1

Handleiding “Verhalen achter gevels” Huizenonderzoek

2

Inhoud 0. Toelichting 1. Wat is huizenonderzoek? 2. Hoe begin ik eraan? 3. Bronnen 4. Dankwoord

Toelichting

Deze handleiding werd samengesteld naar aanleiding van het project “Verhalen achter gevels”. Iedereen die geïnteresseerd is in huizenonderzoek in Hasselt kan deze handleiding als leidraad gebruiken. De handleiding vertrekt van de fiche die op de website www.hasel.be in te vullen is. In eerste instantie behandelen we de algemene gegevens van het gebouw. Voor de gedreven onderzoeker gaan we dan dieper in op specifieke bronnen om het levensverhaal van het huis zo compleet mogelijk op te tekenen. Erfgoedcel Hasselt Véronique Bruninx, Hanne Indekeu, Tine Rock november 2009

3

1. Wat is huizenonderzoek?

Bij huizenonderzoek denken velen meteen aan het kadastraal nummer, de architect, het bouwjaar, de stijl, de bouwkundige gegevens. Huizenonderzoek kan uiteraard niet zonder deze vaststaande informatie. Maar, de Erfgoedcel Hasselt wil met het project Verhalen achter gevels net de nadruk leggen op de gebeurtenissen in een huis, de bewoners van het huis, de functie van het gebouw… kortom de verhalen die te vertellen zijn over een bepaald pand. Wat en wie gaf/ geeft een huis of gebouw een ziel? De Erfgoedcel Hasselt focust met deze opleiding daarom niet alleen op opzoekwerk in archieven en het doorsnuffelen van bouwplannen, maar ook op mondelinge geschiedenis. Mondelinge geschiedenis is de methode om mondeling erfgoed op te tekenen. Hoe interview je iemand met een bijzonder verhaal over vroeger en nu? Hoe bereid je je voor? Welke vragen stel je? Welke toestellen gebruik je om het interview te registreren? Enzovoort. Huizenonderzoek gaat volgens de erfgoedcel dus verder dan gegevens die wij bijvoorbeeld vinden in een standaardwerk als “Bouwen door de eeuwen heen”. De Erfgoedcel Hasselt gaat samen met u op zoek naar het levensverhaal van ieder huis.

4

2. Hoe begin ik eraan?

Op www.hasel.be vind je het volgende icoontje terug:

In het navigatiemenu rechts klik je op dit icoontje. Je komt nu bij een lijst met de gebouwen die al in HASEL staan. Bovenaan deze lijst staat het icoontje nogmaals, maar met ernaast het woord ‘toevoegen’. Klik je hierop dan kom je bij de invulfiche. Op de volgende pagina’s van deze handleiding vind je de fiche zoals je hem op Hasel kan invullen. Aan de hand van deze fiche gaan we aan de slag. Voor ieder veld leggen we uit wat bedoeld wordt en waar informatie kan gevonden worden. Controleer vooraleer je een nieuwe fiche invult even of het pand waarover je meer weet al terug te vinden is op Hasel. Dat kan je via de vrije zoekfunctie doen. Je kan zoeken op straatnaam met huisnummer.

Via Aanpassen kan je de bestaande fiche aanpassen. Staat het gebouw nog niet op de website, dan kan je een nieuwe fiche invullen. Vind je het gebouw wel, klik dan op dit onderwerp. Onderaan de tekst zie je opnieuw het “verhalen achter gevels”-icoontje. Door daarop te klikken, kan je de bestaande fiche aanpassen. Let op, nadat je de fiche hebt aangepast en doorgestuurd, zullen je wijzigingen niet meteen op de website verschijnen. De erfgoedcel controleert nog even de gegevens vooraleer de nieuwe tekst online geplaatst wordt.

5

Verhalen achter gevels:

Toevoegen

Uw gegevens

Voornaam + naam *

Email *

Telefoon *

Auteur, indien anders dan uw

voornaam + naam

Auteur weergeven

* Deze gegevens moeten ingevuld worden.

Emailadres en telefoonnummer zullen alleen gebruikt

worden door de Erfgoedcel Hasselt voor eventuele

bijkomende informatie.

Gegevens over de locatie

Titel van item *

Trefwoorden

Kadastraal nummer

Straat + huisnummer *

Naam van het pand (vroeger)

6

Naam van het pand (nu)

Bouwjaar of vroegste vermelding

Architect

Bouwheer/opdrachtgever van de

bouw

Aannemer

Periode of stijl

Geklasseerd

Eigenaars/huurders tot 1900

Eigenaars/huurders vanaf 1900

Functie van het gebouw

(vroeger)

Functie van het gebouw (nu)

Beschrijving van de gevel

Beschrijving van het interieur

7

Beschrijving van de tuinaanleg

Verbouwingen

Verhalen

Vorige bebouwing

Bronnen

Algemeen

Doorsturen

8

Uw gegevens Wij vragen je jouw gegevens in te vullen opdat wij je bij verdere vragen zouden kunnen contacteren. Je gegevens worden nooit aan derden verstrekt, tenzij met jouw toestemming. Het is mogelijk dat een familielid of kennis een verhaal over een huis heeft, maar niet in de mogelijkheid is het op www.hasel.be te plaatsen. In dit geval is de auteur iemand anders dan de persoon die de gegevens ingeeft. Vandaar de mogelijkheid om ook die persoon te vermelden. Verder is er nog het vakje waarin je kan aanvinken of je wenst dat je naam wordt weergegeven op de website bij het verhaal. Wens je gewoon een verhaal door te geven zonder jezelf bekend te maken dan is dat geen probleem. Staat het vakje niet aangevinkt, dan verschijnt je naam niet online. Indien je de gegevens met een sterretje niet invult, dan zal het programma de fiche niet willen doorsturen. Vergeet dus zeker niet je naam, email en telefoonnummer door te geven.

9

Gegevens over de locatie Titel van item Hier hanteren we één richtlijn. Heeft het pand een naam (zoals dat vroeger vaak het geval was) dan typ je eerst de naam van het huis, gevolgd door (straat + huisnummer) tussen haakjes. Voorbeeld: De Gulden Sadel (Havermarkt 12). Recentere gebouwen hebben vaak geen naam. Hier gebruik je als titel gewoon de straatnaam + het huisnummer. Voorbeeld: Havermarkt 34 Trefwoorden Dit veld is er opdat een zoekrobot die zoekt op trefwoorden efficiënt resultaten kan opleveren. Geef hier de algemene kenmerken van het gebouw in. Dit veld verschijnt niet op de website. Voorbeeld: Hasselt, vakwerkbouw, Havermarkt. Kadastraal nummer Toen men in de jaren 1840 begon met het registreren van onroerende goederen tekende men ieder perceel op een kaart. Doorheen de jaren paste men bij perceelswijzigingen de kaarten aan of tekende men nieuwe kaarten. Deze kaarten zijn voor Limburg raadpleegbaar in het Rijksarchief te Hasselt. In het Rijksarchief vind je niet alleen de oorspronkelijke plannen uit de jaren 1840, maar ook de recentste nog met de hand getekende plannen. Op de plannen kan je de locatie zoeken en vervolgens het perceelnummer aflezen. Uiteraard vind je op de oorspronkelijke kaarten het kadastraal nummer zoals dat aanvankelijk werd toegekend en dus zonder mogelijke exponenten die wijzen op perceelswijzigingen. Aan

10

de hand van de verschillende kaarten kan je de evolutie van een perceel nagaan. Het kadastraal nummer vind je in principe ook op het bouwplan van een huis. Maar, niet iedereen heeft het bouwplan bij de hand. Een ander, handig instrument om het kadastraal nummer of het perceelnummer te achterhalen is volgende website: http://geo-vlaanderen.agiv.be/geo-vlaanderen/grb/ Je ziet volgend scherm. Klik op het (hier onder omcirkelde) icoontje “Zoom naar een straat of een gemeente”.

Nadat je op het aangeduide icoontje geklikt hebt, verschijnt er een nieuw navigatievenster.

11

In dit venster typ je zelf de gemeente in, of zoek je de gemeente in de lijst. Vervolgens klik je op “Kies”. Je typt daarna de naam van de straat (of zoekt de straat op in de lijst). Opnieuw klik je op “Kies”. Ook het huisnummer geef je in, gevolgd door een klik op de knop “Kies. Onderaan verschijnen nu de xy-coördinaten, en wat belangrijker is, het kadastraal nummer. Nog even meegeven dat je het perceel nu ook gemakkelijk op een kaart kan vinden. Daarvoor klik je op “Zoom” naast het ingegeven huisnummer. Nu zoomt de kaart in op de gekozen straat en het gekozen nummer. Een groene stip geeft aan waar het bewuste perceel zich bevindt.

12

Je kent nu het perceelsnummer, hetzij door opzoekingen in de kadasterplannen, hetzij door het lezen van de bouwplannen, hetzij aan de hand van de genoemde website. Enige uitleg is echter vereist bij deze combinatie cijfers en letters. Zoeken we bijvoorbeeld op Havermarkt 12 dan krijgen we het nummer 71022H0916/02C000. We ontleden dit even. 71022: De eerste vijf cijfers bij het perceel slaan op de

gemeente of de kadastrale afdeling van de gemeente volgens het NIS (Nationaal Instituut voor de Statistiek).

H: De letter slaat op de sectie. Sectie H is de

binnenstad van Hasselt. 916: De volgende cijfers slaan op het grondnummer zoals

dit in het register 208 (voor meer info: zie uitleg bij “Eigenaars/huurders vanaf 1900”) voorkomt.

02: Deze twee is gelijk aan het woordje ‘bis’. Als er een

3, 4, … staat, spreken we van een ter, quatro enz. Een kadastraal nummer met een dergelijke toegevoegde nummering wijst erop dat men bij de oorspronkelijke nummering van de percelen (dat steeds in oplopende, doorlopende volgorde gebeurde) een nummer vergeten was. Mogelijk werd een dergelijk perceel ook gevormd uit een eerder niet gekadastreerd domein. Men kiest altijd een grondnummer uit de buurt waaraan men ‘bis’, ‘ter’, … toevoegt.

C: De volgende letter is de exponent die aan een

perceel werd toegekend. Dit kan gebeuren bij een wijziging aan de vorm van een perceel ingevolge een grenswijziging, een vereniging of een splitsing.

13

000: De drie volgende cijfers dienen om een volgende reeks van exponenten aan te duiden wanneer alle letters van het alfabet (met uitzondering van de letters q,u,i,j en o, die niet meer gebruikt mogen worden, om verwarring te voorkomen) opgebruikt zijn.

Het geheel maakt dat de identificatie van het perceel uniek is voor het hele Belgische grondgebied. Op de fiche op www.hasel.be vragen we om de combinatie vanaf de sectieletter tot en met de exponent in te geven. Voor het net genoemde voorbeeld zou dat zijn: H916/02C.

Tip: Zoek je nog een interessant pand om te onderzoeken. Raadpleeg dan de oorspronkelijke kadasterplannen in het Rijksarchief te Hasselt. Hierop kan je immers zien op welke percelen in de jaren 1840 gebouwen stonden. Je bent dan alvast zeker van een hele geschiedenis die schuilgaat achter dat perceel en waarschijnlijk ook het pand.

Straat + huisnummer Het is evident dat wanneer we het hebben over een gebouw, de straatnaam en het huisnummer cruciale gegevens zijn. Daarom is dit veld ook verplicht in te vullen op de fiche. Naam van het pand (vroeger) Vroeger werden er nog al eens namen gegeven aan panden. Denken we maar aan t Sweert op de Grote Markt, Het Leerske op de Havermarkt of De Pasteye in de Maastrichterstraat. Deze namen zijn meestal bekend in de volksmond. Maar naast “van horen zeggen” kan je dit aspect van een gebouw ook te weten komen in verschillende bronnen. Hier onder vind je een lijstje met bronnen die je eventueel de naam van het gebouw kunnen verklappen.

14

Let wel, voor recentere gebouwen zal je hoogstwaarschijnlijk geen benaming vinden. Het naam geven aan een gebouw stamt dan ook uit de tijd dat huisnummers nog niet bestonden. Vaak konden mensen ook niet lezen of schrijven. Een tot de verbeelding sprekende naam met onmiskenbaar uithangbord waren dan een ideaal hulpmiddel om een gebouw te vinden. Bronnen:

- Vandersmissen, L. (1960). Hasseltse uithangborden en gevelstenen. [Overdruk uit “Het Oude Land van Loon”]. Hasselt Limburgse Drukkerijen. Te raadplegen in/ bij: Rijksarchief te Hasselt, Erfgoedcel Hasselt.

- Goole, F., Houtman, E., Impe, M. & Wissels, R. (1979).

Hasseltse uithangborden en gevelstenen. Stedelijk Museum Stellingwerff-waerdenhof Hasselt vzw. Te raadplegen in/ bij: Rijksarchief te Hasselt, Stadsarchief, Erfgoedcel Hasselt, Bibliotheek.

- Caluwaerts, G. (1989). Hasselt intra muros: Hasselt

binnen de oude wallen: historiek van straten, pleinen, gebouwen en huizen zoals opgetekend door Jan Juliaan Melchior (1848-1920). Hasselt: Standaard; Deurne: Kluwer Algemene Boeken. Te raadplegen in/ bij: Rijksarchief te Hasselt, Stadsarchief, Erfgoedcel Hasselt, Bibliotheek.

- Van Aerschot, S. (1981). Bouwen door de eeuwen heen,

Inventaris van het cultuurbezit in België: architectuur: provincie Limburg, arrondissement Hasselt: A-Ha. Gent: Snoeck-Ducaju. Te raadplegen in/ bij: Rijksarchief te Hasselt, Stadsarchief, Erfgoedcel Hasselt, Bibliotheek.

15

Naam van het pand (nu) Vaak veranderde de naam van een huis in de loop der tijd. Vandaar dat dit veld voorzien is op de fiche. Soms is een pand nu ook bekend onder de naam van de winkel, of de openbare dienst die er al lang in gevestigd is. Op zich kunnen we dat ook de naam van een pand noemen. Nemen we bijvoorbeeld het stadhuis van Hasselt. Vroeger was dit een patriciërswoning. Men kende het als De Nieuwen Bauw, en later als Huis De Heusch. Nu zou niemand bij deze namen de link leggen naar het pand op Groenplein 1. Iedereen kent het gebouw wel simpelweg als het stadhuis. Dit kan ook zo zijn bij private woningen of handelspanden. Bouwjaar of vroegste vermelding Het bouwjaar van een pand vind je in de bouwplannen. Is het bouwjaar niet bekend dan kan je op zoek gaan naar de vroegste vermelding. In dit veld mag eveneens (bij een ouder pand) een eeuwaanduiding staan. Ook een algemene verwijzing, bijvoorbeeld “Jaren 1960” kan hier al een indicatie geven van de periode. Oude foto’s of prentbriefkaarten kunnen je soms ook op een goed spoor zetten. Indien het jaar of de periode van een foto of prentbriefkaart bekend is, kan je kijken of het bewuste pand al te zien is. Prentbriefkaarten vind je in volgende bronnen:

- http://hip-limburg-nl.browsbox.be/index/be-nl/2521/navigationcats/661/

- Vanstreels, R. & Sacré, F. (1972). Hasselt in oude

prentkaarten. Zaltbommel: Europese bibliotheek. Te raadplegen in: Bibliotheek

16

- Joosten, B, Lambrechts, D. & Stockman, E. (1985). Hasselt toen en nu: een confrontatie. Hasselt: Heideland. Te raadplegen in: Bibliotheek

Bij oude panden komt het vaak voor dat in de gevel een jaartal is gegraveerd of aangebracht met muurankers. Die jaartallen wijzen zeker niet altijd op een bouwjaar. Dikwijls duidt het ook op een jaar waarin het pand verbouwd werd. Architect Wie was de architect van een gebouw? Van openbare gebouwen of panden met een rijk verleden dat al gedocumenteerd is, is deze informatie vaak al in algemene boeken (zoals Bouwen door de eeuwen heen) te vinden. Bij recentere gebouwen raadpleeg je voor het achterhalen van de architect de bouwplannen. Bouwheer/opdrachtgever van de bouw Hier geldt in principe hetzelfde als voor de architect. Wie het pand liet bouwen, vind je nog al eens terug in de literatuur als het gaat om oude gebouwen met een rijk verleden. Anders vind je de naam van de bouwheer terug op de bouwplannen. Aannemer Was je zelf de opdrachtgever van de bouw, dan weet je wellicht nog wie de aannemer was. Anders zoek je opnieuw best op de bouwplannen naar de naam van de aannemer. Let wel, dit staat niet altijd op de bouwplannen vermeld.

17

Periode of stijl Er zijn enkele typische stijlen die je meteen kan benoemen, bijvoorbeeld vakwerkbouw. Andere stijlen zijn soms moeilijker te herkennen. Opnieuw kan de algemene literatuur je hier op de juiste weg zetten. Recentere woningen kunnen vaak in een periode ondergebracht worden: huizen uit de jaren 1960, begin jaren 1970 hebben vaak grote ramen en een strakke opbouw bijvoorbeeld. Geklasseerd Er zijn slechts een aantal gebouwen beschermd of geklasseerd. Je vindt alle geklasseerde gebouwen van Vlaanderen op de volgende website. http://paola.erfgoed.net/engine/bzoek.php Geef de postcode en de naam van de gemeente in en je krijgt de volledige lijst. Je kan ook op andere zoektermen specifiek zoeken. Als een gebouw geklasseerd is, geef dan de datum van het Ministerieel Besluit en de datum van de publicatie in het Belgisch Staatsblad. Voorbeeld: MB: 1980-10-13, SB: 1980-10-29.

18

Eigenaars/huurders tot 1900 Op de fiche heb je twee velden om eigenaars/huurders in te geven. In het ene veld kan je de namen van de eigenaars en huurders tot 1900 kwijt, in het tweede veld de eigenaars en huurders van 1900 tot nu. Waarom maken we dit onderscheid? Omwille van de wet op de privacy. Alles van honderd jaar geleden of ouder mag gepubliceerd worden. Latere gegevens van personen mogen niet zomaar openbaar gemaakt worden zonder hun toestemming of toestemming van nabestaanden. In principe zou dus in plaats van “1900” momenteel “1910” mogen staan.

19

Ben je op dit moment zelf eigenaar en geef je je eigen verhaal in op www.hasel.be, dan is er uiteraard geen probleem. Plaats je daarentegen eigendomsgegevens van anderen op de website (zonder hun toestemming) dan zal de erfgoedcel deze gegevens in de controlefase weglaten. Deze gegevens gaan niet verloren. Wij houden de gegevens bij maar maken ze niet openbaar. Wie in het verleden eigenaar of huurder van een woning of ander pand was, hoor je vaak uit de volksmond. Ook enkele boeken kunnen soms helpen. Voor de binnenstad is Hasselt intra muros een schitterende bron van informatie. Ook door oudere (voormalige) inwoners van de buurt te bevragen, kom je vaak veel te weten over de eigenaars of bewoners van panden. Maar over bewoners van honderd of meer jaar geleden zullen slechts weinigen nog iets weten te vertellen. Om dit veld in te vullen is het daarom handig in de archieven te duiken. Informatie over onroerende goederen van vóór 1800 vinden we in de gichtregisters. Eigendom van onroerende goederen werd vóór 1800 geregistreerd door de schepenbank1. De notaris die de verkoop of erfenis vastlegde in een akte, liet deze eigendomswijziging registreren bij de schepenbank. De inhoud van die aktes werd dan opgenomen in de gichtregisters. In de gichtregisters vinden we niet alleen terug wie het goed bijvoorbeeld verkocht aan wie, maar ook van wie de verkoper het onroerend goed destijds kreeg of kocht. In het Rijksarchief te Hasselt zijn de gichtregisters raadpleegbaar. Er is ook een alfabetische index voorhanden waarin op naam kan gezocht worden. De Franse Revolutie maakte een einde aan het ancien régime. Het was een periode waarin vele kloosters werden afgeschaft. Zo werd in Hasselt onder andere het klooster van de

1 De Schepenbank hield zich ook bezig met rechtspraak. Daarover is informatie te vinden in de zogenaamde rolregisters.

20

augustijnen afgeschaft. De Franse staat legde beslag op de bezittingen van de afgeschafte instellingen, en de onroerende goederen werden openbaar verkocht. De augustijnen, maar ook andere kloosterordes die afgeschaft werden in Hasselt, hadden meer onroerende goederen dan enkel hun kloostercomplex. In de stad kregen zij, vaak via schenking, panden in handen. Ook deze eigendommen werden door de Franse staat verkocht. Van die openbare verkoop werden affiches gedrukt. Op één dag werden dan heel wat goederen, gelegen binnen een bepaald gebied, verkocht. Die affiches, en de resultaten van de verkoop (Wie kocht er wat? Hoeveel betaalden zij?) zijn te raadplegen in het Rijksarchief te Hasselt.

Tip: Ook dit kan een interessant vertrekpunt zijn voor iemand die nog op zoek is naar een pand met een boeiend verleden om te onderzoeken. Op de affiches vind je immers panden die eigendom waren van een klooster en dus ouder dan 1800: een hele geschiedenis om na te gaan.

Waar er vóór 1800 gichtregisters bijgehouden werden, zo zijn er vanaf 1840 aktes van de hypotheekkantoren. Deze aktes zijn openbaar en de aktes die ouder zijn dan 40 jaar kunnen in het Rijksarchief te Hasselt geraadpleegd worden. De aktes van registratie bevatten een woordelijke kopie van de notariële aktes. Een notaris opsporen die een akte vastlegde is niet evident. Iedereen kiest immers persoonlijk zijn of haar notaris. Maar het registratiekantoor ligt vast. Daarom zijn deze aktes van de registratie belangrijke bronnen van informatie. Je kan er eigenaars, data, maar vooral ook omstandigheden die speelden bij verkoop of erfenis uit afleiden. Wat speelde er? Hoe verkreeg iemand de eigendom van een bepaald onroerend goed?

21

Er is nog een ander, zeer handig instrument dat leidt naar de eigenaars van de panden in het verleden. Dit zijn de kadastrale leggers. Vanaf de jaren 1840 werden alle onroerende eigendommen opgeschreven en bijgehouden in het kadaster. Men hield dit alles bij in met de hand geschreven boeken. Dat gebeurde zo tot de zogenaamde “mechanisatie” in de jaren 1970. Voor Hasselt (zonder de fusiegemeenten) werden deze oude, waardevolle documenten onlangs gedigitaliseerd door de Erfgoedcel Hasselt. Daardoor zijn de kadastrale leggers toegankelijker en sneller te raadplegen. Het gebruik van deze documenten vraagt wel enige uitleg. Om te beginnen is het belangrijk te weten waar de verschillende “boeken” voor staan. Men spreekt van de 208, de 209, de 212, … Maar, wat bedoelt men daar precies mee? 208: Dit is de oorspronkelijk aanwijzende tabel. Voor elke sectie en elk perceelnummer staan de identificatiegegevens en de fiscale aanwijzingen uit de jaren 1840 in dit boek. Het is met andere woorden een situatieschets van bij het begin van de optekening van deze informatie. Gespreid over twee bladzijden met kolommenindeling, staan de gegevens met de hand geschreven. Aanvankelijk werd alles nog in het Frans geschreven. Soms vergt het ook enige aanpassing om de handgeschreven letters en cijfers goed te kunnen lezen. Een vijf lijkt bijvoorbeeld sterk op de letter f. Maar als je eenmaal gewend bent aan het geschrift, is de meeste informatie duidelijk leesbaar. Raadpleeg je de oorspronkelijk aanwijzende tabel voor huizenonderzoek dan vind je de interessantste gegevens op de linkerbladzijde. Hier staan namelijk de ligging, het perceelnummer, de identiteit van de eigenaar met verwijzing naar de kadastrale legger (boek 212, zie verder), de aard van

22

de eigendom, het volgnummer van de bebouwde percelen en de oppervlakte geschreven. Op de rechterbladzijde vind je de schattingstarieven en het belastbaar inkomen. 209: Dit is de aanvullende aanwijzende tabel. Deze tabel is gemaakt op basis van de oorspronkelijk aanwijzende tabel. Voor iedere sectie kan je alle perceelnummers in numerieke volgorde terugvinden met de evolutie van het perceel en van de eigenaars. Het oorspronkelijke perceelnummer en de artikelnummers (leggernummers – boek 212) van de opeenvolgende eigenaars staan in de eerste twee kolommen. Het perceelnummer of zijn exponent wordt doorgehaald bij iedere fysische wijziging. Op de volgende regel wordt het nieuwe perceelnummer genoteerd. Boek 209 is bovendien erg interessant omdat in de vierde kolom een verwijzing naar de mutatieschetsen staat. Deze schetsen kent men onder het nummer 207. Op de mutatieschetsen is grafisch te zien welke veranderingen het perceel of de bebouwing op het perceel onderging. 212: Iedereen met eigendom in een gemeente krijgt één artikelnummer toegewezen. Bij dit artikelnummer hoort een zogenaamde “legger”. In dit document vind je belangrijke informatie. Zo staat er bovenaan iedere legger een kader met de identiteitsgegevens van de eigenaar. Ook zijn of haar beroep staat hier vermeld. Onder deze kader staan alle eigendommen van de persoon in de gemeente. Over die eigendommen staan volgende gegevens genoteerd: een doorlopend volgnummer, het adres, de kadastrale sectie en het perceelnummer, de aard van de eigendom, de oppervlakte, de klassering, het belastbaar inkomen. De volgende kolom geeft aan welke wijziging het perceel onderging (enkele voorbeelden: verkoop, erfenis, vergroting,

23

verbouwing of grenswijziging). De kolommen uiterst rechts op de pagina geven de verwijzingen naar het leggerartikel met het volgnummer in de vorige toestand. Daarnaast lees je ook nog de leggerartikel met volgnummer van waar het perceel na de wijziging werd ingeschreven. Staat er bij het soort wijziging dat het gaat om verkoop dan zal je in de laatste kolom een nieuw leggernummer terugvinden. Het perceel wordt nu immers van iemand anders’ eigendom en moet dus in een andere legger ingeschreven worden. Om een duidelijk beeld te krijgen van een legger en om de opzoekmethode onder de knie te krijgen tonen we een fragment van een willekeurige legger (212).

24

25

Deze Arnold Grauls heeft een aantal eigendommen. Een bouwland, gelegen in “het reukenis” met het perceelsnummer 1121 bis wordt samengevoegd met perceel 1123 (réunion avec 1123 sous 1121a/3). De twee percelen samen zijn vanaf nu gekend onder het nummer 1121a/3. Arnold Grauls moet de eerst gekende eigenaar van deze eigendommen geweest zijn want de legger vermeldt geen vorige legger (“waeruit getrokken”). Het toont wel het “waer overgebragt”, namelijk 309 bis volgnummer 5. Hij houdt met andere woorden zelf de eigendom in handen maar er is wel een wijziging uitgevoerd. Een weide met perceelnummer 1125 wordt verkocht. Hier wordt wel een nieuwe eigenaar en dus een nieuw leggernummer vermeld, namelijk legger 919, volgnummer 63. Willen we de verdere geschiedenis van dit perceel nagaan, dan moeten we dus naar legger 919. Zo stuurt de ene legger je naar de andere en vervolledig je de puzzel. De leggers zijn dus een zeer handig instrument om op zoek te gaan naar de eigenaars van de percelen en bijbehorende panden. In de jaren 1970 werd afgestapt van de handgeschreven methode. De recentere gegevens zijn dus niet in deze documenten terug te vinden. Waar zijn deze documenten nu raadpleegbaar? De boeken 207 (mutatieschetsen), 209 (aanvullend aanwijzende tabel) en 212 (de kadastrale leggers) zijn in de oorspronkelijke, geschreven versies raadpleegbaar in het Rijksarchief te Hasselt. Het is de bedoeling dat binnenkort de boeken 208, 209 en 212 in het Stadsarchief digitaal kunnen ingekeken worden. Hierbij gaat het wel enkel over Hasselt vóór de fusie. Het Rijksarchief te Hasselt heeft de documenten voor Limburg en dus ook voor groot-Hasselt.

26

Eigenaars/huurders vanaf 1900 In de aktes van de hypotheekkantoren in het Rijksarchief en in de leggers van het kadaster kan je dus wel informatie vinden van na 1900. Deze informatie mag, zoals reeds vermeld, omwille van de wet van de privacy, nog niet openbaar gemaakt worden. Toch is het belangrijk, voor de volledigheid van je verhaal, om de opzoekingen te doen. Vanaf 1970 werden de documenten niet meer met de hand geschreven. Een handige methode om latere gegevens te achterhalen is mondelinge geschiedenis. Mensen die destijds in de omgeving woonden, kunnen zich vaak hun buren nog herinneren. Door het interviewen van bewoners en voormalige bewoners uit de omgeving, kom je vaak veel te weten over de eigenaars en/ of de huurders. Functie van het gebouw (vroeger) Voor de functie van het gebouw kunnen we opnieuw teruggrijpen naar de leggers. Daar vinden we immers de “aard” van het gebouw. Dit gaat van woonhuis tot bakhuis, bakkerij, noem maar op. Ook foto’s of oude prentbriefkaarten kunnen van pas komen. Zeker wanneer het gaat om een handelspand. De naam van de winkel of het café staat misschien wel ergens op de foto. Heb je een naam, dan kan je je zoektocht weer verder zetten in archieven. Op die manier vind je dan misschien wel welke verenigingen samenkwamen in dat café enzovoort. Het archief van Het Belang van Limburg is daarbij ook een zeer handig middel. Om hierin te kunnen zoeken heb je een login nodig. In de provinciale bibliotheek kan je echter gratis opzoeken in dit online archief.

27

Functie van het gebouw (nu) Het is niet zo moeilijk de huidige functie van het gebouw te achterhalen. Het lijkt daarom misschien een overbodig veld in de fiche. Toch is het van belang dit in te vullen. Hoe snel veranderen immers bijvoorbeeld de winkels in het straatbeeld. Wat nu een feit is, kan morgen verleden tijd zijn. Opschrijven is dan ook de beste methode om niets te vergeten. Beschrijving van de gevel De beschrijving van de gevel kan heel kunsthistorisch zijn, maar kan ook heel basic zijn. Beide zijn toegelaten. Opnieuw is Bouwen door de eeuwen heen een belangrijke bron. Verder kan je ook op je eigen waarneming verdergaan. Enkele vaktermen kunnen bij de beschrijving wel van pas komen. Travee: In een gevel heb je altijd een zekere

symmetrie. Vaak staan ramen netjes boven elkaar op de verschillende verdiepingen.

28

Zo één vertikaal gedeelte van de gevel noemt men een travee.

Bouwlaag: Bouwlagen zijn dan weer de horizontale

“lagen” van een huis (~verdiepingen). Meer bouwkundige termen vind je hier: http://www.bewoondbewaard.nl/bouwkundigetermen.htm Beschrijving van het interieur Hier kan zowel informatie staan over het huidige interieur, als over het voormalige interieur. Deze informatie haal je het best uit interviews met (voormalige) bewoners, oud fotomateriaal of waarnemingen. Beschrijving van de tuinaanleg Ook hier kan je actuele gegevens en informatie uit het verleden kwijt. In de meeste gevallen kan je verder gaan op waarnemingen. Verder is er ook een werk over parken en tuinen, uitgegeven door Monumenten en Landschappen: Historische tuinen en parken van Vlaanderen (De Maegd, C, Van Den Bossche H., Deneer, R. & Van den Broeck, M. 2006). De doorsnee tuin vind je niet in dit boek. Het gaat hier al om bijzondere parken en tuinen. Verbouwingen Uit de kadastrale leggers kan je verbouwingen afleiden. Dit vind je bij de omschrijving van de veranderingen. Verder zijn er bouwvergunningsdossiers. Voor iedere ingrijpende verbouwing is er toestemming nodig. Om die toestemming te bekomen, moet natuurlijk goed omschreven staan welke verbouwing doorgevoerd zal worden. Al die documenten worden gebundeld in dossiers.

29

Deze dossiers zijn wel niet zo vlug raadpleegbaar. Bij de stedelijke dienst ruimtelijke ordening moet je eerst het nummer van het dossier opvragen. Wanneer het gaat om historisch onderzoek mogen die gegevens vrijgegeven worden, anders komt ook hier de wet op de privacy weer om het hoekje kijken. De dossiers zelf moet je in het Stadsarchief zijn. Verhalen Dit veld in de fiche is één van de belangrijkste velden. Het project draagt immers ook de naam ‘Verhalen achter gevels’. Verhalen geven een pand een ziel. Bij huizenonderzoek wordt vaak veel gefocust op het bouwkundige. De verhalen dragen echter ook sterk bij tot de geschiedenis van een pand en zijn de moeite waard om te vertellen en op te tekenen. Er werd al een aantal keren vermeld dat veel informatie over de panden te vinden is bij (voormalige) bewoners. Via interviews kan je verhalen boven water krijgen. De methode wordt ‘mondelinge geschiedenis’ genoemd. Het is een methode om verhalen, immaterieel erfgoed dus, vast te leggen voor komende generaties. Het is dus van belang dat verhalen niet alleen op papier opgetekend worden, maar dat ook op een zogenaamde digitale drager de verhalen opgenomen en bewaard worden. Wil je meer weten over mondelinge geschiedenis? Wil je weten welke documenten van pas kunnen komen? Hoe je aan de slag gaat met een vragenlijst? Wat een identificatiefiche is? Dan kan je altijd bij de Erfgoedcel Hasselt terecht. Bij de erfgoedcel kan je een dvd met boekje uitlenen waar alle informatie in te vinden is. Ook digitale apparatuur om echt aan de slag te gaan, kan je uitlenen bij de erfgoedcel. Uiteraard zijn wij ook steeds bereid verdere vragen rond deze methode te beantwoorden.

30

Vergeet ook de Hasseltse Archievengids niet. In dit boekje kan je gemakkelijk opzoeken waar archieven van bepaalde verenigingen enzovoort zich bevinden. De gids verwijst je door naar het Stadsarchief, het Rijksarchief, de PBL (Provinciale Bibliotheek Limburg) of het PCCE (Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed). Nog een belangrijke bron voor informatie (over het pand in het algemeen), raadpleegbaar in het Rijksarchief te Hasselt, is de collectie processen-verbaal van afpaling. Dit zijn in feite geschreven portretten van dorpen en gemeenten om de waarde van de onroerende goederen vast te stellen. De waardebepaling van bijvoorbeeld een huis hangt immers niet alleen samen met de bouwkundige waarde, maar ook met de plek waar deze woning zich bevindt. Voor alle Limburgse gemeenten werden in de jaren 1840 dan ook documenten geschreven waarin de gemeenten werden beschreven: waar ligt de gemeente? Zijn er rivieren of beken? Welke soorten grondlagen treffen we er aan? Wat is de kwaliteit van de wegen? Enzovoort. Voor zo een gemeente werden dan waardebepalende categorieën toegekend, telkens binnen een bepaald type onroerend goed. Binnen het type huizen had je in Stevoort bijvoorbeeld elf categorieën, beginnende bij een kasteel en eindigend bij een klein lemen hutje. Telkens wordt een voorbeeld uit de gemeente gegeven bij iedere categorie. Doe je net opzoekingen over een huis dat daar als voorbeeld opgenomen is, dan heb je meteen een mooie beschrijving van de woning. Vooral als je een opvallend of een belangrijk huis onderzoekt, is de kans groot dat je het in de processen-verbaal van afpaling beschreven vindt. Een document met de som van het aantal huizen per categorie geeft je ook een sociaal portret van de gemeente. Ook voor tuinen, bouwland, weiden, enzovoort vind je in de processen-verbaal van afpaling waardebepalende categorieën met voorbeelden terug.

31

Vorige bebouwing Wat stond er op een bepaalde plaats voor de huidige bebouwing of invulling van het perceel? Op die vraag vind je doorgaans een antwoord in de kadastrale leggers. Daar kan je, zoals gezegd, de geschiedenis van een perceel achterhalen. Bij de aard van de bebouwing kan je aflezen welke invulling aan het perceel gegeven werd. De standaard werken over de geschiedenis van Hasselt kunnen je ook op weg zetten. Hier gaat het dan meestal wel over de binnenstad. Vergeet ook hier niet oude foto’s of prentbriefkaarten te bekijken. Vaak kan je op die manier ook een stukje verleden reconstrueren. Bronnen Als je interviews afneemt, dan kan je hier de namen van de geïnterviewden vermelden, samen met de datum waarop je het interview afnam. Ook de literatuur die je gebruikte, vermeld je hier. Let erop dat je de auteur(s), het jaar van uitgave, de titel met eventueel ondertitel, de uitgever en eventueel de paginanummers weergeeft. Algemeen Er kunnen altijd gegevens zijn waarvan je niet weet in welk veld ze te plaatsen. Schrijf deze informatie dan in het veld ‘algemeen’. Zo kan je hier bijvoorbeeld aangeven of het een hoekhuis, een breedhuis, … is. Andere informatie die je hier kan neerschrijven is welk verder onderzoek mogelijk of wenselijk is. Welke personen bijvoorbeeld nog kunnen geïnterviewd worden.

32

Heb je alle velden ingevuld, dan klik je op ‘doorsturen’. Foto’s uploaden Wanneer je de fiche hebt doorgestuurd, verschijnt het volgende scherm. Hier kan je foto’s uploaden.

Voor het uploaden van een foto, blader je in je bestanden en kies je de foto die je wenst te versturen. Zo kan je vier foto’s toevoegen. Het is logisch dat in de meeste gevallen niet alle velden kunnen ingevuld worden. Al kan je maar één veld invullen, alle beetjes informatie helpen om de puzzel te vervolledigen.

33

3. Bronnen

Bij historisch onderzoek vormen reeds gedane studies een belangrijke bron. Hierbij geven we dan ook een aantal werken/ bronnen weer waaruit informatie kan geput worden. Telkens wordt de titel, auteur, jaar van uitgave, korte omschrijving van de informatie en de plaats van raadpleging weergegeven. Wanneer je bronnen gebruikt voor je onderzoek, vergeet ze dan ook zeker niet te vermelden op de fiche.

• Hasselt intra muros : Hasselt binnen de oude wallen : historiek van straten, pleinen, gebouwen en huizen zoals opgetekend door Jan Juliaan Melchior (1848-1920)

o Caluwaerts, Guido o 1989 o Hasselt : Standaard ; Deurne : Kluwer Algemene Boeken o Algemene en meer gedetailleerde gegevens uit de geschiedenis

van Hasseltse straten, pleinen, gebouwen en huizen. o Te raadplegen in/ bij: Stadsarchief, Rijksarchief te Hasselt,

Bibliotheek, Erfgoedcel

• Bouwen door de eeuwen heen, Inventaris van het cultuurbezit in België : architectuur : provincie Limburg, arrondissement Hasselt : A-Ha

o Van Aerschot, Suzanne o 1981 o Gent: Snoeck-Ducaju o Algemene bouwkundige gegevens o Te raadplegen in/ bij: Stadsarchief, Rijksarchief te Hasselt,

Bibliotheek, Erfgoedcel

• Hasselt in oude prentkaarten o Vanstreels, René & Sacré, Fernand o 1972 o Zaltbommel : Europese Bibliotheek o Foto's/ prentkaarten als vergelijkingsmateriaal o Te raadplegen in/ bij: Bibliotheek

• Interbellumarchitectuur in Hasselt: 1925 - 1940 Deel 1 en Deel 2 (inventaris)

o Bongaerts, Lies

34

o 1999 o Onuitgegeven thesis o Bouwkundige informatie over verschillende gebouwen uit de

Hasseltse binnenstad: o.a. stijlbeschrijving o Te raadplegen in/ bij: Stadsarchief

• Hasselt 750 jaar stad

o Bussels, M.; Grauwels, J.; Houtman, E.; Leynen, H.; Molemans, J.; Van Ballaer, R.

o 1982 o Gemeentekrediet van België o Algemene geschiedenis, prentkaarten, foto's en beperkte

gegevens over huizen en gebouwen o Te raadplegen in/ bij: Stadsarchief, Erfgoedcel, Rijksarchief te

Hasselt,

• Hasselt, een parel van Historische vakwerkbouw o Stad Hasselt i.s.m. Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed

van de Provincie Limburg o 2005 (n.a.v. OMD) o Stad Hasselt o Uitgebreide informatie over vakwerkbouw in het algemeen en de

vakwerkbouwpanden in Hasselt. o Te raadplegen in/ bij: Stadsarchief, Erfgoedcel

• Steengoed! 40 verrassende erfgoedwandelingen door Vlaanderen

o Kris Naudts o 2008 o Erfgoed Vlaanderen, Davidsfonds/ Leuven o Beknopte informatie over Hasselt en een aantal gebouwen uit de

binnenstad. o Te raadplegen in/ bij: Bibliotheek, Erfgoedcel

• Hasselt & Limburg

o Hendriksen, B.: Capitool Reisgidsen o 2004 o Van Reemst Uitgeverij/ Unieboek bv, Houten o Algemene informatie over Hasselt en Limburg. Af en toe wat

meer uitleg over bepaalde gebouwen. o Te raadplegen in/ bij: Bibliotheek, Erfgoedcel

• Wonen in toen en nu - Open Monumentendag Vlaanderen o De Vriese, S & Motmans, K. o 2007 o Borgerhoff & Lamberigts nv

35

o Informatie over Huis Vanstraelen o Te raadplegen in/ bij: Bibliotheek, Erfgoedcel

• Erf, huis en mens. Huizenonderzoek in Gent

o Charles, L.; Everaerts, G.; Laleman, M.C.; Lievois, D. o 2001 o Stadsarchief Gent, Stichting Mens en Kultuur o Informatie over huizenonderzoek o Te raadplegen in/ bij: Bibliotheek, Erfgoedcel

• Op zoek naar huis, straat of buurt. Handleiding voor historisch

huizenonderzoek o Van der Wiel, K. o 2000 o Uitgeverij Verloren, Stichting Museaal en Historisch Perspectief

Noord-Holland, Stichting Stichtse Geschiedenis, Erfgoedhuis Zuid-Holland

o Herziene uitgave van gelijknamige boek uit 1997 o Te raadplegen in/ bij: Bibliotheek

• Hasselt. De wallen en hun verdediging. Bouwen en wonen vóór

1850. o Roggen, W. o z.d. o Korte weetjes over bepaalde gebouwen en huizen in het Hasselt

van vóór 1850 o Te raadplegen in/ bij: Stadsarchief, Bibliotheek

• 52 waardevolle Hasseltse gebouwen en monumenten

o Bussels, M.; Grauwels, J.; Houtman, E. o 1977 o Stad Hasselt o Bespreking van 52 gebouwen in Hasselt: o.a. het gerechtshof -

Havermarkt 8 o Te raadplegen in/ bij: Stadsarchief, Bibliotheek

• Hasseltse historie

o Schreurs, M. o 1985 o Stad Hasselt o Informatie over geschiedenis, gebouwen, virgajessefeesten,

straatnamen, industrie van Hasselt o Te raadplegen in/ bij: Stadsarchief

36

• Een sprong voorwaarts - Hasselt tussen 1800 en 1900 o Lyna, D. o 2007 o Hasselt : Erfgoedcel o Negentiende eeuws Hasselt. De groei van Hasselt. o Te raadplegen in/ bij: Stadsarchief, Erfgoedcel Hasselt,

Rijksarchief te Hasselt,

• Hasselt toen en nu : een confrontatie o Joosten, B.; Lambrechts, D.; Stockman, E. o 1985 o Hasselt : Heideland o Foto's van eerste helft twintigste eeuw en foto's uit jaren '80 o Te raadplegen in/ bij: Stadsarchief, Bibliotheek

• Hasseltse uithangborden en gevelstenen

o De Vrienden van het Stadsmuseum - Hasselt vzw. o 1980 o Tentoonstellingscatalogus (tentoonstelling ingericht door

Kredietbank nv. - Hasselt i.s.m. de "Vrienden van het Stadsmuseum - Hasselt vzw.

o Informatie over uithangborden en gevelstenen en de bijbehorende gebouwen.

o Te raadplegen in/ bij: Stadsarchief, Rijksarchief te Hasselt, Bibliotheek

• www.hasel.be

o Erfgoedcel Hasselt o Verhalen, bouwkundige gegevens, verwijzingen naar andere

literatuur o Online te raadplegen

• Oog in oog.Hasseltse familieportretten en -objecten uit de 17de en 18de eeuw

o Jans, J; Arras, J; Ceyssens, W; De Keyser, B; Lipkens, M; Luyten, J; Rock, T; Swartenbroekx, A; Van Ormelingen, J-

o 2003 o Stedelijk Museum Stellingwerff-Waerdenhof Hasselt vzw o Algemene informatie over Hasselt en gedetailleerde informatie

over Hasseltse families o Te raadplegen in/ bij: Stadsarchief, Bibliotheek, Erfgoedcel

Hasselt, Rijksarchief te Hasselt,

• Hasseltse uithangborden en huisbenamingen o Vandersmissen, L.

37

o 1960 (Overdruk uit "Het Oude Land van Loon") o Hasselt Limburgse Drukkerijen o Huisbenamingen per straat o Te raadplegen in/ bij: Rijksarchief te Hasselt, Erfgoedcel Hasselt

• Hasseltse portretten. 800 jaar geschiedenis op mensenmaat. o Vrienden van het Stedelijk Museum Stellingwerff - Waerdenhof

vzw o 1997 o Stedelijk Museum Stellingwerff - Waerdenhof vzw o Vooraanstaande en bekende figuren uit Hasselt van vroeger tot

nu o Te raadplegen in/ bij: Stadsarchief, Bibliotheek

• 500 jaar Rederijkers in Hasselt. Koninklijke Maatschappij voor

Muziek en Rhetorica De Roode Roos 1500 – 2000 o Ilsen, M. o 2000 o Wonderland productions, Ives Devos en Luc Poelmans o Hele geschiedenis van de Rederijkers in Hasselt o Te raadplegen in/bij: Stadsarchief, Bibliotheek

• Het Augustijnerklooster te Hasselt

o Houtman, Eric o 1981 o De Vrienden van het Stadsmuseum vzw Krediet aan de Nijverheid o Uitgebreide informatie over het Augustijnerklooster o Te raadplegen in/bij: Stadsarchief, Rijksarchief te Hasselt,

• Historische tuinen en parken van Vlaanderen

o De Maegd, Chris; Van Den Bossche, Herman-J. m.m.v. Deneer, Roger; Van den Broeck, Miriam

o 2006 o Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Afdeling Monumenten

en Landschappen o De belangrijkste tuinen en parken in Hasselt o Te raadplegen in/bij: Bibliotheek, Erfgoedcel, Rijksarchief te

Hasselt,

38

Gegevens van de plaatsen waar bronnen te raadplegen zijn: Erfgoedcel Hasselt: Groenplein 1

3500 Hasselt tel: 011 23 96 96 mail: erfgoedcel@hasselt.be

Stadsarchief: Rederijkersstraat 42 3500 Hasselt tel: 011 23 98 75 mail: stadsarchief@hasselt.be Rijksarchief te Hasselt: Bampslaan 4 3500 Hasselt tel: 011 22 17 66 mail: rijksarchief.hasselt@arch.be Provinciale Bibliotheek Limburg – Collectie Limburgensia: Martelarenlaan 17 3500 Hasselt tel: 011 29 59 26 mail: hiplimburg@limburg.be Stedelijke Bibliotheek Hasselt:

Stedelijke bibliotheek Hasselt Joris van Oostenrijkstraat 55 3511 Kuringen tel: 011 24 43 00 mail: bibliotheek@hasselt.be

39

4. Dankwoord

Een speciaal bedankje aan Marc Willems is hier op zijn plaats. Hij maakte ons wegwijs in heel wat kadastrale en andere documenten. Ook de Hasseltse archieven, en het Stadsarchief en het Rijksarchief te Hasselt in het bijzonder, verdienen een woord van dank. Tot slot hebben wij dankzij een vlotte samenwerking met het kadaster te Hasselt de boeken 208, 209 en 212 kunnen digitaliseren, waarvoor ook onze dank.

40

Deze handleiding is samengesteld door de Erfgoedcel Hasselt.