Hazard perception in het verkeer bij mensen met DCD · Hazard perception in het verkeer bij mensen...
60
Hazard perception in het verkeer bij mensen met DCD WAAR KIJKEN ZE NAAR? Josse Vekeman Studentennummer: 01307497 Promotor: Dr. Frederik Deconinck Copromotor: Dr. Linus Zeuwts Begeleider: Silke De Waelle & Griet Warlop Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad master in de richting Lichamelijke Opvoeding en Bewegingswetenschappen Academiejaar: 2017 – 2019
Transcript of Hazard perception in het verkeer bij mensen met DCD · Hazard perception in het verkeer bij mensen...
Hazard perception in het verkeer bij mensen met DCD WAAR KIJKEN ZE NAAR?
Josse Vekeman Studentennummer: 01307497
Promotor: Dr. Frederik Deconinck
Copromotor: Dr. Linus Zeuwts
Begeleider: Silke De Waelle & Griet Warlop
Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad master in de richting Lichamelijke
Opvoeding en Bewegingswetenschappen
Academiejaar: 2017 – 2019
Inhoudstafel Inhoudstafel ..................................................................................................................................... III
Voorwoord ........................................................................................................................................ V
Abstract .......................................................................................................................................... VII
Literatuurstudie .................................................................................................................................. 9
1. Inleiding .................................................................................................................................. 9
2. DCD ........................................................................................................................................ 9
2.1. Benaming ..................................................................................................................................... 9
2.2. Diagnose en prevalentie ............................................................................................................ 11
2.3. Oorzaken ................................................................................................................................... 13
3. DCD en het visueel systeem ................................................................................................. 16
3.1. Basis visuele functies ................................................................................................................. 16
3.2. Oculomotoriek ........................................................................................................................... 17
3.3. Visuele cognitie ......................................................................................................................... 18
4. DCD in het verkeer ............................................................................................................... 22
4.1. Verkeer ...................................................................................................................................... 22
4.2. Situational awareness ............................................................................................................... 22
4.3. Reactietijd .................................................................................................................................. 24
4.4. Predictieve controle .................................................................................................................. 24
4.5. Hazard perception ..................................................................................................................... 25
4.6. Problemen bij mensen met DCD ............................................................................................... 25
5. Onderzoeksvraag en hypothesen........................................................................................... 27
Methode ........................................................................................................................................... 29
1. Deelnemers ........................................................................................................................... 29
2. Materiaal ............................................................................................................................... 30
3. Procedure .............................................................................................................................. 31
4. Analyse ................................................................................................................................. 31
4.1. Kijkgedrag .................................................................................................................................. 32
4.2. Reactietijd .................................................................................................................................. 32
4.3. Fietshistoriek ............................................................................................................................. 33
4.4. Prestatievariabelen ................................................................................................................... 33
4.5. Statistiek .................................................................................................................................... 33
Resultaten ......................................................................................................................................... 34
1. Fietshistoriek ......................................................................................................................... 34
2. Prestatie en ervaring .............................................................................................................. 37
3. Hazard perception test .......................................................................................................... 38
4. Rol van de timing van de eerste fixatie ................................................................................. 40
Discussie .......................................................................................................................................... 42
1. Fietshistoriek ......................................................................................................................... 42
2. Hazard perception test .......................................................................................................... 44
3. De rol van de timing van de eerste fixatie ............................................................................ 49
Verbeterpunten in de studie ............................................................................................................. 51
Conclusie ......................................................................................................................................... 52
Bijlagen ............................................................................................................................................ 53
Bijlage 1: Informed consent .................................................................................................................. 53
Bijlage 2: vragenlijst naar de fietshistoriek van de proefpersonen ....................................................... 55
Bijlage 3: determinanten kijkgedrag per video en per AOI ................................................................... 56
Bibliografie ...................................................................................................................................... 58
Voorwoord
Toen in september 2017 de onderwerpen voor de masterproeven werden voorgesteld, waren er
meteen twee die mijn aandacht trokken. Alle twee hadden te maken met de registratie van de
oogbewegingen van proefpersonen. De ene handelde over de oogbewegingen van klimmers, waarbij
goede klimmers zouden vergeleken worden met mindere klimmers, de andere had Developmental
Coordination Disorder als onderwerp. Het kijkgedrag van mensen heeft me altijd al verwonderd.
Waar kijk ik naar bij het tafeltennissen? Zonder te weten waar ik kijk, raak ik steeds weer het
balletje. Steeds weer? Laat ons ‘meestal’ zeggen.
Naast de lange interesse voor het kijkgedrag van mensen, had de doelgroep DCD een jaar eerder
mijn aandacht getrokken bij het kiezen van de onderwerpen voor de minor onderzoek. Geïntrigeerd
door deze nieuwe afkorting ging ik online op zoek naar extra informatie. De relatief hoge
prevalentie, de relatieve onbekendheid en de substantiële nadelen die met deze stoornis gepaard
gaan, wekten mijn interesse om bij te dragen aan de wetenschappelijke exploratie van deze
aandoening. Deze masterproef gaf me de kans om dat te doen.
Ik zou dan ook heel graag Professor Deconinck bedanken mij de kans te geven me in deze materie
te verdiepen. De deskundige begeleiding heeft me de afgelopen twee jaren niet alleen enorm veel
kennis bijgebracht over DCD, maar ook over het methodologische aspect van onderzoek. Zonder
zijn warme en motiverende ondersteuning was deze masterproef niet geworden wat ze nu is.
Naast Professor Deconinck zou ik graag Silke De Waelle en Griet Warlop bedanken voor de
begeleiding in het proces. Hun tips hebben deze masterproef naar een hoger niveau getild en hebben
mij geleerd niet te snel tevreden te zijn. Ik dank hen om altijd beschikbaar te zijn voor de grote,
maar ook kleine vragen en problemen. Hiernaast dien ik nogmaals Griet Warlop, maar ook Julie De
Clercq te bedanken voor het helpen met de dataverzameling, ook tijdens mijn Erasmus ervaring in
het tweede semester. Als laatste bedank ik mijn ouders, Griet Soetaert en Dirk Vekeman voor het
nalezen van de masterproef tot in de kleinste details, alsook mijn broer Jelle voor de hulp bij de
wetenschappelijke verwoording en Jasmine De Beir, mijn vriendin, voor de steun, niet alleen, maar
in het bijzonder bij de laatste loodjes.
Abstract
Introductie
Developmental Coördination disorder (DCD) is een ontwikkelingsstoornis die zich voornamelijk
uit in de motoriek. Mensen met DCD leren minder makkelijk nieuwe motorische vaardigheden aan.
Ze hebben bijvoorbeeld moeite met (leren) fietsen of het knopen van hun veters (Langaas et al.,
1998). Naast deze motorische problemen toonde onderzoek ook problemen aan op het vlak van het
visueel systeem wat betreft basis-functies, (Creavin et al., 2014; Karatekin, 2007), visuele cognitie,
(Karatekin & Asarnow, 1999; Wilson et al., 2017) en executieve functies (Sumner et al., 2018).
Executieve functies, visuele cognitie en basismotoriek van de ogen zijn van vitaal belang om
gevaren en botsingen in het verkeer waar te nemen en te vermijden, een proces dat hazard perception
heet. Het vermijden van botsingen en gevaren gebeurt, onbewust, via het model van Endsley dat
uitgaat van drie niveaus in het begrijpen van de wereld rond ons (Endsley, 1995). Gezien de
problemen die mensen met DCD al ervaren bij simpelere aanwijs- een oog-handcoördinatietaken
(Wilson et al., 2013), valt te verwachten dat een complexe taak als deze ook voor problemen zorgt.
Doelstellingen
Concreet wil deze masterproef nagaan of er verschillen bestaan tussen het kijkgedrag in het verkeer
van mensen met en zonder DCD. De variabelen die daarbij als belangrijk worden aangeduid, zijn
de eerste fixatie op een gevaar (duur en timing), het aantal fixaties op een gevaar, de gemiddelde
duur van deze fixaties en de totale fixatietijd. Hiernaast word de hypothese gesteld dat mensen met
een hogere motorische competentie en een langere fietservaring beter zullen scoren op de hazard
perception test (HPtest).
Methode
Om dit na te gaan werden negen mensen met en negen mensen zonder DCD uitgenodigd in het labo
voor een onderzoek dat uit twee delen bestond. Er was de motorische component, waarin de
participanten de MABC-2 dienden af te leggen om te peilen naar hun motorische competentie, en
de visuele component, waarin de participanten een hazard perception test aflegden op de computer,
terwijl een eye-tracker hun kijkgedrag mat. Hiernaast vulden alle participanten niet alleen de
vragenlijst van Kirby in, maar ook een vragenlijst die peilde naar de rol van de fiets in hun dagelijkse
leven (zie bijlage 2).
Discussie
De resultaten tonen aan dat er inderdaad verschillen zijn in het kijkgedrag in het verkeer tussen een
DCD en een controlegroep. Zo fixeren mensen met DCD een potentieel gevaar voor het eerst 650
milliseconden later dan hun tegenhangers in de controle groep én hebben ze een lager totaal aantal
fixaties op het gevaar. Ook de totale tijd die ze spenderen aan een fixatie op een gevaar is korter in
een DCD groep. Naast de resultaten op het vlak van het kijkgedrag blijkt dat fietservaring en
motorische competentie, in een DCD populatie, verband houden met de prestatie op de HPtest. Hoe
hoger competentie en ervaring, hoe beter de prestatie. In de controlegroep is dit verband niet
zichtbaar.
Praktische implicaties
Mensen met DCD aanleren risicovolle situaties sneller te herkennen en het blijvend stimuleren van
de motorische ontwikkeling van kinderen/jongeren met DCD zijn twee aspecten die het verkeer in
de toekomst veiliger zouden kunnen maken voor deze doelgroep.
9
Literatuurstudie
1. Inleiding
De titel van deze masterproef bevat twee belangrijke begrippen: ‘hazard perception’ en
‘Developmental Coordination Disorder’ of ‘DCD’. In deze inleiding worden beide begrippen kort
toegelicht, maar ze worden uitgebreider besproken verder in deze masterproef. Het eerste
belangrijke begrip is DCD, een stoornis die zich vroeg in de ontwikkelingsfase begint te
manifesteren en die (het aanleren van) eenvoudige taken, zoals veters knopen en fietsen, moeilijk
maakt. Het is een stoornis met een prevalentie van ongeveer zes procent bij jongeren en kinderen
onder de 18 jaar (Creavin et al., 2014; Karkling et al.,2017).
Met hazard perception wordt het inschatten van risico’s, in dit geval in het verkeer, bedoeld.
Wanneer men een auto of fiets door het verkeer stuurt, zal men om zich heen kijken om potentiële
gevaren te identificeren en te vermijden (Vansteenkiste et al., 2016; Zeuwts et al., 2017). Gezien de
problemen die mensen met DCD ervaren en die verder in deze masterproef worden toegelicht, is het
niet onmogelijk de hazard perception in deze doelgroep gebrekkig is. Deze masterproef vergelijkt
de hazard perception in het verkeer van mensen met DCD met deze van een controlegroep.
2. DCD
2.1. Benaming
Developmental Coördination disorder (DCD) is een ontwikkelingsstoornis die zich voornamelijk
uit in de motoriek. Mensen met DCD leren minder makkelijk nieuwe vaardigheden aan. Ze hebben
bijvoorbeeld moeite met (leren) fietsen of het knopen van hun veters (Langaas et al., 1998). Door
de jaren heen droeg deze stoornis verschillende namen, alvorens op Developmental Coordination
Disorder uit te komen. De historie rond de benaming van de stoornis geeft een goed beeld van
hetgeen ermee bedoeld wordt.
Door een gebrek aan een eenduidige definitie werden er door de verschillende instanties in
verschillende landen verschillende benamingen gebruikt voor DCD. Zo sprak men in Zweden over
‘Disorder of Attention and Motor Performance’, in Canada over ‘Physical Awkwardness’ en in Italië
10
over ‘Dispraxic’ (Henderson & Henderson, 2003). Het bekomen van een universele benaming lijkt
iets banaals, maar is wel degelijk relevant. De verschillende definities die in de jaren ‘90 in zwang
waren, zorgden voor verwarring in de wetenschappelijke literatuur (Henderson & Henderson, 2003).
Ondertussen bereikte de wetenschappelijke literatuur een consensus volgens de ‘Diagnostical and
Statistical Manual of mental disorders’ (DSM-5), die verder wordt besproken. In de praktijk is er
echter nog steeds verwarring tussen DCD en dyspraxie.
Zoals Rutter (1980) beschrijft, lijkt Developmental Coordination Disorder de aangewezen term. In
deze term, die uit 3 woorden bestaat, zit heel wat vervat. Het eerste deel ‘developmental’ wijst op 2
cruciale componenten. Eerst en vooral is er een biologische component, met daarin een tijdsaspect;
deze slaat op de oorsprong van gedrag door vorige ervaringen en door zowel externe als interne,
fysieke invloeden. De biologische component houdt echter ook meer in; hij bevat eveneens de
veranderingen aan het gedrag, onderhevig aan de momentane omgeving (Rutter, 1980). Tevens
maakt het gebruik van het label ‘developmental’ duidelijk dat er een onderscheid is tussen kinderen
met het onvermogen een vaardigheid te leren of het verliezen van vaardigheden.
Het woord Coordination is ook zorgvuldig gekozen. De ICD-10, een lijst van ziekten, beheerd door
de Wereldgezondheidsorganisatie, sprak in de discussie over naamgeving niet over een probleem
van coördinatie, maar over een probleem wat betreft het functioneren. Deze term laat echter de optie
open dat kinderen een lage motorische competentie hebben om andere redenen dan het niet kunnen
controleren van hun motorische systeem (Henderson & Henderson, 2003). Henderson en Henderson
(2003) poneren de term Coordination als betere optie. Hier zijn opnieuw meerdere definities en
gebruiken weer te geven. De definitie die het meest opportuun lijkt, bestaat uit volgende 4
componenten: een intentie, een spatio-temporele organisatie van een actie, het feit dat elke actie een
sequentie van bewegingselementen is, en ten vierde dat de acties dienen te worden aangepast
naargelang omgevingsfactoren. Deze 4 factoren vormen samen het concept coördinatie. (Henderson
& Henderson, 2003)
Developmental Coordination Disorder is dus een verstoring van het gebruik van het motorisch
systeem, waardoor een goede en vlotte coördinatie, gedefinieerd door de 4 voorgaande aspecten,
11
bemoeilijkt wordt. Dit komt vooral tot uiting bij het leren van een nieuwe taak. De oorzaken van
DCD zijn minder gekend. Beter gekend zijn de diagnostisering en prevalentie van DCD.
2.2. Diagnose en prevalentie
De meest correcte criteria voor de definiëring en diagnosticering van DCD vindt men terug in de
‘Diagnostical and Statistical Manual of mental disorders’, ofwel DSM-5. De DSM-5 is een
handboek, opgesteld door de American Psychiatric Association (APA), aan de hand waarvan
psychiatrische diagnoses kunnen worden gesteld. Dit handboek is de autoriteit wanneer het gaat om
het diagnosticeren van mentale problemen. Net zoals de meeste psychologische en psychiatrische
stoornissen wordt de diagnose van DCD gesteld op basis van een aantal gedragscriteria, bij gebrek
aan een biologische marker. Volgens DSM-5 wordt DCD aldus bepaald door volgende criteria:
1. De verwerving en uitvoering van motorische vaardigheden zijn substantieel
slechter dan kan worden verwacht gezien de chronologische leeftijd van het kind
en de kans op het leren en gebruiken van de motorische vaardigheid. Dit kan zich
uiten als onhandigheid, traagheid, onnauwkeurigheid, …
2. De moeilijkheden, beschreven in criterium 1, interfereren met activiteiten in het
dagelijkse leven, passend bij de chronologische leeftijd van de patiënt, en
beïnvloeden schoolse/academische productiviteit, beroepsactiviteiten en
activiteiten in de vrije tijd.
3. De symptomen van DCD starten vroeg in de ontwikkelingsfase.
4. De motorische problemen worden niet verklaard door een intellectueel of visueel
tekort en zijn niet te wijten aan een neurologische conditie die beweging
beïnvloedt.
Wanneer een kind aan alle vier deze criteria voldoet, krijgt het de diagnose van DCD. Eén van de
problemen met de diagnostisering van DCD is dat de vier criteria verspreid liggen over verschillende
domeinen van de geneeskunde. Criterium 1 bijvoorbeeld, wordt vastgesteld door een ergo- of
kinesitherapeut of een bewegingswetenschapper, met behulp van een gevalideerde testbatterij voor
motoriek, terwijl criterium 3 en 4 eerder worden vastgesteld door een arts (Missiuna et al., 2008).
12
Het is echter belangrijk voor een juiste diagnose dat elk criterium geëvalueerd wordt. Hiervoor zijn
enkele methodes ontwikkeld die dienen te worden gevolgd.
De motorische vaardigheden van het kind, criterium 1, kunnen worden getest met een testbatterij.
Vaak wordt hiervoor de Movement Assessment Battery for Children (MABC-2) gebruikt. De cut-
off waarde is hier een algemene score onder het 15e percentiel, of een score op een van de domeinen
onder het 5e percentiel. Zoals gezegd moet ook nog steeds aan de andere criteria worden voldaan
om van DCD te kunnen spreken.
De invloed van de motorische problemen, bewezen door de MABC-2, op het dagelijkse leven wordt
vaak bepaald via de MABC-2 Questionnaire, die naar deze invloed peilt. Een andere optie is een
interview af te nemen van het kind en zijn verzorger, met als focus de uiting van deze dagelijkse
problemen. Een andere mogelijke vragenlijst is de vragenlijst van Kirby, die in deze studie wordt
gebruikt. Deze vragenlijst peilt tevens naar de historie van de motorische problemen en hoe de
proefpersoon met deze problemen omgaat.
De twee laatste criteria worden vastgesteld door een arts. Indien nodig wordt er retrospectief
gevraagd naar de eerste herinnering van kinderen of ouders waarbij deze problemen tot uiting
kwamen.
De diagnose van DCD is dus een moeilijke diagnose. Het is een stoornis waar weinig aandacht aan
wordt gegeven. Voorgaand onderzoek geeft aan dat slechts 4% van de ergotherapeuten een sluitende
definitie van DCD kan geven aan de hand van de 4 besproken criteria uit het DSM-4, de recentste
versie van het DSM destijds (Baudinette et al, 2010).
Een ander ‘probleem’ wat betreft het stellen van de diagnose is de co-morbiditeit. DCD is een
multifactoriële aandoening en is sterk gelieerd aan bijvoorbeeld autisme en ADHD. Eerder
onderzoek toont aan dat 68% van de kinderen met motorische problemen meer dan 1 discrete
stoornis heeft (Henderson & Henderson, 2003). Een discrete stoornis is een duidelijk omlijnd en
benoemd probleem, zoals bijvoorbeeld autisme. Een kind met meer dan 1 discrete stoornis heeft
bijvoorbeeld zowel autisme als DCD.
13
Tegenwoordig zijn ergotherapeuten beter bekend met DCD en weten ze ook op welke manier ze
een kind het beste testen, al zijn ze niet helemaal bekend met de meest recente richtlijnen. Opvallend
is vooral dat vele ergotherapeuten foute cut-off waarden gebruiken, en zo DCD gevallen missen
(Karkling et al., 2017). Wanneer ergotherapeuten het kind doorverwijzen naar een arts blijkt het
probleem daar nog groter te zijn: huisartsen zijn vaak minder bekend met DCD of geloven niet in
de diagnose (Karkling et al., 2017).
Door de mindere kennis van de 4 criteria, beschreven in DSM-5, is het lastig om een correct cijfer
te geven wat betreft de prevalentie van DCD. Zwicker et al. (2012) geeft aan dat de prevalentie van
DCD volgens verschillende studies schommelt tussen de 1,4 en 19% van de schoolgaande jeugd.
Dezelfde cijfers komen naar voor uit het populatie-gebaseerd onderzoek van Creavin et al (2012),
die meer dan 7000 kinderen includeerde in zijn studie (Creavin et al., 2014; Zwicker et al., 2012).
Het verschil in gerapporteerde waarden zou volgens hen te wijten zijn aan een interpretatie van de
4 criteria, die kan verschillen van onderzoeker tot onderzoeker, of het onvoldoende controleren
ervan. De meest gerapporteerde prevalentie van DCD ligt rond de 5-6% van de schoolgaande jeugd.
De geslachtsratio bedraagt 3:1, met de jongens in de meerderheid. Dit betekent dat jongens 3 keer
meer kans hebben op DCD dan meisjes. Deze cijfers, gecombineerd met de cijfers van ‘statbel’,
geven weer dat er in België 137.678 jongeren onder de 18 jaar DCD hebben. Het is met andere
woorden een stoornis die niet als onbelangrijk moet worden beschouwd. Het is een stoornis die de
aandacht van dokters en academici verdient.
2.3. Oorzaken
De etiologie van DCD is tot op de dag van vandaag onduidelijk. Vele onderzoeken buigen zich over
de oorsprong van de problemen die mensen met DCD ervaren en doen dit vanuit verschillende
invalshoeken. Deze onderzoeken focussen op een grote diversiteit aan taken, maar deze taken
kunnen wel in clusters worden ingedeeld naargelang de onderliggende mechanismen die deze taken
mogelijk maken. Zo voert men vooral onderzoek naar 3 elementen: predictieve controle,
basiscoördinatie en timing, en executieve functies (Wilson et al., 2013). Recente studies maken
gebruik van medische beeldvorming en komen tot een aantal interessante bevindingen wat deze 3
elementen betreft. Aangezien deze niet binnen de focus van deze thesis vallen, verwijs ik graag naar
de review van Wilson et al. (Wilson et al., 2017).
14
2.3.1. Predictieve controle
Mensen die een actie plannen, maken zich een voorstelling van de lichaamspositie tijdens en na de
actie. We voorspellen zo wat we zullen zien en wat we zullen voelen. Dit heet predictieve controle
(Davidson & Wolpert, 2005; Wilson et al., 2013). Het lichaam gebruikt deze techniek zodat het niet
moet wachten op de tragere sensomotorische feedback. Deze vorm van feedback krijgen we door
hetgeen we zien en voelen tijdens een actie zelf. Als we tijdens het uitvoeren van de actie merken,
door de sensomotorische feedback, dat we niet uitkomen wat of waar we dachten uit te komen, dan
corrigeren we. Dit is de online controle. Een andere vorm van controle is dus de predictieve controle.
Ons lichaam kan namelijk de uitkomst van een beweging voorspellen door een intern actiemodel op
te stellen, dit model komt tot stand door ervaring; wanneer een actie lukt, wordt het model bevestigd,
als de actie mislukt, zal het model worden gecorrigeerd. Een reeks van experimenten uitgevoerd
door Wilson et al. (2013) zoals reik- en grijptaken, wijzen en tracking, toont aan dat kinderen met
DCD moeite hebben met deze mechanismen. Op korte termijn uit zich dit in een trage, minder
accurate beweging. Dit komt doordat deze kinderen hun beweging en de uitkomst ervan niet kunnen
voorspellen. Daarom bouwen ze een grotere veiligheidsmarge in én vallen ze terug op de tragere
sensomotorische controle. Het spreekt voor zich dat deze problemen dagdagelijks tot uiting komen
bij het uitvoeren van voor normale kinderen zeer eenvoudige taken, zoals bijvoorbeeld fietsen of
veters knopen. Op lange termijn zien we dat kinderen met DCD maar moeizaam interne
actiemodellen aanleren, aanpassen en aanwenden (Wilson et al., 2013). Wanneer een gezond iemand
tweemaal dezelfde beker oppakt, zal de beweging geautomatiseerd zijn (Wilson et al., 2013). Bij
iemand met DCD is dit helaas niet het geval. Volgens Wilson et al. (2013) is de reden hiervoor te
zoeken bij de onnauwkeurige agonist-antagonist activatie bij mensen met DCD. Wanneer deze
coördinatie niet optimaal is, werkt de ene spier de andere tegen. Deze koppelingen tussen agonist
en antagonist hebben, net zoals de interne actiemodellen, hun oorsprong in het cerebellum.
Ook belangrijk om te weten is dat mensen hun acties plannen aan de hand van visuele informatie,
die dus onlosmakelijk verbonden is met het ageren in het dagelijkse leven. Er zijn verschillende
verbanden tussen de verwerking van visuele informatie en het plannen van een actie. Wanneer een
gezonde persoon een actie plant, doet hij dit indien mogelijk aan de hand van informatie die op
voorhand werd gegeven. Zo zal hij een taak, die steeds dezelfde is, kunnen plannen aan de hand van
eerdere ervaringen bij het uitvoeren van deze taak. Terwijl hij de taak uitvoert, zal hij echter nog
15
steeds visuele informatie krijgen en verwerken. Deze online informatie wordt gebruikt voor het
bijsturen van de initieel geplande beweging. Onderzoek spreekt eveneens over een derde soort van
informatieverwerking; namelijk de ‘rapid online correction’. Dit systeem stuurt bewegingen bij aan
de hand van de voorspelde en de reële lichaamspositie (De Oliveira, Billington, & Wann, 2014). Zo
goed als alle dagdagelijkse activiteiten maken gebruik van deze drie controle systemen. Het is dus
cruciaal dat deze goed functioneren.
2.3.2. Ritmische coördinatie en timing
Onderzoek geeft weer dat kinderen met DCD zeer slecht zijn in klappen op een extern bepaald ritme,
hand-voet coördinatie en uni- en bimanuele vingertapping. Dit is volgens onderzoekers te wijten
aan een probleem met ritmische coördinatie en timing (Wilson et al., 2013). Men ziet dat de
bewegingen van mensen met DCD minder vloeiend en efficiënt zijn. Het lijkt wel alsof ze de
basiscomponenten van de beweging, ruimte en tijd, niet kunnen samenbrengen. Ook
interceptietaken vormen een probleem bij mensen met DCD, de coördinatie tussen
lichaamsbeweging en een externe stimulus verloopt dus allerminst optimaal. Deze vaststelling zou
belangrijk kunnen zijn wanneer we het gedrag van mensen met DCD bekijken in een
verkeerssetting. De hypothese die door Wilson et al. (2013) wordt geformuleerd is dat de intra- en
interledemaat koppeling en stabiliteit verstoord is door een dysfunctie op corticocerebellair niveau.
Bij een cerebellaire dysfunctie zien we inderdaad problemen met timing, prediciteve controle, fijne
motoriek en executieve functie. Deze bevindingen wijzen op de aanwezigheid van
snelheidsbeperkende factoren ten opzichte van een normale motorische ontwikkeling.
2.3.3. Executieve functies
Executieve functies zijn de hogere controlefuncties van het brein, waaronder het werkgeheugen,
inhibitiecontrole en executieve aandacht. Onderzoek, zoals dat van Gilger (2001) toont aan dat deze
executieve functies minder werken bij mensen met DCD.
De mate en het patroon van zowel de cognitieve als motorische dysfuncties (waaronder predictieve
controle, coördinatie en timing en executieve functies) suggereren een atypische breinontwikkeling
(Gilger, 2001). Gilger (2001) geeft aan dat de waargenomen dysfuncties, verspreid over zoveel
modaliteiten en condities, wellicht een bijproduct zijn van algemene problemen in corticale
16
maturatie. Deze zou bij kinderen met DCD niet optimaal verlopen (Wilson et al, 2013).
Dit argument geeft echter geen duiding bij mogelijke, specifieke oorzaken. Wilson et al. opperen de
oorzaak te gaan zoeken binnen interactieve specialisatie. Vertrekkend uit het interactieve
specialisatiemodel van de hersenen beschrijven ze twee theorieën. De eerste optie die ze voorstellen
is dat de problemen in executieve functies te wijten zijn aan het feit dat bepaalde neurocognitieve
en neuromotorische systemen niet naar behoren werken. Ze poneren daarbij de stelling dat dit te
wijten is aan intrinsieke maturatiefactoren. Een tweede mogelijkheid die zij naar voor schuiven zegt
dat het achterlopende brein niet voldoende leerervaringen heeft meegemaakt om een efficiënte
koppeling tussen de subsystemen mogelijk te maken.
3. DCD en het visueel systeem
Visuele informatie is belangrijk voor het plannen, uitvoeren en bijsturen van menselijk gedrag.
Grosso modo zijn drie belangrijke processen betrokken bij het verwerven en verwerken van visuele
informatie: (1) basis visuele functies, (2) oculomotoriek of het bewegen van het oog, en (3) de
hogere visuele verwerkingsprocessen. Voorgaand onderzoek suggereert een duidelijk verband
tussen het hebben van DCD en visuele problemen (Sumner et al., 2018; Wilson & McKenzie, 1998;
Wilson et al., 2013). Creavin et al. (2014) achten het visuele aspect zo belangrijk dat ze zelfs
suggereren het mee te nemen in de diagnostisering van DCD, of het minstens extra aandacht te
schenken bij kinderen met DCD (Creavin et al., 2014). Langaas et al. (1998) suggeren hetzelfde,
maar benadrukken dat het onduidelijk blijft of de visuele problemen een oorzaak zijn van DCD. Het
zou evengoed mogelijk zijn dat de visuele problemen een uiting zijn van de neurologische beperking
die in DCD resulteert, dan de oorzaak van de stoornis (Langaas et al, 1998).
3.1. Basis visuele functies
Basis visuele functies zijn het begin van een goedwerkend visueel systeem. Tot deze functies
behoren de positie van de ogen, het dieptezicht en dergelijke meer (Creavin et al., 2014). Het
onderzoek van Creavin et al. (2014) waaraan meer dan 7000 kinderen deelnamen, beschrijft een
verband tussen het hebben van DCD en problemen met de ogen. Zo geven ze aan dat 1 op 4 kinderen
met DCD een gebrekkig dieptezicht heeft. Daarnaast lijken strabismus (scheel kijken), refractieve
17
fouten en binoculaire functie hoger vertegenwoordigd te zijn bij kinderen met DCD dan bij de
controlegroep (Creavin et al., 2014).
3.2.Oculomotoriek
3.2.1. De fovea
Een eerste voorwaarde voor een goede visuele functie is de oculomotoriek. De oculomotoriek
beschrijft de processen die instaan voor het aansturen van de oogspieren. Het oog heeft maar een
beperkte oppervlakte waarin het scherp ziet, de fovea genaamd. Het is bijgevolg de bedoeling om
het voorwerp waarover je informatie wil op deze fovea te brengen. Dit doen we aan de hand van
fixaties, saccades en wat men in het Engels noemt: smooth pursuit (Sumner et al., 2018).
3.2.2. Fixaties, saccades en smooth pursuit
Normaal kijkgedrag is een combinatie van saccades en fixaties, aangezien onze anatomie het
onmogelijk maakt het oog in een vloeiende beweging te laten bewegen. Kijken naar een stilstaand
voorwerp is een fixatie. We richten ons ogen bijvoorbeeld op een geparkeerde auto waar we naast
moeten rijden. Vervolgens kijken we naar het stoplicht om te kijken of dat op groen staat. Deze
sprong noemt men een saccade. Wanneer we het stoplicht naderen, zien we een andere auto die met
een zekere snelheid het kruispunt oversteekt. Om een botsing te vermijden volgen we de auto met
onze ogen, we houden hem op de fovea, dit is de ‘smooth pursuit’. Wanneer de auto te snel gaat om
vlot te kunnen volgen, zullen we opgelopen achterstand inhalen met behulp van compensatoire
saccades (Karatekin, 2007). Wanneer we bijvoorbeeld in een verkeerssituatie komen waar we
visuele informatie nodig hebben, zullen voorgaande mechanismen worden geïntegreerd om zo veel
mogelijk nuttige informatie te vinden. Karatekin (2007) beschrijft de modaliteiten: men maakt 3-4
saccades per seconde, en fixeert ertussenin 300-400 milliseconden. In deze korte fixatieperiode
beslissen we waar we vervolgens naar zullen kijken.
3.2.3. Problemen bij mensen met DCD
Het is belangrijk om te weten waar de tekorten bij mensen met DCD zich manifesteren. Een eerste
stap is het onderzoeken van de oculomotoriek van mensen met DCD en deze te vergelijken met hun
typisch ontwikkelende tegenpolen. Men kon bij een grondige analyse van het ‘smooth pursuit’
patroon opmerken dat kinderen met DCD minder tijd besteden aan het effectief volgen van het
18
target, iets wat zowel voor trage als snelle targets geldt. Dit compenseren ze door anticiperende
saccades te maken. Dit zijn saccades waarbij men het target ‘voorbijsteekt’ (Sumner et al., 2018).
De smooth pursuit is bij mensen met DCD dus niet even goed als bij mensen zonder DCD.
3.3. Visuele cognitie
3.3.1. Interpreteren van wat men ziet
Alle basis visuele functies en de oculomotoriek, die automatisch gebeuren terwijl we bijvoorbeeld
met een auto een kruispunt naderen, leveren informatie. Deze informatie wordt naar de hersenen
gestuurd, waar er betekenis aan wordt gegeven. Een naderende auto betekent bijvoorbeeld gevaar,
wat zal zorgen voor de motorische respons van het afremmen. Het zijn dus een reeks hogere visuele
processen die ervoor zorgen dat we zullen afremmen, en niet het zien van de auto op zich.
3.3.2. Visuele aandacht
Het begrip visuele aandacht geeft aan hoe goed we onze aandacht bij een relevante stimulus kunnen
houden (Karatekin, 2007). Visuele aandacht is meetbaar aan de hand van het aantal fixaties in
relevante gebieden van het visuele veld. Karatekin & Asarnow (1999) toonden bijvoorbeeld aan dat
mensen met schizofrenie minder fixaties hadden op relevante gebieden, maar niet meer op
irrelevante gebieden. Dit proces kwam vooral voor wanneer de onderzoeker vroeg om de
gebeurtenissen op de testbeelden te beschrijven. Dit zou te wijten zijn aan het staren van mensen
met schizofrenie en duiden op een probleem met visuele aandacht (Karatekin & Asarnow, 1999).
Een belangrijk proces in verband met visuele aandacht dat tevens deel uitmaakt van de
oculomotoriek, is de anti-saccade, een top-down proces. Dit is een maatstaaf voor inhibitiecontrole,
dat deel uit maakt van de executieve functies. Een anti-saccade is het negeren van een irrelevante
stimulus teneinde de relevante te kunnen blijven volgen. In ons vorig voorbeeld: een grote vogel
vliegt voorbij terwijl we de snelheid van de voorbijkomende auto aan het inschatten zijn. De vogel
is in deze irrelevant, dus blijven we fixeren op de auto.
3.3.3. Werkgeheugen
Visuele aandacht brengt bepaalde stimuli naar het visuele werkgeheugen. Dit werkgeheugen heeft
een beperkte capaciteit (Granholm et al., 1997; Pratte et al., 2017). Deze beperkte capaciteit maakt
het belangrijk de juiste stimuli op te slaan en te gebruiken. Onderzoek toont aan dat het
19
werkgeheugen bijdraagt aan het vermijden van een botsing door visuele perceptie te ondersteunen,
door op het geheugen gebaseerde saccades mogelijk te maken en door het representeren van auto’s
en het berekenen van de waarschijnlijkheid op botsing (Hardiess et al., 2013; Martin et al., 2007).
Het werkgeheugen ondersteunt bijvoorbeeld de visuele perceptie door een beeld te representeren
van de uit te voeren taak en de eerder geziene stimuli (Martin et al., 2007). Het kan er ook voor
zorgen dat je een saccade maakt naar een fietser die je eerder had gezien. Het visueel werkgeheugen
is dus een belangrijk hulpmiddel in het verkeer.
3.3.4. De ventrale en dorsale stroom
Sinds 1992 is er in onderzoek sprake van 2 aparte delen in het menselijke visuele systeem, zijnde
de ventrale en de dorsale stroom (Goodale & Milner, 1992). Deze ‘stromen’ zijn neurologische
netwerken waarbinnen visuele informatie wordt verwerkt. De ventrale stroom staat in voor de
“wat”-vraag. Het geeft betekenis aan de stimulus en zorgt voor een perceptie en interne representatie
ervan in het werkgeheugen. De dorsale stroom daarentegen verzorgt de “hoe”-vraag. Het zorgt voor
een snelle link tussen perceptie en motorische actie (Baugh & Marotta, 2007; Cheng et al., 2014;
Zeuwts et al., 2016). Meer concreet identificeert de dorsale stroom manipuleerbare voorwerpen en
de ruimtelijke eigenschappen ervan, zonder het voorwerp zelf of de functie ervan te identificeren
(Milner, 2017). Recent onderzoek suggereert echter dat deze stromen niet helemaal op zichzelf
staan. Zo maakt de ventrale stroom een perceptie en interne representatie van een voorwerp en geeft
deze door aan de dorsale stroom voor actie. Het geeft als ware de betekenis van een stimulus door
en geeft ons zo een reden tot motorische actie op de stimulus (Janssen et al., 2018; Milner, 2017).
3.3.5. Problemen van mensen met DCD
Een fixatietaak, gebruikt door Sumner et al. (2018) toonde aan dat kinderen met DCD moeite hadden
met het negeren van irrelevante prikkels, of dus met inhibitiecontrole en visuele aandacht (Sumner
et al., 2018). Zo deden de kinderen met DCD een hoog aantal saccades weg van het target, in
tegenstelling tot hun typisch ontwikkelende leeftijdsgenoten. Dit is te wijten aan een gebrek aan
onderdrukking van de neuronen verantwoordelijk voor deze saccades (Ross et al., 1998). Dit is een
top-down cognitief controle probleem, en maakt deel uit van de hogere visuele processen. Het is
opvallend dat kinderen met DCD hier slechter op scoren dan kinderen die aanzienlijk jonger zijn,
aangezien inhibitiecontrole typisch verbetert naarmate de maturiteit toeneemt (Sumner et al., 2018).
20
We zien dus dat de visuele aandacht van mensen met DCD niet even goed is als deze van mensen
zonder DCD (Sumner et al., 2018). De onderzoeken van Langaas et al. (1998) en Sumner et al.
(2018) duiden ook aan dat mensen met DCD moeite hebben met het controleren van de
oogbewegingen, resultaten die door ander onderzoek bevestigd worden (Robert et al., 2013). Het
aansturen van de oogspieren gaat minder vlot, waardoor fixaties instabiel worden. Door deze
onstabiliteit verwachten we meer herhaalde fixaties op verschillende voorwerpen/gebeurtenissen.
Uit onderzoek van Langaas et al. (1998) bleek ook dat er puur op basis van de registratie van
oogbewegingen een onderscheid kan worden gemaakt tussen kinderen met DCD en normaal
ontwikkelende kinderen. De resultaten tonen aan dat kinderen met DCD een object met de ogen
volgen op basis van predictieve controle, maar dat dit predictief model gebrekkig is en de
synchronisatie van het model met de werkelijkheid niet klopt (Langaas et al., 1998).
Eerder onderzoek naar de visuele cognitie heeft de werking van de drie bestaande informatie-
verwerkingssystemen onderzocht door bij een simpele sturingstaak de stroom van visuele informatie
te beïnvloeden (De Oliveira et al., 2014; De Oliveira & Wann, 2010; Wilmut & Wann, 2008). De
condities verschilden van elkaar in timing van visuele informatie. De korte conditie testte het
reactieve respons systeem; de visuele informatie was slechts 125ms voor de eigenlijke actie
beschikbaar. De middellange condities testten de grenzen van de online controle uit. Bij deze
conditie is de informatie zichtbaar op 250-750ms voor de eigenlijke actie. De lange conditie ten
slotte, peilt naar de capaciteit om planning en online controle te combineren om tot een goede
uitvoering te komen. De resultaten van De Oliveira en Wann (2010) wijzen erop dat de populatie
met DCD geen opzienbarende problemen heeft met het plannen van een actie, noch met de online
controle ervan. Zowel in de korte als in de middellange conditie presteerden deze mensen niet
significant minder goed dan hun ‘gezonde’ evenknie. Er dook echter wel een significant verschil op
wanneer de resultaten op de lange conditie werden vergeleken. De resultaten toonden aan dat
mensen met DCD deze conditie significant minder goed uitvoerden dan de controlegroep. Daaruit
kan men besluiten dat het probleem bij mensen met DCD niet ligt aan de verwerking van visuele
informatie op zich, maar eerder aan de integratie van de verschillende verwerkingssystemen (De
Oliveira & Wann, 2010). Dit wijt men aan een atypische, eventueel vertraagde, breinontwikkeling
(Gilger, 2001).
21
Onderzoek toont eveneens aan dat mensen met DCD problemen hebben met het visuele
werkgeheugen (Alloway & Archibald, 2009). Deze problemen uiten zich in het verwerken en
opslaan van informatie. Hierdoor valt een belangrijk hulpmiddel om zich in het verkeer te
verplaatsen gedeeltelijk weg. Het is tevens het werkgeheugen dat een grote rol speelt in het leren
van nieuwe vaardigheden, zoals autorijden en fietsen (Alloway & Archibald, 2009).
22
4. DCD in het verkeer
4.1. Verkeer
Verkeer is een georganiseerde chaos. In deze chaos is overal informatie of “cues” te zien die elkaar
in snel tempo opvolgen. Om je veilig door deze chaos te begeven moet je de juiste cues goed
interpreteren, er een betekenis aan geven en er de juiste actie tegenover zetten (Zeuwts et al., 2016).
Een automobilist kan de intenties van een fietser bijvoorbeeld goed inschatten aan de hand van de
hoofdbewegingen van deze fietser (Walker & Brosnan, 2007). Deze hoofdbewegingen zijn cues
voor de automobilist. Ervaring in het verkeer, maar ook het visuele systeem is dus cruciaal voor het
analyseren en interpreteren van deze cues. Aangezien, zoals hierboven besproken, het visueel
systeem voor problemen zorgt bij mensen met DCD, kunnen we verwachten dat deze problemen
ook in het verkeer een rol zullen spelen. In wat volgt zullen we enkele belangrijke concepten uit het
verkeer toelichten, met de focus op het visuele aspect.
4.2. Situational awareness
4.2.1. Definitie
Situational awareness (SA) is een adaptief, extern gericht bewustzijn (Smith & Hancock, 1995). SA
veroorzaakt een gedrag dat gericht is naar een extern doel, vandaar de beschrijving als zijnde
adaptief en extern gericht. SA is eigenlijk de constante in de perceptie-actie koppeling van een
persoon (Smith & Hancock, 1995). Het zijn de omgevingsfactoren en hun verbanden die via de SA
tot een betekenisvolle actie leiden. SA wordt verder uitgewerkt en opgedeeld door het model van
Endsley (Endsley, 1995) (zie figuur 1). Volgens dit model bestaat SA uit 3 verschillende niveaus,
namelijk perceptie, begrip en projectie.
23
Figuur 1: het model van Endsley (uit Endsley, 1995).
4.2.2. Model van Endsley
Op het eerste niveau dient de persoon zich bewust te zijn van de (relevante karakteristieken van de)
objecten in zijn omgeving, maar ook van zichzelf (Endsley, 1995). Een automobilist dient zich dus
bewust te zijn van een andere auto, diens dynamiek en kleur. Een politiewagen met sirenes zou
namelijk voor een andere situatie kunnen zorgen dan een normale personenwagen. Het bewust
worden van de objecten en hun kenmerken in de omgeving, gebeurt door het bewegen van de ogen.
Waar en hoelang men naar iets kijkt, wordt het kijkgedrag genoemd en het wordt gemeten aan de
hand van fixaties en saccades (Zeuwts et al., 2017). Visuele aandacht speelt hier ook een belangrijke
rol, aangezien men via visuele aandacht keuzes maakt naar de volgende fixatie toe.
Het tweede niveau in het model van Endsley om te kunnen spreken van SA is het begrijpen van de
situatie (Endsley, 1995). Het is niet voldoende de snel naderende politiewagen te zien, men moet er
ook de juiste betekenis aan geven: men zal beseffen dat men opzij moet gaan om de politiewagen te
laten voorbijrijden. De objecten die we in de omgeving hebben waargenomen, vormen patronen die
wij moeten kunnen zien in een soort holistische afdruk van de omgeving (Endsley, 1995). Deze
eigenschap wordt mede mogelijk gemaakt door een samenwerking tussen de ventrale en de dorsale
stroom. Een geheel begrip van de situatie wordt mogelijk gemaakt door het werkgeheugen dat eerder
geziene cues tijdelijk opslaat.
24
Het derde niveau in het model van Endsley gaat erom een projectie te maken van de toekomstige
status van de omgeving. Dit kan men pas doen na het doorlopen van de eerste twee niveaus; door
het kennen van de plaats van de objecten en de betekenis ervan in de gegeven situatie (Endsley,
1995). Na het zien van de politiewagen, en het beseffen dat je daarvoor aan de kant moet, zal je
inschatten op welke plaats je het beste staat om de politiewagen het gemakkelijkst door te laten.
Deze inschatting, die predictieve controle vereist, zal uiteindelijk de basis zijn van je beslissing en
je verdere koers bepalen.
Het is op deze manier dat men mogelijke toekomstige gevaren en botsingen voorspelt. Een
belangrijk proces dat hazard perception, of risicoperceptie, wordt genoemd, en de basis is van deze
thesis.
4.3. Reactietijd
Nadat we uit de chaos de juiste stimuli hebben geselecteerd, en we (onbewust) het model van
Endsley hebben toegepast, komt het erop aan tijdig te reageren. De reactietijd is de tijd tussen het
zich voordoen van het gevaar en het reageren erop (Zeuwts et al., 2017). Wanneer je anticipeert op
een gevaar, zal deze reactietijd negatief zijn. Het spreekt voor zich dat een trage reactietijd in het
verkeer gevaarlijk kan zijn.
4.4. Predictieve controle
Als we een tijdlijn zouden maken, met het moment dat we afremmen voor een bocht als nulpunt,
dan zullen deze cues zich op verschillende momenten openbaren. Sommige cues zullen we 30
seconden voor het nulpunt zien, andere maar 5 seconden ervoor. Het is de bedoeling deze cues, op
verschillende momenten zichtbaar, samen te voegen en een voorspelling te maken van hetgeen staat
te gebeuren (Peter H. Wilson et al., 2012). Deze predictieve controle is sterk gelinkt aan hazard
perception, de mogelijkheid om de komende weg te lezen en eventuele toekomstige problemen te
herkennen (Zeuwts et al., 2017). Eerder besproken onderzoek toonde al aan dat de integratie van
informatie die op verschillende momenten werd gegeven bij mensen met DCD problematisch is (De
Oliveira & Wann, 2010).
25
4.5. Hazard perception
Hazard perception of risicoperceptie is het inschatten van mogelijk gevaar, in ons geval in het
verkeer (Zeuwts, 2016). Het inschatten van deze gevaren is meer dan enkel het zien ervan. Zoals
het model van Endsley zegt, is het na het zien ervan belangrijk de concrete betekenis van het gevaar
te achterhalen en er een gepaste reactie op te verzinnen aan de hand van een representatie van de
toekomstige situatie (Endsley, 1995). Ruwweg zijn er twee grote ‘soorten’ van gevaren: de open
gevaren en de latente gevaren (Vlakveld, 2011). De ‘open’ gevaren zijn deze die zichtbaar zijn; een
voetganger aan het zebrapad. De latente gevaren zijn gevaren die je niet kan zien, maar er eventueel
wel kunnen komen. Zo kan er een voetganger van achter een geparkeerde auto wandelen. Het
herkennen van zowel de open als de latente gevaren is cruciaal om zich veilig door de
georganiseerde chaos, die verkeer is, te bewegen.
Behalve wanneer men anticipeert op een gevaar wordt een reactie altijd vooraf gegaan door het
fixeren van het gevaar. Eerder onderzoek toont aan dat mensen met mindere motorische capaciteiten
bij het vangen van een bal deze bal later (en korter) fixeren dan mensen met een hoge motorische
capaciteit (Wilson et al., 2012). Deze taak betreft een smooth pursuit taak, waarbij de bal wordt
gevolgd met de ogen alvorens hem te vangen. Het verschil zichtbaar tussen deze groepen hing niet
af van de modaliteiten (snelheid, curve) van de te vangen worp. Ze waren dus inherent aan het
individu (Wilson et al., 2013). Het valt te verwachten dat mensen met DCD, en dus met een lagere
motorische capaciteit ook last hebben van dit deficit, maar dit werd nog niet nader onderzocht. Het
onderzoek van Wilson (2013) wees uit dat de groepen met een lagere motorische capaciteit, met dus
een latere eerste fixatie ook de groepen waren met het slechtste vangpercentage. Ook in het verkeer
zouden deze tekorten wel eens relevant kunnen zijn.
4.6. Problemen bij mensen met DCD
Mensen met DCD hebben problemen in verschillende aspecten van het dagelijkse leven. Deze thesis
is gelimiteerd tot de problemen die een (verklarende) impact zouden kunnen hebben op hoe men
zich gedraagt bij het inschatten van gevaren in het verkeer. Andere problemen, hoewel mogelijk
interessant, komen hier niet aan bod.
26
4.6.1. Model van Endsley en DCD
De bevindingen over het ‘gaze behaviour’ bij mensen met DCD zijn tegenstrijdig. Een studie in
2008 liet proefpersonen een vast punt fixeren terwijl een ‘cue’ blauw werd in het perifeer zicht.
Slechts wanneer deze cue groen werd, mocht men deze fixeren en met de hand grijpen. Deze studie
vond geen verschil in de snelheid saccades tussen mensen met DCD en mensen zonder DCD
(Wilmut & Wann, 2008). Een recentere studie uit 2018 toont echter aan dat deze saccades bij
mensen met DCD trager verlopen (Li et al., 2018). Deze tweede studie maakt gebruik van een fijn
motorische taak, waarbij proefpersonen pinnetjes moesten omdraaien in een bord. Het zou kunnen
dat de tragere saccades van het kijkgedrag te wijten zijn aan de nauwe koppeling tussen het visuele
en motorische systeem die hierbij nodig is. De taak in de eerste studie hield geen moeilijkheden
voor het motorisch systeem in, wat de tegenstrijdige resultaten kan verklaren. Gezien mensen met
DCD minder goed zijn in een ‘smooth pursuit’-taak, kunnen we stellen dat het kijkgedrag minder
accuraat is (Sumner et al., 2018).
4.6.2. Reactietijd en DCD
Henderson et al. (1992) toonden al in 1992 aan dat de reactietijd van mensen met DCD trager is dan
van mensen zonder DCD bij taken met een motorische component (Henderson et al., 1992). Bij een
taak waar de participanten naar een target moeten wijzen, bleek dat de reactietijd trager wordt
naarmate het target kleiner is. Dit werd echter nog niet onderzocht in verkeerssituatie, iets wat wij
met deze thesis wel zullen doen.
4.6.3. Predictieve controle en DCD
Het predictief vermogen van mensen kan worden getest aan de hand van een simpele sturingstaak.
Bij een taak als deze moeten mensen een balletje op een golvend traject zien te houden met behulp
van een stuur. Onderzoek wijst uit dat mensen met DCD problemen hebben met het integreren van
informatie die op verschillende tijdstippen wordt gegeven. Deze problemen uiten zich in een
vertraging op het bijsturen van het balletje (De Oliveira et al., 2014). Problemen als dit zouden ook
in het verkeer problematisch kunnen zijn, aangezien ze zorgen voor een verminderde hazard
perception en een vertraagde reactie fataal kan zijn.
27
5. Onderzoeksvraag en hypothesen
De problemen die mensen met DCD in het dagelijkse leven ervaren zijn al ruimschoots onderzocht
(Creavin et al., 2014; Henderson et al., 1992; Wilson et al., 2013). Het blijkt dat mensen met DCD
moeite hebben met ‘eenvoudige’ dagelijkse taken, zoals fietsen en veters knopen. De oorzaak van
deze problemen lijkt bij het visueel systeem te liggen (Sumner et al., 2018). De algemene problemen
met het visuele systeem die mensen met DCD ervaren, werden al vaak onderzocht (Cheng et al.,
2014; De Oliveira et al., 2014; Karatekin, 2007; Li et al., 2018). Uit deze onderzoeken kwam naar
voor dat mensen met DCD een mindere visuele aandacht hebben. Ook de inhibitiecontrole blijkt
veel minder te zijn dan bij mensen zonder DCD (Sumner et al., 2018). Onderzoek van Langaas et
al. (1998) toonde aan dat ook het kijkgedrag van kinderen met DCD moeizamer verloopt. Wilson et
al. (2017) weet dit aan een gebrekkige integratie van informatie die op verschillende momenten
beschikbaar was. De integratie van predictieve en online controle bleek voor kinderen met DCD
moeilijk. Deze onderzoeken gebeurden vooral bij kinderen. Het is zeker en vast interessant om na
te gaan of deze problemen ook aanwezig zijn bij volwassenen met DCD.
In het verkeer zijn concepten zoals kijkgedrag, reactietijd, situational awareness en hazard
perception zeer belangrijk (Smith & Hancock, 1995; Zeuwts, 2016). Onderzoek toonde aan dat
mensen met DCD effectief een vertraagde reactietijd hebben (L. Henderson et al., 1992). Ook het
kijkgedrag van mensen met DCD, belangrijk als het gaat om SA, blijkt problematisch (Li et al.,
2018). Bovendien toonden Wilson et al. (2014) aan dat de predictieve controle van mensen met
DCD niet optimaal is. Hazard perception, toch een van de belangrijkste componenten om ons veilig
door het verkeer te verplaatsen, werd echter nog niet onderzocht bij een volwassen DCD populatie.
Deze thesis probeert dit hiaat in de literatuur op te vangen door de eventuele verschillen in hazard
perception van volwassenen met en zonder DCD na te gaan.
De hypothese die we hierbij vooropstellen is dat volwassenen met DCD slechter zullen scoren op
de hazard perception test. Deze mindere prestatie zal zich uiten volgens vijf hypothesen. Bij
volwassenen met DCD (1) zal de tijd tussen het verschijnen van gevaar en het opmerken ervan
langer zijn, (2) de tijd tussen het zien van het gevaar en het reageren erop langer zijn, (3) zullen de
fixaties op het gevaar langer duren, (4) zal het aantal fixaties hoger zijn, (5) zullen mensen met DCD
28
meer incidenten als gevaarlijk aanzien en (6) deze incidenten als gevaarlijker scoren dan
volwassenen zonder DCD. Ook gaan we het verband tussen de eerste fixatie en deze variabelen na.
Naast bovenstaande hypothesen zal deze thesis ook het eventuele verband nagaan tussen de prestatie
op de HPtest enerzijds en ervaring en motorische capaciteit anderzijds. De hypothese hierbij is dat
er een positieve correlatie bestaat tussen prestatie en ervaring, en tussen prestatie en motorische
capaciteit.
29
Methode
1. Deelnemers
Voor dit onderzoek werden negen volwassenen met DCD en negen volwassenen zonder DCD
gerekruteerd. Proefpersonen konden mannen of vrouwen zijn, tussen de 18 en 50 jaar en dienden
minstens vijf jaar fietservaring te hebben.
Deze mensen kwamen bij het onderzoek terecht via posts op Facebook en het rondvragen bij
bekenden. Zij konden hun interesse en deelname bevestigen via mail of Facebookbericht. De
deelnemers tekenden bij het binnenkomen een informed consent. Het onderzoek werd goedgekeurd
door het ethisch comité van het UZ Gent.
In onderstaande tabel staan de algemene gegevens van de proefpersonen, verdeeld in DCD- en
controlegroep.
Tabel 1: karakteristieken van de proefpersonen, verdeeld per groep.
Met DCD Zonder DCD
Gemiddelde Standaarddeviatie Gemiddelde Standaarddeviatie
Gewicht 65.39 14.97 69.33 8.44
Lengte 170.44 11.74 169.22 7.19
Leeftijd 23.56 3.68 24.67 3.74
Percentielscore MABC-2 8.29 10.71 68.89 22.78
Aantal Aantal
Rechtshandigen 5 7
Linkshandigen 4 2
Met een bril 4 1
Met lenzen 2 0
30
2. Materiaal
Proefpersonen werden eerst onderworpen aan een testbatterij om hun motorisch niveau te testen, de
Movement Assassment Battery for Children (MABC-2). Bij deze test wordt het de motorische
competentie geëvalueerd aan de hand van acht taken, die onderverdeeld zijn in drie clusters: fijne
hand motoriek, oog-handcoördinatie en evenwicht (McIntyre et al., 2017). Deze taken zijn
bijvoorbeeld het maken van een driehoek als fijne hand motoriek, het vangen van een bal als test
voor oog-handcoördinatie, het staan op een balkje als test voor evenwicht.
De hazard perception wordt getest aan de hand van de Hazard perception test (HPtest) die
ontwikkeld werd door Zeuwts (2016) en reeds is gevalideerd (Vansteenkiste et al., 2016; Zeuwts,
2016). In deze test krijgen de participanten een video te zien waarin zich minstens één (potentieel)
gevaarlijke situatie voordoet. De bedoeling is om elk gevaar, dat zou leiden tot een reactie bij de
proefpersoon als fietser: remmen, uitwijken of stoppen, aan te geven wanneer het werd opgemerkt.
Deze video’s (n=365) werden gemaakt met een go pro Hero2 (30Hz, full HD en 170° FOV) vanuit
het standpunt van de fietser, in de stedelijke omgeving van Gent en Antwerpen. Elke clip bevatte
minstens één ‘gevaarlijk’ incident. Dit incident kwam niet voor in de eerste of laatste vijf seconden
van de video, dit wisten de participanten echter niet. Bij het ontwikkelen van de test werden de
incidenten opgedeeld op een vijf-puntenschaal van niet gevaarlijk (1) naar zeer gevaarlijk (5), en
werd een onderverdeling gemaakt tussen open, gesloten en acute gevaren. Uiteindelijk werden er
van deze 365 clips 14 weerhouden voor gebruik. Voor de precieze details over het opstellen van de
test verwijs ik graag door naar het doctoraat van Linus Zeuwts (2016). De methode van deze thesis
is grotendeels gestoeld op de werkwijze die daar werd gebruikt.
De oogbewegingen van de participanten werden geregistreerd en onderverdeeld in verschillende
areas of interests (AOI). Het registreren van de bewegingen van het oog gebeurde met de ‘remote
eye tracking device’ (RED) van SensoMotoric Instruments (Teltow, Duitsland). Dit systeem bestaat
uit een computerscherm, waarop de video’s worden getoond en een oogtracker die onder het scherm
is geïnstalleerd. De eye-tracker stuurt twee infraroodstralen uit die reflecteren op de pupil. De
reflecties van de stralen op de pupil worden opgevangen door een camera die zich in de eye-tracker
31
bevindt. De software bepaalt dan waar de proefpersoon naar kijkt, relatief ten opzichte van het 22
inch computerscherm. Tijdens deze test gebruikten we de software SMI Experiment Center 3.4, die
met een laptop aan het scherm verbonden was. De RED mat oogbewegingen en reactietijden met
een frequentie van 120Hz aan de hand van de software iView X van SMI (Zeuwts, 2016).
3. Procedure
Bij binnenkomst kregen de participanten informatie over het onderzoek en konden ze het informed
consent (bijlage 1) lezen en tekenen. Nadien kregen ze de vragenlijst van Kirby en een vragenlijst
gericht op de fietshistoriek (bijlage 2) in te vullen. Vervolgens vervolledigden ze de MABC-2,
waarna ze werden gevraagd aan een tafel te gaan zitten op een afstand van 60-80cm van het
computerscherm. De RED werkt het beste met zo weinig mogelijk hoofdbewegingen, dus werd aan
de participanten gevraagd min of meer stil te blijven zitten. Voor het uitvoeren van de test werd een
vijfpuntenkalibratie uitgevoerd, met een accuraatheid van 0.6° als streefdoel. Werd deze
accuraatheid niet bereikt na vijf pogingen, dan werd de best bekomen accuraatheid gebruikt. Na
deze kalibratie werd de HPtest uitgelegd. Participanten moesten zich voorstellen dat ze op de fiets
in de getoonde situaties kwamen. Ze dienden enkel eenmalig op de muis te klikken wanneer ze een
situatie voorzagen waarvoor ze als fietser zouden moeten remmen of stoppen. De participant had
geen idee hoeveel van deze situaties zich zouden voordoen. Na elke clip moesten de proefpersonen
op de pc aanduiden welke gevaarlijke situatie(s) ze hadden gezien en hoe gevaarlijk ze die scoorden,
op een vijf-puntenschaal van niet gevaarlijk (1) tot zeer gevaarlijk (5). Deze antwoorden werden
gecombineerd tot een ‘score gevaarlijkheid’ waaruit af te leiden valt hoe gevaarlijk proefpersonen
het geheel van video’s vonden.
4. Analyse
Voor er verdere analyses werden gedaan, werden enkel de resultaten behouden van de
proefpersonen waarbij de tracking ratio hoger was dan 80%. De tracking ratio is de tijd dat de eye-
tracker de oogbewegingen heeft kunnen registreren op de totale tijd van de test.
32
(4)
4.1. Kijkgedrag
Het aantal fixaties werd berekend aan de hand van het ‘SMI Event Detection’ algoritme. Bij elke
clip werden de gevaarlijke incidenten aangeduid als Areas of Interests (AOIs) met de AOI editor
van BeGaze 3.4 (SensoMotoric Instruments, Teltow, Duitsland). Volgende metingen werden
gedaan: (1) de duur van de 1ste fixatie, (2) de eerste fixatie op een mogelijk gevaarlijk incident
relatief tot het verschijnen ervan (timing 1ste fixatie), (3) gemiddelde fixatieduur per fixatie op een
AOI (is gelijk aan de gemiddelde breedte van de gele balkjes op onderstaande figuur), (4) het aantal
fixaties op een AOI (is gelijk aan het aantal gele balkjes in onderstaande figuur) en (5) de totale tijd
gefixeerd op een AOI (is gelijk aan de som van de breedte van de gele balkjes in onderstaande
figuur).
Figuur 2: Deze figuur toont een sequentie waarin zich een gevaarlijke verkeerssituatie ontwikkeld, vanaf het moment waarop het gevaar verschijnt
tot het moment waarop de proefpersoon aangeeft dat er zich een gevaar voordoet. De zone waarin het gevaar zich zal voordoen wordt 3 keer gefixeerd (dit zijn de gele balkjes). De relevante afhankelijke variabelen zijn: (1) de duur van de eerste fixatie, (2) het tijdstip van de eerste fixatie relatief ten
opzichte van het moment van het verschijnen van het gevaar, (3) de reactietijd relatief ten opzicht van het verschijnen van het gevaar, (4) de reactietijd
relatief ten opzichte van het begin van de eerste fixatie op de gevarenzone.
4.2. Reactietijd
Via BeGaze 3.4 (SensoMotoric Instruments, Teltow, Duitsland) werden de reactietijden gemeten,
relatief ten opzichte van twee momenten. Ten eerste werd de reactietijd gemeten ten opzichte van
het eerste frame waarin het gevaar zichtbaar was en ten tweede werd de reactietijd gemeten relatief
ten opzichte van het eerste frame waarin de proefpersoon fixeerde op een AOI. Er werd ook voor
elke proefpersoon een berekening gemaakt voor het aantal juiste kliks op de muis. Een juiste klik
werd gedefinieerd als een klik die binnen het interval verschijnen AOI - laatst mogelijke moment
Verschijnen
gevaar
(2)
(1)
Reactie met
een muisklik
(3)
Videofragment
33
voor reactie op AOI. Kliks ervoor berusten op toeval, een ongezien gevaar kan men niet voor
uitwijken en te late kliks zouden niet hebben geleid tot een adequaat manoeuvre om de botsing te
verlijden. Ook het totaal aantal kliks van een proefpersoon werd geregistreerd. De antwoorden op
de vragen tussen de video’s werd opgeteld om tot een gevaarlijkheidsscore te komen.
4.3. Fietshistoriek
Uit de vragenlijst die peilde naar de fietshistoriek van de proefpersonen werden ook enkele
variabelen weerhouden. Deze variabelen zijn de antwoorden op de vraag sinds wanneer men veilig
in het verkeer kon fietsen, hoe goed men vindt dat men kan fietsen en anticiperen, wanneer men
voor het laatste fietste en hoe vaak men fietst in een gemiddelde week.
4.4. Prestatievariabelen
In deze masterproef wordt meermaals gesproken over prestatie. Dit betreffende de prestatie op de
HPtest en motorische capaciteiten. De score op de HPTest werd gebaseerd op het aantal juiste kliks.
Het aantal juiste kliks is meteen ook de score voor algemene prestatie. De motorische capaciteiten
van de proefpersonen werden gemeten via de MABC-2. Hier werd voor de algemene prestatie de
uitgekomen percentielscore weerhouden.
4.5. Statistiek
Independent t-testen gingen de verschillen tussen de groepen na in verband met aantal (juiste) kliks,
aantal fixaties op de AOIs, lengte van deze fixaties, timing, duur van de eerste fixatie en reactietijden
en variabelen in de fietshistorie van proefpersonen.
Hiernaast gingen correlaties de verbanden na tussen de prestatie op de HPtest en ervaringsfactoren
zoals het gemiddelde aantal dat men fietste op een week, sinds wanneer men kon fietsen en
motorische competentie, zoals gemeten met de MABC-2. Ook werden correlaties nagegaan tussen
de timing van de eerste fixatie en de variabelen die het kijkgedrag uitmaken, en die beschreven staan
in figuur 2. Al deze correlaties werden nagegaan in zowel de gehele sample, via Pearson correlaties,
en in controle- en DCD-groep apart, met Spearman correlaties. Doorheen de hele masterproef werd
p<0.005 ingesteld als significantieniveau, zowel voor de t-testen als voor de correlaties.
34
Resultaten
1. Fietshistoriek
In onderstaande tabellen zijn de resultaten van de vragenlijst naar de fietshistoriek weergegeven.
Tabel 2: Gemiddelden en standaarddeviaties van de variabelen in verband met fietshistoriek voor de groep met en zonder DCD, inclusief de
uitkomst van de independent t-test die het verschil tussen de twee groepen onderzocht.
Met DCD Zonder DCD
Gemiddelde Sdeviatie Gemiddelde Sdeviatie t-
waarde
p-waarde df
Leeftijd starten
met fietsen
5.11 1.36 4.44 1.01 -1.177 0.257 16
Leeftijd kunnen
fietsen
6.67 1.94 4.83 1.00 -2.524 0.023* 16
Fietservaring 15.56 5.43 19.67 4.03 1.823 0.087 16
Leeftijd veilig in
verkeer 9.88 3.04 10.44 1.74
0.466 0.838 15
*: Significant op p= 0.05
Mensen met DCD starten op dezelfde leeftijd met leren fietsen. Wel valt op dat mensen zonder DCD
significant vroeger kunnen fietsen dan mensen zonder DCD. Het is dus zo dat mensen met DCD
meer tijd nodig hebben om effectief te leren fietsen. In verband met de jaren fietservaring is er een
randsignificant verschil. Er is geen verschil tussen de leeftijd waarin beide groepen zich in veilig
het verkeer begaven. De volgende tabel geeft de categorieke waarden weer die in de vragenlijst
werden bevraagd.
35
Tabel 3: een nadere kijk op de rol van de fiets in het dagelijkse leven van de proefpersonen.
Aantal in DCD groep Aantal in controlegroep
Veilig in het verkeer?
Ja 8 9
Neen 1 0
Hoe goed fiets je?
Matig 2 0
Gemiddeld 2 0
Eerder goed 3 4
Zeer goed 1 5
Hoe goed anticipeer je?
Matig 1 0
Gemiddeld 5 0
Eerder goed 2 4
Zeer goed 1 5
Wanneer fietste je voor het
laatst?
Vandaag/gisteren 4 6
>1 dag en < 1 maand 1 2
1 maand geleden 1 1
1 jaar geleden 3 0
Hoe vaak fiets je gemiddeld?
Dagelijks 3 6
Enkele keren per week 2 2
Enkele keren per maand 2 1
Enkele keren per jaar 2 0
De meeste proefpersonen in deze studie voelen zich veilig met de fiets in het verkeer. In de
controlegroep geeft iedereen aan minstens ‘eerder goed’ te kunnen fietsen. In de DCD groep, echter,
duiden vier mensen aan gemiddeld of minder dan gemiddeld te kunnen fietsen. Hetzelfde beeld is
36
te zien in de anticipatie. De gehele controlegroep geeft aan beter dan gemiddeld te kunnen
anticiperen, waar maar liefst twee derde van DCD groep aangeeft slechts matig of gemiddeld te
kunnen anticiperen. Deze frequenties geven ook aan dat de minderheid van mensen met DCD
dagelijks fietst. Bijna de helft van de DCD groep fietst minder dan enkele keer per week. In de
controlegroep blijkt dat slechts één persoon minder dan enkele keren per week fietst. In navolging
van deze gegevens is ook zichtbaar dat mensen uit de controlegroep op de testdag recenter hadden
gefietst dan mensen zonder DCD.
37
2. Prestatie en ervaring
Tabel 4: Correlatiecoëfficiënten tussen de Prestatie op de HPtest en verschillende ervaringsvariabelen en motorische competentie.
Correlaties tussen Prestatie HPtest
Correlatiecoëfficiënt r P-waarde
Gehele sample
Leeftijd dat pp kon fietsen 0.265 0.288
Leeftijd veilig fietsen in het verkeer 0.024 0.927
Fietservaring -0.186 0.461
Motorische capaciteit -0.417 0.085
Mensen zonder DCD Correlatiecoëfficiënt rs P-waarde
Leeftijd dat pp kon fietsen 0.127 0.745
Leeftijd veilig fietsen in het verkeer 0.044 0.910
Fietservaring -0.332 0.383
Motorische capaciteit -0.374 0.322
Mensen met DCD
Leeftijd dat pp kon fietsen -0.338 0.374
Leeftijd veilig fietsen in het verkeer 0.087 0.838
Fietservaring 0.644 0.061
Motorische capaciteit 0.600 0.088
De resultaten tonen geen significant verband tussen prestatie op de HPtest en ervaringsvariabelen,
wanneer bekeken in de gehele sample. Wel zien we een opvallende, randsignificante, negatieve
correlatie tussen prestatie en motorische capaciteit. Dit betekent dat hoe hoger de motorische
capaciteit van een persoon is, hoe minder de prestatie op de test zal zijn.
In de controlegroep is er geen enkel significant verband te vinden, maar in de DCD groep wel. In
deze groep zien we randsignificante verbanden tussen de prestatie en fietservaring; hoe meer
fietservaring iemand met DCD heeft, hoe beter de prestatie op de HPtest. Hetzelfde geldt voor
motorische capaciteit. Hoe beter de motorische capaciteit van een persoon met DCD, hoe beter de
prestatie op de HPtest.
38
3. Hazard perception test
Onderstaande tabel geeft de verschillen weer die naar voor komen op de hazard perception test
tussen mensen met DCD en mensen zonder DCD.
Tabel 5: Verschillen in het kijkgedrag van mensen met en zonder DCD.
Met DCD Zonder DCD
Gemiddelde SD Gemiddelde SD t-waarde p-waarde df
Prestatie
Prestatie HPTest 17.56 2.55 15.00 3.71 -1.703 0.108 16
Kijkgedrag
Timing eerste fixatie
(msec) 972.08 828.52 322.35 371.28 -2.147 0.047* 16
Aantal fixaties per AOI
met gevaar 3.26 1.24 4.54 0.42 2.909 0.010* 16
Totale fixatieduur per
AOI met gevaar (msec) 1354.20 554.84 2028.55 500.63 2.707 0.016* 16
Gemiddelde duur per
fixatie (msec) 396.16 54.76 370.31 75.76 -0.829 0.419 16
Reactietijd t.o.v.
verschijnen (msec) 1526.10 522.57 1827.62 621.60 1.114 0.282 16
Reactietijd t.o.v. de 1ste
fixatie (msec) 511.95 1166.74 837.47 477.23 0.592 0.625 15
Duur eerste fixatie
(msec) 302.95 117.56 350.90 98.44 0.938 0.362 16
Klikgedrag
Aantal kliks 25.56 8.35 18.00 7.04 -2.075 0.054 16
Aantal juiste kliks 17.56 2.55 15.00 3.71 -1.703 0.108 16
Score gevaarlijkheid 28.11 5.78 15.00 9.08 -3.654 0.002* 16
*: significant op p=0.05 AOI: Area of Interest. In dit geval worden de AOI’s van een gevaar bekeken.
39
De resultaten tonen aan dat er geen verschil is tussen de algemene prestatie op de HP-test tussen
mensen met DCD en mensen zonder DCD.
Er zijn echter wel verschillen op te merken wat betreft het kijkgedrag. Mensen met DCD hebben
meer tijd nodig om een gevaar voor de eerste keer te fixeren, relatief tot het verschijnen ervan.
Iemand met DCD fixeert het gevaar 650 milliseconden later dan iemand zonder DCD (p=0.047).
Hiernaast zal iemand met DCD het gevaar minder vaak fixeren dan iemand zonder DCD. Ook dit
verschil is significant, met een p-waarde van 0.010.
De totale fixatieduur op een gevaar van iemand met DCD is tevens significant korter dan de
fixatieduur van een volwassene zonder DCD. De gemiddelde duur van een fixatie verschilt niet
tussen beide groepen, waardoor dit verschil volledig te wijten is aan het aantal gemaakte fixaties.
De reactietijd ten opzichte van de eerste fixatie lijkt te verschillen tussen beide groepen. Mensen
met DCD reageren sneller met een muisklik dan mensen zonder DCD, ten opzichte van de eerste
fixatie op het gevaar. Het feit dat dit resultaat niet significant is lijkt te wijten aan de hoge
standaarddeviatie die zichtbaar is in de DCD groep, maar aangezien het verschil tussen de
gemiddelden groot is, lijkt dit verschil wel aanwezig. De grote standaarddeviatie wordt grotendeels
veroorzaakt door één persoon met een zeer late eerste fixatie. Deze late eerste fixatie zorgt eveneens
voor uitbijters bij het aantal fixaties en de reactietijd ten opzichte van deze eerste fixatie. Aangezien
het onrealistisch is dat de eye-tracker consequent fixaties van deze persoon miste, worden deze
uitbijters als plausibel beschouwd en dus behouden als de heterogeniteit van de DCD groep. De
duur van de eerste fixatie op het gevaar en de reactietijd tussen het verschijnen van het gevaar en
het reageren erop verschillen niet tussen mensen zonder en mensen met DCD.
In het analyseren van de kliks, tonen de resultaten een randsignificant verschil (p=0.054) tussen
mensen met en zonder DCD, wat betreft het aantal kliks. Mensen met DCD klikten meer om een
gevaar aan te geven dan mensen zonder DCD, maar er is geen verschil zichtbaar tussen het aantal
juiste kliks. Mensen met DCD klikken dus vaker dan dat er reële gevaren te zien waren. Mensen
met DCD gaven ook aan de incidenten gevaarlijker te vinden dan mensen zonder DCD.
40
Gezien het grote verschil van 650 milliseconden in timing van de eerste fixatie tussen een
controlegroep en een groep met DCD, leek het ons opportuun de rol van de timing van de eerste
fixatie nader te bekijken. In de volgende rubriek worden verbanden nagegaan tussen de timing van
de eerste fixatie en andere variabelen. Deze worden nagegaan voor de gehele sample, via Pearson’s
correlaties, en voor beide groepen apart, via de non-parametrische Spearman’s correlaties.
4. Rol van de timing van de eerste fixatie
In deze rubriek wordt de rol van de 1ste fixatie bekeken. De correlaties tussen de timing van de eerste
fixatie en andere variabelen worden hier weergegeven. Deze correlaties werden onderzocht voor de
gehele sample en voor beide groepen apart.
Tabel 6&7: Correlatiecoëfficiënten tussen de timing van de 1ste fixatie en enkele andere variabelen, binnen de gehele sample en in de groepen apart.
Correlaties tussen Timing eerste fixatie
Correlatiecoëfficiënt r P-waarde
Gehele sample
Prestatie HP-test 0.296 0.233
Reactietijd t.o.v. 1ste fixatie -0.497* 0.036
Totale fixatieduur per AOI -0.887** < 0.001
Aantal fixaties per AOI -0.860** < 0.001
Gemiddelde fixatieduur -0.223 0.374
Duur eerste fixatie -0.757** 0.000
Mensen zonder DCD Correlatiecoëfficiënt rs P-waarde
Prestatie HP-test 0.477 0.194
Reactietijd t.o.v. 1ste fixatie -0.517 0.154
Totale fixatieduur per AOI -0.833** 0.005
Aantal fixaties per AOI -0.150 0.700
Gemiddelde duur per fixatie -0.917** 0.001
Duur eerste fixatie -0.917** 0.001
*: Significant op p=0.05 **: Significant op p=0.001
41
Mensen met DCD Correlatiecoëfficiënt rs P-waarde
Prestatie HP-test -0.179 0.645
Reactietijd t.o.v. 1ste fixatie -0.217 0.576
Totale fixatieduur per AOI -0.683* 0.042
Aantal fixaties per AOI -0.502 0.168
Gemiddelde fixatieduur -0.333 0.381
Duur eerste fixatie -0.550 0.125
*: Significant op p=0.05 **: Significant op p=0.001
Er is geen correlatie tussen de timing van de eerste fixatie en de prestatie op de HP-test, noch in de
gehele sample, noch in een van de groepen apart. In de gehele sample worden sterke, negatieve
correlaties gevonden tussen de timing van de eerste fixatie en enkele interessante variabelen. Hoe
sneller iemand een gevaar opmerkt, hoe hoger de reactietijd ten opzichte de eerste fixatie. Hiernaast
zal iemand die een gevaar vroeg opmerkt en fixeert meer fixaties op de AOI uitvoeren en de AOI
over het algemeen langer fixeren. Ook de duur van de eerste fixatie is langer wanneer deze vroeg
gebeurt.
Er zijn een aantal interessante verschillen te bemerken tussen de correlaties zichtbaar binnen de
aparte groepen. Bij mensen zonder DCD heeft de timing van de eerste fixatie sterke, negatieve
correlaties met de totale fixatieduur per AOI, de gemiddelde duur van een fixatie en de lengte van
de eerste fixatie. Hoe sneller het gevaar gefixeerd wordt, hoe langer de eerste en de latere fixatie
duren en ook de totale fixatieduur van het gevaar zal stijgen. In de DCD groep is slechts een van
deze correlaties terug te vinden. Mensen met DCD die het gevaar vroeger fixeren zullen een langere
totale fixatieduur hebben.
42
Discussie
Voorgaande resultaten stellen ons in staat de vooropgestelde onderzoeksvragen op te lossen. Deze
onderzoeksvragen werden opgesteld om het kijkgedrag van beide groepen te kunnen vergelijken.
De aparte onderzoeksvragen peilen dan ook steeds naar een onderdeel van dit kijkgedrag, die samen
een belangrijke factor vormen voor de algemene prestatie op de HPtest. De hoofd hypothese stelde
dat de prestatie op de HP-test minder zou zijn bij mensen met DCD en dat dit zich zou uiten op
volgende manier. Bij mensen met DCD (1) zal de tijd tussen het verschijnen van gevaar en het
opmerken ervan langer zijn, (2) de tijd tussen het zien van het gevaar en het reageren erop langer
zijn, (3) zullen de fixaties op het gevaar langer duren, (4) zal het aantal fixaties hoger zijn, (5) zullen
mensen met DCD meer incidenten als gevaarlijk aanzien en (6) deze incidenten individueel als
gevaarlijker scoren dan volwassenen zonder DCD.
Ook wordt bekeken of er verbanden zijn tussen de prestatie op de HPtest en ervaringsvariabelen
zoals fietservaring en leeftijd waarop men veilig in het verkeer fietste, maar ook tussen prestatie en
motorische competentie.
In de resultaten valt het grote verschil in timing van de eerste fixatie tussen de controle- en de DCD-
groep op. Daarom werd besloten dieper in te gaan op de timing van de eerste fixatie, en verbanden
te zoeken tussen de timing van de eerste fixatie en andere variabelen die het kijkgedrag definiëren.
1. Fietshistoriek
Uit de resultaten van de vragenlijst blijkt dat mensen met DCD op dezelfde leeftijd starten met leren
fietsen als mensen zonder DCD. Wel is het zo dat de DCD populatie meer tijd nodig heeft om het
fietsen onder de knie te krijgen, een vaststelling die volledig in de lijn van de verwachtingen ligt.
Kinderen met DCD hebben moeite met het aanleren van nieuwe vaardigheden, fietsen is hierbij
geen uitzondering (Creavin et al., 2014; Henderson & Henderson, 2003). Opvallend is dat de
proefpersonen geen verschillen vertonen in de leeftijd waarop ze zich veilig in het verkeer konden
begeven. Wellicht speelt de aanwezigheid van de ouders hier een rol. Een meefietsende ouder kan
een deel van de risico perceptie van het kind overnemen en daarmee de situatie veilig maken, zelfs
als het kind niet snapt waarom het moet stoppen. Een randsignificant verschil is zichtbaar in de
43
fietservaring van beide groepen, waarbij mensen zonder DCD claimen een langere fietservaring te
hebben dan mensen met DCD, wat niet onlogisch is, aangezien deze mensen aangeven het fietsen
vroeger onder de knie te hebben. De standaarddeviaties zijn in deze echter zo groot dat het moeilijk
is hier krasse uitspraken over te doen.
Deze onzekerheid in verschil in fietservaring kan ten dele worden opgelost door verdere bevraging.
Op de vraag hoelang het geleden is dat men fietste (ten opzichte van de testdag) geeft twee derde
van de controlegroep aan die dag of de dag ervoor nog gefietst te hebben. In de DCD groep is dit
aantal net niet de helft. Iedereen in de controlegroep fietste voor het laatst in de maand voorgaande
aan de testdag, terwijl in de DCD groep één derde een jaar geleden voor het laatst fietste. Deze
antwoorden zijn een eerste indicatie, maar kunnen vertekend zijn door omstandigheden, zoals het
weer of blessures.
Om deze vertekening op te vangen werd ook gevraagd naar de gemiddelde fietsfrequentie. Ook hier
zijn verschillen te zien tussen beide groepen. Eén derde van de DCD groep fietst dagelijks, terwijl
dit in de controlegroep twee derde is. In de controlegroep fietsen acht van de negen proefpersonen
wekelijks en de negende minstens maandelijks, terwijl in de DCD groep slechts vijf mensen
wekelijks en twee mensen maandelijks fietsen. Deze resultaten ondersteunen het randsignificant
verschil dat mensen met DCD minder fietservaring hebben dan mensen zonder DCD. Deze ervaring
kan vanzelfsprekend een invloed hebben op de resultaten die naar voor komen in de HPtest. De
vraag die dan rest is of de resultaten uit te test te wijten zijn aan de fietservaring, of omgekeerd.
Mensen met mindere prestatie op de test fietsen minder goed in het verkeer en zullen bijgevolg
minder vaak de fiets gebruiken. Beide opties zijn mogelijk, en wellicht zijn beide waar.
Beide groepen geven aan zich veilig te voelen in het verkeer. Echter, op de vraag hoe goed men kan
fietsen verschillen beide groepen sterk. In de DCD groep geeft net niet de helft aan gemiddeld of
minder dan gemiddeld te kunnen fietsen, terwijl in de controle groep iedereen bovengemiddeld
aangeeft. Hetzelfde is te zien wanneer gevraagd naar de anticipatiekwaliteiten. Iedereen in de
controlegroep geeft aan bovengemiddeld te kunnen anticiperen, terwijl in de DCD groep twee derde
aangeeft slechts gemiddeld of minder dan gemiddeld te kunnen anticiperen. Deze resultaten zijn
gebaseerd op zichzelf toegedichte kwaliteiten en zijn dus subjectief. Het is niet onmogelijk dat
44
mensen met DCD zichzelf minder aanzien door hun ervaringen met andere vaardigheden.
Anderzijds is het ook zeer plausibel dat mensen met DCD effectief minder goed fietsen en
anticiperen dan een controlegroep. Harde cijfers moeten en zullen deze vraag beantwoorden in de
volgende sectie.
2. Hazard perception test
Eerst en vooral dient te worden aangehaald dat, in tegenstelling tot de hypothese, er geen verschil
is in algemene prestatie op de HPtest. Mensen met DCD doen niet onder voor mensen zonder DCD.
De afwezigheid van een significant verschil kan hier liggen aan de grote standaardafwijkingen
zichtbaar in zowel de DCD- als de controlegroep, welke kan te wijten zijn aan een persoonlijke
interpretatie van de video’s. Mensen ervaren situaties op verschillende wijze. Fietservaring,
fietsvaardigheid en anticipatiekwaliteiten zouden ervoor kunnen zorgen dat de controlegroep
situaties niet als gevaarlijk inschatten, en ze bijgevolg niet reageren met een muisklik. Verder
onderzoek zou moeten proberen deze variabelen te neutraliseren of op een andere manier een valide
somscore te bekomen.
De prestatie op de HPtest correleert in de gehele sample niet met ervaringsfactoren zoals
fietservaring of de leeftijd waarop men veilig in het verkeer kon fietsen. De negatieve correlatie
tussen motorische capaciteit en prestatie zou kunnen worden verklaard door de mogelijkheid dat
mensen met een lagere motorische competentie vaker klikken dan mensen met een hogere
motorische competentie en daardoor ook meer juiste kliks hebben – foute kliks werden niet in
rekening gebracht in de score voor algemene prestatie. In de DCD groep speelt fietservaring wel
een rol, net als motorische competentie. De voorgaande fietservaring en de mate van motorische
competentie hebben een positief verband met de prestatie op de HPtest. Dit kan belangrijke
implicaties hebben voor ouders van kinderen met DCD: uw kind tijdig leren fietsen zou dus verband
kunnen hebben met hun latere prestatie in het verkeer, al is de causaliteit van dit verband tot op
heden nog niet bewezen. De motorische vaardigheden van het kind trainen zou ook helpen in het
verbeteren van de hazard perception, en verdient dus aandacht. Verder onderzoek zou dit verband
moeten nagaan wat betreft causaliteit. Het is ook een mogelijkheid dat motorische competentie en
hazard perception een verband vertonen door een gemeenschappelijke onderliggende factor.
45
Er werden ook meerdere verschillen gevonden in het kijkgedrag. Mensen met DCD fixeren een
gevaar voor het eerst 650 milliseconden later dan hun ‘gezonde’ tegenhangers. Gelijkaardige
resultaten werden gevonden in een studie waar de participanten een bal moesten vangen, tevens een
koppeling tussen visuele perceptie en motorische actie (Wilson et al., 2012). Een belangrijk verschil
dat hier moet worden opgemerkt is dat de taak van Wilson et al. (2012) een taak betrof waarbij de
proefpersonen steeds wisten waar ze naar moesten kijken, terwijl de HPtest een zoektaak is. Het
opgemerkte verschil in timing eerste fixatie, tussen een hoog en een laag motorisch competente
groep, betrof in het onderzoek van Wilson et al. (2012) ongeveer 200 ms, wat gezien de relatief
makkelijkere opgave op het vlak van visuele uitdaging, logisch is. Daar komt bij dat mensen met
DCD minder fixaties hebben per gevaar, en het gevaar ook in het totaal minder lang fixeren dan
mensen zonder DCD. Op het eerste zicht is dit niet onlogisch, gezien er voor de mensen zonder
DCD na de eerste fixatie meer tijd rest om het gevaar herhaaldelijk te fixeren. De resultaten tonen
echter dat een gemiddelde fixatie, in beide groepen, ongeveer 360 milliseconden duurt. Rekening
houdend met saccades en tussenliggende fixaties, kan de 650 milliseconden ‘bonus’ die mensen
zonder DCD krijgen door het gevaar vroeger op te merken kan hierop slechts kleine impact hebben,
zeker gezien het verschil in totale fixatieduur per gevaar bijna 700 milliseconden bedraagt.
Onze hypothese om deze verschillen te verklaren is dat iemand met DCD een gevaar minder goed
kan herkennen. Deze hypothese berust op speculatie en is niet rechtstreeks uit de resultaten af te
leiden. Wel zeker is dat de eerste fixatie later is bij mensen met DCD, wat kan te wijten zijn aan een
instabielere controle van de oogspieren, zoals al aangegeven door Langaas et al. (1998) en Sumner
et al. (2018), maar ten tweede zal deze eerste fixatie niet leiden tot herhaaldelijk of langer fixeren
van datzelfde gevaar. Het zou kunnen dat aan het naderende object een foutieve betekenis wordt
gegeven in de DCD groep: het gevaar wordt mogelijks slechts gezien als een onbelangrijk event,
waar de controlegroep het incident bij de eerste fixatie, correct, zou identificeren als potentieel
gevaarlijk. Deze identificatie zou ervoor zorgen dat de controlegroep een extra aandacht aan het
potentieel gevaar schenkt die de DCD groep niet nodig acht. Deze extra aandacht zou nodig zijn
voor het opstellen van een projectie van de toekomst, en de positie van zichzelf en het potentieel
gevaar daarin. De eventuele extra aandacht vertaalt zich dan, volgens de resultaten, gemiddeld
genomen in één extra fixatie op het gevaar. Mensen die een incident niet als gevaar identificeren
zullen in het opstellen van hun toekomstprojectie mogelijks geen belangrijke rol geven aan dit event,
46
en zouden dus geen extra informatie hierover behoeven. Zij die de positie van de potentieel
gevaarlijke objecten wel belangrijk achten, zullen mogelijks door middel van extra fixaties meer
informatie verzamelen. Interessant hierbij is het om op te merken dat de lengte van de eerste fixatie
niet verschilt. Beide groepen nemen dus initieel even veel tijd om een incident te beoordelen. Het
initieel beoordelingsvermogen in een gezonde populatie is, volgens deze speculatie, dus beter.
Deze speculatieve bevindingen kunnen gekaderd worden in het Model van Endsley: risicoperceptie
is onmogelijk zonder Situational Awareness (SA), die volgens het Model van Endsley drie niveau’s
heeft: perceptie, begrip en projectie (Endsley, 1995). Op perceptie niveau is het de taak van het
individu om de (bewegende) objecten om zich heen op te merken. In deze taak gaat het dan specifiek
over de objecten die een gevaar voor de fietser kunnen betekenen. Mensen met DCD hebben op dit
eerste niveau een vertraging van 650 milliseconden en lopen hier dus een achterstand op. Het
grootste probleem zou zich echter bevinden op het ‘begrip’ niveau. Op dit tweede niveau is het de
bedoeling de stimulus een juiste betekenis te geven. In onze gedachtegang: waar mensen zonder de
stoornis een incident initieel al correct als gevaarlijk bestempelen, zouden mensen met DCD dit niet
meteen doen, bij een eerste fixatie. Dit neemt niet weg dat mensen met DCD na het zien van de
video deze gevaren wel als gevaarlijker bestempelen dan mensen zonder DCD, getuige de
gevaarlijkeidssscore. Ze lijken het gevaar echter later te identificeren. Deze eventuele storing op het
tweede niveau, zou dan voor problemen zorgen wat betreft de projectie. Na het zien van de objecten
om zich heen (niveau 1) en het toekennen van een betekenis aan deze objecten (niveau 2) is het zaak
om een projectie te maken van de toekomst (niveau 3) (Endsley, 1995). In deze projectie worden de
toekomstige posities van zichzelf en van de objecten om zich heen ingeschat. De projectie dient
ervoor botsingen te vermijden. We zien dat de controlegroep het object meer fixeert dan de DCD
groep. De mindere fixaties van de DCD groep zou dus kunnen te wijten zijn aan het feit dat zij het
gevaar niet als gevaarlijk beoordelen, naast de al geziene problemen in verband met doelgerichtheid
en efficiëntie van hun fixaties (Langaas et al., 1998; Sumner et al., 2018). Zij zouden het dus niet
nodig achten extra aandacht aan dit object te geven in het opstellen van de projectie. Eerder
onderzoek toonde al aan dat mensen met DCD in een virtuele besturingstaak met de auto later
reageren op een naderende bocht (de Oliveira & Wann, 2011). Dit zou ook hier van toepassing
kunnen zijn in verband met het opmerken van gevaar. Hierdoor zouden dan de reacties en
uitwijkmanoeuvres gevaarlijk kunnen worden. Toekomstig onderzoek zou deze hypothese verder
moeten onderzoeken en de bruuskheid van de reacties in rekening moeten brengen. Men zou
47
bijvoorbeeld situaties kunnen creëren waarin slechts tijd is voor één fixatie op een potentieel gevaar
en deze integreren in de HP-test. Eventuele verschillen tussen DCD- en controlegroep zouden dan
interessante bevindingen kunnen opleveren.
De standaarddeviatie in het aantal fixaties is driemaal groter in de DCD groep dan in de
controlegroep. Hieruit blijkt dat het aantal fixaties op een gevaar in een normale populatie gemiddeld
genomen dichter bij elkaar ligt, waarbij de gevaarlijkheid van het incident naar alle
waarschijnlijkheid een determinerende factor is. De meeste mensen in een normale populatie zouden
het incident correct inschatten en op zoek gaan naar meer informatie. Bij mensen met DCD is het
aantal fixaties echter zeer uiteenlopend, wat erop zou kunnen wijzen dat de herkenning van het
gevaar minder consequent is in een DCD populatie.
De controlegroep klikt minder vaak voor een gevaar dan de DCD groep, maar het aantal juiste kliks
verschilt niet. Ook hier zou het kunnen dat de resultaten wijzen op een gebrekkig
beoordelingsvermogen in DCD populaties. DCD populaties schatten meer incidenten als gevaarlijk
in, getuige het aantal kliks. Het zou kunnen dat dit komt door het feit dat hun toekomstprojectie
minder is, waardoor objecten als bij verrassing tevoorschijn komen op plaatsen waar dat niet werd
verwacht. Het zou echter ook kunnen liggen aan een algemeen gevoel van voorzichtigheid, gelinkt
aan hun eerdere ervaringen met hun eigen mindere motorische capaciteit. Het is mogelijk dat iemand
met DCD in het verkeer vaker – onnodig- ingrijpt omdat hij zich minder veilig voelt, wetende dat
hij niet de beste fietser is.
Opvallend is dat de reactietijd ten opzichte van het verschijnen van het gevaar niet verschilt.
Aangezien de eerste fixatie significant later komt bij mensen met DCD moet de reactietijd ten
opzichte van de eerste fixatie wel verschillen. Deze is kleiner in mensen met DCD. Een hoge
standaarddeviatie in de DCD groep belet in deze resultaten echter de significantie. De grote
standaarddeviatie wordt grotendeels veroorzaakt door één persoon met een zeer late eerste fixatie.
Deze late eerste fixatie zorgt eveneens voor uitbijters bij het aantal fixaties en de reactietijd ten
opzichte van deze eerste fixatie. Aangezien het onrealistisch is dat de eye-tracker consequent fixaties
van deze persoon miste, worden deze uitbijters als plausibel beschouwd en dus behouden als de
heterogeniteit van de DCD groep.
48
Deze lagere reactietijd, gecombineerd met het feit dat mensen met DCD vaker klikken en dus vaker
gevaarlijke incidenten zien, zou erop wijzen dat de DCD groep incidenten later als gevaarlijk
beoordeeld, eventueel door het later opmerken van een incident, zoals al eerder aangegeven. Als
mensen het incident later opmerken, hebben ze minder tijd om het correct in te schatten. Door de
jaren heen zijn deze mensen misschien voorzichtiger geworden, waardoor ze eventueel vaker
uitwijken of remmen voor een incident omdat zij het, door het later opmerken, als verrassend en
gevaarlijk inschatten. Deze bijgevolg kleine reactietijd kan in het verkeer erge gevolgen hebben;
een reflexreactie is altijd gevaarlijker dan een beredeneerde voorspelling van toekomstig handelen.
Het later identificeren van een gevaar kan mogelijk zorgen voor een bruuskere reactie en voor een
significant nadeel in het verkeer. Opnieuw pleit dit ervoor dat toekomstig onderzoek de mate van
reactie moet opnemen in het protocol.
In conclusie beschrijft dit deel van de discussie een speculatieve situatie waarin de initiële
beoordeling van een incident (in de eerste fixatie) correcter gebeurt bij mensen zonder DCD dan bij
mensen met de stoornis. Nadien zouden mensen zonder DCD het gevaar meermaals fixeren teneinde
extra informatie te verzamelen, iets wat mensen met DCD niet zouden doen, aangezien ze het
incident nog niet als gevaarlijk beschouwen. Mensen met DCD reageren finaal wel meer op
potentieel gevaar dan mensen zonder DCD. De verklaring, afgeleid uit deze resultaten, zou kunnen
zijn dat mensen met DCD door het later opmerken van potentieel gevaarlijke situaties minder tijd
hebben om ze correct te beoordelen. Inderdaad, de score voor gevaarlijkheid van incidenten ligt bij
mensen met DCD een heel stuk hoger dan bij mensen zonder de stoornis. Hierdoor zullen de reacties
in het echte verkeer wellicht bruusker en gevaarlijker zijn dan nodig. Deze vaststelling toont de
relevantie van dit onderwerp. Mensen met DCD lopen in deze gedachtegang, door deze gebreken,
meer gevaar in het verkeer. Bovendien zullen dit soort ongevallen vaak te wijten zijn aan eigen
acties, en zal dit ook doorwegen in verband met bijvoorbeeld verzekeringen. Verder onderzoek zou
er goed aan doen te focussen op de uitwijkmanoeuvres die mensen met DCD uitvoeren. Zijn deze
effectief gevaarlijker dan in een controlegroep en, zo ja, komt dit effectief door een later opmerken
en eventueel later identificeren van een incident? Verder onderzoek zal tevens moeten uitwijzen of
deze gebreken kunnen worden opgevangen. Hiervoor zouden interventies in het verkeer kunnen
plaatsvinden, of zouden mensen met DCD gebaat kunnen zijn bij specifieke trainingsprogramma’s.
49
In deze trainingen zouden mensen met DCD dan bewust moeten trainen op het correct beoordelen
van gevaarlijke situaties of specifieke risicopunten in het verkeer moeten leren herkennen.
Wanneer we ervan uitgaan dat mensen zonder DCD potentieel gevaar herkennen in de eerste fixatie,
en mensen met DCD dit niet doen, dan kunnen we verwachten dat deze eerste fixatie een invloed
heeft op andere parameters in het kijkgedrag. Normaal gesproken zullen mensen die het incident
correct inschatten er nadien meer aandacht aan besteden dan mensen die dat niet doen. In de
volgende rubriek wordt de invloed van de timing van de eerste fixatie bekeken.
3. De rol van de timing van de eerste fixatie
Bekeken over de gehele sample zijn er sterke, negatieve, significante correlaties te vinden tussen de
timing van de eerste fixatie en andere parameters. Mensen die het gevaar vroeger fixeren, vertonen
een hogere reactietijd ten opzichte van deze eerste fixatie, wat wil zeggen dat er meer tijd verstrijkt
tussen de eerste keer dat ze het gevaar fixeren en het moment waarop ze menen dat ze zullen moeten
actie ondernemen. Ze vertonen ook een hogere totale fixatieduur, een hoger aantal fixaties en een
langere eerste fixatie.
De correlatie tussen de timing van de eerste fixatie en de reactietijd ten opzichte van deze eerste
fixatie is op zich niets bijzonders. In het verkeer gebeurt het vaak dat men een situatie als potentieel
gevaarlijk inschat, maar even afwacht om actie te ondernemen. Een auto die van rechts komt, wordt
opgemerkt, maar indien de auto stopt, is er geen actie nodig. Indien de auto niet stopt, is er wel actie
nodig, maar zal er tussen opmerken en reactie de nodige tijd zitten.
In deze situatie zal de fietser de auto die van rechts komt in de gaten houden om adequaat te bepalen
of er een reactie vereist is. De resultaten tonen inderdaad aan dat wanneer het potentieel gevaarlijk
incident vroeger wordt opgemerkt, het aantal fixaties en de totale fixatieduur stijgt. De fietser zal
het potentieel gevaar inschatten en bijkomende informatie verzamelen.
Een laatste correlatie, zichtbaar in de gehele sample, is die tussen de timing van de eerste fixatie en
de lengte ervan. Hoe vroeger men een gevaar opmerkt, hoe langer de eerste fixatie zal zijn. Het is
50
mogelijk dat iemand een situatie opmerkt en indien deze potentieel gevaarlijk lijkt, hij of zij iets
langer de tijd zal nemen deze situatie te beoordelen. Verder onderzoek zou hier de fixatieduur tussen
potentieel gevaarlijke en ongevaarlijke situaties moeten bekijken.
Samenvattend zal men dus in de gehele sample bij een vroege eerste fixatie langer nemen om de
situatie te beoordelen. Indien deze langere eerste fixatie de notie oplevert dat de situatie potentieel
gevaarlijk is, zal men de situatie in de gaten houden door middel van extra fixaties, waardoor men
ook een langere fixatieduur zal bekomen. Ten slotte zal men door middel van deze extra informatie
bepalen of actie noodzakelijk is, hetgeen de hogere reactietijd verklaart. Onafhankelijk van het
hebben van DCD is het dus veiliger een gevaar vroeg op te merken om er dan voldoende informatie
uit te halen om eventuele reactie te staven. Deze bevinding betekent dat in het verkeer alles zou
moeten worden gedaan om de laattijdige openbaring van gevaren te voorkomen. Denk daarbij aan
parkeerplaatsen die zich net voor een zebrapad bevinden en zo een overstekende voetganger aan het
zicht onttrekken.
In de controlegroep zetten deze resultaten zich grotendeels door. Mensen met een vroegere eerste
fixatie zullen een langere totale fixatieduur vertonen en ook de eerste fixatie, eventueel ter juiste
herkenning van het potentieel gevaar, zal langer zijn. Een bijkomend gegeven in de controlegroep
is dat de gemiddelde duur per fixatie ook toeneemt bij een vroegere eerste fixatie. Dit ondersteunt
de speculatieve hypothese die voortvloeit uit voorgaande resultaten; mensen zonder DCD herkennen
van in de eerste fixatie potentiele gevaren en zullen deze bijgevolg meer in de gaten houden. Het
zuo dus kunnen dat in een groep ‘normaal ontwikkelde’ mensen de (timing van) eerste fixatie van
cruciaal belang kan zijn in het inschatten van en reageren op een potentieel gevaar. Mensen zonder
DCD gebruiken mogelijk de eerste fixatie voor het verzamelen van informatie, op basis waarvan ze
beslissen of ze deze situatie verder moeten bestuderen. Deze eerste fixatie is dus wel degelijk van
cruciaal belang.
In de DCD groep blijft slechts één correlatie over: de totale fixatieduur op een potentieel gevaarlijk
incident stijgt naarmate men het gevaar vroeger fixeert. Iemand met DCD zal de omgeving rond
zich fixeren op zoek naar relevante cues, en zal een potentieel gevaar langer fixeren wanneer de
eerste fixatie vroeger kwam. Het zou kunnen dat deze langere totale fixatieduur niet gebaseerd is op
herkenning van de gevaarlijkheid van de situatie, maar eerder op toeval, aangezien de ‘doelbewuste’
51
parameters zoals langere of meer fixaties geen correlaties vertonen. Een vroege fixatie op een
potentieel gevaar betekent in de DCD groep niet dat deze eerste fixatie langer zal duren. Evenmin
is het zo dat de gemiddelde duur per fixatie op het gevaar toeneemt. Het individu zal in deze situatie
verder de omgeving scannen naar cues, zonder te beseffen dat de gevaarlijke situatie zich al heeft
geopenbaard. Ook hier zouden de resultaten kunnen wijzen op een gebrekkige initiële herkenning
van potentieel gevaar. Het potentieel van de eerste fixatie, die in de controlegroep ten volle wordt
benut, wordt hier niet gebruikt. De eerste fixatie heeft geen speciaal belang in de DCD groep.
Verbeterpunten in de studie
Om te beginnen kan de relatief kleine sample als zwakte worden gerekend. Deze kleine sample
maakt significantie moeilijker, zeker in een heterogene groep als een DCD populatie. In een grotere
sample heeft de enkeling met extreme waarden een mindere invloed op de uiteindelijke resultaten
en hun significantie.
Een tweede belangrijke tekortkoming is de score voor prestatie op de test. In deze masterproef
werden enkel het aantal juiste kliks gebruikt om de prestatie te kwantificeren. In het verkeer is het
echter niet alleen belangrijk te reageren bij effectieve gevaren, maar ook om niet te reageren bij
incidenten die, ondanks hun potentieel, ongevaarlijk blijken te zijn. Onnodige reacties en
uitwijkmanoeuvres kunnen immers andere gevaarlijke situaties teweeg brengen. Bovendien brengt
deze score de mate van uitwijken of afremmen niet in rekening, terwijl deze in het verkeer van groot
belang kunnen zijn. Dit integreren in de algemene prestatie zou eventueel een pijnpunt voor een
DCD populatie kunnen blootleggen.
Naast de score voor prestatie is de test in zijn geheel een zwak punt. Hoewel deze test is gevalideerd
door Vansteenkiste et al. (2016) is ze zeer verschillend van een werkelijke situatie. In deze test zal
de proefpersoon de situatie namelijk gewoon ondergaan. De proefpersoon is niet in staat koers of
snelheid op de video aan te passen, wat een vertekend beeld kan geven. In de werkelijkheid kan men
anticiperen op een potentieel gevaar en het zo ongevaarlijk maken, wat de resultaten in een ander
licht zou plaatsen. Toekomstig onderzoek moet deze verbeterpunten in acht nemen.
52
Conclusie
Deze masterproef onderzocht een relatief groot aantal verschillende variabelen met fietshistoriek,
de paramaters van het kijkgedrag, de timing van de eerste fixatie en de motorische competentie van
de proefpersonen. In deze rubriek zijn de opvallendste resultaten gebundeld.
Een eerste opvallend resultaat is dat mensen met DCD een gevaar maar liefst 650 milliseconden
later fixeren dan mensen zonder DCD. Daarnaast hebben ze minder fixaties op het gevaar, en is ook
de totale fixatieduur een heel stuk minder dan bij mensen zonder DCD. Er zit dus wel degelijk een
verschil in het kijkgedrag van beide groepen. De algemene score op de HPtest verschilt niet tussen
mensen met en zonder DCD, aangezien mensen met DCD de gevaren uiteindelijk wel opmerken en
erop reageren. Wel is er in de DCD groep een verband tussen de fietservaring en de motorische
competentie enerzijds en de prestatie op de HPtest anderzijds. Hoe beter de motorische competentie
en hoe meer fietservaring iemand met DCD heeft, hoe beter de hazard perception lijkt te zijn
De timing van de eerste fixatie is in de controlegroep gelinkt aan de lengte van de eerste fixatie, de
gemiddelde duur van volgende fixaties en de totale fixatieduur op een gevaar. Bij mensen met DCD
blijft enkel de laatste correlatie overeind. Ook hier zit dus een verschil in kijkgedrag. Toekomstig
onderzoek zou er goed aan doen de rol van de eerste fixatie in beide groepen te onderzoeken.
In de DCD groep, tenslotte, zijn er correlaties te vinden tussen de fietservaring en prestatie enerzijds
en tussen motorische competentie en prestatie anderzijds. Mensen die langer fietsen en die een
hogere motorische competentie hebben, in een DCD populatie, zullen dus beter de risico’s inherent
aan het verkeer opmerken. Deze vaststelling moet ouders van kinderen met DCD aanzetten om
blijvend in te zetten op fietsen en andere motorische kwaliteiten in de ontwikkeling van hun kind.
53
Faculteit geneeskunde en gezondheidswetenschappen
Vakgroep bewegings– en sportwetenschappen
Josse Vekeman:[email protected] 0494590450
Griet Warlop: [email protected] 04?
Bijlagen
Bijlage 1: Informed consent
Informatieformulier Hazard Perception bij fietsers
Geachte,
Voor deze studie zal u worden gevraagd om naar een twintigtal videoclips te kijken. Elke
videoclip bevat één of meerdere gevaarlijke verkeerssituaties. Tijdens het bekijken van deze
videoclips zullen uw oogbewegingen worden gevolgd. Daarnaast zal u gevraagd worden om te
klikken op de computermuis van zodra u een gevaarlijke situatie op de weg ziet ontstaan die een
actie (remmen of uitwijken) van de fietsers vereist. Na elke clip zal u gevraagd worden om aan te
geven hoe gevaarlijk u de situatie vond en mondeling te vermelden op welk gevaar u reageerde.
Het is van groot belang dat u inbeeld dat u de fietser op het computer scherm bent. De volledige
testprocedure zal een 25- tal minuten in beslag nemen.
Hiernaast zal u worden gevraagd een achttal testen te doen. Deze testen peilen naar verschillende
vormen van motorische capaciteit, zijnde handvaardigheid, motorische vaardigheid en
evenwichtsvaardigheid. Op deze manier zijn wij in staat uw motorische competentie te associëren
met uw kijkgedrag. Opnieuw moet u rekenen op een duur van 25 minuten.
Uw persoonlijke gegevens en onderzoeksresultaten die voortvloeien uit deze studie zullen op een
vertrouwelijke, anonieme manier behandeld worden overeenkomstig artikel 7 en volgende, van de
‘Wet op het Privé-leven met Betrekking tot de Behandeling van Persoonlijke Gegevens’ van 8
december 1992. Als de onderzoeksresultaten van deze studie zullen bekend gemaakt worden op
congressen en/of gepubliceerd worden in wetenschappelijke tijdschriften, zal uw identiteit nooit
bekend gemaakt worden.
Met dit onderzoek hopen we inzicht te krijgen in het kijkgedrag van fietsers.
U hebt, gedurende het hele onderzoek, het recht om vragen te stellen of de testprocedure af te
breken.
54
Toestemmingsformulier Hazard Perception bij fietsers
Hierbij bevestig ik, ondergetekende, dat ik toestemming geef voor deelname aan het
hierboven genoemde onderzoek.
In verband hiermee verklaar ik het volgende:
- Ik heb het bijbehorende informatieformulier ontvangen en gelezen.
- Ik ben op de hoogte van het verloop van het onderzoek.
- Ik heb voldoende tijd gehad om over deelname aan het onderzoek te beslissen.
- Ik heb deze beslissing uit vrije wil genomen.
- Ik ben op de hoogte dat ik op elk ogenblik eenzijdig de deelname aan deze studie
kan onderbreken.
- Ik weet dat ik op ieder ogenblik vragen mag stellen omtrent het onderzoek.
Naam:
Email:
Schrijf hier ‘Voor akkoord’ en zet uw handtekening met datum
55
Bijlage 2: vragenlijst naar de fietshistoriek van de proefpersonen
Naam: Voornaam: Geboortedatum:
Emailadres: Telefoonnummer: Testdatum:
Lichaamslengte:
M
Lichaamsgewicht:
Kg
Identificatie:
Persoonsgegevens worden vertrouwelijk behandeld, en niet doorgegeven aan derden.
Algemeen
1. Welke hand is je dominante hand? (omcirkel)
Rechts Links
2. Draag je normaal lenzen? (omcirkel)
Neen Ja
3. Draag je normaal een bril? (omcirkel)
Neen Ja
4. Wat draag je tijdens de testen? (omcirkel)
Lenzen Bril Niets
Fietsgeschiedenis
5. Op welke leeftijd startte je met leren fietsen? Jaar
6. Op welke leeftijd kon je fietsen? Jaar
7. Hoeveel jaar fietservaring heb je? Jaar
8. Wanneer fietste je voor het laatst? (omcirkel) Jaren /maanden /weken geleden
9. Kan je veilig fietsen in het verkeer? (omcirkel)
Neen Ja
10. Sinds welke leeftijd kan je dit? Jaar
11. Hoe goed kan je fietsen? (omcirkel)
Niet goed Matig Gemiddeld Eerder goed Zeer goed
12. Hoe goed anticipeer je op gevaren in het verkeer, wanneer je fietst? (omcirkel)
Niet goed Matig Gemiddeld Eerder goed Zeer goed
Bijlage 3: determinanten kijkgedrag per video en per AOI
Video Incident (AOI)
Timing 1ste fix [ms]
Aantal fixaties op AOI
Gemiddeld aantal fixaties
Gemiddelde fixatieduur [ms]
Gemiddelde duur per fixatie [ms]
Gemiddelde reactietijd [ms]
Gemiddelde duur eerste fixatie [ms]
1.5.avi Gevaar 1 7781.373 120 6.667 3124.934 440.518 1435.823 528.764 Gevaar 2 14346.053 321 17.833 6469.479 387.539 1835.928 410.719 Gevaar 3 39567.934 62 3.444 1471.963 390.333 863.023 404.596 Totaal 1.5.avi
20070.573 503 9.315 3688.792 406.130 4134.775 448.026
101.avi Gevaar 1 11389.931 41 2.278 733.813 254.151 755.578 259.387 Totaal 101.avi
11389.931 41 2.278 733.813 254.151 755.578 259.387
131.avi Gevaar 1 13415.176 39 2.167 947.716 452.632 1081.342 468.161 Totaal 131.avi
13415.176 39 2.167 947.716 452.632 1081.342 468.161
193.avi Gevaar 1 5255.002 72 4.000 1999.354 487.481 1234.895 519.704 Totaal 193.avi
5255.002 72 4.000 1999.354 487.481 1234.895 519.704
46.avi Gevaar 1 13381.114 71 3.944 1475.167 362.008 902.023 380.595 Totaal 46.avi
13381.114 71 3.944 1475.167 362.008 902.023 380.595
762.avi Gevaar 1 12975.026 55 3.056 1056.725 336.055 929.027 343.594 Totaal 762.avi
12975.026 55 3.056 1056.725 336.055 929.027 343.594
874.avi Gevaar 1 12547.846 51 2.833 1141.834 360.707 857.232 458.712 Totaal 874.avi
12547.846 51 2.833 1141.834 360.707 857.232 458.712
902.avi Gevaar 1 4483.989 63 3.500 1446.239 398.147 / 548.315 Gevaar 2 9316.621 79 4.389 846.703 188.861 950.193 179.913
57
Totaal 902.avi
7051.324 142 3.944 1146.471 293.504 950.193 364.114
f.avi Gevaar 1 4795.372 225 12.500 5160.001 399.196 4172.878 226.943 Totaal f.avi 4795.372 225 12.500 5160.001 399.196 4172.878 226.943 GOPRO040 Gevaar 1 11965.571 52 2.889 838.496 293.417 1253.560 255.338 Totaal GOPRO040
11965.571 52 2.889 838.496 293.417 1253.560 255.338
GOPRO048 Gevaar 1 14451.651 80 4.444 1585.728 366.856 1404.448 415.928 Totaal GOPRO048
14451.651 80 4.444 1585.728 366.856 1404.448 415.928
GOPRO054 Gevaar 1 12579.689 33 0.778 204.610 144.592 1916.523 143.429 Gevaar 2 18048.247 14 2.056 702.025 328.383 839.242 321.606 Gevaar 3 22890.172 37 2.056 887.232 362.939 930.271 335.274 Gevaar 4 26493.193 37 7.000 1714.871 229.116 1493.601 232.150 Totaal GOPRO054
18676.414 126 2.744 824.611 269.191 5179.637 256.959
GOPRO25 Gevaar 8860.004 247 2.444 757.163 305.209 627.952 328.412 Totaal GOPRO25
8860.004 44 2.444 757.163 305.209 627.952 328.412
GOPRO31 Gevaar 1 10497.898 44 2.333 864.491 269.036 855.887 319.234 Totaal GOPRO31
10497.898 42 2.333 864.491 269.036 855.887 319.234
Bibliografie
Alloway, T. P., & Archibald, L. M. D. (2009). Working Memory In Children With Developmental
Disorders. Journal of Learning Disabilities Volume, 42(4), 372–383.
Baugh, L. A., & Marotta, J. J. (2007). A new window into the interactions between perception and
action. Journal of Neuroscience Methods, 160(1), 128–134.
https://doi.org/10.1016/j.jneumeth.2006.09.002
Baudinette, K., Sparks, J., & Kirby, A. (2010). Survey of paediatric occupational therapists’
understanding ofdevelopmental coordina- tion disorder, joint hypermobility syndrome and
attention deficit hyperactivity disorder. British Journal of Occupational Therapy, 73, 366–
372. doi:10.4276/030802210X12813483277143
Cheng, C. H., Ju, Y. Y., Chang, H. W., Chen, C. L., Pei, Y. C., Tseng, K. C., & Cheng, H. Y. K.
(2014). Motor impairments screened by the Movement Assessment Battery for Children-2
are related to the visual-perceptual deficits in children with Developmental Coordination
Disorder. Research in Developmental Disabilities, 35(9), 2172–2179.
https://doi.org/10.1016/j.ridd.2014.05.009
Creavin, A. L., Lingam, R., Northstone, K., & Williams, C. (2014). Ophthalmic abnormalities in
children with developmental coordination disorder. Developmental Medicine and Child
Neurology, 56(2), 164–170. https://doi.org/10.1111/dmcn.12284
Davidson, P. R., & Wolpert, D. M. (2005). Widespread access to predictive models in the motor
system: A short review. Journal of Neural Engineering, 2(3). https://doi.org/10.1088/1741-
2560/2/3/S11
De Oliveira, R. F., Billington, J., & Wann, J. P. (2014). Optimal use of visual information in
adolescents and young adults with developmental coordination disorder. Experimental Brain
Research, 232(9), 2989–2995. https://doi.org/10.1007/s00221-014-3983-0
de Oliveira, R. F., & Wann, J. P. (2011). Driving skills of young adults with developmental
coordination disorder: Regulating speed and coping with distraction. Research in
Developmental Disabilities, 32(4), 1301–1308. https://doi.org/10.1016/j.ridd.2010.12.021
De Oliveira, R. F., & Wann, J. P. (2010). Integration of dynamic information for visuomotor
control in young adults with developmental coordination disorder. Experimental Brain
Research, 205(3), 387–394. https://doi.org/10.1007/s00221-010-2373-5
Endsley, M. R. (1995). Toward a Theory of Situation Awareness in Dynamic Systems. Human
Factors: The Journal of the Human Factors and Ergonomics Society, 37(1), 32–64.
https://doi.org/10.1518/001872095779049543
Gilger JW, Kaplan BJ. Atypical brain development: a conceptual framework for
understanding developmental learning disabilities. Dev Neuropsychol 2001; 20: 465-81.
Goodale, M. a., & Milner, a. D. (1992). Separate visual pathways for perception and action.
[Review] [61 refs]. Trends in Neurosciences, 15(I), 20–25. https://doi.org/10.1016/0166-
2236(92)90344-8
Granholm, E., Sarkin, A. J., Morris, S. K., Asarnow, R. F., & Jeste, D. V. (1997). Pupillary
responses index overload of working memory resources in schizophrenia. Journal of
Abnormal Psychology, 106(3), 458–467. https://doi.org/10.1037/0021-843X.106.3.458
Hardiess, G., Hansmann-Roth, S., & Mallot, H. A. (2013). Gaze movements and spatial working
memory in collision avoidance: a traffic intersection task. Frontiers in Behavioral
Neuroscience, 7(June), 1–13. https://doi.org/10.3389/fnbeh.2013.00062
59
Henderson, L., Rose, P., & Henderson, S. (1992). Reaction time and movement time in children
with a developmental coordination disorder. Journal of Child Psychology and Psychiatry and
Allied Disciplines, 33(5), 895–905. https://doi.org/10.1111/j.1469-7610.1992.tb01963.x
Henderson, S. E., & Henderson, L. (2003). Toward an understanding of developmental
coordination disorder: terminological and diagnostic issues. Neural Plasticity, 10(1–2), 1–13.
https://doi.org/10.1155/NP.2003.1
Janssen, P., Verhoef, B. E., & Premereur, E. (2018). Functional interactions between the macaque
dorsal and ventral visual pathways during three-dimensional object vision. Cortex, 98, 218–
227. https://doi.org/10.1016/j.cortex.2017.01.021
Karatekin, C. (2007). Eye tracking studies of normative and atypical development. Developmental
Review, 27(3), 283–348. https://doi.org/10.1016/j.dr.2007.06.006
Karatekin, C., & Asarnow, R. F. (1999). Exploratory Eye Movements to Pictures in Childhood-
Onset Schizophrenia and Attention-Deficit / Hyperactivity Disorder ( ADHD ). Journal of
Abnormal Child Psychology, 27(1), 35–49.
Karkling, M., Paul, A., & Zwicker, J. G. (2017). Occupational therapists’ awareness of guidelines
for assessment and diagnosis of developmental coordination disorder. Canadian Journal of
Occupational Therapy, 84(3), 148–157. https://doi.org/10.1177/0008417417700915
Langaas, T., Mon-Williams, M., Wann, J. P., Pascal, E., & Thompson, C. (1998). Eye movements,
prematurity and developmental co-ordination disorder. Vision Research, 38(12), 1817–1826.
https://doi.org/Doi 10.1016/S0042-6989(97)00399-4
Li, R., Li, B., Zhang, S., Fu, H., Lo, W.-L., Yu, J., … Wen, D. (2018). Evaluation of the fine
motor skills of children with DCD using the digitalised visual-motor tracking system. The
Journal of Engineering. https://doi.org/10.1049/joe.2017.0405
Martin, T., Riley, M. E., Kelly, K. N., Hayhoe, M., & Huxlin, K. R. (2007). Visually-guided
behavior of homonymous hemianopes in a naturalistic task. Vision Research, 47(28), 3434–
3446. https://doi.org/10.1016/j.visres.2007.09.021
McIntyre, F., Parker, H., Thornton, A., Licari, M., Piek, J., Rigoli, D., & Hands, B. (2017).
Assessing motor proficiency in young adults: The Bruininks Oseretsky Test-2 Short Form
and the McCarron Assessment of Neuromuscular Development. Human Movement Science,
53, 55–62. https://doi.org/10.1016/j.humov.2016.10.004
Milner, A. D. (2017). How do the two visual streams interact with each other? Experimental Brain
Research, 235(5), 1297–1308. https://doi.org/10.1007/s00221-017-4917-4
Missiuna, C., Gaines, R., Mclean, J., Delaat, D., Egan, M., & Soucie, H. (2008). Description of
children identified by physicians as having developmental coordination disorder.
Developmental Medicine and Child Neurology, 50(11), 839–844.
https://doi.org/10.1111/j.1469-8749.2008.03140.x
Pratte, M. S., Rademaker, R. L., & Tong, F. (2017). Accounting for Stimulus-Specific Variation in
Precision Reveals a Discrete Capacity Limit in Visual Working Memory, 43(1), 6–17.
https://doi.org/10.1037/xhp0000302
Robert, M. P., Golse, B., Ingster-moati, I., Albuisson, E., & Cabrol, D. (2013). Vertical and
horizontal smooth pursuit eye movements in children with developmental coordination
disorder. https://doi.org/10.1111/dmcn.12384
Ross, R. G., Olincy, A., Harris, J. G., Radant, A., Adler, L. E., & Freedman, R. (1998).
Anticipatory saccades during smooth pursuit eye movements and familial transmission of
schizophrenia. Biological Psychiatry, 44(8), 690–697. https://doi.org/10.1016/S0006-
3223(98)00052-3
60
Rutter, M, ed, 1980. Scientific Foundations of Developmental Psychiatry. London, UK:
Heineman Medical books Ltd; 386.
Smith, K., & Hancock, P. A. (1995). Situation Awareness Is Adaptive, Externally Directed
Consciousness. Human Factors: The Journal of the Human Factors and Ergonomics Society,
37(1), 137–148. https://doi.org/10.1518/001872095779049444
Sumner, E., Hutton, S. B., Kuhn, G., & Hill, E. L. (2018). Oculomotor atypicalities in
Developmental Coordination Disorder. Developmental Science, 21(1).
https://doi.org/10.1111/desc.12501
Vansteenkiste, P., Zeuwts, L., Cardon, G., & Lenoir, M. (2016). A hazard-perception test for
cycling children: An exploratory study. Transportation Research Part F: Traffic Psychology
and Behaviour, 41, 182–194. https://doi.org/10.1016/j.trf.2016.05.001
Vlakveld, W. (2011). Hazard anticipation of young novice drivers. Assessing and enhancing the
capabilities of young novice drivers to anticipate latent hazards in road and traffic situations.
Retrieved from https://goo.gl/VKKUuB
Walker, I., & Brosnan, M. (2007). Drivers’ gaze fixations during judgements about a bicyclist’s
intentions. Transportation Research Part F: Traffic Psychology and Behaviour, 10(2), 90–
98. https://doi.org/10.1016/j.trf.2006.06.001
Wilmut, K., & Wann, J. (2008). The use of predictive information is impaired in the actions of
children and young adults with Developmental Coordination Disorder. Experimental Brain
Research, 191(4), 403–418. https://doi.org/10.1007/s00221-008-1532-4
Wilson, M. R., Vine, S. J., & Vickers, J. N. (2012). Quiet Eye Distinguishes Children of High and
Low Motor Coordination Abilities, (July 2018).
https://doi.org/10.1249/MSS.0b013e31828288f1
Wilson, P H, & McKenzie, B. E. (1998). Information processing deficits associated with
developmental coordination disorder: A meta-analysis of research findings. Journal of Child
Psychology and Psychiatry, 39(6), 829–840. https://doi.org/10.1111/1469-7610.00384
Wilson, Peter H., Ruddock, S., Smits-Engelsman, B., Polatajko, H., & Blank, R. (2012).
Understanding performance deficits in developmental coordination disorder: A meta-analysis
of recent research. Developmental Medicine and Child Neurology, 55(3), 217–228.
https://doi.org/10.1111/j.1469-8749.2012.04436.x
Wilson, Peter H, Smits-Engelsman, B., Caeyenberghs, K., Steenbergen, B., Sugden, D., Clark, J.,
… Blank, R. (2017). Cognitive and neuroimaging findings in developmental coordination
disorder: new insights from a systematic review of recent research. Developmental Medicine
& Child Neurology. https://doi.org/10.1111/dmcn.13530
Zeuwts, L. (2016). Understanding and stimulating the development of perceptual-motor skills in
child bicyclists. https://doi.org/10.13140/RG.2.2.26821.04328
Zeuwts, L. H. R. H., Vansteenkiste, P., Deconinck, F. J. A., Cardon, G., & Lenoir, M. (2017).
Hazard perception training in young bicyclists improves early detection of risk: A cluster-
randomized controlled trial. Accident Analysis & Prevention, 108(August), 112–121.
https://doi.org/10.1016/j.aap.2017.08.024
Zeuwts, L., Vansteenkiste, P., Deconinck, F., van Maarseveen, M., Savelsbergh, G., Cardon, G., &
Lenoir, M. (2016). Is gaze behaviour in a laboratory context similar to that in real-life? A
study in bicyclists. Transportation Research Part F: Traffic Psychology and Behaviour, 43,
131–140. https://doi.org/10.1016/j.trf.2016.10.010
Zwicker, J. G., Missiuna, C., Harris, S. R., & Boyd, L. A. (2012). Developmental coordination
disorder: A review and update. European Journal of Paediatric Neurology, 16, 573–581.
