www.humanistischecanon.nl

Vensters uit de Humanistische Canon

Bespreking: 5 september 2017 Inleider: Peter de Wit

Humanistische Canon over

Rode draden

Vensters o.a.

Paideia en Humanitas

Renaissance

Verlichting

Het vrijdenken

Georganiseerd humanisme

Tijdsperiode Van Griekse oudheid tot heden

HV-Midden-Holland

2

Agenda 1. Het voorafje

Wat vindt u kenmerkend voor humanisme ?

Doel van de Humanistische Canon

2. Acht vensters uit de Canon 1. + 500 v. - 300 v.Chr. Griekse tijd 2. + 100 v. - 100 n.Chr. Romeinse tijd 3. + 1400 - 1600 Renaissance 4. + 1700 - 1800 Verlichting 5. + 1850 - 1940 Vrijdenkers 6. + 1945 - Georganiseerd humanisme 7. + 1950 - Humanisme kritiek 8. + 2010 - Modern humanisme

3. De hamvraag Waar sta ik zelf ?

Vragen – discussie - graag tussendoor

oranje kantlijn: bron canontekst groene kantlijn: andere bronnen

HV-Midden-Holland

3

Het voorafje Het namenrondje

heb ik ook uw emailadres ? alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen

HV-Midden-Holland

4

De startvraag Wat houdt humanisme eigenlijk in ? Happy Mens

internationaal symbool voor humanisme

Wat vindt u kenmerkend voor humanisme ? Of: het meest waardevol ? Of: hoe zou u humanisme omschrijven ?

respect

vrijheid

zelf denkend en invoelend

gelijkwaardigheid

rechtvaardigheid

pluriform, niet dogmatisch

volwaardig mens zijn

zelfbeschikking

geloof in de mens

seculiere waarden

HV-Midden-Holland

5

Humanistische Verbond Eigentijds Humanisme

Drie elementen o centraal staat de mens

zijn waardigheid - zijn menselijke vermogens o is een politiek-moreel streven

naar een rechtvaardige samenleving o streeft naar een mooi persoonlijk leven

goed, zinvol

Twee gelijke inspiratiebronnen 1. het ideaal van een menswaardig bestaan voor allen 2. het ideaal van autonomie voor het individu

Zelf denken – samen leven

pdw: én persoonlijke ontplooiing

Kenmerkend voor het levensbeschouwelijk humanisme (HV) deze drie elementen samen

PdW: de drie rode draden

HV-Midden-Holland

6

Humanistische Canon Geschiedenis en actualiteit

35 vensters a) venster: bespreking thema b) werken: doorkijk o filosofen/denkers/schrijvers

doel: overzicht geven o geschiedenis en actualiteit o zelf verder lezen

‘Het’ humanisme ligt nergens vast o verschillen in visies

Drie hoofdlijnen – drie rode draden 1 . kritisch nadenken over eeuwig geachte waarheden

tegen dogmatisch denken Wetenschappelijke revolutie, Vrijdenkers

2 . een politiek-moreel streven naar sociale rechtvaardigheid

tegen intolerante krachten Mensenrechten, Verzet tegen dictatuur

3 . het ideaal van ontplooiing en vorming van het individu

vorming tot volledig mens Humanistische psychologie, Levenskunst

HV-Midden-Holland

7

Venster 1 – De Griekse Paideia (opvoeding) Het begin van het humanisme

De vijfde eeuw v.Chr. bloei van Athene en opkomst van democratie

Oude opvoeding gericht op de aristocratie

o leren doe je in de wereld van volwassenen

trainen van vaardigheden in sport en muziek o lichaamskracht, moed, plichtsgevoel, eergevoel

Nieuwe opvoeding opbloei van de stadstaat

o wiskunde, geneeskunde, geografie, geschiedenis, architectuur

volksvergadering en politieke functies o welsprekendheid - retorica – argumentatie

sofisten – rondtrekkende leraren o brengen rationele kennis - zijn kritisch op kennis 1 . o opvoeden wordt een vak

3 . Paideia: brede vorming van het individu

HV-Midden-Holland

8

Doorkijk - bij Paideia Paideia - de vorming tot volledig mens

1 Socrates (+ 470-400 v.Chr.) grondlegger van het humanisme

tegen dikdoenerij en autoriteit o probeerde mensen aan het denken te zetten - ken uzelf

bracht zijn leven door op de markt van Athene o wijsheid: wat is rechtvaardigheid, schoonheid, goed ? o maakte anderen het leven niet gemakkelijk 1. stel vragen bij vanzelfsprekendheden

2 Isocrates (+ 440-340) groot redenaar met eigen retorenschool

o paideia = lessen in retoriek, literatuur, politiek, moraal 2. opvoeden draagt bij aan emancipatie van het volk

3 Aristoteles (+ 380-320) deugdethiek – Ethica Nicomachea

o streef naar het juiste midden - om optimaal te functioneren o je vermogens ontwikkelen geeft voldoening - gepaste trots 3. haal het beste uit jezelf

HV-Midden-Holland

9

Venster 2 - Humanitas Wat de mens werkelijk tot mens maakt

Griekse cultuur komt ook in Rome derde en tweede eeuw v.Chr.

o politieke kringen bespreken Griekse filosofen

Cicero (+ 110-40 v.Chr.) werkt het begrip humanitas uit

o de mens: ken zijn beperkingen - is geen god o de mens onderscheidt zich van dieren

1. door zijn verstand en de taal die moet je ontwikkelen 2. kan de wereld betekenis geven en naar zijn hand zetten

humanitas is wat de mens tot mens maakt o menslievendheid - trek je het lot van de medemens aan o culturele vorming - de vorming tot menselijkheid

verbindt humanitas met de Romeinse filosofie van de Stoa o Stoa sluit een direct goddelijk ingrijpen in de wereld uit o in ethische aspecten is het de mens die handelt

2 . ga vriendelijk en beschaafd met elkaar om 3. ontwikkel je met literaire en filosofische thema’s

HV-Midden-Holland

10

Doorkijk - bij Humanitas De Stoïcijnse traditie

1 Seneca (+ 0-65) de beginselen van de Stoa

o laat je niet leiden door emoties o laat je niet van de wijs brengen door gebeurtenissen

waarop je geen invloed hebt

een sterk gevoel van empathie en inlevingsvermogen o ga met een lager geplaatste om zoals je wil dat een hoger geplaatste met jou doet o verplaats je in degene op wie je boos bent - de gulden regel

2. welwillend en vriendelijk tegenover elkaar 3. verfijndheid en eruditie; in één woord: humanitas

2 Marcus Aurelius (+120-180) de keizer die liever filosofeerde

Overpeinzingen o gaf zich opdracht voor zichzelf verantwoordelijkheid te nemen o laat je niet door anderen van de wijs brengen

stem af op je innerlijk kompas - volg de Universele Natuur en je eigen natuur

3. lezen, schrijven, discussie als middel tot levenswijsheid

HV-Midden-Holland

11

Venster 3 - Renaissance De oudheid herboren

Begint in 14e eeuws Italië Petrarca (+ 1300-1375) de vader van het humanisme

o de schoonheid en lichtheid van de Grieks-Romeinse cultuur o zoekt originele teksten - vooral Cicero

ethiek in het openbare leven > < corruptie en oorlog

15e en 16e eeuw - overig Europa accepteer geen interpretaties meer

o wetenschappelijke en filosofische bronnen waren in vergetelheid geraakt

Humanisme in de Renaissance - twee betekenissen 1) rond 1500: groep geleerden noemden zich humanisten o studia humanitatis: studie van de menselijke staat

2) in 1800: studies over Renaissance humanisme o een nieuwe visie op de mens: het seculiere en het zelfbewustzijn o ze respecteerden en stimuleerden de vermogens van de mens

1 . Renaissance: oorspronkelijke bronnen lezen 2. breng ethiek terug in het openbare leven 3. stimuleer het denken, het scheppen en de vrijheid van de mens

HV-Midden-Holland

12

De school van Athene Wandschildering van Rafael (1509) In het Vaticaan

De controverse o Plato wijst omhoog o Aristoteles wijst naar beneden

o Socrates staat met jongeren te praten o Diogenes trekt zich van niemand iets aan

HV-Midden-Holland

13

Doorkijk - bij Renaissance De menselijke waardigheid

1 Pico della Mirandola (+1470-1500) academische filosofie: geen plek voor menselijke morele problemen

humanistische artes liberales: wijsheid en deugd

Rede over de menselijke waardigheid Niets is bewonderenswaardiger dan de mens

niet vanwege de gebruikelijke argumenten - zijn scherpe zintuigen en onderzoekende geest - o Hem is bij de schepping een bijzondere plaats ten deel gevallen

de mens bepaalt naar eigen vrije wil zijn natuur de natuur van de andere schepselen ligt vast

3. de vrije wil: de mens heeft de vrijheid zichzelf te bepalen

2 Erasmus (+ 1465-1535) Bijbels Humanisme

terug naar de filosofie van Christus > < imitatie voor goede omgangsvormen en tolerantie 1. tegen schijnheiligheid en ongefundeerde autoriteit

2. humanisme en christendom gaan samen

HV-Midden-Holland

14

Venster 4 - Verlichting Het licht van de rede gaat schijnen

17e en 18e eeuw volgt op de toename van kennis sinds 16e eeuw

een stroming onder Europese intellectuelen willen de wereld in vrijheid bestuderen

en de samenleving opnieuw inrichten zetten zich af tegen kerk en autoriteiten

een proces van secularisering religie buiten de ethiek, politiek en wetenschap

Kritisch én constructief kritiek: op geloofsinstituten en onredelijkheid

constructief: nieuwe wetenschappelijke kennis nieuwe samenlevingsvormen

Radicale en Gematigd stroming Gematigde Verlichting: religie is geen direct opstakel voor vooruitgang

Radicale Verlichting: atheïstisch en anti-religieus

1. Vrijheid voor de wetenschap 2. rechtvaardigheid, democratie, mensenrechten

HV-Midden-Holland

15

Doorkijk - bij Verlichting Kennis is cruciaal voor het vrije individu

1 Encyclopédie (+1750-1770) Diderot en d’Alembert

alle kennis die over de wereld is verspreid verzamelen

het belangrijkste werk uit de Franse Verlichting 28 delen, 4.000 exemplaren verkocht

geeft het individu toegang tot kennis op het gebied van filosofie, wetenschap, techniek, kunsten ook etiquette, seksualiteit en hygiëne

menselijke kennis komt uit de mens zelf niet uit religie > < jezuïeten 1.+2. kennis om kritisch over de samenleving na te denken

2 Immanuel Kant (+1720-1800) Verlichting is ontkomen aan onmondigheid waaraan je zelf schuldig bent

vrijheid kunnen we niet waarnemen, maar als moreel handelende wezens moeten we uitgaan van een vrije wil

1.+3. heb de moed je van je eigen verstand te bedienen

HV-Midden-Holland

16

Venster 5 - Het Vrijdenken Van individuele daad naar een beweging

Individueel verzet tegen kerkelijke autoriteiten en dogma’s Klassieke oudheid Protagoras, Socrates

Renaissance: Erasmus, Copernicus

Verlichting: Spinoza, Bayle

Tweede helft 19e eeuw 1848: vrijheid van meningsuiting, vergadering, vereniging

1855: vrijdenkers tijdschrift – De Dageraad

1856: vereniging De Dageraad o aanvankelijk: deïstisch (Spinozisten) o vanaf 1860: atheïstisme dominant

doelstelling o waarheid zoeken aan de hand van de natuur en rede o onderlinge kennismaking bevorderen o praktisch meewerken aan 'het geluk der maatschappij tegen militarisme, nationalisme, kolonialisme

1. Zoeken naar waarheid zonder dogma 2. én compassie met de medemens

HV-Midden-Holland

17

Vensters met Vrijdenkers rond 1900

1 Sociale bewegingen arbeidersstrijd – parlementaire democratie - vrouwenkiesrecht

o Ferdinand Domela Nieuwenhuis (+ 1850-1920) o Aletta Jacobs (+ 1855-1930) o Pieter Jelles Troelstra (+ 1860-1930) 2. gelijke rechten - emancipatie bewegingen

2 Interbellum - Waakzaamheid Menno ter Braak (+1900-1940)

de rancuneuze mens: wil een zo eenvoudig mogelijk wereldschema een strijdtoneel van de ene groep tegen de andere groep

Anton Constandse (+1900-1985) o pacifisme, imperialisme, seksuele moraal en milieu

na WO-II o Algemeen Handelsblad – De groene Amsterdammer - VPRO radio o revoluties kunnen even gewelddadig worden als de regimes waartegen ze strijden 2. verzet tegen dictatuur

HV-Midden-Holland

18

Venster 6 - Georganiseerd humanisme Om de geestelijke weerbaarheid na de grote menselijke tragedie van WO-I en II

wederopbouw in een verzuilde samenleving

Humanitas direct na WO-II opgericht (mei 1945)

o maatschappelijk werk op humanistische grondslag o voor wie geen beroep wil doen op kerkelijke organisaties

Humanistisch Verbond (februari 1946)

grote strijd o een grote groep mensen heeft de kerk verlaten o zij hebben geen of een impliciet humanistische levensovertuiging o ze dreigen weg te glijden naar een geestelijk nihilisme o biedt hen een doordachte en zedelijk verantwoorde levensbeschouwing

kleine strijd o gelijke rechten voor de buitenkerkelijken als voor godsdienstigen

humanistische geestelijke verzorging, vormingsonderwijs e.d.

3 . De weerbaarheid van de buitenkerkelijke mens 2. om een menselijke samenleving

HV-Midden-Holland

19

Doorkijk - bij Georganiseerd humanisme Tegen levensbeschouwelijke onverschilligheid

1 Jaap van Praag (+ 1910-1980) van 1946 tot 1968 voorzitter de combinatie van Mythe en Rede

o mythe: de wereld van willen en streven – een scheppende kracht o rede: de ordenende instantie - objectiveert en beheerst driften

de verbinding tussen individu en werkelijkheid o opvoeding en vorming kunnen weerbaar maken tegen de chaotische werkelijkheid

het Humanisme heeft geen ideaal recept o wil altijd opzoek gaan naar verbetering 2.+3. humanistische ethiek gaat over zelfverwerkelijking en verbondenheid

2 Internationaal humanisme humanistische en ethische organisaties

o vooral in Europa, de VS en India

International Humanist en Ethical Union (IHEU, opgericht 1952) o 100 organisaties uit 30 landen

European Humanist Federation (EHF, opgericht 1991) o 55 humanistische en secularistische organisaties uit 22 landen 1.+ 2. accent op vrijheid van denken + mensenrechten

HV-Midden-Holland

20

Venster 7 - Humanismekritiek Aandacht voor de blinde vlekken

Kritiek – waarop ? Postmodernisten - vooral kritiek op de moderne cultuur o in de moderne cultuur staat de mens té centraal o teveel nadruk op de groei van de wetenschappelijke kennis

die vooruitgang teweeg zou brengen

De Canon onbehagen bij antropocentrisme is niets nieuws o 17e – 18e eeuw: Descartes, Kant - de grenzen van het menselijke kennen o 19e eeuw: Nietzsche, Freud - de beperkingen van de mens o 20e eeuw: Lévi-Straus, Althusser - de mens is eerder product dan schepper o en: Foucault, Derrida, Sloterdijk - de wisselwerking met wat de mens ontsnapt

Het weerwoord - kritiek op humanismekritiek wijst op het gevaar van relativisme en nihilisme o Jürgen Habermas - doe aan publieke debat - denk hard op met elkaar o Luc Ferry - praat over zingeving en het goede leven, streven naar wijsheid

1 .+2 . Niemand heeft de wijsheid in pacht

HV-Midden-Holland

21

Venster 8 – 20e eeuw humanisme We staan in een historisch context

Een ongodsdienstige levensbeschouwing die put uit een rijke traditie de Renaissance-humanist o streeft er naar iets moois te maken van het leven o christenen laat zich inspireren door de klassieke moraalfilosofie en letterkunde

de Verlichting-humanist o bijbel en traditie is geen toetssteen voor waarheid o veel christenen en joden wilden een redelijke godsdienst

verlichtingsdenkers: zowel vrijzinnigen als atheïsten

de Vrijdenker-humanist o 19e en 20e eeuwse vrijdenker ziet godsdienst als onzin

> < modern humanisme: ook redelijke opvattingen in andere levensbeschouwingen

Twee centrale gedachten in modern humanisme alle levensbeschouwingen zijn mensenwerk

o geven antwoord op existentiële vragen en helpen bij zingeving 3. alle mensen horen elkaar als gelijken te zien en te behandelen

o niemand kan bepalen hoe jij moet leven 1. o opkomen voor rechtvaardigheid en mensenrechten 2.

HV-Midden-Holland

22

Venster 8 – Modern humanisme Seculier humanisme én religieus humanisme

Kern van humanisme open, dialogisch en verdraagzame levensbeschouwing o erkenning van twijfel en feilbaarheid o openheid, waardering voor diversiteit

vind je ook binnen religies

het gelijkheidsbeginsel o keuze voor democratie o scheiding kerk en staat o mensenrechten (Universele Verklaring Rechten van de Mens)

vind je ook binnen religies

1+2+3 . Inclusief humanisme bij buitenkerkelijken en kerkelijken

De drie rode draden in het humanistisch denken 1. zelf denken 2. samenleven 3. persoonlijke ontplooiing

antwoorden zijn voorlopige antwoorden

HV-Midden-Holland

23

De hamvraag Brengt dit mijn denken verder ?

Griekse oudheid Paideia opvoeden draagt bij tot volledig menszijn

Romeinse oudheid Humanitas ga vriendelijk en beschaafd met elkaar om

Renaissance Menselijke waardigheid ligt in zijn vrije wil

Verlichting Durf te denken kennis is cruciaal voor het vrije individu

Vrijdenkers God noch autoriteit én compassie met de medemens

Oprichters Humanistisch Verbond heeft geen ideaal recept – is altijd opzoek naar verbetering

Voorbij de critici gevaar van relativisme praat met elkaar over zingeving, het goede leven, wijsheid

21e eeuw humanisme niet exclusief HV richt zich op buitenkerkelijken

óók humanisme binnen religies

HV-Midden-Holland

24

Tot slot

Zaterdag 28 oktober 2017

Duurzaamheidsdaggouda Van 11 tot 16 uur

in Coornhert Gymnasium organisatie HV en Raad van Kerken

volgende Humanistische Canon

dinsdag 3 oktober 2017 Venster: Duurzaamheid

De penningmeester stelt een bijdrage van 3 euro zeer op prijs

pdw/september 2017