ... Vergeet het niet.Deut. 25.17.19 זכור את אשר־עשה לך עמלק לא תשכח

afbeelding 34


34

v e r t a l i n g Als vermeld. Deuteronomium 25:17 en 19.c h r o n o g r a m תשכח – ‘vergeet’ is tegelijk de schrijfwijze voor het jaartal 728 = 1968.o p m e r k i n g De tekst werd in het najaar van 1967 op dit gebouw aangebracht waarin toen de

Stichting Levi Lassen gevestigd was.

Herinneringsmonument, Rabbijn Maarsenpleint e k s t

Jer. 31:15 – 1942Daar is een stem gehoord in Rama, een klage, een zeer bitter geween, Rachel weent over haar kinderen 5703 קול ברמה נשמע נהי

בכי תמרורים רחל מבכה על בניהve r t a l i n g Als vermeld.o p m e r k i n g Het monument gedenkt met name de deportaties van het najaar van 1942.

Mr. L.E. Visserhuis (Joods woonzorgcentrum), Doorniksestraat 152, muurplaatt e k s t בית המדרש בית ישראלmr. L.E. Visserhuisv e r t a l i n g ‘Leerhuis. Huis Israëls.’

DordrechtBegraafplaats, Nieuweweg, toegangspoortt e k s t אני אמית ואחיה Ik doode en maak levendDeut. 32 vs. 39v e r t a l i n g Als vermeld. Begraafplaats, Nieuweweg, gedenksteen (1989)t e k s t הנאהבים והנעימם בחייהם ובמותם לא נפרדו In eerbiedige herinnering aan de leden onzer gemeente die door de terreur 1940-1945 het leven lieten ה’ ינקם דמםv e r t a l i n g ‘De geliefden en de beminden zijn bij hun leven noch bij hun dood (van ons) gescheiden’ (II Samuël 1:23).‘De Heer wreke hun bloed.’o p m e r k i n g De masoretische tekst leest inderdaad defectief: הנעימם.

Stadhuis, Wijnstraat, zwarte basaltsteen aan de gevelt e k s t והגדת לבנךv e r t a l i n g ‘En jij moet het aan je zoon vertellen’ (Exodus 13:8).


GorinchemGedenkplaquette, Kwekelstraat, aan het huis naast de voormalige synagoget e k s t (בס”ד )=בסיעתא דשמיא Synagoge. Hiernaast stond van 1841-1958 de synagoge van Gorinchem... etc.v e r t a l i n g ‘Met hulp van de Hemel’ (Aramees).o p m e r k i n g De afkorting בס”ד is een zeer gebruikelijke aanhef van documenten met een

religieus karakter.

GoudaPoort voormalige begraafplaats, Boelekade, sinds 1980 in het Raoul Wallenbergplantsoent e k s t הילודים למות והמתים להחיותv e r t a l i n g ‘Zij die geboren zijn zullen sterven, en de gestorvenen zullen herleven’ (Avot 4:22). o p m e r k i n g In de muur meldt een gedenksteen: Poort van de voormalige Joodse begraaf-

plaats aan de Boelekade. Herplaatst ter nagedachtenis aan onze Joodse stadgenoten.

4 Mei 1980.

KatwijkBegraafplaats van de Joodse gemeente Leiden, RijnstraatIngemetselde muursteent e k s t הבנין בית חיים נגמר בשנת אני אמית ואחיה לפק

האבן הזאת נעשה תחת עץ הישן ביום ד טוב מנחםובזכרון טוב לחי העולמים לפרט קטן

(Op anwb-bordje ernaast): Eerste steen begraafplaats. Het gebouw van de begraafplaats is voltooid in 1758. Deze steen is gemaakt, in plaats van de oude houten, op woensdag 17 Av 5518 ter goede herinnering aan het eeuwige leven.v e r t a l i n g ‘De bouw van de begraafplaats (lett.: Huis des Levens) werd voltooid in het jaar Ik dood en doe herleven (Deuteronomium 32:39), naar de kleine telling. Deze steen werd gemaakt in plaats van de oude houten op woensdag van ‘de goede vertrooster’ en in goede gedachte-nis aan het eeuwige leven; naar de kleine telling.’c h r o n o g r a m ;1597 = )ובזכרון טוב לחי העולמים) 357 :2 ;1758 = 518 :1 het is niet duidelijk waarom dit jaar vermeld zou worden.o p m e r k i n g De syntaxis van het Hebreeuws mbt. het gebruik van de lidwoorden is enigzins

onregelmatig. De vijfde maand, Av, waarin de herdenking van de verwoesting van de Tempel

in Jeruzalem valt, wordt ook vaak מנחם אב genoemd; de getalswaarde van טוב is 17.

afbeelding 35

35

36


Inscriptie aan het gebouw op de begraafplaatst e k s t אל תאמין בעצמך עד יום מותך לפקv e r t a l i n g ‘Vertrouw niet op uzelf, tot op de dag van uw dood (Avot 2:5). Naar de kleine telling.’c h r o n o g r a m Niet te onderscheiden; de complete letterwaarde geeft een veel te hoog getal. De letters לפק vormen een ligatuur.

LeidenSynagoge, Levendaal 16, gevelsteen boven de toegangt e k s t בשנת גדול יהיה כבוד הבית הזה האחרון מן הראשון אמר ייי

haggai cap. 2 v. 10 צבאות לפ”קv e r t a l i n g ‘In het jaar Groter zal de glorie van dit latere huis zijn dan van het eerdere, zegt de Eeuwige der Machten (Haggaï 2:9; vertt. 10). Naar de kleine telling.’c h r o n o g r a m door middel van letters van groter formaat: 523 = 1763.

Moznayim, gedicht van Josef Sarig in de Groenesteeg (zijgevel van het pand Herengracht 47)t e k s t מאזנים

לעת זקנה אהיה באפוריםופני חברי אינם

ומכירי שמות באבןכשירבו לבלי־שאת האבנים האלה

אז אבוא בקהלםאסגור חומותי דממה

v e r t a l i n g ‘WeegschaalIn mijn ouderdom zal ik in het grijs gaan,als de gezichten van mijn vrienden er niet meer zijn,en mijn bekenden – namen op steen.Als deze stenen ondragelijk veel zullen zijn,dan zal ik me bij hun gezelschap voegen,en stil mijn muren sluiten.’o p m e r k i n g Zie boven hfdst. IV voor herkomst en achtergronden van dit ‘Muurgedicht’.

Lekkerkerk Aan de voormalige synagoge, Voorstraat 148-150, is in 1980 een plaquette bevestigd.

Oud-BeijerlandHerinneringsmonument (1987), Havendamt e k s t Om te verbinden wiens hart is gebroken.Jesaja 61:1 לחבש לנשברי לבHet volk Israel leeftעם ישראל חיv e r t a l i n g Als vermeld. Een gebruikelijker vertaling verdisconteert de meervoudsvorm: ‘Om te verbinden gebrokenen van hart.’

RotterdamSynagoge, A.B.N. Davidsplein 2-4t e k s t דרשו את ה’ וחיו v e r t a l i n g ‘Zoek de Eeuwige en leef’ (Amos 5:6). Begraafplaats (1895), Toepadt e k s t הילודים למות והמתים להחיותv e r t a l i n g ‘Zij die geboren zijn zullen sterven, en de gestorvenen zullen herleven’ (Avot 4:22).

Sefardische begraafplaats,Vondelhof De begraafplaats is ongeveer 36 meter lang en 24 meter breed en is slechts door een hekje van de openbare weg gescheiden. Op het grasveld liggen 16 grafzerken, waarvan er 15 Hebreeuwse opschriften dragen. De oudste steen dateert uit 1640 en de jongste uit 1713.

SchoonhovenBegraafplaats (1767), tussen Wal en Nes, plaquette (1990)t e k s t זכרונם לברכה De herinnering aan hen zal tot zegen zijn.v e r t a l i n g Als vermeld.o p m e r k i n g Dit is de gebruikelijke formule bij de namen van rechtschapen overledenen.

SliedrechtDe ‘Dijksynagoge’, Rivierdijk 51, boven de ingangt e k s t 5605 בבית אלקים נהלך ברגשv e r t a l i n g ‘In G‘ds huis gaan wij in geestdrift (Psalm 55:15).’o p m e r k i n g Het jaartal 5605 staat voor het bouwjaar 1845. De naam van God is terug-

houdend gespeld met ק in plaats van ה, hetgeen gebruikelijk is in een niet-religieuze context.

In de tweede ל ontbreekt de dagesj. Deze kleine synagoge heeft een roerige geschiedenis van

sloop, restauratie en herinrichting ondergaan.

afbeelding 36


37

StrijenBegraafplaats (1895), Oud-Bonaventuresedijk, metaheerhuisjet e k s t קטן וגדול שם הוא ועבד חפשי מאדוניוJob 3:18v e r t a l i n g ‘Klein en groot is daar gelijk, en de slaaf is vrij van zijn heer’ (Job 3:19).c h r o n o g r a m 727 = 1967.o p m e r k i n g Er zijn Bijbeledities die Job 3:1 bij hoofdstuk 2 nemen waardoor de telling van

de verzen verschuift.

VlaardingenDe Joodse begraafplaats (1882), Schiedamseweg, maakt sinds 1938 deel uit van een plantsoen.

afbeelding 37


Zeeland MiddelburgSynagoge, Herenstraat 14, toegangspoortt e k s t בית־הכנסת שנת תהלל לפ”קv e r t a l i n g ‘Huis van de bijeenkomst (= synagoge). (In) het jaar 465, volgens de kleine telling’. c h r o n o g r a m is een gelukkige vondst; vgl. Psalm תהלל ;1805 = 465 ל הנשמה תהלל יה :150:6 ’.Alles wat adem heeft, love de Eeuwige‘ - כ

Asjkenazische begraafplaats, Walensingel (Seisplein) Metaheerhuisje, boven de deurt e k s t 5660 1900 בית הקברות תרס.v e r t a l i n g ‘Begraafplaats. 660’ = 1900.

Metaheerhuisje, naast de deurt e k s t r e c h t s קטן וגדול שם הוא t e k s t l i n k s Groot en klein zijn daar een. v e r t a l i n g ‘Klein en groot is daar (gelijk)’ (Job 3:19).

Monument, twee stenent e k s t r e c h t s לזכרון אחינו ואחיותינו בית ישראל יהודי זעהלאנד

חללי השואה בשנות ת”ש-תש”האשר נעקרו ממקום שבתם בידים אכזריות

ונפלו חללים לקדושת השם נשמותיהם בצל שדי יתלוננו

ואלה שמותם:t e k s t l i n k s Ter gedachtenis aan hen, wier namen hier zijn vermeld, de Joden van Zeeland, kinderen van ons volk, die in de jaren 1940-1945 door de vijand meedogenloos weggerukt en omgebracht werden, omdat zij waren van Joodse stam. Mogen hun zielen rusten in des Almachtigen schaduw. v e r t a l i n g ( w o o r d e l i j k ) ‘Ter gedachtenis aan onze broeders en zusters van het volk Israël, de Joden van Zeeland, de gevallenen (slachtoffers) van de Shoah in de jaren 700-705, die werden weggerukt van de plaats waar zij woonden door wrede handen en als slachtoffers zijn gevallen voor de heiliging van de Naam. Mogen hun zielen rusten (over-nachten) in de schaduw van de Almachtige. En dit zijn hun namen: ...’ (Volgen de namen van 72 Zeeuwse Joden die tussen 1940 en 1945 zijn vermoord.)

Sefardische begraafplaats, Jodengang, toegangshekken (Appie Drielsma)t e k s t ישראל

בצרור החיים יצרור נשמתםואהבת לרעך כמוך אני ה’

afbeelding 38

afbeelding 39

z e e l a n d 121

38

40

41

h e b r e e u w s o p s t r a a t 122 z e e l a n d 123

39

v e r t a l i n g ‘Israël.’‘In de bundel van de levenden moge Hij hun ziel bundelen’ (naar I Samuel 25:29).‘U moet uw naaste liefhebben als uzelf, ik ben de Eeuwige’ (Leviticus 19:18). o p m e r k i n g In de hekken zijn de namen verwerkt van de twaalf stammen van Israël,

evenals Nederlandse namen: de stad Middelburg, Appie Drielsma’s eigen naam, veel andere

voornamen en ook de naam Aad Vos, de man die zich zeer heeft ingezet voor de restauratie van

de synagoge in Middelburg. De Hebreeuwse teksten staan ook op Drielsma‘s ‘Mauthausen-

monument’ in Enschede en op de ‘memoriaaldeur’ in Meerssen.

Herinneringsmonument in de stationshal, plaquettet e k s t Op 24 maart 1942 begon de lange reis van de Zeeuwse Joden naar de vernietigingkampen. ולא יכרת שם המת מעם אחיו ומשער מקומו עדים אתם היוםv e r t a l i n g ‘Zo zal de naam van de gestorvene niet uitgewist worden bij zijn broeders en in de poort van zijn woonplaats. Jullie zijn vandaag getuigen’ (Ruth 10:4b).

VlissingenJoodse begraafplaats, Julianalaan (tov. no. 13), pilaren toegangshekt e k s t r e c h t s הילודים למות והמתים להחיות t e k s t l i n k s Geborenen zijn bestemd te sterven, de dooden om weder te herleven v e r t a l i n g Als vermeld. Avot 4:22.o p m e r k i n g De (kleine) begraafplaats is in gebruik geweest tot 1907 en heeft een prachtig

toegangshek. Het Hebreeuws op de rechter pilaar is in slechte staat.

Joodse begraafplaats, Vredenhoflaan, metaheerhuisje t e k s t r e c h t s יי נתן ויי לקח יהי שם יי מבורךt e k s t l i n k s De Heere geeft, de Heere neemt, de naam des Heeren zij geloofd.v e r t a l i n g Als vermeld. Job 1:21b.o p m e r k i n g De ingang ligt op het terrein van de gemeentelijke plantsoenendienst van

Vlissingen. Op 16 mei 2004 is de begraafplaats opnieuw ingewijd door rabbijn S. Evers en is

sindsdien weer in gebruik van de Joodse gemeenschap. Het metaheerhuisje wordt gebruikt

als opslagruimte.

In het metaheerhuisje hangt een tegelplateau met de gevocaliseerde tekst van het begrafenis-

gebed (‘Tsiddoek Haddien’; tekst met vertaling bijv. in het gebedenboek Siach Jitschak,

pp. 632-364). Het onderschrift vermeldt door wie en wanneer het plateau is geschonken:

t e k s t נדבה מאת ר’ נפתלי בן החבר ר’ ראובן אנדריססע ב”ו אדר תרפ”ח לפ”קv e r t a l i n g ‘Geschenk van de heer Naftali, zoon van de geleerde heer Ruben Andriesse, op 6 Adar 688, volgens de kleine telling (=1928).’

afbeelding 40 en 41

ZierikzeeVoormalige synagoge, Meelstraat 55, nu woonhuis, heeft een windvaan in de vorm van een leeuw die een Magen David vasthoudt, maar geen tekst.

Joodse begraafplaats, Grachtweg, pilaren toegangshek t e k s t r e c h t s קטן וגול שם הוא t e k s t l i n k s ועבד חפשי מאדוניו Job 3:9 v e r t a l i n g ‘Klein en groot is daar, en de slaaf is er vrij van zijn meester’ (Job 3,19; de 1 van het getal 19 is waarschijnlijk weggesleten).

h e b r e e u w s o p s t r a a t 124 z e e l a n d 125

Noord-Brabant Bergen op ZoomVoormalige Synagoge, Koevoetstraat 39, sluitsteen ingangsboogt e k s t Hebreeuwse inwijdingsdatum, thans onleesbaar. Waarschijnlijk: 1 Elloel 5593 = 16 augustus 1833.

Eindhoven Synagoge, Hendrik Casimirstraat 23, opschrift op steen boven de ingangt e k s t שמחתי באמרים לי בית יי נלךv e r t a l i n g ‘Verheugd was ik toen ze mij zeiden: Laten wij gaan naar het huis van de Eeuwige’ (Psalm 122:1).

GeertruidenbergVoormalige Synagoge, Elfhuizen 1, boven de ingangt e k s t ברוך אתה בבאך

ברוך אתה בצאתךDeut. 28 : 6 v e r t a l i n g ‘Gezegend zijt gij bij uw komen en gezegend zijt gij bij uw uitgaan’ (Deuteronomium 28:6).o p m e r k i n g Boven de Hebreeuwse inscriptie heeft het gebouw dat van 1873/4 – 1947

synagoge was, twee Stenen Tafelen met de Romeinse cijfers I – X in de gevel.

GraveVoormalige synagoge, Oliestraat 26 / Korte Roggestraat, metalen schild op de plaats van de vroegere gevelsteent e k s t In 1871 gebouwd als synagoge voor de Joodse Gemeenschap

van Grave. Onder duitse bezetting eindigde die bestemming en werd de tekst van deze steen afgeslagen.

זכר לחורבן ק’ק’ )= קהלה קדושה) גראווה ת’נ’צ’ב’ה’ )= תהי נפשם צרורה בצרור החיים)

v e r t a l i n g ‘Herinnering aan de verwoesting van de heilige gemeente van Grave. Moge hun ziel gebundeld zijn in de bundel van het leven.’ Vgl. I Samuël 25:29.

n o o r d - b r a b a n t 127

’s-HertogenboschVoormalige synagoge, De Mortelt e k s t תרמו 1886 v e r t a l i n g ‘646.’o p m e r k i n g De ingrijpende verbouwing van de synagoge, die uit 1823 stamde, vond plaats

in 1885-6, de inwijding was op 10 december 1886.

Putteo p m e r k i n g v o o r a f De gemeente Putte heeft op haar grondgebied drie begraafplaatsen voor leden van de Joodse gemeenten in België, die in Nederland – in tegenstelling tot in België – verzekerd zijn van ‘eeuwige grafrust’. 1In februari 1910 werd op een ledenvergadering van de Israëlitische Begrafenis Vereniging Antwerpen besloten om in Putte een terrein van 2.468 hectare aan te kopen. De inwijding vond plaats op 20 mei 1910. De aankoop werd gedaan vanuit de zogenaamde ‘Hollandsche gemeente’, numeriek veel kleiner dan de gemeente Machsike Hadass -die voorname (’letterlijk: ‘de handhavers van het geloof – מחזיקי הדת)lijk uit Joden uit Polen en Rusland bestond. 2Deze laatstgenoemde gemeente, met een eigen begrafenisgenoot-schap, nam in 1910 een afgescheiden deel van de begraafplaats in gebruik. 3Na de Eerste Wereldoorlog kwam er opnieuw een stroom van Joodse vluchtelingen uit Oost-Europa (met name uit Litouwen) die zich in Antwerpen vestigden als Shomrei Hadas (שומרי הדת – letterlijk: ‘de bewakers van het geloof’). Door een van de leden werd in 1920 in Putte een stuk grond van 1,6 hectare aangekocht en in 1921 in gebruik genomen. (Gegevens ontleend aan J. Bader, Verborgen in Brabantse bodem, 2002.)

1Begraafplaats van de Israëlitische begrafenisvereniging / Frechie Stichting, Putseweg 36, in de omheiningsmuur naast de tweede ingang aan de Noordweg, ingemetselde stenen naast de toegangt e k s t l i n k s הכל הולך אל מקום אחד

הכל היה מן העפרוהכל שב אל העפר

קהלת ג. כt e k s t r e c h t s Alles gaat naar één plaats – Alles komt van stof – En keert tot stof weder – Pred. III, 20

afbeelding 42

44

42

43

h e b r e e u w s o p s t r a a t 128 n o o r d - b r a b a n t 129

v e r t a l i n g Als vermeld.o p m e r k i n g De begraafplaats is eigendom van de Israëlitische Begrafenisvereniging

Antwerpen, na 1932 de Frechie Stichting, genoemd naar Henri Frechie (1845-1932), die de

vereniging in 1884 oprichtte. In het toegangshek zijn de letters IB en VA verwerkt. De stenen

zijn in 1921 geplaatst.

2Begraafplaats van de Israelitische Orthodoxe Gemeente van Antwerpen Machsike Hadass, Noordweg 38, boven de ingangspoort t e k s t עדי יקיצו וירננו שכני עפר Hier zijn degenen die zullen ontwaken en zingen – zij die wonen in het stof.v e r t a l i n g ( w o o r d e l i j k ) ‘Totdat zij zullen ontwaken en jubelen, die wonen in het stof’ (naar Jesaja 26:19).

3Begraafplaats van de Israelitische gemeente van Antwerpen Shomre Hadas, Putseweg 24, ingangspoort In het metselwerk erboven t e k s t כי מלאכיו יצוה לך

לשמרך בכל דרכיךv e r t a l i n g ‘Want aan zijn engelen geeft Hij opdracht voor jou om je te behoeden op al je wegen’ (Psalm 91:11).

Rechts naast de poort t e k s t

חומת בית הקברות הזה ושעריה הוקמו על ידי האדון הנכבד היושב ראש של הקהלה הקדושה באנטווערפען

מהור”ר )מורנו ורבנו רבי) מאיר יחיאל הלוי ז”ל )=זכרונו לברכה) לזכרון נשמת אביו היקר כליל המעלות וחמדות הדגול מרבבה מהור”ר צבי חיים הלוי

ז”ל נפטר בהושענא רבה בשנת תר”פ ונקבר בשמחת תורה בק”ק )=קהלה קדושה) וועוועי במדינת שוויץ. זכר צדיק לברכה

v e r t a l i n g ( w o o r d e l i j k ) ‘De muur van deze begraafplaats en de poorten ervan werden opgericht door de geëerde heer, voorzitter van de heilige gemeente (=Joodse gemeente) in Antwerpen, rabbi Meïr Jechiël Halevy, zijn aandenken zij tot zegen, ter herinnering aan de ziel van zijn beminde vader, de kroon der deugden en beminnelijkheden, die uitstak boven tienduizenden, rabbi Zwi Chaïm Halevy, zijn aan-denken zij tot zegen, overleden op Hosjana Rabba in het jaar 670 en begraven op Simchat Tora in de heilige gemeente van Vevey in Zwitserland. Het aandenken van een rechtvaardige is tot zegen.’o p m e r k i n g Het jaartal (5)670 slaat hier op het najaar van 1919.

afbeelding 43

afbeelding 44

Links van de poort t e k s t De muur met de poorten van deze begraafplaats werd opgericht door de weledelen heer Max Halevy zg., president van de Israëlitische gemeente Antwerpen als aandenken aan zijn dierbaren vader Hirsch Halevy zg., overleden Hoschana raba 5680 den 15 oktober 1919 en begraven Simchat Thora den 17 oktober 1919 te Vevey Zwitserland. Het aandenken van een rechtvaardige is tot zegen.

TilburgSynagoge van de Liberaal Joodse Gemeente Brabant, Willem II-straat 20, naambordje aan de voorgevelt e k s t ערי הנגבv e r t a l i n g ‘De steden van het zuiden’ (Statenvertaling), ‘De steden van de Negev’ (nbv) (Obadja 20).

VeghelVoormalige Synagoge, Deken van Miertstraat 1 Boven de ingangt e k s t זה השער לה צדיקים יבואו בו Anno 5626 תרכו לפ”ק v e r t a l i n g ‘Dit is de poort voor de Eeuwige, hier gaan de recht-vaardigen door (Psalm 118:20). 626 naar de kleine telling. Anno 5626 (=1866).’

De herdenkingsplaat aan de rechter buitenmuur t e k s t 1940 — 1945

Ik geef hun in mijn huis en binnen mijn mureneen gedenkteken en een naam.

Beter dan zonen en dochters. Ik geef een eeuwige naam die niet uitgeroeid zal worden.

Jesaja 56:5.ונתתי להם בביתי ובחמותייד ושם טוב מבנים ומבנות

שם עולם אתן לו אשר לא יכרת 56.5 v e r t a l i n g Als vermeld.o p m e r k i n g Het is niet duidelijk waar de aanduiding 56.5 onder de Hebreeuwse tekst

op slaat, al zal die zeker verband houden met het citaat uit Jesaja.

h e b r e e u w s o p s t r a a t 130 n o o r d - b r a b a n t 131

אאסט

אאסט

Vught Begraafplaats, Berkenheuveldreef, Metaheerhuisje, boven de toegangspoortt e k s t קטן וגדול שם הוא ועבד חפשי מאדניוv e r t a l i n g ‘Klein en groot zijn daar samen, en de slaaf is vrij van zijn meester’ (Job 3:19).o p m e r k i n g Het metaheerhuisje werd in 1855 gebouwd, de eerste steen werd gelegd door de

zesjarige Joseph Hartogensis, de jongste zoon van kerkvoogd Jeronimus Hartogensis

(19 Tammoez 5615 / 5 juli 1855).

WaalwijkHerinneringsmonument (op de plaats van de voormalige synagoge), Grotestraat / Tempelierstraat, stèlet e k s t לזכרון v e r t a l i n g ‘Ter nagedachtenis.’

Limburg


BeekHerinneringsmonument (Francisca Zijlstra), Burg. Janssenstraat / Raadhuisstraatt e k s t זה השער ליי צדיקים יבאו בוDit is de poort van de Eeuwige, de rechtvaardigen mogen daardoor binnengaan. Psalm 118:20.v e r t a l i n g Als vermeld.o p m e r k i n g De tekst die nu deel uitmaakt van de gestileerde plastiek, stond eertijds boven

de ingang van de Beekse synagoge.

Herinneringsmonument op de plaats van de voormalige synagoge, Molenstraat, muurplaquette t e k s t Van 1866 tot 1954 stond hier de synagogeיש יהוה במקום ואנכי לא ידעתי v e r t a l i n g ‘Waarlijk, de Eeuwige is op deze plaats en ik wist het niet’ (Genesis 28:16).o p m e r k i n g De plaquette is een reliëf met een afbeelding van de voormalige synagoge,

waaromheen een natuurstenen kader is aangebracht.

GulpenHerinneringsmonument (Appie Drielsma), Beversbergweg / Kieuwegrachtt e k s t ’ואהבת לרעך כמוך אני ה Ter nagedachtenis .... etc.v e r t a l i n g ‘Gij zult uw naaste liefhebben als uzelf. Ik ben de Eeuwige’ (Leviticus 19:18b).o p m e r k i n g De ontwerper werd als Joods jongetje uit Maastricht na vijf andere plaatsen

uiteindelijk gedurende de laatste periode van de oorlog in Gulpen ondergebracht.

Het monument bestaat uit vijf horizontale en verticale elementen van beton. De tekst staat

onderaan op de middelste kolom met de davidster.

HeerlenHerinneringsmonument (Koster), Akerstraat (buiten de algemene begraafplaats naast de oude toegangspoort van het Joodse deel), stèle met hoofdzakelijk nament e k s t לזכר בני קהלתנו שנסחבו מביתם בימי השואה ת”ש–תש”ה ולא

חזרו למחוז חפצם תנצבה )=תהי נפשם צרורה בצרור החיים)v e r t a l i n g ‘Ter herinnering aan de leden van onze gemeente die uit hun huis werden weggesleept in de dagen van de sjoa 700-705 en niet terugkeerden naar het gebied van hun verlangen. Moge hun ziel gebonden zijn in de bundel van het leven/de levenden.’ Vgl. I Samuël 25:29.

MaastrichtSynagoge, Kapucijnengang 2Aan de oostelijke façade staan in een boog van witte spaarvelden de namen van de twaalf stammen van Israël onder een gebogen kroonlijstt e k s t ראובן שמעון לוי יהודה דן נפתלי גד אשר יששכר זבולון יוסף ובנימיןv e r t a l i n g Ruben, Simeon, Levi, Juda, Dan, Naftali, Gad, Aser, Issachar, Zebulon, Jozef en Benjamin

Hieronder staan op een korte pilaster de twee Stenen Tafelen met een verkorte versie van de Tien Woorden, voorafgegaan door inleidende woordent e k s t וידבר אלהים את כל הדברים האלה לאמר

שמע ישראל אנכי ה, לא יהיה, לא תשא, זכור את, כבד את, לא תרצח, לא תנאף, לא תגנב,

לא תענה, לא תחמדv e r t a l i n g ‘Toen sprak God al deze woorden door te zeggen’ (Exodus 20:1). ‘Hoor, Israël’ (Deuteronomium 6:). ‘Ik ben de Eeuwige’, ‘Je zult niet hebben’, ‘Je zult niet opnemen’, ‘Gedenk’, ‘Eer’, ‘Je zult niet doden’, ‘Je zult niet echtbreken’, ‘Je zult niet stelen’, ‘Je zult niet uitspreken’, ‘Je zult niet begeren’ (uit Exodus 20:1-12).o p m e r k i n g Deze weergave van de Tien Woorden komt veel voor als ornament; zie ook

Deventer.

Aan de westzijde bevindt zich een driehoekig frontont e k s t בבית אלהים נהלך v e r t a l i n g ‘Laat ons in Gods huis gaan’ (Psalm 55:15).

Herinneringsmonument, Bogaardenstraat / Capucijnengang, gedenksteent e k s t האבן הזאת תהיה לנו לעדה זכרון לבני קהלתנו אשר נשבו ונהרגו

על ידי פועלי און בשנות ת”ש־תש”הזכרם לאיסוף]![ ממנו ומזרענו

v e r t a l i n g ‘Deze steen moge voor ons zijn tot getuige, een herinne-ring aan de leden van onze gemeente die gevangen werden genomen en vermoord door daders van onrecht gedurende de jaren 700-705 (=1940-1945). De herinnering aan hen moge niet verdwijnen bij ons en bij onze nazaten.’ Vgl. Esther 9:28.

Op de Joodse begraafplaats aan de Tongerseweg staat een stenen kubus ter herinnering aan de Joodse kinderen die omkwamen in de concentratiekampen, met een tekst in Hebreeuws en Limburgs.

afbeelding 45

h e b r e e u w s o p s t r a a t 134 l i m b u r g 135

45

46

MeerssenSynagoge, Kuileneinderstraat 22aFries boven de ingangt e k s t השתחוו לה בהדרת קדש חילו מפניו כל הארץ

Ps XCVI, Vs IX A.M. 5611v e r t a l i n g ‘Buigt u neder voor de Eeuwige in heilige feestdos, beef voor Zijn aangezicht, gij ganse aarde’ (Psalm 96:9). c h r o n o g r a m 5611 (zonder bijzonder kenmerk voor de vijfduizend-waarde de eerste ) = 1851. A.M. = Anno Mundi: in het jaar van de schepping van de wereld. De synagoge werd in de jaren 1851-1853 gebouwd.

In het westelijke venster boven de fries bevindt zich een boogvenster met als inzet de twee Stenen Tafelen met daarop de Tien Woorden, verticaal aangeduid door de eerste tien letters van het Hebreeuwse alfabet. Evenzo in het oostelijke venster.

Bronzen memoriaaldeur (Appie Drielsma) bestaande uit twee verticale rijen van zes panelen, met in reliëf verschillende ornamenten en de namen met geboorte- en sterfdata van de Joden die in Meerssen hebben gewoond. Een aantal ornamenten verspreid over het geheel dragen Hebreeuwse tekstt e k s t ישראל 1 t e k s t ואהבת לרעך כמוך אני ה’ 2 t e k s t בצרור החיים יצרור נשמתם 3 v e r t a l i n g 1 ‘Israël.’v e r t a l i n g 2 ‘Gij zult uw naaste liefhebben als uzelf. Ik ben de Eeuwige’ (Leviticus 19:18b).v e r t a l i n g 3 ‘In de bundel van het leven zal Hij hun ziel bundelen.’ Vgl. I Samuël 25:29.o p m e r k i n g Dezelfde teksten sieren Drielsma’s monumenten in Enschede en Middelburg.

NieuwenhagenHerinneringsmonument voor het joodse gezin Knieberg-Polawski (1990; Hein Steinen, zuil, P. Gerards, plaquette), Knieberglaan, in de davidster t e k s t שלח את עמיLaat mijn volk gaanExodus 5:1; 7:16.26; 8:16; 9:1.13; 10:3v e r t a l i n g Als vermeld.o p m e r k i n g Drie leden van dit gezin werden tijdens de Tweede Wereldoorlog in het Poolse

concentratiekamp Sobibor om het leven gebracht. Het is een zuil (120x30x30) van Franse kalk-

steen, op de bovenkant een davidster, op de voorzijde een gedenkplaat met Nederlandse tekst.

afbeelding 46

h e b r e e u w s o p s t r a a t 136 l i m b u r g 137

ה

RoermondWoonhuis, Hamstraat 20, gevelsteen boven de poortDe twee Stenen Tafelen met de Tien Woorden in verkorte vorm, daaronder t e k s t פתחו לי שערי צדק אבא בם אודה יהv e r t a l i n g ‘Ontsluit mij de poorten der gerechtigheid, ik zal daardoor binnengaan, ik zal de Eeuwige loven’ (Psalm 118:19).

Herinneringsmonument op de binnenplaats met de namen van de 133 Joodse oorlogsslachtoffers uit Roermond (Appie Drielsma), daarbovent e k s t תהינה נשמותיהם צרורות בצרור החייםMogen hun zielen opgenomen worden in de bundel van het eeuwige levenv e r t a l i n g ( l e t t e r l i j k ) ‘Mogen hun zielen gebundeld zijn in de bundel van het leven/der levenden.’ Vgl. I Samuël 25:29.o p m e r k i n g Dit woonhuis vormde de toegang naar de achter dit huis gelegen voormalige

synagoge.

SittardHerinneringsmonument (1957), in de stadstuin achter de Dominicanenwal, stèlet e k s t 1940 – 1945Ter nagedachtenis aan de 160 Joodse slachtoffers der Nazi-terreur in Sittard en omgeving

לזכרון אחינו ואחיותינו הנהרגים על ידי הצוררים שנות תש - תשהv e r t a l i n g ‘Ter herinnering aan onze broeders en zusters die door de vijanden (gedurende) de jaren 700-705 werden vermoord.’

In 1995 zijn twee plaquettes onthuld die herinneren aan de synagogen in respectievelijk de Molenbeekstraat en de Plakstraat.

Bibliografie


Alle provincies Jozef Michman, Hartog Beem en Dan Michman, Pinkas: Geschiedenis van de Joodse gemeenschap in Nederland. Vertaald uit het Hebreeuws door Ruben Verhasselt; aanvullend onderzoek en beeldresearch Victor Brilleman; eindredactie Joop Sanders en Edward van Voolen, 2e (uitgebreide druk, Amsterdam 1999 (Eerste druk: Ede, 1992)

Jan Stoutenbeek & Paul Vigeveno, Joods Nederland, een cultuurhistorische gids, Amsterdam 1989

Edward van Voolen en Paul Meijer, Synagogen van Nederland. Met een bijdrage van Hans van Agt, fotografie Willy Lindwer, Zutphen 2006 (Eerdere uitgaven met overzicht synagogen: 1984, 1988)

M.H. Gans, Memorboek, Baarn 1971

Sta een ogenblik stil ... : monumentenboek 1940/1945 / teksten van Wim Ramaker bij een beeldregistratie van Ben van Bohemen, Kampen 1980

Internetsiteswww.oorlogsmonumenten.nlwww.nik.nl/joods-nederland www. ljg.nlwww.jhm.nl

Afzonderlijke provinciesGroningenH. Hamburger en J.C. Regtien met medewerking van E.H. Hoving, Joodse oorlogsmonumenten in de provincie Groningen, Bedum 1998

FrieslandH. Hamburger en J.C. Regtien met medewerking van Fr. van Echten, Joodse oorlogsmonumenten in de provincie Friesland, Bedum 2001

DrentheH. Hamburger en J.C. Regtien met medewerking van Fr. van Echten, Joodse oorlogsmonumenten in de provincie Drenthe, Bedum 1999

OverijsselH. Hamburger en J.C. Regtien met medewerking van Fr. van Echten, Joodse oorlogsmonumenten in de provincie Overijssel, Bedum 2002

GelderlandH. Hamburger en J.C. Regtien met medewerking van Fr. Van Echten, Joodse oorlogsmonumenten in de provincie Gelderland, Bedum 2005

Noord-Holland[Friedi de Jonge e.a., tekst en samenstelling], Joodse elfstedenroute. Een toeristische tocht langs Joods cultureel erfgoed in Noord-Holland. A Jewish Heritage Tour Past Eleven Different Towns and Villages in the Province of North Holland, Zutphen 2002

Jan Stoutenbeek en Paul Vigeveno, Joods Amsterdam, Zutphen 2008 (Oorspr. titel: Wandelingen door joods Amsterdam, Weesp 1985)

J.F. van Agt, Synagogen in Amsterdam, ’s-Gravenhage 1974 (Rijksdienst voor de Monumentenzorg)

Onno W. Boers, De gevelstenen van Amsterdam, Hilversum 2007

Noord-BrabantJ. Bader, Verborgen in Brabantse Bodem. Joodse begraafplaatsen in Noord-Brabant. Foto’s: collectie ir. M. Cahen, Tilburg 2002.

LimburgH.J. Mans en A.P.M. Cammaert, Limburgse monumenten vertellen, 1940-1945: gedenktekens van oorlog, verzet en bevrijding, Maastricht 1994

h e b r e e u w s o p s t r a a t 140 b i b l i o g r a f i e 141

s a m e n s t e l l e r s

Leo van den BogaardWim DelsmanHans BosmanAlbert van der Heide (eindredactie)Frits HoogewoudFerenc Postma

f o t o g r a f e n e n i n f o r m a n t e n

(nummers verwijzen naar geplaatste afbeeldingen)Onno W. Boers, AmsterdamE.K. den Breejen, EnschedePeter Broers, WaalwijkTiny de Bruin, Bergen op ZoomJoel Cahen, AmsterdamDavid M. Cohen Paraira, Amstelveen (IV, V, VI, VIII, 1, 2, 24, 29, 31, 35)Dr. Henriette Boas Stichting, Heemskerk (III)Jos Cortenbach, Den HaagA.J. van Dijk, Maastricht (45)B. Drilsma, Antwerpen Cees Drijvers, LeeuwardenIrene Faber, Joods Historisch Museum, AmsterdamAngelo Geleijn, Borssele Trude de Geus, Krimpen aan de IJssel Albert H. Gomes de Mesquita, Eindhoven R. Gosker, Hoogeveen/ZuidwoldeJoop S. de Graaf, DierenL.A. de Groote, Veenendaal Uzi Hagaï, Amsterdam/LeeuwardenAlbert van der Heide, Leiden (II, IIa, X)Jiska S.M. van der Heide, Deventer (14)Henk Heikens, UtrechtFrank T. Hendriks, NaardenWim van den Hoek, Strijen (19, 30, 34, 36, 37, 46)Frits.J. Hoogewoud, Haarlem (23, 25, 26, 27, 28, 32)G.C. Hovingh, Zuidlaren (10, 11)Rens Houtman, Zegveld Joods Historisch Museum, Amsterdam (IX)C.K.Th. Koenraadt, Zierikzee Anton Kras, Joods Historisch Museum, Amsterdam Marianne Kruijswijk, streekarchivaris OldambtJaap van de Lagemaat, Dordrecht Raya Lichansky-Puister, Amsterdam (VII)Kees Meiling, Den Haag

Colofon

c o l o f o n 143

Francine Menco-Püttmann, AmsterdamElsy Menko-Pijpers, Amstelveen Alex Mensen, Winschoten Anneke Michel-Vos, LeekGerard N. Minnaard, HarderwijkRobert Mulder, GroningenRuud van Neijhof, HarderwijkS. Otten, AssenMarjan Post, DeventerR.P. Regensburg, Amsterdam Egbert Rietveld, Brielle (33)Abraham Rosenberg, AmsterdamJoop Sanders, AmsterdamA. Saris, Denekamp (13)Channah Sarphati-Broersma, Almere-BuitenMartin Siepel, Veendam (3)Cees Smorenburg, Zevenhuizen (6, 7, 8, 9, 12, 13, 15, 16, 17, 18, 22, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44) Jan Soullié, Den Haag Harry Sysling, Amersfoort (21)fam. M.B. Sterk, Brandwijk Kees Verdegaal, BredaEls Verhoeff, WoubruggeOdette Vlessing, AmsterdamA. Vos, VeereArian Verheij, Nijmegen (I)Wout Visser, HoornH. Wachtmeester, Hengelo Linette te Winkel, Dordrecht Siem van der Woude, Leeuwarden (4, 5)

o n t w e r p Robbert Zweegman, Maldend r u k Lecturis, Eindhoven

© Vereniging tot Bevordering van Kennis van Hebreeuws, 2010issn 1571-1358


Hebreeuws op Straat Opschriften in het openbaar

Documents

Transcript of Hebreeuws op Straat Opschriften in het openbaar