Healthy AgeingOnderwijs, Onderzoek en Ondernemerschap Samen werken aan gezondheid en participatie

Healthy AgeingSpeerpunt Hanzehogeschool Groningen

Healthy AgeingOnderwijs, Onderzoek en Ondernemerschap Samen werken aan gezondheid en participatie

2

Voorwoord“Gezondheid is het vermogen om je aan te passen en je eigen regie te voeren in het licht van de sociale,

fysieke en emotionele uitdagingen van het leven.” Deze definitie van arts-onderzoeker Machteld Huber

sluit perfect aan bij het uitgangspunt van Healthy Ageing. Toen de Hanzehogeschool Groningen zich

aansloot bij het initiatief om dit thema op de kaart te zetten, konden maar weinig mensen vermoeden

hoe groot de impact van het thema in Noord-Nederland zou worden.

Als iets duidelijk is geworden de afgelopen jaren is het wel dat Healthy Ageing zoveel meer is dan gezond ouder worden alleen. Han de Ruiter, directeur van het Centre of Expertise Healthy Ageing (CoE HA) van de Hanzehogeschool Groningen: “In onze beleving gaat dit thema over burgers en samenleving. Dus niet alleen over gezondheid in de zin van ziekte, maar over positieve gezondheid, veerkracht, eigen regie en vitaliteit.” Programmadirecteur Joost Degenaar: “Gezondheid kun je niet definiëren als de afwezigheid van ziekte. Bij Healthy Ageing gaat het ook om welbevinden. Dat van alle Nederlanders die twee chronische ziektes hebben, de helft zich desondanks wel gezond voelt was voor mij een eyeopener. Het gaat over hoe mensen een nieuw evenwicht vinden.”

Thema op de kaart gezetDe afgelopen jaren is het thema in Noord-Nederland op de kaart gezet. In het hele land, zelfs in Brussel, is helder dat Healthy Ageing hier breed wordt ondersteund. Degenaar: “We werken samen met verschillende zorg- en welzijnsinstellingen en met bedrijven die samen met ons innovatieve producten en diensten ontwikkelen en vervolgens vermarkten. De activiteiten van de Health Hub Roden (zie pagina 41) zijn hier een mooi voorbeeld van. We hebben een goed begin gemaakt, maar we kunnen ook nog veel leren.”

VergrijzingDe kosten van de gezondheidszorg stijgen en de vergrijzing neemt snel toe. Ondertussen blijven mensen steeds langer thuis wonen en wordt van burgers verwacht dat ze niet alleen zelf participeren, maar elkaar daar ook bij helpen. Degenaar: “De burger moet centraal staan: wat kan iemand zelf, wat kan iemand samen met zijn netwerk en wat is er dan nog nodig aan professionele zorg? Die ontwikkeling vraagt om een ander type professional: mensen die samenwerken en een andere rol spelen dan vroeger. Als hogeschool spelen we in op deze trend.”

Nieuwe faseEen nieuwe fase dient zich nu aan, zegt De Ruiter: “Als professional heb je ook te maken met professionals buiten de zorg en het onderwijs. Daarom leren we onze studenten om multidisciplinair te werken: niet alleen binnen hun eigen vakgebied, maar ook met mensen die iets heel anders hebben geleerd, bijvoorbeeld communicatie of techniek. Zo gaat dat straks in de praktijk ook. We gaan toe naar een verdergaande integratie in het hoger onderwijs, zodat jonge professionals een bredere blik ontwikkelen op gezondheid, vitaliteit en eigen regie.”

3

Jo

ost Degenaar

Han

de

Ruite

r

Burgers betrekkenWat betreft praktijkgericht onderzoek wil Degenaar burgers nauwer betrekken: “Zo zou ik graag iets doen aan de gezondheidsverschillen tussen lager en hoger opgeleide mensen. Die verschillen zijn enorm: zeven jaar levensverwachting en maar liefst zeventien gezonde levensjaren. Ik hoop dat we over vijf of tien jaar kunnen constateren dat we stappen hebben gezet om die verschillen te verkleinen.”

Perspectief CoE HA 2.0De basis is gelegd, de eerste concrete resultaten zijn bereikt. Nu is het tijd voor de volgende stap. Centre of Expertise Healthy Ageing 2.0 gaat meer nadruk leggen op de combinatie tussen gezondheid en technologie, vooral op de thema’s ICT, voeding, beweging en leef baarheid.

Deze uitgave geeft een mooi beeld van de bijdrage van het CoE HA aan het thema Healthy Ageing in onze regio en daarbuiten. Wij wensen u veel leesplezier!

Met vriendelijke groet,

Han de Ruiter, directeur CoE HA

Joost Degenaar, programmadirecteur CoE HA

4

Inhoudsopgave 7 Gezonde leefstijl 8 Parti ciperen in de maatschappij

12 Kwetsbaarheid voor komen

15 Familiegericht werken

17 Ondervoeding bij ouderen en patiënten

21 Healthy Ageing & Kunsten 22 Kunst en ouderen

25 Bewegen 26 Blijf bewegen

29 Lode Holding staat voor de bewegende mens

31 Gezond Werken & Wonen 32 De invloed van gebouwde omgeving op de mens

35 Ouderen in de lead bij NHL Hogeschool

37 Zorg & Technologie 38 E-Health in de zorg

41 Health Hub Roden: bruisend kennis knooppunt

43 Practoraat Zorg & Technologie Drenthe College van start

45 Gezond opgroeien 46 Curious Minds

48 Sporten op vmbo en mbo

49 Facts & figures

50 Healthy Ageing in het onderwijs

52 SPRONG-subsidie voor interdisciplinair onderzoek naar kwetsbaarheid

Over het Centre of Expertise Healthy AgeingHet Centre of Expertise Healthy Ageing (CoE HA) van de Hanzehogeschool Groningen is een

netwerkorganisatie van bedrijven, zorg- en welzijnsinstellingen, onderwijs- en kennisinstellingen.

Door praktische innovaties en nieuwe kennis over zorg en welzijn te ontwikkelen levert het CoE HA

een bijdrage aan gezond opgroeien en gezond oud worden.

Healthy Ageing is een van de strategische speerpunten van de

Hanzehogeschool Groningen. Het thema is volop aanwezig in

het onderwijs, praktijkgericht onderzoek en in de Publiek Private

Samenwerking (PPS). Ook is er sprake van een sterke verbinding

tussen onderwijs, onderzoek en ondernemerschap, waarbij de

voorkeur uitgaat naar vormen van multidisciplinaire en interdisciplinaire

samenwerking. Een trend waar in de maatschappij en bij onze partners

een toenemende behoefte aan is. In deze uitgave zijn concrete

voorbeelden uitgewerkt die illustreren wat er onder de vlag van het

CoE HA gebeurt op al deze gebieden.

OnderwijsIn het onderwijs komt het thema Healthy Ageing aan de orde binnen

bijna alle bacheloropleidingen en een aantal masteropleidingen.

Het gaat niet alleen om de zorg- en welzijnsopleidingen, zoals

Fysiotherapie of Social Work. Ook het Instituut voor Engineering

en Communicatie, Media en IT besteedt aandacht aan het thema.

Daarnaast biedt de hogeschool specifieke programma’s aan gericht

op Healthy Ageing, zoals een aantal minoren, Summer School en de

master Healthy Ageing Professional.

Praktijkgericht onderzoek30 lectoren en 100 docent-onderzoekers doen praktijkgericht

onderzoek naar uiteenlopende aspecten van Healthy Ageing. Zij doen

dat samen met partners via 50 promotietrajecten en in meer dan 100

grote en kleine projecten.

In het onderzoek staan de komende tijd de volgende vijf kernthema’s

centraal: Frailty/Kwetsbaarheid, Curious Minds, Familiezorg,

Community Based Lifestyle Interventions en Maatschappelijke

Participatie van Kwetsbare Burgers.

Vijf ondersteunende thema’s zijn: Digital Health, Kunsten, Organisaties

en Professionals, Leefbaarheid in Gebouwde Omgeving en Business

Development. Een nieuw thema dat volop in de schijnwerpers zal

komen te staan is het thema Gezondheid & Technologie.

Publiek Private SamenwerkingWat betreft PPS werkt het CoE HA samen met 160 partners. Deze

samenwerking wordt in de drie noordelijke provincies vormgegeven

binnen ruim 20 innovatiewerkplaatsen, in de Health Hub Roden, en

in grote projecten. Binnen een innovatiewerkplaats werken lectoren,

onderzoekers, docenten en studenten in een proeftuin samen met

bedrijven en zorg- en welzijnsinstellingen aan concrete innovaties.

Rol van het CoE HADe Hanzehogeschool Groningen is de penvoerder van het CoE HA en

verantwoordelijk voor de centrale regie, verbinding, kennisdeling en

subsidieverdeling. Het CoE HA bestaat uit een programmateam dat

de activiteiten coördineert, stimuleert, initieert en adviseert. Ook is het

team verantwoordelijk voor het project- en procesmanagement van

alle activiteiten.

hanze.nl/healthyageing

Gezonde leefstijl

8

Lector Lies Korevaar: “Mensen helpen om hun rol in de samenleving te kiezen”Hoe kun je mensen met beperkingen helpen bij het kiezen,

verkrijgen en behouden van rollen die zij in de samenleving willen

vervullen? Deze vraag staat centraal in het onderzoek van het

lectoraat Rehabilitatie, waar lector Lies Korevaar zich richt op de

participatie van kwetsbare burgers in brede zin.

“Deze mensen hebben fysieke, cognitieve, psychische of verstandelijke beperkingen die aangeboren zijn of die ze in de loop van hun leven hebben opgelopen. Zo werken we met daklozen en verslaafden, maar ook met studenten die psychische problemen hebben. Wij richten ons heel bewust alleen op de participatie, dus niet op behandeling of gedragsverandering. Wij willen graag dat deze mensen weer meedoen in de samenleving en we vragen wat ze zelf willen. Daarbij houd je natuurlijk rekening met hun beperkingen. Je moet niet het onmogelijke van mensen verwachten: een blinde zal nooit piloot worden.”

Begeleiden naar zelfredzaamheid“De overheid doet een steeds groter beroep op burgers om zelfredzaam te zijn. Mijn lectoraat wil dit proces steunen door onderzoeksprojecten op te zetten met allerlei betrokken partijen, binnen en buiten de Hanzehogeschool Groningen. Dat doen we met schools en lectoraten, maar ook met externe partijen, zoals GGZ Friesland, Lentis en GGZ Drenthe.”

Parti ciperen in de maatschappij

9

Student blijven, ook met psychische problemenBegeleid Leren is een project gericht op het

voorkomen dat jongeren met psychische

problemen voortijdig stoppen met hun opleiding.

Zes procent van de studenten tussen de 17 en

25 jaar heeft dergelijke problemen en de helft

daarvan valt uit. Lies Korevaar: “Dat zijn in

Groningen alleen al 2400 studenten per jaar.”

Korevaar: “Met Begeleid Leren bieden we geen therapie, maar vragen we wat de studenten nodig hebben om hun rol als student vol te houden op school. We kijken samen naar de studieloopbaan en naar het verzuim. Met onderwijs- en GGZ-professionals hebben we een methodiek ontwikkeld om deze studenten met succes en naar eigen tevredenheid binnenboord te houden.”

Wat werkt?Het lectoraat doet onderzoek naar de effecten van deze methodiek. Korevaar: “We gaan dit project ook uitzetten voor het voortgezet onderwijs, omdat ook onder jongeren tussen 12 en 18 jaar veel psychische problemen voorkomen die tot voortijdig schoolverlaten kunnen leiden. Zeker doordat steeds meer jongeren die vroeger naar het passend onderwijs zouden gaan nu het reguliere voortgezet onderwijs volgen, is dit onderzoek zeer actueel.”

Voor studentenStudenten kunnen zich aanmelden voor MOSS (Met Onderlinge Steun Studeren), een bondgenotengroep die een keer per drie weken bij elkaar komt. Ze kunnen in een veilige situatie ervaringen uitwisselen en steun bij elkaar zoeken, zodat ze weerbaar worden en hun studie afmaken. Samen met de NHL Hogeschool is het project Vertel ik het wel, of vertel ik het niet opgezet. Studenten leren bewust te kiezen of ze wel of niet open willen zijn over hun psychische problemen tijdens hun studie of stage, hun werk of sollicitatiegesprekken.

Visiting professor Marianne Farkas over participatie

Visiting professor Marianne Farkas is

werkzaam op het gebied van gezondheid

en rehabilitatie in Amerika. Sinds 2011 is ze

verbonden aan het lectoraat Rehabilitatie

van de Hanzehogeschool Groningen, waar

ze zich vooral richt op de maatschappelijke

participatie van mensen met psychische

beperkingen.

Met haar kennis en ervaring levert ze een

waardevolle bijdrage aan het onderzoek

naar de rol van mensen met een beperking

in de samenleving en de manier waarop

hun participatie kan worden begeleid en

verbeterd. Ze is ervan overtuigd dat het

mogelijk is om deze mensen te leren hun

eigen doelen te stellen en vaardigheden aan

te leren. Daarbij is het essentieel dat ze zich

gesteund voelen door hun omgeving.

10

De grote stap naar zelfredzaamheidVan mensen met ernstige psychische beperkingen wordt steeds

vaker verwacht dat ze participeren in de maatschappij. Ze moeten

zelfredzaam worden, zelfstandig wonen en hun eigen rol vervullen in

de samenleving. Dat is voor deze groep vaak een moeilijke stap.

In Friesland wordt deze groep begeleid door de medewerkers van MindUp, onderdeel van GGZ Friesland. Binnen hun eigen innovatiewerkplaats onderzoeken zij hoe deze mensen de overstap maken naar zelfstandigheid en wat ze daarbij nodig hebben. Ze werken samen met diverse landelijke partners en het lectoraat Maatschappelijke Participatie van mensen met psychische beperking van de

Hanzehogeschool Groningen.

Kwetsbare mensenSamen met lector Charlotte

Wunderink ontwikkelden MindUp en GGZ Friesland de Woonschool. Hier leren mensen met een psychische beperking wat er komt kijken

bij zelfstandig wonen.

Wunderink: “Het gaat om kwetsbare mensen met een klein sociaal netwerk en een grote afstand tot de arbeidsmarkt. Ze willen er graag bij horen, maar dat lukt vaak niet.”

Positieve ervaringenDe eerste ervaringen zijn positief: na een paar maanden bleek dat de Woonschool voorziet in een behoefte. Het initiatief heeft landelijke belangstelling, en heeft in 2016 op het Phrenos Congres de posterprijs voor innovatie gewonnen.

ScholingAlle hbo- en mbo geschoolde medewerkers van MindUp hebben inmiddels het bij hun opleidingsniveau passende scholingsprogramma gevolgd. Daarnaast krijgen de medewerkers van de woonschool ook coaching on the job. Zo blijven zij leren en zichzelf ontwikkelen. Dat sluit goed aan bij een Leven Lang Leren.

11

Meedoen én gezond en fit blijvenMensen met een verstandelijke en visuele beperking kampen vaak

met gezondheidsproblemen. Dit komt deels door aanleg en deels

als gevolg van hun visuele beperking, maar het komt ook doordat ze

onvoldoende actief zijn. Die gezondheidsproblemen leiden ertoe dat

ze minder participeren, waardoor ze nog minder bewegen en minder

fit en gezond worden.

Binnen de innovatiewerkplaats Active Ageing van mensen met een verstandelijke beperking zoekt lector Aly Waninge naar allerlei manieren om de ondersteuning van deze doelgroep te verbeteren. Ze richt zich vooral op de relatie tussen fysieke fitheid, participatie, actief zijn en zelfredzaamheid. Op deze manier wil ze zorgprofessionals helpen om deze doelgroep beter te ondersteunen. Waninge: “Wij hebben bijvoorbeeld meer instrumenten nodig om de fitheid

en gezondheid van deze doelgroep beter te meten. Ook ontwikkelen we beweeg- en voedingsprogramma’s om hun gezondheid verder te optimaliseren en tools voor begeleiders zodat ze deze mensen goed kunnen begeleiden naar een gezonde leefstijl. Wat betreft de participatie hebben we eerst in kaart gebracht wat participatie eigenlijk betekent voor deze mensen. We willen nu samen met het lectoraat Rehabilitatie de volgende stap zetten.”

Studenten aan de slag met deze doelgroepVoor studenten is de innovatiewerkplaats een uitstekende plek om praktijkervaring op te doen. Ze lopen er stage of doen er hun afstudeeronderzoek. Dit geldt met name voor studenten van Sociale Studies, Sportstudies, Voeding en Diëtetiek, Fysiotherapie en Verpleegkunde. In het curriculum van Verpleegkunde en onderwijsprogramma’s van andere schools is ruimte gemaakt voor deze doelgroep. Waninge: “We willen in de nabije toekomst in samenwerking met de Academie voor Verpleegkunde een sector-overstijgende minor ontwikkelen over participatie en gezondheid van mensen met een verstandelijke en visuele beperking.”

12

Opeenstapeling van problemen leidt tot kwetsbaarheid We worden met z’n allen steeds ouder en willen langer

zelfstandig thuis blijven wonen. Toch kan het lelijk misgaan als

ouderen vergeetachtig worden, minder goed ter been worden

en qua gezondheid achteruitgaan. Geleidelijk worden ze steeds

kwetsbaarder, totdat de bekende druppel de emmer doet overlopen.

De grote vraag is: hoe kunnen we kwetsbaarheid eerder herkennen?

Lector Cees van der Schans van het lectoraat Healthy Ageing, Allied Health-care and Nursing: “Het gaat vaak om een opeenstapeling van problemen en dan hoeft er maar iets te gebeuren of het hele systeem stort in elkaar. Iets heel kleins kan ervoor zorgen dat er sprake is van extreme kwetsbaarheid. Het is belangrijk dat we deze processen beter begrijpen, zodat we op tijd kunnen ingrijpen. Je kunt mensen helpen om hun sociale netwerk op peil te houden, zodat ze niet vereenzamen. Of je kunt ze helpen

op het gebied van gezonde voeding of beweging. Het is daarbij essentieel dat zorgprofessionals bij kwetsbaarheid kijken naar het grotere geheel. Dus niet alleen letten op een aandoening of probleem, maar naar de hele mens.”

Frailty, zoals kwetsbaarheid in de literatuur wordt genoemd, is bij de Hanzehogeschool Groningen bij verschillende lectoraten en innovatiewerkplaatsen een aandachtsgebied.

Van der Schans: “Wat wij allemaal doen is uitzoeken welke factoren kwetsbaarheid veroorzaken en aan welke knopjes we kunnen draaien om die kwetsbaarheid uit te stellen of te verminderen. Zo willen we meer fundamenteel inzicht krijgen in wat kwetsbaarheid precies is en hoe de onderdelen ervan elkaar beïnvloeden. Op basis hiervan voeren we in de praktijk projecten uit om deze inzichten te kunnen testen.”

Kwetsbaarheid voor komen

13

Kwetsbaarheid meenemen in de opleidingenLector Hans Hobbelen richt zich op preventie van kwetsbaarheid bij

ouderen in de brede zin. Dat doet hij binnen de innovatiewerkplaats

Active Ageing Ouderen en in het onderwijs. Zo is hij betrokken bij de

curricula van opleidingen die met ouderen werken en schreef hij mee

aan de master Healthy Ageing Professional.

Als gevolg van de vergrijzing krijgen jonge zorgprofessionals steeds vaker te maken met ouderen die kwetsbaar zijn. Hobbelen vindt het essentieel dat studenten in hun

opleiding leren hoe ze kwetsbaarheid kunnen herkennen en waar ze op moeten letten. “Ons gezondheidssysteem is gericht op het behandelen van een aandoening, niet

op het kijken naar het hele plaatje. Het gevolg is dat behandelingen vaak niet aanslaan. Vaak blijkt dat onvoldoende is gekeken naar de combinatie van

gezondheidsproblemen en de gevolgen van een behandeling of operatie voor de kwaliteit van leven. Het is belangrijk dat we als professionals meer gaan kijken naar de hele mens.”

Kwetsbaarheid zelf herkennenKwetsbaarheid wordt bij ouderen niet altijd herkend. “Ouderen betrekken

die term liever niet op zichzelf. Kwetsbaarheid bij met name thuiswonende ouderen blijft daardoor nogal eens onder de radar. Zeker als het gaat om ouderen

die geen sterk sociaal netwerk hebben. Ouderen denken vaak te lang dat ze het zelf nog wel redden. Wij willen voorkomen dat ze dan in een keer in de problemen komen.

Je moet dan niet klakkeloos roepen dat ze meer moeten bewegen, maar ze aanspreken op hun intrinsieke motivatie om gezond te blijven. Ze moeten zelf beseffen dat er iets moet gebeuren.”

Gezonde mondEen voorbeeld van hoe het anders kan is het project Sûne Mûle (Gezonde Mond), waarvoor Hobbelen in 2016 subsidie kreeg. Het doel is het verbeteren van de mondhygiëne van ouderen in de provincie Fryslân. Met behulp van educatiemodules en hulpmiddelen voor mondverzorging worden alle professionals die bij een thuiswonende oudere over de vloer komen, gewezen op het belang van goede mondzorg. Hobbelen: “Bij ouderen kan een kleine ontsteking in de mond snel leiden tot grote gezondheidsproblemen. Vaak hebben ze niet door dat er iets aan de hand is, of schamen ze zich ervoor en durven ze niet naar de tandarts te gaan. Door zorgprofessionals te vragen alert te zijn op signalen

14

dat er iets aan de hand kan zijn, willen we voorkomen dat de kwetsbaarheid van deze ouderen toeneemt. Dat geldt voor de huisarts en de praktijkondersteuner, maar ook voor fysiotherapeuten, mantelzorgers en thuiszorgmedewerkers. Die kunnen hier allemaal een goede rol in spelen.”

Kwetsbaarheid in het onderwijsStudenten in het hbo staan niet massaal te springen om in de ouderenzorg te gaan werken, weet Hobbelen. “Als ik tijdens een college vraag wie in de ouderenzorg wil gaan werken, gaan er niet veel vingers omhoog. Toch is de realiteit dat bijna alle studenten in de medische en paramedische sector in de praktijk met ouderen te maken krijgen. Als je fysiotherapeut wordt, bestaat je praktijk voor 75 procent uit ouderen. Juist daarom vinden wij het zo belangrijk dat we het onderwerp van de kwetsbare oudere in alle relevante curricula laten terugkomen en komt het ook uitgebreid aan bod in de minor Healthy Ageing.”

Master Healthy Ageing ProfessionalVier academies van de Hanzehogeschool Groningen stonden aan de basis van de nieuwe, multidisciplinaire master Healthy Ageing Professional: Gezondheidsstudies, Social Studies, Sportstudies en Verpleegkunde. Met deze master brengt de Hanzehogeschool Groningen praktijk, onderzoek én bedrijven samen om te werken aan verbetering van gezondheid en kiest nadrukkelijk voor een interprofessionele aanpak. De master is toegankelijk voor iedereen die een bachelor heeft gehaald op het gebied van gezondheidszorg.

Hobbelen: “We willen mensen opleiden die de veranderingen in de zorg gaan vormgeven. Die verandering draait grotendeels om de transitie van ziekte en zorg naar gezondheid en gedrag. De master besteedt ook veel aandacht aan preventie, participatie en zelfmanagement. De vraag die we onze studenten stellen is steeds: hoe houden we iedereen erbij? Ze kunnen allerlei projecten in het veld uitvoeren om dit soort vragen te beantwoorden. Zo zijn er projecten waarin we kijken naar hoe je obesitas bij kinderen kunt voorkomen en wat je kunt doen om mensen met een handicap aan het werk te houden. Of hoe je mensen in de sociale werkvoorziening motiveert om fysiek actief te blijven. Een breed terrein voor zorgprofessionals die ook in een breed veld actief zijn of worden. Overigens hebben we nauw samengewerkt met het werkveld om deze master tot stand te brengen.”

hanze.nl/healthyageingprofessional

15

Healthy Ageing verbetert kwaliteit van levenDe kwaliteit van leven verbeteren. Dat is volgens lector

Verpleegkundige Diagnostiek Wolter Paans wat de Healthy Ageing-

beweging voor ogen staat. Zijn eigen lectoraat richt zich op de rol

van de verpleegkundige. “Denken over de principes waarop Healthy

Ageing gestoeld is verrijkt het vak van de verpleegkundige, het

maakt je slimmer en meer bewust van wat er om je heen gebeurt.”

“Ik verwacht in de nabije toekomst veel van de Quantified Self-movement, waarbij verpleegkundigen en patiënten gebruikmaken van sensortechnieken. Diabetici kunnen bijvoorbeeld met sensoren in hun kousen monitoren of zij risico lopen op een ontsteking aan de voet. Je kunt ook denken aan een app die verpleegkundigen en familieleden kunnen gebruiken om de sociale omgeving van een patiënt of oudere in kaart te brengen. Je kunt zo visualiseren hoe het familiesysteem werkt.

‘Wie doet wat’, maar ook ‘wie kan het snelst ter plaatse zijn’ als er iets aan de hand is. Om de ontwikkeling van dergelijke toepassingen te bevorderen, werken we aan ICT-projecten in het HiLab van de Hanzehogeschool Groningen. Binnen het HiLab werken ICT-ers samen met verpleegkundigen en studenten Verpleegkunde aan nieuwe toepassingen die we gebruiken in de opleiding en de zorgpraktijk.”

Verbindingen leggen“In mijn rol als lector zie ik het als mijn taak verbinding te leggen tussen de ontwikkelingen in de zorgketen, het onderwijs en het toegepast wetenschappelijk onderzoek. Een mooi voorbeeld is de ontwikkeling en validering van Het Familiegesprek, dat we hebben ondergebracht in de opleiding Verpleegkunde en onze bijscholingstrajecten. Van verpleegkundigen wordt steeds meer verwacht dat ze kunnen omgaan met digitale hulpmiddelen. Daarom werken we mee aan tal van projecten, waarbij technologie de patiënt en de verpleegkundige ondersteunt. En we helpen afgestudeerden die samen met ons producten willen ontwikkelen in een eigen bedrijf waarbij ze zorg en techniek verbinden.”

Familiegericht werken

16

Het FamiliegesprekSenior onderzoeker Verpleegkundige Diagnostiek Marie Louise

Luttik doet onderzoek naar de interventie Het Familiegesprek.

Verpleegkundigen kunnen deze interventie gebruiken om de patiënt

en zijn familie gezamenlijk te ondersteunen en de zorg beter te

organiseren en faciliteren.

Het familiegesprek heeft als doel verpleegkundigen te leren om het gesprek met de familie van de patiënt aan te gaan over de zorgsituatie. De verpleegkundigen vormen zo een beeld van de verwachtingen over en weer. Ze inventariseren wat er nodig is aan informele en formele zorg. Door de sociale omgeving van de patiënt of de oudere in kaart te brengen, krijgen de verpleegkundigen meer inzicht in de onderlinge relaties. Ze kunnen dan samen

met de familie de zorg organiseren. Door ondersteuning en advies te bieden kunnen de verpleegkundigen helpen voorkomen dat familieleden overbelast raken of zelfs uitvallen.

Zesdaagse trainingDe innovatiewerkplaats Familiezorg biedt een zesdaagse training voor verpleegkundigen aan, die in 2016 voor het eerste plaatsvond. Deelnemers leren tijdens deze training hoe ze het gesprek

aan kunnen gaan met familieleden. Ook krijgen ze inzicht in hoe ze de familie kunnen helpen om de zorg onderling goed bespreekbaar te maken en te organiseren. Ze kijken niet alleen naar de patiënt, maar ook naar hoe de familie eraan toe is. De training geeft de verpleegkundigen inzicht in hoe familierelaties werken en hoe familieleden staan ten opzichte van elkaar en de patiënt. Daardoor zijn ze in staat om de verpleegkundige wensen en verwachtingen bloot te leggen en suggesties te doen om de zorg te verbeteren. Na af loop van de training passen de cursisten deze methodiek in hun eigen praktijk toe. De innovatiewerkplaats Familiezorg onderzoekt de ervaringen van de cursisten met deze methodiek en ook wat de effecten van de familiegesprekken zijn.

17

Ondervoeding bij ouderen en patiënten

Ondervoeding belangrijk thema in onderzoek en onderwijsOuderdom, ziekte, eenzaamheid: er zijn meerdere oorzaken aan

te wijzen als het gaat om ondervoeding bij kwetsbare ouderen,

chronisch zieken en patiënten in het algemeen. Wereldwijd wordt

veel onderzoek gedaan naar de mogelijkheden om ondervoeding

te bestrijden, bijvoorbeeld door het voorschrijven van een eiwitrijk

dieet. Even belangrijk is het voorkomen dat ondervoeding ontstaat.

Ondervoeding is een belangrijk thema binnen het onderzoek en het

onderwijs van de Hanzehogeschool Groningen.

In het onderwijs komt het thema ondervoeding met name terug in de opleiding Voeding en Diëtetiek. Zo krijgen studenten die kiezen voor de majors Voeding en Zorg en Voeding en Vitaliteit volop met het onderwerp te maken. Dat geldt ook voor Fysiotherapie en Verpleegkunde. Ondervoeding komt niet

alleen voor bij patiënten in het ziekenhuis, maar ook bij ouderen thuis. Juist daarom is het van belang dat zorgprofessionals tijdens hun opleiding hiermee in aanraking komen. Zo waren in 2016 tien studenten actief in de innovatiewerkplaats Clinical Malnutrition van het Centre of Expertise Healthy Ageing.

18

Ondervoeding eerder signalerenHarriët Jager-Wittenaar, lector Clinical Malnutrition and Healthy

Ageing, werkt voor haar onderzoek naar ondervoeding nauw

samen met partners als Universitair Medisch Centrum Groningen,

FrieslandCampina en Mediq. Jager-Wittenaar: “Een vervolgstap in

onze samenwerking is dat we verder onderzoek gaan doen naar de

preventie van ondervoeding.”

“Als je een week in bed ligt met de griep, voel je je daarna zo slap als een vaatdoek. En vaak ben je dan nog afgevallen ook. Mensen die graag een paar kilo kwijt willen, vinden dat niet zo erg. Helaas hebben ze in die periode geen vet verloren, maar spiermassa. Dat is ook het geval met mensen die lijden aan ondervoeding. Het probleem komt meer voor dan op het eerste gezicht te zien is. Een patiënt met obesitas die als gevolg van ziekte gewicht verliest, is wel degelijk ondervoed.”

Negatieve spiraal“Ondervoeding komt veel voor onder ouderen. Ze hebben weinig eetlust, waardoor ze afvallen, minder bewegen en spiermassa verliezen. Zo raken ze in een negatieve spiraal, waardoor de ondervoeding toeneemt. Eenzame ouderen die weinig mensen zien en af hankelijk zijn van anderen voor hun maaltijden lopen ook groot risico op

ondervoeding. Tot slot is ziekte een belangrijke factor. Patiënten krijgen al snel te weinig voedingsstoffen binnen en gaan daardoor nog verder achteruit.”

Ondervoeding eerder herkennen“Wij zetten in op het vroeg herkennen van ondervoeding, zoals het signaleren van factoren die tot ondervoeding kunnen leiden. De meeste instrumenten die je kunt gebruiken om te screenen op ondervoeding gaan alleen uit van gewichtsverlies. Bovendien wordt ondervoeding vaak beschouwd als het domein van de diëtist, terwijl een interdisciplinaire aanpak noodzakelijk is. Ook de arts, de verpleegkundige en de fysiotherapeut kunnen helpen om ondervoeding te voorkomen. Bijvoorbeeld door het voorschrijven van medicijnen tegen pijn en misselijkheid en door de patiënt te stimuleren te blijven bewegen om de spiermassa op peil te houden.”

19

Pt-Global: meertalige app om ondervoeding en risicofactoren te metenHoe meet je of een patiënt ondervoed is? Drie jaar geleden

ontwikkelde de innovatiewerkplaats Clinical Malnutrition met

visiting professor Faith Ottery en het bedrijf Tizin Mobile een app

die ondervoeding bij patiënten kan vaststellen en monitoren.

Hiervoor werkten ze samen met de afdeling Mondziekten,

Kaak- en Aangezichtschirurgie van het Universitair Medisch

Centrum Groningen.

De Pt-Global app is gebaseerd op de Scored Patient-Generated Global Assessment (PG-SGA), een instrument dat Ottery ruim twintig jaar geleden al ontwikkelde. Doordat patiënten zelf een groot deel van de app invullen, helpt

dit instrument om de bewustwording rondom risico op ondervoeding te vergroten. Sinds de lancering van de Nederlandse PG-SGA en de internationale Pt-Global app in 2014 onderzoeken Harriët Jager-Wittenaar en Faith Ottery

de effectiviteit van deze app. Het Engelstalige instrument is eerst vertaald en aangepast voor de Nederlandse setting en daarna voor die van Portugal. Andere vertalingen zijn in voorbereiding, want er is grote belangstelling voor de app uit onder andere Noorwegen, Brazilië, Duitsland, Denemarken, Japan, Iran, Thailand en Italië. Verder wordt de app ook gebruikt in de beroemde Amerikaanse Mayo Clinic. Jager-Wittenaar: “Dat de app in zoveel landen in gebruik wordt genomen, heeft hopelijk een positieve invloed op het wereldwijd terugdringen van ondervoeding bij patiënten en ouderen.”

20

Studenten project: toolkit tegen ondervoedingEen aansprekend voorbeeld van een studentenproject op het gebied van ondervoeding is de

toolkit die twee studenten hebben ontwikkeld om ondervoeding tegen te gaan. Lian van Aart

(Voeding en Diëtetiek) en Bart Vegter (Human Technology) waren op zoek naar een manier om

patiënten, diëtisten en andere zorgverleners zo goed mogelijk te ondersteunen. Ze voerden

hun onderzoek uit met patiënten met hoofd-halskanker. Bij deze doelgroep is het risico op

ondervoeding namelijk erg groot. Met de toolkit kunnen zorgverleners patiënten goed in de

gaten houden wat betreft voeding, beweging en gewicht. De toolkit is ook te gebruiken om

patiënten te coachen. Met hun onderzoek hebben Lian en Bart de Hannie Schaftprijs 2014

gewonnen, voor het beste eindwerkstuk met maatschappelijk engagement.

Eiwittest: adem in, adem uitEiwitten uit voeding vormen de bouwstenen voor

nieuwe eiwitten, die onder andere gebruikt worden

voor het aanmaken van spiermassa. Het lichaam

verbrandt overtollige eiwitten omdat het er geen

opslagplaats voor heeft. Ondervoeding kenmerkt

zich door een verstoord eiwitmetabolisme, waarbij

er meer eiwitten worden verbrand dan er worden

gebruikt voor opbouw.

De vraag is hoe effectief het is om extra eiwitten aan de maaltijden van ondervoede mensen toe te voegen. Worden de eiwitten opgenomen in het lichaam en doen ze daar hun werk om de spiermassa in stand te houden of sterker te maken? Promovendus Gerlof Reckman doet hier onderzoek naar in het Universitair Medisch Centrum Groningen, waarbij hij gebruikmaakt van een eiwit-ademtest die de verbranding van eiwitten in kaart brengt. “Een verstoord eiwitmetabolisme is van grote invloed op de effectiviteit van de behandeling van ondervoeding.”

Healthy Ageing & Kunsten

22

Kunst op de kaartNoord-Nederland bruist als het gaat om activiteiten gericht op

ouderen en kunst. Talloze groepen mensen zijn op eigen initiatief

of samen met overheden, kunst- en kennisinstellingen bezig om

ouderen te helpen vitaal te blijven. Dat doen ze met behulp van

projecten op het gebied van kunst en cultuur, variërend van dans

voor mensen met Parkinson tot een ouderenomroep vanuit een

wooncentrum.

Kunst en ouderen

Uit inventarisatie door Saskia van de Ree (projectleider innovatiewerkplaats Healthy Ageing en de Kunsten) blijkt dat meer dan 30 projecten in Noord-Nederland binnen het netwerk Kunst en Ouder Worden vallen. De variatie is groot: alle kunstvormen komen aan bod en de initiatiefnemers zijn af komstig uit verschillende domeinen, zoals overheden, instellingen voor zorg en welzijn, kunstinstellingen en burgerinitiatieven.

Elkaar vindenDe grote uitdaging is het bevorderen van de onderlinge samenwerking. Van de Ree: “Vaak weten initiatiefnemers niet van elkaar wat ze doen. Ik breng partijen bij elkaar, bevorder samenwerking en zoek de blinde vlekken. Ik zou graag zien dat

de provincies zich niet los van elkaar positioneren op dit gebied. Er doen drie steden mee aan het landelijke programma Age Friendly Cultural Cities. Zou het nu niet prachtig zijn als Leeuwarden, Groningen en Emmen gezamenlijk de Age Friendly City-prijs van de Bank Nederlandse Gemeenten in de wacht slepen? Als dat lukt, is onze missie geslaagd. Dan laat je zien dat je sterk staat als je het samen doet.”

TV-makers van 85 jaarHealthy Ageing wordt vaak geassocieerd met kwetsbare ouderen. Maar alle ouderen hebben belang bij goed oud worden en actief blijven. Om dit te bevorderen is er bijvoorbeeld in een woonzorginstelling in Uithuizen het project Samen-in-Beeld-TV ontstaan, een ouderenomroep

voor en door ouderen. Dit is een groot succes en inmiddels zendt Oog TV hun programma’s ook uit. Van de Ree: “Het is geweldig om journalisten van 85 jaar te zien die als reporter door de provincie trekken.”

23

‘Goed oud worden gaat over ons allemaal’Kunst heeft een positieve invloed op hoe mensen zich voelen. Het is

dan ook geen wonder dat kunst en muziek een belangrijke rol spelen

bij het gezond ouder worden. Daarom maakte lector Kunsteducatie

Evert Bisschop Boele zich twee jaar geleden hard voor de oprichting

van de innovatiewerkplaats Healthy Ageing & de Kunsten.

“Hoe wil je goed oud worden? Die vraag stellen we allemaal. Het is prachtig om te zien wat er gebeurt als al die beroeps- en amateurkunstenaars, organisaties uit de zorg en welzijn, studenten en ouderen gaan samenwerken. Een mooi voorbeeld is het project Meaningful Music in Health Care, dat we samen met het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) uitvoeren en waarvan mijn collega Rineke Smilde de trekker is. Professionele musici musiceren met en voor patiënten en medisch personeel, bijvoorbeeld aan de koffietafel op de afdeling en in patiëntenkamers van de afdeling Chirurgie. Het UMCG onderzoekt of muziek een positieve invloed heeft op het herstel na een operatie. En wij willen een innovatieve, artistieke praktijk ontwikkelen waar jonge musici in de toekomst hopelijk mee uit de voeten kunnen.”

Vervolg in de praktijk“Een ander project van ons, Muziek & Dementie, heeft een vervolg gekregen bij stichting CityProms Embrace. Deze stichting verzorgt muzikale workshops en trainingen voor mensen met verschillende stadia van dementie en voor medewerkers en mantelzorgers. Dit is een voorbeeld van een project waarbij wij als hogeschool een model hebben ontwikkeld dat nu door de praktijk is overgenomen. Zo werken we het liefst: we zetten samen met anderen een project op waarbij onze onderzoekers en studenten betrokken zijn. Dan gebeuren er interessante dingen. Als zo’n project is afgerond, nemen andere partijen het over en kunnen er nieuwe initiatieven tot bloei komen.”

Elkaar vinden in de regio“Ik verwacht dat kunst en ouderen een belangrijk thema blijft in ons onderzoek en dat we elkaar, dankzij dit netwerk, steeds beter weten te vinden in de regio. Zo versterken we elkaar. Overigens trekken we dit onderwerp breder dan voor ouderen alleen. We doen ook veel projecten met kinderen bijvoorbeeld, en met het UMCG zijn we met een project gestart waarin we de rol van muziek in de revalidatie onderzoeken. Wij hebben vooral een aanjaagfunctie.”

24

Fotografie als artistieke onderzoeksmethodeDrie lichtingen studenten van Academie Minerva hebben

met behulp van fotografie de leefomgeving van mensen met

dementie onderzocht in zorginstelling ’t Blauwbörgje. Door de

ervaringen van de studenten in combinatie met de foto’s ontstaat

een goed beeld van hoe deze mensen leven.

Lector Image in Context Anke Coumans was de trekker van Anders Belicht en kijkt terug op een geslaagd project. Het heeft zichtbaar gemaakt hoe de leefomgeving van mensen met dementie er binnen deze zorginstelling uitziet. De discussie die zorgprofessionals, studenten en andere betrokkenen hierover hebben gevoerd, heeft geleid tot prototypes voor concrete verbeteringen van die omgeving. Zo heeft de zorginstelling plannen om op basis van de bevindingen van het project een tussenruimte te creëren, waar bewoners bezoekers en personeelsleden elkaar ontmoeten.

Ik zie, ik zieHet volgende project in dit Living Lab is een direct gevolg van Anders Belicht. Voor het project Ik zie, ik zie hebben studenten drie maanden lang bewoners van het zorgcentrum in hun eigen leefomgeving geportretteerd. Door contact te maken, de ander in de ogen te kijken en naar hen te luisteren is het gelukt om de relatie tussen de student en de persoon met dementie weer te geven in een portret. De resultaten waren te zien tijdens de aansluitende exposities, die op verschillende plaatsen te zien zijn geweest.

Bewegen

26

Met Cycling Lab innovatief fietsen in het NoordenHoewel we allemaal weten dat we meer zouden moeten bewegen,

doen we dat nog steeds te weinig. Ook zitten we te veel en te lang

achter elkaar: Nederland staat bekend als Europees kampioen

zitten. We pakken te vaak de auto naar ons werk en de lift in plaats

van de trap. Daardoor zijn we minder fit en gezond dan we zouden

kunnen zijn.

Fietsen in Groningen en DrentheOok in Noord-Nederland zijn er zorgen over de gezondheid. De (beroeps)bevolking wordt gemiddeld steeds minder fit en gezond. De noordelijke provincies en gemeentes willen de bevolking stimuleren om meer te gaan bewegen. Vooral voor het fietsen is in de plannen een grote rol weggelegd. Zo wil Drenthe de fietsprovincie van Nederland worden. Er komen in deze provincie

allerlei initiatieven van de grond om het fietsen te stimuleren in combinatie met economische en toeristische activiteiten. Niet alleen gericht op gepensioneerden, maar juist ook op jonge fietsers.

Cycling LabBinnen het Cycling Lab worden veelbelovende fietsinitiatieven actief opgepakt. Door het fietsen te combineren met innovatie willen de deelnemers

er samen voor zorgen dat Groningen en Drenthe een duurzame fietsregio gaan vormen. Niet alleen omdat fietsen gezond en duurzaam is. Het netwerk kijkt ook naar andere aspecten die met het fietsen samenhangen. Fietsen is bijvoorbeeld goed voor de mobiliteit en de vrijetijdseconomie, maar er wordt ook geëxperimenteerd met thema’s als veiligheid en energie. Na de feestelijke opening in april 2016 is het Cycling Lab voortvarend aan de slag gegaan met het bedenken van innovatieve ideeën.

Blijf bewegen

Cycling Lab

Het Cycling Lab is een netwerk van ondernemers, overheden, kennis instellingen en fietsers

en is ontstaan vanuit de innovatiewerkplaats Beweegvriendelijke Inrichting Openbare Ruimte

(BIOR). Deelnemers zijn onder andere de Hanzehogeschool Groningen, de Rijksuniversiteit

Groningen en een elftal bedrijven en vertegenwoordigers van de fietsers, zoals de Landelijke

Fietsersbond, de ANWB en de KNWU.

27

Groningen, gezonde fietsstad Wethouder van de gemeente Groningen Paul de Rook is een groot

voorstander van fietsen. Niet voor niets neemt de gemeente allerlei

maatregelen om het fietsen in de stad te bevorderen. Hij vertelt

enthousiast over Fietsstad Groningen en de samenwerking met het

Cycling Lab. 

“Fietsen is de meest vriendelijke vorm van transport: goed voor het milieu, de leef baarheid in de stad en de gezondheid. Fietsen is voor ons geen doel, maar een middel om onze stad leef baar te houden: een fijne plek om te wonen en te recreëren. Zoals laatst in The Guardian stond: Groningen is een blauwdruk van een moderne, 21ste eeuwse stad die zowel bereikbaar als leef baar is. Soms klagen we over te veel fietsen op de stoep, maar bedenk eens hoe het eruit zou zien als al die mensen met de auto waren gekomen. Overigens gaan we de stallingsmogelijkheden sterk uitbreiden.”

“We werken graag samen met het Cycling Lab omdat daar creatieve oplossingen worden bedacht voor allerlei aspecten van het fietsen. Zo kunnen we pas goed beleid maken als we beter weten hoe de fietsstromen eruitzien. Van auto’s weten we dat wel, maar fietsers en voetgangers

zijn lastiger te monitoren. We doen al veel aan innovatie, zoals vier richtingen groen voor fietsers, maar als je niet blijft innoveren wordt nieuwe koek snel oud. Een heel interessante ontwikkeling is de aanleg van een fietssnelweg tussen Groningen en Assen, daar werken wij ook aan mee. Met zo’n verbinding faciliteer je forenzen die met hun e-bike vanuit een grotere regio dan voorheen naar hun werk willen gaan. Dat is goed voor de bereikbaarheid van Assen, Groningen en alle plaatsen er tussenin en voor de gezondheid.”

28

Houd de brandweer fitDat een brandweerman fit moet zijn spreekt voor

zich. Bij brand moeten brandweerlieden in staat

zijn om hun werk optimaal te doen. Zoals lector

Healthy Lifestyle, Sports & Physical Activity Johan

de Jong het uitdrukt: “Je moet in goede conditie

zijn, want als jij die trap niet op komt is dat

gevaarlijk voor jezelf, je collega’s en de mensen

die je moet redden. Werken bij de brandweer komt

in feite neer op topsport.” 

Het onderzoeksproject Functionele FitheidsMonitor is bedoeld om mensen met zware beroepen, zoals bij de brandweer, te helpen om functioneel fit te blijven en overbelasting te voorkomen. Een belangrijk onderdeel van dit project is het gebruik van Quantified Self-apparatuur. Samen met de brandweer Groningen is onderzocht of het mogelijk is om de fitheid van brandweerlieden te monitoren. Dat bleek het geval: met een soort harnas dat draadloos informatie over de drager naar een laptop kan sturen, kunnen de onderzoekers data over de fitheid verzamelen. Tijdens een vervolgproject kijken ze wat het effect is van feedback en coaching op basis van dit soort data. De brandweerlieden kunnen zelf bijhouden hoe fit ze zijn dankzij een speciale applicatie.

Andere zware beroepenDit soort onderzoeken zijn mogelijk ook interessant voor andere beroepsgroepen, vult De Jong aan. “Denk aan politieagenten, bouwvakkers, zorgprofessionals en medewerkers in de kinder-opvang. Allemaal mensen met zware beroepen, die vaak een relatief hoog ziekteverzuim hebben. We zouden graag onderzoeken wat het effect op de fitheid is van 24 uursdiensten en nachtdiensten. Wat is de invloed daarvan op het slaapritme van mensen? Dat zijn aspecten die we mee willen nemen in vervolgprojecten.”

SPEACH: sport op de internationale kaart 

Mensen zitten veel te veel stil en het is een

uitdaging om ze in beweging te krijgen. Het

internationale project SPEACH ontwikkelt

onderwijsmodules waarmee sport en

gezondheid worden gestimuleerd.

SPEACH staat dan ook voor Sport Physical

Education and Coaching in Health en

bestaat uit een consortium van tien partners

uit zeven Europese landen, waaronder

nationale en internationale sportkoepels en

sportbonden en Europese sportuniversiteiten

en –opleidingen. Het doel van SPEACH is

sportprofessionals en Europese burgers

bewust te maken van het belang van een

actieve en gezonde levensstijl en hun gedrag

in positieve zin te beïnvloeden.

speach.hanze.nl

29

Har

rie B

aas

en J

ohan

nes W

olters

Lode Holding staat voor de bewegende mensBewegen verbetert de kwaliteit van leven en daar

wil Lode Holding een bijdrage aan leveren. Het

bedrijf houdt zich bezig met het ontwikkelen,

produceren, distribueren en verkopen van

producten en diensten op het gebied van

medische technologie, zorg en een gezonde

leefomgeving. Of zoals CEO Johannes Wolters het

uitdrukt: “Wij worden warm van bewegen en het

meten van prestaties.”

Hoe worden en blijven mensen actief en vitaal? Op welke manier kunnen de prestaties van sporters verbeteren? Maar ook: hoe leveren we een bijdrage aan de gezondheid van werknemers? Harrie Baas, algemeen directeur van dochteronderneming ProCare: “Wij leveren innovatieve oplossingen voor al dit soort vraagstukken.

Lode Holding richt zich op Healthy

en Active Ageing. Lode zorgt voor de

ontwikkeling, productie en distributie, Umaco

is het ingenieursbedrijf dat deelneemt aan

innovatieve projecten, Axtion zorgt voor

de ICT-competenties en ProCare brengt

de oplossingen op de markt. Het bedrijf is

gevestigd op de Zernike Campus. Sinds jaar

en dag werkt Lode Holding nauw samen

met tal van kennisinstellingen, waaronder

de Hanzehogeschool Groningen. Met het

Centre of Expertise Healthy Ageing werkt

Lode regelmatig samen aan verschillende

projecten.

30

Een aansprekend voorbeeld is Dafne Schippers: zij heeft in de aanloop naar Rio getraind met onze meetapparatuur. We doen ook veel op het gebied van Active Ageing: hoe houden we ouderen langer fit en vitaal?”

Wat zijn de speerpunten van Lode?Baas: “De ouder wordende mens is een belangrijke focus binnen de Lode-groep. Zo hebben we speciale fitnessapparatuur voor verpleeghuizen. De gewichten van normale fitnessapparaten beginnen vaak bij vijf kilo. Uit studies is gebleken dat voor 46 procent van de 80+ populatie dit al te veel is. Dus maken wij voor die groep apparatuur beschikbaar met een weerstand vanaf net boven nul kilo.”

Waarom vinden jullie dat zo belangrijk?Wolters: “Wij denken dat we bezig zijn met voorwaarden voor een lang en gelukkig leven. We helpen topsporters het maximale uit hun lichaam te halen. We helpen de oudere die zelf boodschappen wil doen of een kopje thee wil zetten. Onze middelen en producten helpen

mensen, jong en oud, hun eigen gewenste doel te behalen. Of dat nu het winnen van de honderd meter sprint is of een ommetje maken met de rollator.”

Hoe brengen jullie bestaande kennis en toepassingen verder?Baas: “Bij productontwikkeling en het vermarkten komt het nodige kijken. Als een onderzoek heeft geleid tot een briljant idee betekent dat niet automatisch dat het idee meteen over de hele wereld wordt gebruikt. Technologie en de validatie daarvan zijn de eerste stappen. Daarna komt het erop aan dat je de gebruikers bereikt. Hoe zorg je dat mensen je toepassing gaan gebruiken? Wij willen de toepassingen die bijdragen aan de kwaliteit van leven verder brengen. Op die manier helpen wij ouderen nu en in de toekomst om langer fit te blijven.”

Op welke manier werken jullie samen met kennisinstellingen?Wolters: “Universiteiten en hogescholen doen veel onderzoek naar de correlaties tussen bewegen en gezondheid. Wij leveren de meetmiddelen die ze

gebruiken. Een voorbeeld is onderzoek naar correlaties tussen te weinig bewegen en kanker en de oplossingen die hieruit voortkomen voor de zorgpraktijk. Een deel van deze kennisintensieve apparatuur ontwikkelen en produceren we zelf. Juist daardoor is de samenwerking met kennisinstellingen zo productief. Wij hebben bewegingswetenschappers in dienst waardoor we toepassingen kunnen testen en kennis over de apparatuur kunnen overdragen aan onze klanten. Dat doen we samen met onderzoekers, maar ook met studenten van bijvoorbeeld de Hanzehogeschool Groningen die stage komen lopen of een afstudeeronderzoek doen. Zij doen metingen in het veld of helpen ons bij de ontwikkeling van nieuwe technologie. Die samenwerking met kennisinstellingen is voor ons vanzelfsprekend. We kennen elkaar al zo lang dat we elkaar snel weten te vinden. Zo werken hier inmiddels een aantal alumni van de Rijksuniversiteit Groningen en de Hanzehogeschool Groningen.”

Gezond Werken & Wonen

32

De gebouwde omgeving heeft grote invloed op

hoe mensen zich voelen. Dit geldt voor iedereen:

voor patiënten die herstellen van een operatie

en voor bewoners van een instelling, maar ook

voor werknemers op hun werkplek. Daarom past

het thema gezonde gebouwen goed binnen het

domein van Healthy Ageing: hoe gezonder het

gebouw, hoe beter de gebruikers ervan zich voelen.

Lector Facility Management Mark Mobach vertelt wat

er op dit gebied gebeurt in de innovatiewerkplaatsen

Health Space Design en Healthy Workplace.

“Wij leggen de verbinding tussen organisatie en ruimte, waarbij gezondheid en welzijn centraal staan. Wat kun je doen om de gebouwde omgeving zo in te richten dat het een positief effect heeft op de gezondheid en het welbevinden van de gebruikers? We willen ook weten hoe je menselijk gedrag kunt beïnvloeden door middel van je omgeving. Een klassiek voorbeeld is de bouw van een mooi, open trapportaal in plaats van liften in het zicht. Dan nemen mensen bijna automatisch de trap.”

Kleinschalige experimenten en langdurige promotietrajecten“Onze onderzoeken variëren van kleinschalige experimenten tot langdurige promotietrajecten. In het Martini Ziekenhuis werken onze studenten aan de ideale ontvangsthal en de verbetering van de bewegwijzering. Een ander project ging over de vraag of planten in de wachtkamer een positief effect hebben op de stress van de wachtenden. Niet dus, maar ze verhogen wel het gevoel van privacy.”

De invloed van gebouwde omgeving op de mens

33

Kolfkamers op het werk

Werkende vrouwen die borstvoeding geven hebben recht op faciliteiten waar ze in alle rust

kunnen kolven. Promovenda Sjoukje van Dellen, van het lectoraat Facility Management,

onderzoekt de invloed van de gebouwde omgeving op deze vrouwen. “Er zijn voor werkgevers

allerlei redenen om faciliteiten voor het kolven goed in te richten. Je stimuleert de doorstroming

en arbeidsparticipatie van vrouwen en het blijkt dat vrouwen die borstvoeding geven gezonder

zijn en minder vaak verzuimen.” Van Dellen wil een implementatieprotocol opstellen waarmee

facility managers de faciliteiten voor het kolven kunnen verbeteren en optimaliseren.

Gastvrijheid in het ziekenhuis

Promovenda Emma Zijlstra werkt binnen de innovatiewerkplaats

Health Space Design. Zij onderzoekt in het Universitair Medisch

Centrum Groningen (UMCG) hoe patiënten die chemotherapie krijgen

de behandelruimte ervaren. “Sommige patiënten hebben een uitgesproken

behoefte aan rust, terwijl andere patiënten juist behoefte hebben aan geluiden

die gezelligheid weergeven, zoals gesprekken van bezoek of andere patiënten.

Ziekenhuizen zijn hierop nog niet ingericht.” Het UMCG wil haar bevindingen gebruiken in het

nieuwe verbouwingsplan van het dagcentrum om de behandelruimtes optimaal te kunnen

afstemmen op de wensen en behoeften van patiënten.

34

De psychologie van de flexplekWerken op de plek die bij je werkzaamheden van dat moment past.

Dat is het idee achter de activiteit-gerelateerde werkplek, beter

bekend als de flexplek. In de praktijk blijkt dat mensen weinig

van plaats verwisselen als de werkzaamheden daarom vragen.

Zo werken ze geconcentreerd in open omgevingen die daar niet

voor bedoeld zijn. Vooral mensen die behoefte hebben aan privacy

ervaren hierdoor minder plezier in hun werk.

Met zijn promotieonderzoek De psychologie van de f lexplek wil onderzoeker Jan Gerard Hoendervanger meer inzicht krijgen in hoe mensen werkomgevingen gebruiken en ervaren. Hij wil ook weten hoe gedrag en omgeving beter op elkaar kunnen worden afgestemd. Het project vindt plaats in de innovatiewerkplaats Healthy Workplace. In dit zogenaamde Living Lab worden met allerlei sensoren data verzameld over gedrag en gezondheid van gebruikers, maar ook over omgevingscondities als luchtkwaliteit, licht en geluid.

Gezondheidstechnologie, zoals wearables, speelt ook een belangrijke rol. Aan de hand van geanalyseerde data wordt onderzoek gedaan naar de ideale gezonde werkplek en krijgen gebruikers inzicht in hun gedrag en gezondheid. Partners, van de innovatiewerkplaats, als Menzis en ENGIE willen de uitkomsten gebruiken binnen hun eigen organisaties.

Virtual realityOnderdeel van zijn onderzoek is een virtual reality-experiment met eerstejaarsstudenten Facility Management in het Reality Center van de Rijksuniversiteit

Groningen. Simone Doornbos, derdejaars student, was een van de begeleiders. “Met een petje met sensoren en een VR-bril op maakten studenten een moeilijke of een gemakkelijke test in een VR-omgeving: een stilteruimte of juist in een open werkomgeving. In die open omgeving was het alsof je tussen de mensen zit. Je hoort ze kuchen en telefoneren.” Op basis van hoe de studenten de test maken, in combinatie met de gegevens van de sensoren en vragenlijsten, onderzoekt Hoendervanger wat het effect is van het werken in een stille of rumoerige werkomgeving.

35

Wonen, welzijn & zorg voor ouderenDe NHL Hogeschool is al vele jaren een partner van de

Hanzehogeschool Groningen, ook als het gaat om Healthy Ageing.

Lectoren Evelyn Finnema en Ate Dijkstra lichten toe wat er zoal in

Friesland gebeurt.

Evelyn Finnema is lector van het Talma Lectoraat, dat zich richt op wonen, welzijn en zorg voor ouderen. “Kwetsbare ouderen hebben steeds meer moeite om hun dagelijks leven te leiden op de wijze waarop zij dat willen. We kijken zowel naar de zorg als naar het welbevinden. De nadruk ligt vooral op de psychosociale aspecten van het ouder worden, zoals eigen regie, kwaliteit van leven en eenzaamheid. Allemaal zaken die van belang zijn voor de beroepsontwikkeling en functie-uitoefening van professionals.”

Complexiteit neemt toeDe vergrijzing slaat overal toe: ook bij mensen met een lichamelijke of verstandelijke handicap. Daardoor veranderen de taken en rollen van zorg- en welzijnsprofessionals in de ouderenzorg sterk. Finnema: “Daarom moet het hbo meer zorg- en welzijnsprofessionals opleiden die adequaat met deze vraagstukken kunnen omgaan. Onze projecten variëren van groots en meeslepend met subsidiegelden en internationale allure tot handzame opdrachten voor studenten.”

Innoveren door lerenDankzij een subsidie van het Centre of Expertise Healthy Ageing werd de innovatiewerkplaats Zorg en Welzijn Ouderen in 2013 opgericht. Deze succesvolle innovatiewerkplaats richtte zich op het thema ‘innoveren door leren’ en is per 1 januari 2017 afgesloten. Finnema: “We werkten samen met twee vmbo-scholen, een mbo-school en de zorgorganisatie ZuidOostZorg. Samen hebben we een visie op multidisciplinair en multilevel praktijkleren ontwikkeld voor aanstaande zorgprofessionals. Het doel is om bij te dragen aan de kwaliteit van leven van de cliënten van ZuidOostZorg en het leer- en werkklimaat van de zorgprofessionals en vrijwilligers. Het was een fantastische leerervaring, waarbij we veel van elkaar hebben opgestoken. Het concept wordt gecontinueerd in de vorm van een praktijkleerroute binnen ZuidOostZorg met het Friesland College en NHL Hogeschool.”

Ouderen in de lead bij NHL Hogeschool

36

Technologie als middel, niet als doelLector Ate Dijkstra van het lectoraat iHuman van de NHL Hogeschool

houdt zich bezig met de combinatie van technologie en zorg &

welzijn. Als trekker van de innovatiewerkplaats eHealth & Serious

Gaming benadrukt hij dat technologie nooit het uitgangspunt mag

zijn, maar slechts het middel.

“Te vaak hebben techneuten iets ontworpen waar ouderen en zorgprofessionals vervolgens niets mee deden. Technologie is van groot belang, zeker nu mensen langer thuis blijven wonen, de vergrijzing en ontgroening voortschrijden en het aantal handen aan het bed afneemt. Technologie begint vaak bij comfort. Met simpele dingen waardoor je langer voor jezelf kan zorgen. Daarna komt de veiligheid: wie belt na negen uur ’s avonds nog aan? Met technologie kun je de angst bij ouderen wegnemen. Als ouderen slecht ter been worden, dreigt vereenzaming. Dan kun je denken aan technologische oplossingen om communicatie met de buitenwereld gemakkelijker te maken.”

VossenjachtEen mooi voorbeeld is de game Vossenjacht, die is ontwikkeld met medewerking van studenten van verschillende opleidingen van de NHL Hogeschool en de Hanzehogeschool Groningen. Dijkstra: “Veel therapieën werken maar kort, soms niet langer dan tot de deur van de fysiotherapiepraktijk. Ouderen zien er geen uitdaging in of ervaren ze als belerend. Met Vossenjacht willen we ouderen mobiliseren. Tijdens het ontwikkelen hebben we ouderen bewust bij het proces betrokken, zodat het spel echt is afgestemd op wat zij leuk vinden.”Het basisspel is gebaseerd op ganzenbord en de werelden zijn afgestemd op de belangstelling van ouderen: een wandeling door de dorpsstraat, een bezoek aan een museum of de dierentuin. Binnen deze werelden kunnen ouderen minigames doen waarbij ze specifieke bewegingen moeten maken. Bijvoorbeeld om in balans te blijven of om te rekken en strekken. Inmiddels brengt een van de deelnemende mkb-bedrijven het spel op de markt.

Happy & Healthy Ageing in Heerenveen

De gemeente Heerenveen wil graag

dementievriendelijk worden en heeft de

hulp van de NHL Hogeschool ingeroepen.

Vijftien studenten van de internationale minor

Happy & Healthy Ageing zijn daarom actief

in Heerenveen, waar ze projecten uitvoeren

gericht op dementie. Hun opdracht: help de

gemeente om dementievriendelijk te worden.

Zorg & Technologie

38

ICT in de zorg“ICT is niet iets van een nerd in een hoekje,

maar van ons allemaal.” Dat is de overtuiging

van Hugo Velthuijsen, lector New Business & ICT

van de Hanzehogeschool Groningen. Binnen zijn

lectoraat werken onderzoekers en studenten van

verschillende opleidingen aan projecten voor

bedrijven en instellingen, onder andere in de zorg.

Per jaar werken zo’n tweehonderd studenten mee

aan opdrachten vanuit het lectoraat.

Op dit moment is het lectoraat betrokken bij vier onderzoeken gericht op de vraag hoe ICT kan worden toegepast voor het ontwikkelen van zelfmanagement hulpmiddelen in de zorg. Velthuijsen: “We ontwikkelen games voor kinderen met autisme en zijn bezig met een sociale robot die kan helpen om mensen met beginnende dementie langer thuis te laten wonen. Een ander project betreft de psychologische effecten bij diabetespatiënten als ze de zorg voor de balans van hun suikerspiegel en insuline aan een apparaat overlaten. Ook zijn we betrokken bij het Fit@Work-onderzoek, waarbij we kijken hoe we mensen in hun werk kunnen ondersteunen om fit en gezond te blijven. Vooral bij mensen met een zwaar beroep is dat van groot belang.”

Quantified Self met QS grondlegger Gary Wolf

De Hanzehogeschool Groningen doet met

haar Quantified Self Institute (QSI) al sinds

2012 onderzoek naar gedrag en gezondheid

op basis van zelfmeting door individuen. QSI

heeft als missie het vergroten van kwaliteit

van leven. QSI verzamelt, deelt en ontwikkelt

kennis en vaardigheden over Quantified

Self. Er ontstaat inzicht over het verrichten

van accurate persoonlijke metingen en

de betrouwbaarheid en validiteit van

wearables. Quantified Self zorgt ervoor dat

individuen zichzelf ontdekken. Er wordt

een onderzoeksvraag geformuleerd, de

benodigde gegevens worden verzameld

en geïnterpreteerd en de onderzoeksvraag

wordt beantwoord. Hiervoor worden

alledaagse tools en methoden gebruikt:

Every day science.

Gary Wolf, één van de grondleggers van

de Quantified Self Community en oprichter

van QS-Labs, is verbonden als visiting

professor aan het lectoraat Personalised

Digital Health van de Hanzehogeschool

Groningen. QS Labs (San Francisco),

ondersteunt de wereldwijde QS-

beweging met kennis, bijeenkomsten en

onderzoek. Recent hebben QSI en QS-

labs hun samenwerking versterkt door

het gezamenlijk QS meerjarenplan en het

hosten van de Quantified Self Conference

in Amsterdam. Er zijn plannen voor een

internationaal QS onderwijs programma.

De QS onderwijsprogramma’s van de

Hanzehogeschool Groningen, waaronder de

Summer School Global Health & Quantified

Self, dienen als grote inspiratiebron.

E-Health in de zorg

39

Exergaming voor kinderen

Een mooi voorbeeld van serious gaming vindt plaats in de

innovatiewerkplaats Exergaming voor kinderen met motorische

beperkingen, waarvan Anja van der Heide - Universitair Medisch

Centrum Groningen (UMCG) Centrum voor Revalidatie - de

projectleider is. Deze kinderen kunnen vaak niet meedoen met

spelletjes en sportactiviteiten. Door middel van exergames (exercise

& gaming) worden deze kinderen gestimuleerd om toch te bewegen:

alleen en samen. Onderzoekers en studenten onderzoeken in het

fieldlab van het UMCG Centrum voor Revalidatie hoe exergaming

verder verbeterd kan worden en wat de effecten ervan zijn.

Op weg naar 5Groningen5G is de benaming van de vijfde, extreem snelle generatie draadloze mobiele

netwerken, waarmee veel meer data op betrouwbare wijze kunnen worden verstuurd.

De uitrol staat gepland voor na 2020. 5G-toepassingen worden nu al ontwikkeld

en getest in de proeftuin Noord-Groningen: 5Groningen. Het doel: de ontwikkeling

van toepassingen en kennis om de economie en leefomgeving van Noord-Groningen

te versterken.

De Hanzehogeschool Groningen is een van de founding fathers van 5Groningen. Het 5G Lab is onderdeel van de Digital Society Hub in Groningen, en gevestigd op EnTranCe, een proeftuin voor onderzoek naar energie en energietransitie. In het aardbevingsgebied worden meerdere 5G Fieldlabs ingericht.

5G in de zorgEen vraag binnen zorg en welzijn is of het met de 5G-technologie mogelijk is om kwalitatief hoogwaardige data en beelden te verzamelen en uit te wisselen, onaf hankelijk van locatie en in realtime. Bijvoorbeeld: kan een arts vanuit het ziekenhuis meekijken in de ambulance? Dat 5G en de toepassingen die hieruit voorkomen zullen bijdragen aan huidige en toekomstige vraagstukken is evident.

40

Digitale motivatieSteeds meer mensen gebruiken digitale spelletjes om te werken aan

hun gezondheid. Ze dagen zichzelf en elkaar uit om elke dag 10.000

stappen of meer te zetten en vergelijken de data van hun trackers

en apps met elkaar. Fysiotherapeuten geven oefeningen mee die

patiënten thuis doen met hulp van een game. Dit zijn voorbeelden

van spelletjes met een serieus doel: serious gaming.

Nick Degens, lector User-Centered Design, weet waarom deze digitale hulpmiddelen zo populair zijn: “Als je dagelijks bepaalde oefeningen moet doen is de lol er snel af. Het idee is dat je met games mensen motiveert om thuis door te gaan met het oefenen. Je kunt ze ook inzetten om mensen aan te zetten om in beweging te komen. De vraag is alleen: hoe zorg je ervoor dat mensen ermee doorgaan? Het punt is dat je intrinsiek gemotiveerd moet zijn om te bewegen. Serious gaming helpt mensen om eraan te beginnen, maar hoe houd je die motivatie vast? Dan gaat het erom dat je een balans vindt tussen leuk en nuttig.”

Winnen is leuk voor winnaarsEen veelgebruikte term in de wereld van serious gaming is gamification, waarbij een competitief element aan een spel wordt toegevoegd. Mensen worden aangespoord om elke dag meer stappen te zetten, high scores te verbeteren of hun digitale vrienden te verslaan. In eerste instantie werkt deze aanpak goed: het gevoel dat je wint smaakt naar meer. Op termijn neemt het positieve effect van de gamification af, zegt Degens: “Winnen is alleen leuk voor winnaars. De noodzaak om steeds hogere scores te behalen kan demotiverend werken. Op een gegeven moment denken mensen dat ze het toch niet halen en stoppen ze ermee. Het is nuttiger om een systeem te bedenken dat zich aanpast aan de speler van het spel. Laat iemand niet meteen vanaf de eerste dag 10.000 stappen zetten, maar bouw het op.”

Meer regieDegens ziet veel in coöperatieve in plaats van competitieve games: “Geef mensen meer eigen regie, waarbij het niet gaat om beloningen maar om uitdagingen. Een element dat goed werkt is het opwekken van de nieuwsgierigheid. Laat spelers iets ontdekken, geef ze het gevoel dat ze in een andere wereld zijn. Laat kinderen een blokje omfietsen op weg naar school, waarbij ze onderweg steeds iets nieuws ontdekken. Die insteek werkt beter dan winnen en verliezen. Uiteindelijk gaat het er om dat mensen iets doen omdat ze het zelf willen, niet omdat ze ervoor beloond worden. Alleen op deze manier kunnen we komen tot een echte verandering in ons eigen gedrag.”

41

Peter Boonstra

Health Hub Roden: bruisend kennis knooppunt

De Health Hub Roden is een bruisend kennisknooppunt op het

gebied van medische technologie, waarbij zo’n vijftig bedrijven en

tien kennisinstellingen zich hebben aangesloten.

Het is een fysieke innovatieomgeving waar ondernemers, docenten, onderzoekers en studenten samen werken aan onderzoek en innovatieve oplossingen op het gebied van medische technologie en Healthy Ageing. Er zijn vergaderruimtes en laboratoria gevestigd waar onderzoek wordt gedaan en prototypes worden ontwikkeld en getest. In de toekomst wil Health Hub Roden ook ruimtes verhuren aan kleine medtech bedrijven.

Hoogwaardige werkgelegenheidDe Health Hub Roden, waarvan de Hanzehogeschool Groningen penvoerder is, heeft als doel de hoogwaardige werkgelegenheid op medisch gebied voor de regio te behouden. Programmamanager Bedrijven Jan Degenhart: “We willen studenten laten

zien dat ze na hun studie niet naar het westen hoeven te gaan om werk te vinden in hun vakgebied. De aangesloten bedrijven bieden alle kansen op een mooie loopbaan op technisch gebied. Ook bieden we studenten de kans om hier een eigen start-up te beginnen. We bieden hiervoor een netwerk en de faciliteiten.”

Health Hub als community“We creëren hier een community die zich vanaf 2020 zelf moet bedruipen,” zegt directeur Peter Boonstra. “Zorg en techniek gaan hier hand in hand en dat werkt, want in de praktijk hebben we elkaar nodig. Daarom ben ik blij dat we naast hbo-studenten ook het wo en het mbo aan boord hebben. Het is goed dat voorheen gescheiden werelden hier samenkomen.

We willen een netwerk zijn en dat lukt niet als je in je hokje blijft zitten. We eten dus altijd samen en we organiseren innovatiebijeenkomsten, waar iedereen een inbreng heeft. Onze procesbegeleiders jagen projecten aan en vormen daarmee die community. Zij zorgen er uiteindelijk ook voor dat deze ontmoetingen tot praktische resultaten leiden. Het is mooi om te zien hoe mensen elkaar hierdoor steeds vaker opzoeken. Ik weet zeker dat we over een paar jaar iets hebben weten op te bouwen wat de moeite waard is voor iedereen, en voor de regio.’’

healthhub-roden.nl

42

Regionale werkgelegenheidEen van de doelstellingen van de Health Hub Roden is het

behoud van werkgelegenheid in de regio. Daarom was

Luuk Ronde, beleidsmedewerker Economische Zaken van

de gemeente Noordenveld er vanaf het eerste moment bij

betrokken.

“Werkgelegenheid is een belangrijke voorwaarde voor de welvaart en het welzijn van onze bewoners. Toen Cordis (onderdeel van Johnson & Johnson) uit Roden vertrok bleven de mensen achter: oud-werknemers met veel knowhow maar ook alle leveranciers. Die mensen wilden we graag behouden voor de regio en tegelijkertijd wilden we de werkgelegenheid helpen bevorderen. Door de Health Hub Roden te ondersteunen en faciliteren dragen we bij aan de versterking van de economie en daarmee de werkgelegenheid. Niet alleen binnen deze gemeente, maar voor heel Noord-Nederland.”

Ronde merkt nu al dat de bedrijven elkaar sneller opzoeken. “Als ze iets nodig hebben, kunnen ze ons bellen. Door gebruik te maken van dit netwerk kunnen bedrijven snel schakelen en dat is van belang in de productontwikkeling. Bedrijven kunnen bij de Health Hub Roden producten testen en ontwikkelen en studenten werken aan state-of-the-art-producten die in de toekomst hopelijk op de markt worden gebracht.”

De Bambi-Belt

Partner Demcon maakte met studenten

van de Health Hub Roden een prototype

dat uiteindelijk heeft geleid tot een zeer

aansprekend product: de Bambi-Belt.

Te vroeg geboren kinderen liggen soms

maanden in een couveuse. Ouders kunnen

hun kind nauwelijks knuffelen en dat

kan leiden tot hechtingsproblemen. Een

neonatoloog uit Eindhoven bedacht een

manier om een kind veilig uit de couveuse te

nemen. In de Health Hub Roden is dit idee

uitgewerkt. Door het kind te monitoren met

behulp van een zachte band met sensoren

in plaats van slangetjes, kunnen ouders hun

kind gemakkelijker uit de couveuse halen.

Naar verwachting komt de Bambi-Belt in de

loop van 2018 op de markt.

43

Een practoraat op het mbo is, net als een lectoraat op het hbo,

een expertisecentrum dat wordt geleid door een practor. Een

practoraat voert praktijkgericht onderzoek uit met als doel nieuwe

beroepspraktijken te ontwikkelen en verkennen. We zijn in gesprek

met kersverse practor Aad Oosterhof en sectormanager Zorg &

Welzijn Jenske Lorijn.

Hoe is dit practoraat ontstaan?Oosterhof: “Dit practoraat is voortgekomen uit de innovatiewerkplaats Zorg & Technologie van het Centre of Expertise Healthy Ageing en werd in februari 2017 opgericht. Dat was mogelijk dankzij een RIF (Regionaal Investerings Fonds) subsidie van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. We vallen onder de sector Zorg & Welzijn en zijn gevestigd op de locaties Assen, Emmen en Meppel. We werken nauw samen met partners als de Hanzehogeschool Groningen, de provincie Drenthe, de gemeente Assen en 21 zorginstellingen en technische bedrijven. Als practor ben ik verantwoordelijk voor het onderzoek dat we uitvoeren, net als een lector dat is op een hogeschool.”

Wat wil het Drenthe College met het practoraat bereiken?Lorijn: “We willen onze docenten en studenten een onderzoeksgerichte houding aanleren. Ons practoraat steunt op vier pijlers: onderzoek, projecten die leerlingen uitvoeren, onderwijsvernieuwing en de community waarbinnen de kennis wordt gedeeld. Ons onderzoek is gebaseerd op concrete toepassingen waarmee de mbo-er straks in het werk te maken krijgt. Ook willen we het onderwijs versterken, bijvoorbeeld met Zorg & Technologie. Dat vak moet op termijn een geïntegreerd onderdeel worden in de betreffende opleidingen.”

Zijn er al concrete resultaten geboekt?Lorijn: “Jazeker! Een concreet voorbeeld is het slimme toilet. We zijn eerst vragen

gaan ophalen uit de praktijk: wat zijn veelvoorkomende ziektebeelden en kunnen we daar oplossingen voor bedenken? Zo blijkt dat ouderen vaak ernstige vocht- en voedingstekorten hebben. Ook worden blaasontstekingen vaak te laat opgemerkt, terwijl dit gemakkelijk te behandelen is. De oplossing is een toilet met sensoren, die meten of er sprake is van vochtgebrek, voedingstekort of een blaasontsteking. Ze worden in de toiletbril geplaatst, zodat je alleen die hoeft te vervangen en niet de hele wc.”

Hoe brengen jullie zorg en technologie bij elkaar?Oosterhof: “Dat doen we op een praktische manier. Neem de robot Zora, waarmee je ouderen kunt activeren. Zorgverleners geven aan dat ze niet zo goed weten wat ze ermee kunnen. Onze studenten Zorg & Welzijn weten wel hoe je de robot aan de praat krijgt. Zij gaan dus naar een zorginstelling om samen met ouderen en de zorgverleners uit te zoeken wat je kunt met Zora. Daar leren onze studenten van, maar de zorgverleners net zo goed.”

Practoraat Zorg & Technologie Drenthe College van start

44

Het Drenthe College is een ROC met locaties in Assen, Meppel en

Emmen. In totaal bezoeken ruim 8.000 mbo-leerlingen het ROC.

De sector Zorg & Welzijn werkt samen met het Centre of Expertise

Healthy Ageing. 2,5 jaar geleden was het Drenthe College het eerste

ROC dat initiatiefnemer was voor een innovatiewerkplaats. Inmiddels

werkt het ROC ook samen met de Health Hub Roden.

Wat helpt om techniek te adopteren in de zorg? Lorijn: “Werkenden in zorg en welzijn hebben nog vaak argwaan tegen technische ontwikkelingen, vooral ook omdat ze er onbekend mee zijn. We willen een brug slaan tussen techniek en zorg, op een heel concrete en praktische manier. Zo bereiden we onze studenten voor op de maatschappij van morgen. Door dit samen met het werkveld te doen, neem je de praktijk mee en wordt de kans op adoptie groter. We willen laten zien dat we dit doen om de kwaliteit van leven op peil te houden. Om mensen die langer thuis willen blijven wonen daarbij te helpen. Zo zien zorg-professionals dat het werkt; dat we geen mensen vervangen, maar ondersteuning bieden om langer zelfredzaam te blijven. Juist hier in Drenthe, waar de afstanden groot zijn, kan de techniek ondersteunend werken.”

Toveren met licht Aan tafel in een verzorgingshuis zitten twee vrouwen met dementie

in een vergevorderd stadium. Aan het plafond is een lichtinstallatie

bevestigd die beelden projecteert op de tafel. Bladeren die weg

lijken te waaien, vlinders die opvliegen, bloeiende bloemen, een

sterrenhemel. Na een druk op een knop verschijnen er rijmpjes op

tafel. Een van de vrouwen begint zachtjes te zingen.

De Tovertafel is een voorbeeld van een toepassing waarmee patiënten met dementie geactiveerd worden. Studenten van het Drenthe College bezoeken negen weken lang verschillende verzorgingshuizen, waar ze met de Tovertafel aan de slag gaan. De stage maakt deel uit van het vak Zorg & Technologie.

Ervaringen met stageMireille Winter en Yolette Jonker hebben deze stage achter de rug. Mireille: “Het is mooi om te zien hoe patiënten op de beelden reageren. Het was onze taak om ze te stimuleren om mee te doen.” Niet alle patiënten deden meteen mee. Vooral patiënten met vergevorderde dementie keken vaak alleen.

Yolette: “Die kun je ook niet te veel stimuleren, want dan raken ze van streek.” Mireille: “Soms was de reactie heel klein, dan streek iemand alleen even met een vinger over de tafelrand. Wat me aanspreekt is de combinatie van technologie en ondersteuning. Je moet ze wel helpen, maar als je dan samen bezig bent zijn ze ook echt actief. Meer dan wanneer de tv aan staat.” Een applicatie als de Tovertafel kan niet het directe contact met verzorgenden vervangen, vinden ze allebei. Yolette: “Je moet er samen met de ouderen voor gaan zitten, het is een interactief spel, geen tv die je aanzet. Het is dus wel belangrijk dat verzorgenden of familieleden er de tijd voor nemen.”

Gezond opgroeien

46

Curious MindsTalenten stimulerenHenderien Steenbeek werkt als lector aan de Hanze-

hogeschool Groningen en als ontwikkelingspsycholoog en

universitair hoofddocent aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Binnen haar lectoraat Curious Minds onderzoekt zij hoe je

de natuurlijke nieuwsgierigheid van kinderen kunt gebruiken

om het onderwijs te verbeteren en welke uitgangspunten en

strategieën van de TalentenKrachtbenadering hierbij kunnen

helpen.

“Mijn onderzoek gaat over het omgaan met ‘bewerkelijke’ leerlingen, die iets extra’s nodig hebben in de interactie met de leerkracht. Dat kunnen kinderen met gedragsproblemen zijn, maar ook hoogbegaafde kinderen. Die focus komt terug in ons Raak Publiek-project over kinderen met Autisme Spectrum Stoornis (ASS). Deze kinderen hebben extra zorg nodig, zowel in het speciaal als in het regulier onderwijs. De vraag is steeds hoe je deze leerlingen die zorg kunt geven zonder de andere kinderen te kort te doen. Er loopt nu een onderzoeksproject op drie Groningse basisscholen in het speciaal en regulier onderwijs. Met behulp van videobeelden en netwerkbijeenkomsten onderzoeken we wat er gebeurt in de klas en wat leerkrachten en onderzoekers daarvan kunnen leren. Best practices verspreiden we over het werkveld.”

Breder trekken“Kinderen leren overal en vooral in interactie met andere kinderen en volwassenen. Ze leren om wetenschappelijk te redeneren en om problemen op te lossen. We kunnen hiervan niet alleen leren binnen het domein leren en gedrag, maar ook bij kunsteducatie, sport en ICT. Zo verspreidt het gedachtengoed van Curious Minds zich als een inktvlek.”

Curious Minds: Ieder kind heeft talent

Gezond ouder worden begint al in de

kindertijd. Daarom is het zo belangrijk om

kinderen al jong te stimuleren hun talenten

te ontwikkelen. Met het uitgangspunt

dat ieder kind talent heeft, is het

onderzoeksprogramma Curious Minds van

start gegaan. Hieraan werken docenten,

onderzoekers en studenten van zowel

de Pedagogische Academie, Instituut voor

Sportstudies als Academie Minerva van de

Hanzehogeschool Groningen mee.

47

Master Talent ontwikkeling & DiversiteitHet gedachtengoed van Curious Minds komt

volop terug in de master Talentontwikkeling &

Diversiteit van de Pedagogische Academie van

de Hanzehogeschool Groningen. Bij deze master

spelen de uitgangspunten van TalentenKracht

een belangrijke rol. Marlou Hospes, leerkracht

OBS Meander in Groningen, behoort tot de eerste

lichting studenten en vertelt over haar ervaringen. 

“Deze master is een pittige, uitdagende opleiding. In korte tijd leren we veel en het mooie is dat ik dat meteen in mijn eigen lessen kan toepassen. Zo weet ik nu dat het talent van het kind niet met grote letters op het voorhoofd staat geschreven. Het kan heel subtiel zijn, het zit in de kleinste uitingen. In mijn klas ben ik nu ook op zoek naar die kenmerken van talent: een ware talentenjacht eigenlijk.”

“De opleiding brengt niet alleen vernieuwing binnen je werkveld, je wordt er ook een rijker persoon van. De opleiding zet in op je persoonlijke ontwikkeling en maakt je bewust van je eigen talenten. Als je hiervoor openstaat en de talenten van kinderen wilt leren herkennen en waarderen, is deze masteropleiding een echte aanrader.”

Mam, zal ik jou voorlezen?Marlot Akkermans, docent bij

de Pedagogische Academie,

doet promotie onderzoek naar

het taalinterventieprogramma

Success for All. Dit programma

wordt sinds 2015 gebruikt in de

middenbouw op zes Groningse

basisscholen. De nadruk van

haar onderzoek ligt op het

ondersteunen van ouders bij het

leren lezen van hun kinderen.

Kinderen die op de basisschool problemen hebben met lezen, halen hun achterstand later moeilijk in. Ze lopen het risico op te groeien tot laaggeletterde volwassenen. Ouders spelen een cruciale rol in de vroege cognitieve ontwikkeling van kinderen. Samenwerking met professionals kan helpen om ouders die rol actief op te laten oppakken. Akkermans doet onderzoek naar de ouderbetrokkenheidsmodule van Success for All. Ze richt zich op de ondersteuning van ouders door professionals.

48

Sporten op vmbo en mboOp de basisschool sporten kinderen graag, maar op het

voortgezet onderwijs haken leerlingen vaak af. Met name

op het vmbo stoppen ze met sporten. Ook op het mbo, een

belangrijke smenwerkingspartner van het Centre of Expertise

Healthy Ageing, is sport voor veel studenten geen favoriet

tijdverdrijf. En dat is zorgelijk, aangezien gebrek aan beweging

op latere leeftijd voor gezondheidsproblemen kan zorgen.

GoalkeeperDrie vmbo-scholen in Groningen doen mee aan het project Goalkeeper: Een methode voor het stimuleren van zelfregulatie en leefstijl in het vmbo van onderzoeker Alien van der Sluis en lector Remo Mombarg van de Hanzehogeschool Groningen. Zij doen onderzoek naar hoe je de leefstijl van vmbo-leerlingen kunt verbeteren.

ZelfregulatieUit een eerder onderzoek op het mbo blijkt dat jongeren vaak moeite hebben met zelfregulatie. Ze vinden het lastig om hun gedachten, gevoelens en gedrag te beïnvloeden om een bepaald doel in de toekomst te behalen. Van der Sluis:

“Sport is zeer geschikt om de zelfregulatie te verbeteren: door zelf een doel te stellen op sportgebied en daar stapsgewijs naar toe te werken

ontdekken jongeren wat het is om succes te hebben.”

Behulpzame appStudenten van de opleiding Communicatie en Multimedia Design en het HiLab hebben voor dit project een mobiele applicatie ontwikkeld. Leerlingen gebruiken de app om haalbare doelen te stellen en te evalueren. Zo kunnen ze bij

het sporten kiezen welke oefeningen ze op welk niveau willen doen. Op deze manier leren ze om zelfstandiger te werken.

Tegelijkertijd leert de sportleraar een meer begeleidende rol aan te nemen.

Fit for Life op het Alfa-collegeLeerlingen op het vmbo en mbo bewegen

te weinig. De vraag is hoe deze groep weer

in beweging te krijgen is. Op het Alfa-

college is gekozen voor de herinvoering van

sport en bewegen als onderdeel van het

lesprogramma. Alle eerstejaars studenten

kunnen kiezen uit een passend aanbod van

activiteiten op het gebied van sport, bewegen

en leefstijl onder de noemer Fit for Life.

49

Facts & figuresPubliek Private Samenwerking (PPS)Van januari 2013 – tot april 2017

Totaal aantal partners: 158 51 bedrijven

51 zorg– en welzijnsinstellingen

20 kennisinstellingen (mbo, hbo, wo)

9 netwerkorganisaties

(HANNN, ZIF, Zorgpact, etc.)

12 overheden (regionaal, provinciaal)

15 overige partners

Aantal studenten in innovatiewerkplaatsen 1387 hbo/mbo 30 ects, 20 weken

2842 hbo/mbo <30 ects, <20 weken

165 wo studenten

Onderwijsinnovatie Healthy Ageing 400 ects nieuw HA onderwijs mbo/hbo en

3 nieuwe HA masters

Groei onderzoek Healthy Ageing in CoE HA* 40 fte

Totaal aantal gerealiseerde innovatiewerkplaatsen 28 waarvan 12 op initiatief

Hanzehogeschool Groningen

Project Health Hub RodenOnder CoE HA*: uitgelokte investeringen in

5 jaar totaal € 10,5 miljoen KPI nieuwe werkgelegenheid in 5 jaar:

60 fte

Aantal gerealiseerde innovaties door innovatiewerkplaatsen 40 nieuwe producten en diensten

Aantal start-ups Healthy Ageing 50 totaal 50 fte

Overige economische opbrengsten CoE HA*€ 5 miljoen investeringen van bedrijven en

zorg- en welzijnsinstellingen in

4 jaar

€ 1 miljoen omzet Hanzehogeschool

Groningen Professionals en

Bedrijven, Leven Lang Leren

professionals op HA per jaar

1,2 miljoen nieuwe subsidies

innovatiewerkplaatsen en

CoE HA* in 3 jaar

* Centre of Expertise Healthy Ageing (CoE HA)

OnderzoekHealthy Ageing lectoraten 17 lectoren

26 promovendi

31 gepromoveerden

23 docentonderzoekers

Jaarlijks ca. 50 procent externe

financiering ten opzichte van interne

financiering

Research output jaarlijks:

ca 90 publicaties en 125 presentaties

Aantal projecten per jaar:

75 in uitvoering plus 25 in voorbereiding,

waarvan enkele EU projecten, verder

nationaal en regionaal

Healthy Ageing gerelateerde lectoraten15 lectoren, met circa 20 promovendi en

tientallen docentonderzoekers, publicaties,

presentaties en projecten per jaar

OnderwijsHealthy Ageing in 25 bacheloropleidingen

en in 5 masteropleidingen (o.a. master

Healthy Ageing Professional)

16 minoren op het thema Healthy Ageing

Excellentieprogramma Healthy Ageing

jaarlijks meer dan 5000 studenten actief

50

Healthy Ageing in het onderwijsDe veranderingen in zorg en welzijn, de maatschappij, de opkomst van technologie en e-Health vragen

om een andere aanpak van zorg- en welzijnsaanbieders. Daarvoor zijn meer innovatieve professionals

nodig, die over de grenzen van hun eigen vakgebied heen kijken. Healthy Ageing is een thema dat

in vrijwel alle opleidingen van de Hanzehogeschool Groningen aan bod komt. Daarnaast heeft de

hogeschool een groot aanbod van multidisciplinair Healthy Ageing onderwijs, waar studenten uit

verschillende opleidingen samenwerken aan uitdagende praktijkvraagstukken. Opdrachten worden

steeds vaker uitgevoerd in een van de innovatiewerkplaatsen. Deze bieden een rijke leeromgeving voor

studenten door de samenwerking tussen de beroepspraktijk, onderzoek en onderwijs.

Een greep uit het multidisciplinaire onderwijsaanbod:

Minor Healthy AgeingIn deze minor onderzoeken studenten vanuit verschillende disciplines

hoe mensen gezond oud kunnen worden. Het thema Healthy Ageing

wordt vanuit verschillende invalshoeken benaderd. Er wordt gewerkt

vanuit het concept van positieve gezondheid en gekeken naar onder

andere levensloop, leefstijl, technologie en werk en wonen. Studenten

werken in multidisciplinair verband aan praktijkgerichte opdrachten

van het Centre of Expertise Healthy Ageing. Op deze wijze maken ze

kennis met ontwikkelingen in de zorg, maatschappelijke vraagstukken

en ethische dilemma’s. De minor wordt zowel in het Engels als in het

Nederlands aangeboden.

Minor Food Ingredients and HealthIn de voedingsmiddelenindustrie is er vraag naar professionals

die nieuwe innovatieve voedingsproducten ontwikkelen in een

multidisciplinair team. En dan in het bijzonder vanuit het domein Life

Sciences, omdat gezondheidsclaims ook experimenteel onderbouwd

moeten worden. Vragen als: welke voedingsingrediënten dragen bij

aan een goede gezondheid, hoe toon je deze ingrediënten aan en hoe

toon je gezondheidseffecten aan met behulp van in vitro screenings

assays, staan centraal bij deze minor.

Minor Global Health and Quantified SelfTechnologie speelt een steeds grotere rol in de zorg, ook als het gaat

om Healthy Ageing. In deze Engelstalige en internationale minor maken

studenten kennis met de internationale aspecten van gezondheid

en Quantified Self. Ze leren over de wereldwijde ontwikkeling en

het gebruik van technische applicaties waarmee mensen hun eigen

gezondheid kunnen monitoren. Zelfkennis en zelfmeten moeten ertoe

leiden dat mensen hun gedrag veranderen en een gezondere leefstijl

kiezen. Ook is er ruim aandacht voor allerlei digitale hulpmiddelen en

de omgang met data.

Minor ZorgmarketingHoe kan ik mij als fysiotherapeut onderscheiden van al die andere?

Hoe kunnen we als ziekenhuis goede relaties opbouwen met

huisartsen? Hoe kunnen we voor patiënten een zo goed mogelijke

klantervaring realiseren? Moeten we als ouderenzorgorganisatie op

sociale media? Al dit soort vragen heeft met zorgmarketing te maken.

Zorgmarketing wordt steeds belangrijker, vooral sinds tien jaar geleden

marktwerking werd ingevoerd in de zorg.

51

Hakan Bor, student Hanzehogeschool Groningen

De concurrentie neemt toe, gegevens over de kwaliteit van

zorgaanbieders zijn beschikbaar, internet en sociale media worden

belangrijker en zorgconsumenten worden kritischer. Studenten

doorlopen alle fasen die in marketing van belang zijn: onderzoek,

strategie en tactiek (marktinstrumenten), maar dan helemaal toegepast

op de zorg.

Master Healthy Ageing ProfessionalVoor pas afgestudeerden en professionals biedt de Hanzehogeschool

Groningen de master Healthy Ageing Professional aan. Met deze

master brengt de hogeschool praktijk, onderzoek én bedrijven

samen om te werken aan verbetering van gezondheid en kiest

nadrukkelijk voor een interprofessionele en innovatieve aanpak.

Vanuit verschillende disciplines ontwikkelen de studenten nieuwe

zorgconcepten en toepassingen voor zorg, sport en beweging en

techniek. Ze voeren interdisciplinaire onderzoeksopdrachten uit in de

praktijk. Ook de ontwikkelingen op het gebied van e-Health spelen

een belangrijke rol in deze master. De master wordt aangeboden als

voltijd- en deeltijdopleiding.

Hanze Summer SchoolElke zomer biedt de Hanze Summer School een breed aanbod

cursussen aan die open staan voor internationale studenten. Een van

de mogelijkheden is de cursus Global Healthy & Quantified Self. In

bijna vier weken tijd krijgen de deelnemers een boeiend kijkje in de

wereld van internationale gezondheid, digitalisering en de effecten

hiervan op de gezondheid.

Kijk voor een overzicht van al het Healthy Ageing onderwijs

bij de Hanzehogeschool Groningen op hanze.nl/healthyageing

52

SPRONG-subsidie voor interdisciplinair onderzoek naar kwetsbaarheidGRONINGEN, OKTOBER 2017 - Tijdens het ontwikkelen van

deze uitgave maakte het Regieorgaan SIA bekend dat vier

onderzoeksgroepen ieder een SPRONG-subsidie ontvangen van twee

miljoen euro, verspreid over acht jaar voor een onder zoeksproject op

het gebied van Vitaliteit en Gezondheid. Het consortium FAITH, een

initiatief van de Hanzehogeschool Groningen, de NHL Hogeschool en

de Stenden Hogeschool, is een van de vier. De betrokken lectoraten

van deze hogescholen kunnen hiermee hun praktijkgericht onderzoek

naar frailty verder opbouwen en versterken.

Ouderen die langer thuis blijven wonen

lopen het risico op een gegeven moment

kwetsbaar te worden. Een kleine verstoring

kan hun hele leefwereld in de war schoppen,

waardoor ernstige complicaties ontstaan:

mensen vallen vaker, belanden in het

ziekenhuis of komen te overlijden. Frailty is

te voorkomen én om te keren, bijvoorbeeld

als ouderen meer bewegen en gezonder

eten, niet in een sociaal isolement belanden

of hun eigen regie en veerkracht vergroten.

Een van de problemen is dat frailty geen

eenduidige oorzaak heeft, maar ontstaat

als gevolg van een complex samenspel

van allerlei biologische, psychologische en

sociale factoren en ook nog eens verschilt

per individu.

Vroegtijdig kwetsbaarHet multidisciplinaire onderzoeksconsortium

FAITH (Frailty by Assessment, Intervention

and Technology towards Health) richt zich

op ouderen en op mensen die vroegtijdig

verouderen, zoals mensen met dementie

of een verstandelijke of psychiatrische

beperking. Zij kunnen op veel jongere

leeftijd te maken krijgen met frailty. Om

kwetsbaarheid op tijd te herkennen en

te helpen voorkomen, wil FAITH een

gepersonaliseerde aanpak ontwikkelen,

zowel wat betreft diagnostiek en interventies,

waarbij de eigen regie en veerkracht van

de ouderen worden bevorderd, mede met

behulp van hun sociale omgeving.

Acht jaar tijd om frailty aan te pakkenDe komende acht jaar wil FAITH de

kennis over frailty vergroten, delen en

verder uitbouwen, onder andere door

het opstellen van een gezamenlijk

FAITH-onderzoeksprogramma,

deskundigheidsbevordering van de

onderzoekers en zorgprofessionals binnen

een FAITH-Academy en borging, analyse

en verbetering van de onderzoekskwaliteit

en de onderzoeksdata. Zo moet duidelijker

worden welke factoren frailty veroorzaken,

hoe het beter gemeten kan worden en welke

interventies echt werken. Over acht jaar wil

FAITH de volgende doelen hebben bereikt:

• Ouderen zijn langer zelfstandig en

kunnen met eigen regie frailty beter

voorkomen en beperken.

• Zorgprofessionals zijn vanaf 2025 beter

toegerust op de gepersonaliseerde

benadering van frailty.

• Onderwijs en onderzoek op het gebied

van frailty zijn nauw verweven.

Organisatie van FAITHDe leiding over FAITH is in handen van

twee lectoren: Cees van der Schans van

de Hanzehogeschool Groningen en Evelyn

Finnema van de NHL Hogeschool. Binnen

FAITH-netwerk van de Hanzehogeschool,

NHL Hogeschool en Stenden Hogeschool

werken de betrokken lectoraten nauw samen

met allerlei Noord-Nederlandse partijen

uit de praktijk. Samen vormen lectoren,

onderzoekers, studenten en partners een

actieve leergemeenschap. FAITH is verder

verbonden met speerpunt Healthy Ageing.

Het Centre of Expertise Healthy Ageing

speelt hierbij een sleutelrol.

Colofon Healthy Ageing Onderwijs, Onderzoek en Ondernemerschap - Samen werken aan gezondheid en participatie is een uitgave in opdracht van het Centre of Expertise Healthy Ageing van de Hanzehogeschool Groningen. © oktober 2017

Redactie Joost Degenaar (programmadirecteur Healthy Ageing) Marloes Heeres (beleidsadviseur Kenniscommunicatie Healthy Ageing) Daphne Bolsius (medewerker Kenniscommunicatie Healthy Ageing)

Redactieadres Zernikeplein 7, Groningen

Interviews Marjan Brouwers

Fotografie Wouter BremDizain

Vormgeving en opmaak Luciën Wink, Canon

Drukwerk De Marne B.V. Oplage: 2000

Wilt u meer weten over Healthy Ageing en de mogelijkheden binnen dit thema op het gebied van onderwijs, onderzoek en ondernemerschap? Kijk dan op hanze.nl/healthyageing