I

 Gegevens:

Namen van Studenten StudentnummersSanne Aerts [2047665]Raoul van Ansenwoude [2067193]Anika Ippel [2048689]Bo Verweij [2067855]

School Avans Hogeschool

Minor Active Ageing

Gelegenheid 1

Periode Deel B, periode 1

Datum 27-2-2015

Docent Inge Logghe

InhoudsopgaveHandboek Workshop............................................................................................................................... I

Gegevens:............................................................................................................................................... II

1. Inleiding..............................................................................................................................................1

2. Plan van aanpak..................................................................................................................................2

3. Thema Workshop...............................................................................................................................4

3.1 Aanleiding.....................................................................................................................................4

3.2 Verschillende disciplines...............................................................................................................5

3.3 De relatie tussen serious gaming en Active Ageing......................................................................5

4. Methodes voor ontwikkeling van Serious Games...............................................................................6

4.1 Methode Nicole Whitton en Hoppenbrouwers............................................................................6

4.2 Methode Hrehovcsik....................................................................................................................7

4.3 Methodiek CMD...........................................................................................................................7

4.4 Methodiek Harri Oinas-Kukkonen en Marja Harjumaa.................................................................9

4.5 Overeenkomsten en verschillen tussen de methodieken...........................................................10

4.6 Methodieken die wordt gebruikt tijdens de workshop.............................................................11

5. Aanbevelingen voor het ontwikkelen van serious games.................................................................12

5.1 Aanbevelingen uit literatuur.......................................................................................................12

5.2 Aanbevelingen van Norbert Kuipers, docent CMD.....................................................................12

6. Meningen van ouderen over serious gaming...................................................................................14

7. Werkvorm Workshop.......................................................................................................................16

7.1 Vormgeving workshop................................................................................................................17

7.2 Programma workshop:...............................................................................................................18

8. Procesbeschrijving............................................................................................................................19

9. Procesevaluatie................................................................................................................................22

Literatuurlijst:.......................................................................................................................................23

Bijlagen:................................................................................................................................................24

Bijlage 1: Artikel BNDeStem 24-03-2014..........................................................................................25

Bijlage 2: Artikel BNDeStem 25-03-2015..........................................................................................26

1

2

1. InleidingBij ouderen gaat de hoeveelheid beweging op een dag omlaag. Zo beschrijft Jongert (2012) in zijn artikelreeks over bewegen: dat 52,8% van de ouderen (55+) voldoet aan de Nederlandse norm van gezond bewegen (NNGB), 10,4% voldoet aan de fitnorm en 58,4% aan de combinorm. Bij Volwassen (18-55 jaar) in Nederland voldoet 60,9% aan de NNGB, 23,5% aan de fitnorm en 68,2% aan de combinorm. De NNGB wil zeggen dat ouderen 30 minuten matig intensief bewegen minimaal 5 dagen in de week op het niveau van 3-5 MET’s dat wil zeggen bijvoorbeeld bowlen, wandelen 3-4 km/u, paardrijden stapvoets, golfen,fietsen 12 km/u en een potje dubbelen bij tennis. Bij volwassenen is dit 4-6,5 MET’s dat is dan bijvoorbeeld tennissen enkel, wandelen 6,5km/u, paardrijden galop en Alpineskiën. De fitnorm geeft de minimale hoeveelheid lichamelijke activiteit aan die noodzakelijk is om de lichamelijke fitheid te vergroten. Dit is minimaal 3 dagen per week 20-30 minuten intensief bewegen. Veel ouderen krijgen negatieve gevoelens bij bewegen ze krijgen bijvoorbeeld pijn of zijn angstig om te vallen, dit hoort bij de redenen waarom ouderen minder gaan bewegen (Branten, 2000). Omdat bewegen veel positieve effecten heeft op de gezondheid en op de kwaliteit van leven, is het wel van belang dat ouderen gestimuleerd worden om voldoende te bewegen (TNO, 2008/2009).

Dit handboek is gemaakt naar aanleiding van een opdracht voor de minor Active Ageing aan Avans Hogeschool te Breda. Bij deze opdracht is het de bedoeling dat vier studenten van de minor Active Ageing een workshop voorbereiden en ook daadwerkelijk gaan uitvoeren. De groep waaraan de workshop wordt gegeven zijn de studenten van de minor Active Ageing, deze groep bestaat uit 4 opleidingen namelijk: gezondheidszorg technologie, verpleegkunde, lifestyle en fysiotherapie.

Het onderwerp dat tijdens de workshop is het ontwerpen van serious games die geschikt zijn voor 65-plussers en inzetbaar zijn bij diverse vormen van revalidatie. Door het gebruik van serious games worden mensen gemotiveerd om te bewegen, zonder dat ze zich hier bewust van zijn. Waardoor mensen dus meer gemotiveerd worden om te bewegen en als ze de game in huis hebben worden ze ook gestimuleerd om te blijven bewegen (gamen). (Leeuwen van, 2012)

De hoofdvraag die wordt gesteld klinkt als volgt:

Waarom is het belangrijk dat ouderen meer invloed hebben op de criteriapunten van de ontwerpers, met betrekking tot het ontwikkelen van een serious game?

De workshop heeft drie doelstellingen: Doelstelling 1: Aan het eind van de workshop hebben medestudenten kennis van de verschillende methodieken om een serious game te ontwikkelen.Doelstelling 2: Aan het eind van de workshop zijn medestudenten bekend met de aanbevelingen voor het ontwikkelen van een serious game. Doelstelling 3: Aan het eind van de workshop weten medestudenten wat de ervaringen van ouderen zijn met serious games.

In het handboek zijn de volgende punten terug te vinden:- Plan van aanpak- Thema van de workshop & relatie met Active Ageing- Uitleg van het thema en de onderbouwing hiervan. - Werkvormen van de workshop- Procesbeschrijving en de - Literatuurlijst

3

2. Plan van aanpakVraagstelling:Waarom is het belangrijk dat ouderen meer invloed hebben op de criteriapunten van de ontwerpers, met betrekking tot het ontwikkelen van een serious game?

Hypothese:Serious games worden aan de hand van verschillende methodes ontwikkeld. Tijdens deze ontwikkeling van serious games voor ouderen, worden ouderen betrokken bij de ontwikkeling. Ouderen hebben dus invloed tijdens het ontwerpen van een serious game.

Doelstellingen voor de workshop:Doelstelling 1: Aan het eind van de workshop hebben medestudenten kennis van de verschillende methodieken om een serious game te ontwikkelen.Doelstelling 2: Aan het eind van de workshop zijn medestudenten bekend met de aanbevelingen voor het ontwikkelen van een serious game. Doelstelling 3: Aan het eind van de workshop weten medestudenten wat de ervaringen van ouderen zijn met serious games.

Beschrijving van de opdrachtHet voorbereiden, ontwikkelen en geven van een workshop. Ook wordt er een handboek gemaakt voor het geven van de workshop.

Workshopleiders: Fysiotherapie student Gezondheidszorg technologie studenten Verpleegkunde student

Deelnemers aan de workshop: Fysiotherapie studenten Gezondheidzorg technologie studenten Verpleegkunde studenten Lifestyle studenten Docenten van de academie voor gezondheidszorg.

Contactpersoon workshopgroep: Sanne

Activiteitenlijst:Week 1: Onderwerp kiezen

Week 2: Onderwerp afbakenenPlan van aanpak stap 1 t/m 4 invullenRelatie tussen onderwerp en opleiding opstellenActueel artikel zoeken bij onderwerpPitch voorbereiden

Week 3: Plan van aanpak afschrijvenLiteratuur zoekenWetenschappelijke artikel uitwerkenContact leggen met contactpersonen

4

Week 4: Start handboek schrijvenOnderdelen handboek verdeeldVormgeving workshop bepalenNogmaals contact leggen met contactpersonen

Week 5: Handboek schrijven

Week 6: Handboek schrijven

Week 7: Handboek inleverenWorkshop voorbereiden

Week 8 & 9: Workshop geven

Management van verwachtingen: Actieve inzet Op tijd stukken inleveren via Dropbox Afmelden als je niet aanwezig kunt zijn:

Bo is afwezig van 7 tot 14 maart (vakantie) Anika wordt 11 maart geopereerd

Zo snel mogelijk antwoorden op elkaars vragen Eerlijkheid naar elkaar toe Openheid Elke maandagmiddag elkaar face to face spreken over de workshop Afspraken moeten worden uitgevoerd.

5

3. Thema Workshop

In dit hoofdstuk wordt als eerste de aanleiding beschreven voor het onderwerp voor deze workshop. Vervolgens wordt vanuit de verschillende disciplines van de studenten beschreven wat er voor deze discipline belangrijk is met betrekking tot serious gaming. In de laatste paragraaf wordt beschreven wat de relatie is tussen de minor Active Ageing en serious gaming.

3.1 Aanleiding De gezondheidszorg in Nederland wordt steeds duurder. Ouderen willen en moeten langer thuis blijven wonen. Voor 2020 moet een derde van de verpleeg- of verzorgingstehuizen de deuren sluiten (ActiZ, 2014). Vanaf januari 2015 komen alleen ouderen in een verpleeg- of verzorgingshuis die vierentwintig uur per dag zorg of permanente toezicht nodig hebben. Het is met vierentwintig uur hulp thuis niet meer mogelijk voor de oudere dat hij/ zij thuis blijft wonen (CIZ, 2015). Doordat de ouderen steeds langer thuis blijven wonen, moeten er nieuwe innovatieve oplossingen worden gezocht om dit mogelijk te kunnen maken. Ook kunnen er met het gebruik van zorgtechnologieën kosten worden bespaard. Serious gaming is zo'n nieuwe innovatieve oplossing. Dit zijn games die worden ontwikkeld met het oog op doeleinden die buiten de context van het spel zelf liggen (EGG, 2012). Voorbeelden van doeleinden zijn games in de zorg, educatieve games en games die de fysieke activiteit stimuleren.

Het onderwerp serious gaming komt regelmatig terug in de media. Op 24 maart 2014 was in de BNDeStem (zie bijlage 1) een artikel te lezen dat de titel heeft "Ouderen profiteren van spelen 'serious games'". Hierin staat dat uit Fries onderzoek blijkt dat het spelen van serious games op oudere leeftijd gezondheidswinst op levert. Dit onderzoek is uitgevoerd door studenten van de NHL-opleiding zorg en welzijn. De projectcoördinator van dit onderzoek was Gijs Terlouw. In het artikel van de BNDeStem van 24 maart 2014 is te lezen dat door het spelen van het Sta-op-spel de conditie van ouderen verbeterde en dat het geestelijke welzijn verbeterde. Het Sta-op-spel is van oorsprong een Japans spel. Dit spel is naar Nederland gehaald door het zorgvernieuwingsbedrijf Avics en NHL Hogeschool in Leeuwarden. Ook hebben zij dit spel vertaald naar het Nederlands. Op 25 maart 2014 verscheen in de BNDeStem (zie bijlage 2) een artikel met de titel “Ouderen hebben baat bij het spelen van 'serious games'”. Dit artikel gaat over hetzelfde Sta-op-spel. In dit artikel komt naar voren dat bij drie oudere vrouwen uit Leeuwarden hun conditie is verbeterd door het spelen van het Sta-op-spel. Dit kwam overeen met het doel van de ontwikkelaars van deze serious game. In dit artikel wordt ook vermeldt dat het Sta-op-spel kan worden gebruikt als therapie na een operatie (revalidatie) en ook als valpreventie. De mobiliteit en het welzijn van de deelnemers van deze serious game gaat vooruit.

Op 4 maart 2015 was er een congres over serious gaming, genaamd "IT'S all in the game". Dit congres werd georganiseerd door de Radboud Universiteit. Tijdens dit congres is er een presentatie geweest van Isabela Granic over het onderzoek naar, de ontwikkeling van, en de verspreiding van games die de emotionele gezondheid bevorderen. Ook waren er verschillende workshops tijdens dit congres. Een workshop heette “Be The Judge”. Tijdens deze workshop zijn er applied game prototypes of producten geanalyseerd aan de hand van 20 zorgvuldig geformuleerde criteria. Bij dit congres werd er voornamelijk gekeken naar het veld van de psychologie. Dit congres geeft aan hoe actueel de ontwikkeling van serious gaming is.

6

3.2 Verschillende disciplinesDe workshopgroep bestaat uit vier studenten. Deze studenten hebben allemaal een andere studie achtergrond. Zo zijn er twee studenten van gezondheidstechnologie, een student van fysiotherapie en een student van verpleegkunde. Deze studenten kijken allemaal vanaf een ander oogpunt naar serious gaming. De studenten van gezondheidstechnologie bekijken de kosten van de zorg die door middel van serious gaming zouden kunnen worden beperkt. Ook kijken deze studenten naar welke mogelijke andere innovatieve oplossingen er zijn. De fysiotherapie student heeft tijdens haar stage waargenomen dat ouderen vaak inactief zijn en hierdoor minder mobiel worden.

Serious gaming is een zorgtechnologie die ouderen kan motiveren om actiever te worden. Ook worden serious games steeds vaker gebruikt in de zorg. Serious games worden niet alleen bij ouderen gebruikt, maar ook op scholen. Ook is in de praktijk door de fysiotherapie student waargenomen dat mensen fanatieker worden door het gebruik van serious gaming. De verpleegkunde student ziet in de thuiszorg dat ouderen de hele dag in hun stoel zitten. Dit wordt veroorzaakt doordat ouderen vaak geen goede dagindeling hebben. Doordat ouderen de hele dag in hun stoel zitten, is er meer kans dat de ouderen minder mobiel worden. Dit kan als gevolg hebben dat de ouderen gaan vallen. De gevolgen van het vallen zijn dat er lichamelijk letsel (kneuzingen, pijnklachten, facturen) kunnen optreden. Hierdoor worden mensen zorgafhankelijk. Ook kan de valangst toenemen. Hierdoor durven ouderen niet meer ver te gaan lopen. Dit kan lijden tot sociale isolatie (Achterberg, Bours & Eliens, 2012). Hieruit blijkt dat de verschillende disciplines vanuit andere oogpunten tegen serious gaming aan kijken. Door gebruik te maken van elkaars kennis, wordt onze kennis over serious gaming en de toepassing hiervan in de praktijk vergroot.

3.3 De relatie tussen serious gaming en Active AgeingActive Ageing staat voor het gezond verouderen met het uiteindelijke doel om langer zelfstandig thuis te kunnen blijven wonen. Als middel om het gezond verouderen te stimuleren kunnen zorgtechnologieën worden ingezet. Zorgtechnologieën zijn hulpmiddelen die het werk van personeel in de zorg geheel of gedeeltelijk kunnen overnemen met als doel de levenskwaliteit van de zorgvrager te verhogen.

Serious gaming is een zorgtechnologie. Tevens is serious gaming is ook een innovatie op het gebied van zorgtechnologie. Serious gaming kan de fysieke gezondheid helpen bevorderen door het stimuleren van beweging door middel van uitdagende spelvormen. Door het fysiek fit blijven kunnen ouderen langer zelfstandig wonen.

7

4. Methodes voor ontwikkeling van Serious GamesIn een wereld waar de zorg steeds duurder wordt, worden er naar innovatieve oplossingen gezocht om kosten te reduceren. Een van deze oplossing zijn Serious Games. Games worden via een elektronische computer of console gespeeld. De speler van de game kan hier vervolgens acties mee uitvoeren wat verdere invloed heeft op het spelverloop.

Er zijn verschillende methodes om een serious game te ontwikkelen. Een van deze methode is die van Nicole Whitton. Een andere methode wordt gehanteerd op de opleiding CMD (Communication and Multimedia Design) aan de Avans Hogeschool in Breda. Ook is er een checklist ontwikkeld door Harri Oinas-Kukkonen en Marja Harjumaa voor het verbeteren van de overtuigingskracht van een ontwikkeld systeem.

4.1 Methode Nicole Whitton en HoppenbrouwersVolgens Whitton (2010), professor en onderzoekster op het gebied van game design kan een game geïdentificeerd worden aan de hand van de tien volgende karakteristieken die altijd aanwezig moeten zijn:

Competitie Uitdaging Ontdekking Fantasie Doelen Interactie Uitkomsten Mensen Regels Veiligheid

Wil men een goede game ontwikkelen moet de desbetreffende game zich dus houden aan bovenstaande punten. Een serious game vindt de basis bij de “normale” games. Het is dus niet verkeerd om de punten van het ontwikkelen waar een game aan moet voldoen. Mee te pakken bij het ontwikkelen van een serious game. Het verschil tussen een game en een serious game is dat een serious game als doel heeft dat er actief wordt meegedaan maar dat het tegelijkertijd ook nog eens profijt moet opleveren. Het is dan ook niet gek dat serious games worden ingezet in de gezondheidszorg. Dit kan worden gedaan als ondersteuning van het revalideren na bijvoorbeeld een operatie aan een bewegingsorgaan of voor andere denkbare toepassingen zoals het stimuleren van bewegen op een interactieve, betekenisvolle en aantrekkelijke manier.

Voor het ontwikkelen van een serious game komen er andere dingen kijken dan bij het ontwikkelen van een normale game. Volgens Hoppenbrouwers (2008), Hoogleraar der Faculteit Geestenwetenschappen te universiteit Leiden, moet voor het ontwikkelen voor een serious game minimaal gedacht worden aan de volgende viertal eigenschappen :

Doel (het verzamelen van alle eisen en maakt deel uit van het uiteindelijke systeem) Regels (waaraan de engineer zich aan moet houden) Feedback (van zowel de engineer als de gebruiker) Vrijwillige (en vaak speelse) houding

8

Het grote verschil met de eerder genoemde 10 aspecten is dat bij een serious game feedback/terugkoppeling naar de gebruiker geeft. Dit om de game “serieus” te maken. De gebruiker krijgt tips voor een betere prestatie wat kan leiden tot een betere fysieke gezondheid.

4.2 Methode HrehovcsikVolgens Hrehovcsik (2012), game designer en onderzoeker op de hogeschool voor kunsten Utrecht, bestaat het ontwikkelen van een game uit drie verschillende fases;

Conceptfase; gericht op het stellen van de doelen en belangen. Hier houdt men dus rekening met de verschillende punten waar aan een game (de 10 punten) en de serious game (de 4 punten) moet voldoen.

Ontwerpfase; selecteren van een concept game en het grafisch vormgeven van de serious game.

Optimalisatiefase; het uiteindelijke spel wordt gebouwd en gecontroleerd of het aan de opgestelde eisen voldoet en of de serious game goed functioneert.

Onderstaande afbeelding, afbeelding 1 geeft de verschillende fases met de verschillende tussen stappen weer.

Afbeelding 1: Verschillende fase van het ontwikkelen van een game.

4.3 Methodiek CMDBij de opleiding CMD van Avans Hogeschool te Breda wordt gebruik gemaakt van een ontwerpmethodiek, afbeelding 2 (zie volgende pagina). Deze ontwerpmethodiek is bedoeld met betrekking tot het ontwerpen van producten. Deze ontwerpmethodiek kan dus ook worden toegepast bij het ontwikkelen van serious games. Volgens deze ontwerpmethodiek is ontwerpen een cyclisch proces. Nadat er een aanleiding is geweest om een serious game te ontwerpen wordt er begonnen met het vertalen van een vraag naar criteria. In de volgende fase, de fase van verkenning, wordt er gebrainstormd naar ideeën over hoe de serious game eruit zal komen te zien. Ook wordt er gekeken naar welke mogelijkheden er zijn. In de fase van verbeelding worden de gebrainstormde ideeën vertaald naar vorm en structuur. Ook wordt er dan onderzoek gedaan naar welke vormen en structuren mogelijk zijn. In de fase van concretisering wordt het idee concreet gemaakt en wordt er een prototype ontwikkeld. Dit prototype wordt in de fase van evaluatie geëvalueerd en herzien. Vervolgens start de cyclus van de verkenning, verbeelding, concretisering en evaluatie weer opnieuw tot het moment waarop de serious game zo ver ontwikkeld is, dat het op de markt kan worden gebracht. Het doel is om zo snel mogelijk een prototype te ontwikkelen en tevens om zo snel mogelijk potentiële gebruikers bij het ontwikkelingsproces te betrekken. Dit om te kijken of de doelgroep waarop de serious game gericht is aansluit bij het prototype.

9

Afbeelding 2: Ontwerpmethodiek CMD Breda, Avans Hogeschool

10

4.4 Methodiek Harri Oinas-Kukkonen en Marja HarjumaaIn 2010 hebben Harri Oinas-Kukkonen en Marja Harjumaa een checklist (afbeelding 3) gepubliceerd voor het verbeteren van de overtuigingskracht van een ontwikkeld systeem. Deze checklist kan ook worden gebruikt bij het ontwikkelen van serious games. Deze checklist biedt een kader voor het ontwerpen en evalueren van een systeem. Deze checklist is onderverdeeld in vier onderdelen. Een onderdeel hiervan is de geloofwaardigheid van het ontwikkelde systeem. Onder geloofwaardigheid vallen:

De controleerbaarheid van het systeem De betrouwbaarheid van het systeem De geloofwaardigheid van het systeem op het eerste gezicht Voldoet het systeem voldoende aan de autoriteit? Aantekeningen van derden Kennis en kundigheid van de ontwikkelaars die naar voren komt in het systeem Ervaringen van de doelgroep

Een andere onderdeel van de checklist is in hoeverre de primaire taak ondersteuning is. Dit onderdeel bevat de volgende onderwerpen:

Zelfmonitoring Simulatie Reductie Repetitie Personalisering Tunneleffect Afstemming op de doelgroep

Het derde onderdel van de checklist is in hoeverre het systeem een gebruiker op sociaal gebied ondersteunt. Dit onderdeel bevat de volgende onderwerpen:

Sociaal leren Sociale vergelijking Normatieve invloed Sociale facilitatie Samenwerking Competitie Erkenning

In het vierde onderdeel van de checklist komt naar voren wat een systeem minimaal dient te bevatten om aantrekkelijk te kunnen zijn voor de gebruikers van het systeem:

Gelijkenis Suggesties Herinneringen Lof Beloningen Leuk vinden Sociale rol

11

Afbeelding 3: Checklist Harri Oinas-Kukkonen en Marja Harjumaa

4.5 Overeenkomsten en verschillen tussen de methodiekenDe methode van Nicole Whitton en Hoppenbrouwers beschreven in paragraaf 4.1 geeft weer wat voor punten er terug moeten komen in een serious game. De opvolgende paragrafen tot en met 4.4 laten zien wat voor verschillende modellen er gebruikt kunnen worden voor het ontwerpen van een serious game. Het eerste model dat beschreven wordt van Hrehovcsik is vooral gericht op het eerst opdoen van kennis uit literatuur voor men begint aan het ontwikkelen van een game. De methodiek die bij de opleiding CMD in Breda wordt gebruikt, is vooral gericht om snel eindgebruikers er bij te betrekken en vandaar uit zo snel mogelijjk tot een prototype te komen. De laatst gegeven methode van Harri Oinas-Kukkonen en Marja Harjumaa is juist gericht op het verbeteren van een bestaand systeem (serious game) aan de hand van een checklist.

12

4.6 Methodieken die wordt gebruikt tijdens de workshopTijdens het geven van de workshop worden de methodieken van Hrehovcsik(2012) en van CMD Avans Hogeschool gebruikt. Er is gekozen voor deze twee methodieken, omdat de methodiek van Hrehovcsik(2012) het ontwikkelen van een serious game omschrijft in drie verschillende fasen. De methodiek van CMD Avans Hogeschool omschrijft dat een ontwikkelingsproces een cyclisch proces is. Dit houdt in dat de fasen in elkaar overlopen. Door deze twee methodieken te gebruiken, worden de fasen van ontwikkeling van een serious game duidelijk en wordt duidelijk dat een ontwikkelingsproces een cyclisch proces is. Ook wordt tijdens het ontwikkelen rekeningen gehouden met verschillende aanbevelingen. Deze worden in het volgende hoofdstuk beschreven. Deze aanbevelingen komen ook tijdens de workshop terug.

13

5. Aanbevelingen voor het ontwikkelen van serious games

In dit hoofdstuk worden de aanbevelingen voor het ontwikkelen van serious games beschreven. In de eerste paragraaf komen de aanbevelingen naar voren die in de literatuur beschreven staan. In de tweede paragraaf komen de aanbevelingen van Norbert Kuipers naar voren. Deze aanbevelingen zijn aanvullend voor de methodieken.

5.1 Aanbevelingen uit literatuurUit onderzoek van Heuvelink et all.(2014) komen 10 aanbevelingen naar voren waar verder rekening mee moet worden gehouden als men bezig is met het ontwikkelen van een serious game.

1. Houd rekening met sensorische, cognitieve en motorische beperkingen.2. Stem de gameplay af op de doelgroep.3. Zorg voor het juiste uitdagingsniveau.4. Pas de complexiteit aan de context aan.5. Boots de dynamiek van het echte leven na.6. Maak relevante data vanuit de game beschikbaar.7. Betrek de ouderen vroegtijdig bij het ontwerpproces.8. Investeer in sales en marketing.9. Ondersteun de installatie en het gebruik.10. Werk aan nieuwe businessmodellen.

5.2 Aanbevelingen van Norbert Kuipers, docent CMDNorbert Kuipers is een docent CMD aan de Avans Hogeschool te Breda. Norbert Kuipers begeleidt studenten met het ontwikkelen van afstudeerproducten. Ook geeft hij les in het ontwerpen van producten. Onlangs heeft hij een groep begeleid tijdens het ontwikkelen van een serious game. Deze opleiding heeft ook een gehele periode waarin les wordt gegeven over serious gaming, maar hier geeft Norbert geen les in. Deze aanbevelingen zijn verkrijgen tijdens een gesprek dat met Norbert Kuipers heeft plaats gevonden.

Tijdens het ontwikkelen van serious games staat het verleiden van gebruikers centraal. Gebruikers moeten gaan beginnen met het spelen van serious games, serious games gaan spelen en serious games blijven spelen. Dit kan door de doelgroep van de serious games, in dit geval ouderen, zo snel mogelijk te betrekken in het ontwikkelingsproces van de serious game. Ook moet het prototype van de serious game zo snel mogelijk worden getest bij de doelgroep. Ook is het verstandig om vooraf aan het ontwikkelen van de serious game te gaan brainstormen. Dit kan door te gaan kijken in de omgeving van de doelgroep van de serious game. Door in de omgeving van de doelgroep te gaan kijken, kun je inspiratie opdoen voor het ontwikkelen van de serious game. Door bijvoorbeeld foto's te maken, kun je de omgeving van de doelgroep van de serious game rustig bekijken. Hoe vaker je naar een foto kijkt, des te meer inspiratie je ziet. Ook door het bevragen van bekenden van de doelgroep, kom je aan informatie die van belang kan zijn tijdens het ontwikkelen van de serious game. Ook is het belangrijk om de opdrachtgever te betrekken in het ontwikkelingsproces van de

14

serious game. Ook deze kan informatie en inspiratie geven die van belang is tijdens het ontwikkelen van de serious game. Het ontwikkelen van een serious game is een multidisciplinair proces. Ontwikkelaars van serious games hebben veel kennis over het ontwikkelen van serious game, maar vaak weinig kennis over de kenmerken van de doelgroep waarvoor de serious game bestemd is. Als meerdere disciplines worden betrokken bij het ontwikkelen van serious games, kan er kennis worden gedeeld. Bijvoorbeeld als een serious game wordt gemaakt voor mensen na een heupoperatie, kan een fysiotherapeut de ontwikkelaars van de serious game ondersteunen met welke bewegingsmogelijkheden na een heupoperatie. Het is belangrijk dat een ontwikkelaar van een serious game rekening houdt met wat de beperkingen van de doelgroep zijn.

15

6. Meningen van ouderen over serious gaming

Woensdag 18 maart en vrijdag 20 maart zijn er ouderen geïnterviewd over serious games. In totaal zijn er 7 ouderen geïnterviewd met de leeftijd tussen 69-78 jaar. 5 vrouwen en 2 mannen. Twee personen zijn in de afgelopen 1,5 jaar gerevalideerd na een THP. En twee personen in de afgelopen 3 jaar gerevalideerd na een CVA.

Een persoon dacht te weten wat serious gaming was, de andere hadden geen idee wat het is. Die ene persoon noemde serious gaming, gamen met een reden dat je iets bereikt doordat je aan het gamen bent. Er werd ook benoemd dat serious gaming alleen voor kinderen is ontwikkeld. Omdat het niet duidelijk is bij de ouderen wat serious gaming is, heb ik een stukje voor gelezen over serious gaming namelijk: Een serious game is een computerspel met een serieus doel: gebruikers spelenderwijs informeren en hen kennis en vaardigheden eigen laten maken. Serious games zijn tegenhangers van entertainment games. Serious games kan dus ook worden toegepast in de revalidatie, om bijvoorbeeld balans training te geven of om andere dingen aan te leren bijvoorbeeld iets uit een kastje pakken of te lopen in diverse omgevingen. Ook heb ik hierbij een filmpje laten zien over serious gaming: https://www.youtube.com/watch?v=lR-cEsuuOow , https://www.youtube.com/watch?v=TGXM0X2IAXk.

Nu herkennen twee mensen serious gaming, die hebben het namelijk in de revalidatie gehad, een na een THP en eentje na CVA. Helaas weten ze niet wat voor game het is, wel weet degene met de THP te vertellen dat ze op een matje moest gaan staan en hierbij figuren moet ontwijken door naar links, recht, naar voren of naar achteren te gaan hangen er is haar verteld dat dit voor haar balans was. De andere had het voor de arm functie en had een kastje in de hand en moest hiermee dingen aan wijzen op het scherm. De andere mensen kennen het niet, maar zien wel positieve punten van de games.

De twee die bekend zijn met serious games vonden dit erg leuk om te doen, omdat het eigenlijk nooit hetzelfde is en het verveelt niet zo snel. Therapie is vaak hetzelfde en kan je niet alles mee oefenen hoe het bijvoorbeeld buiten is of thuis in de huiskamer. Als je met zo’n computer mag spelen dan heb je meer een realistischere training qua omgeving en beweging vinden ze . Degene die niet bekend zijn met serious games, vinden het erg leuk om te zien. En zijn enthousiast om dit ook uit te proberen, misschien is dit een leuke vervanging van de gym die wij altijd krijgen zegt iemand. Een ander zegt weer dat het erg handig lijkt, zodat ze dan zelf ook kan oefenen en niet alleen als er een fysiotherapeut of 1 van de kinderen er is. Ook gewoon het vermaak staat de mensen erg aan, ze zien het meer als dag invulling dan dat ze het zien om echt in beweging te komen.

Ze willen allemaal serious games gebruiken gewoon in het dagelijks leven, want je hoeft niet per se iets te mankeren om hieraan te doen. Wel willen ze dan duidelijke uitleg hebben en zeker weten dat het niet schadelijk kan zijn voor het lichaam doordat ze het bijvoorbeeld verkeerd uitvoeren. Ook zijn er enkele die toch nog een beetje huiverig zijn om alleen te gamen, omdat ze bang zijn om te vallen. Ook zouden degene die al een revalidatie proces hebben doorlopen graag (meer) gebruik maken van deze vorm van bewegen.

Wat mensen graag willen zien in een game is dat het zeer realistisch is en dat het niet kinderachtig is. Ook willen ze dat het veilig is en dat ze niet ergens op hoeven te staan wat niet gelijk is met grond. Verder moet het erg eenvoudig zijn in gebruik en zeker niet te duur zijn in de aanschaf. Ze willen ook dat je de game makkelijker en moeilijker kan maken en wellicht dat de game zichzelf aanpast aan wat de scores zijn. Ze vinden het ook belangrijk dat ze het zowel alleen als met meerdere tegelijk kunnen

16

doen. Ook is het idee geopperd om elke dag een andere game te laten spelen. Dat iedere dag minimaal 1 keer er ergens een sein afgaat of ze alert worden gemaakt dat ze een game moeten spelen. En dat er dan iedere dag een andere game is die weer ergens anders op gericht is bijvoorbeeld stabiliteit, kracht of (loop) coördinatie.

17

7. Werkvorm Workshop

Naar aanleiding van een brainstormsessie over een mogelijke onderwerp voor de workshop betreffende de minor Active Ageing, is een onderwerp gekozen. Alle interessante onderwerpen zijn op papier gezet. Per onderwerp is er gekeken naar wat de mogelijkheden zijn om een workshop mee te vullen. Er zijn uiteindelijk drie onderwerpen geselecteerd om uit te kiezen. De onderwerpen luiden als volgt: Serious Gaming, Sleutelproblematiek en Stress die jongeren krijgen van smartphones.

Het laatste onderwerp over de stress voor jongeren van Smartphones valt snel af toen duidelijk werd dat de doelgroep 65 jaar en ouder moest zijn. Er is gekozen om een workshop te gaan geven over Serious Gaming. Tijdens de pitch die over het onderwerp gegeven werd, was er een andere groep die hetzelfde idee had. Hierdoor is het onderwerp aangepast. De pitch die gegeven wordt gaat over de ontwikkeling van Serious Games. Nu kan er vorm worden gegeven aan de workshop.

Tijdens de workshop wordt de groep interactief betrokken bij de workshop. De groep gaat brainstormen over wat de gedachte is bij het onderwerp. Hickmann(2014) heeft een aantal goede tips om een brainstormsessie tot een succes te maken . Diversiteit, de juiste motivatie, weinig angst, de goede flow en ruimte helpen om de gesloten modus naar de open modus te gaan in een groep. Dit wordt gebruikt om de workshop beter te laten verlopen.

Diversiteit is belangrijk, hierdoor komt alle kennis bijeen. Mensen met verschillende achtergronden en een andere kijk op een probleem zijn hierom belangrijk. Deze diverse groep mensen kan alle kennis met elkaar delen en zo kunnen nieuwe ontwikkelingen ontstaan. Brainstorm zo min mogelijk in vaste groepssamenstelling en probeer de bestaande hiërarchie los te laten.Mensen die deelnemen aan een brainstormsessie zijn creatiever als er motivatie is om mee te doen. Voor creatieve taken werkt intrinsieke motivatie (plezier, betekenisvol, roem enz.) beter dan excentrieke motivatie (geld of een beloning). Het is erg belangrijk dat iedereen het eens in met de uiteindelijke doel: wat doen we en waarom doen we het zo?Door angst kan een groep helemaal vast komen te zitten in een brainstorm. Als er mensen in de groep onzeker zijn kan dit ervoor zorgen dat ze helemaal dichtklappen of zich enkel op 1 idee blijven focussen. Door gebruik te maken van een ‘icebreaker’ houdt de groep een speelse en open modus. Door een goede creatieve flow kun je tijd vergeten en aan jezelf voorbij gaan. deze flow zorgt ervoor dat je hersenen dopamine aanmaken, dit draagt bij aan plezier en het oplossende vermogen. Het is van groot belang een strakke planning te hanteren. Een bepaalde tijd per opdracht en deze tijd ook aanhouden.Door vaak in dezelfde ruimte te zitten wordt je minder geprikkeld om vernieuwend te denken. De volgende punten dragen bij aan een prikkelende ruimte:

- Licht, open en ruim, liefst buiten- Visueel, afbeeldingen smartboards- Flexibele indeling- Fysiek, door activiteit wordt je creatiever- Tastbaar- Informeel- Prototypen, hiermee kun je ideeën in beeld brengen

De doelgroep van de workshop is; studenten van de opleiding Gezondheidszorg Technologie, studenten van de opleiding Fysiotherapie, studenten van de opleiding Verpleegkunde en studenten van de opleiding Life Style. De docenten die de minor Active Ageing begeleiden zijn ook aanwezig bij de workshop en gaan de workshop ook beoordelen. Overigens kan de workshop ook interessant zijn

18

voor thuiszorginstellingen en zelfstandig wonende ouderen. Uiteindelijk gaat de workshop over deze ouderen.

De workshop wordt gegeven door een multidisciplinaire groep van vier studenten. Twee studenten volgen de opleiding Gezondheidszorg Technologie en één volgt de opleiding Verpleegkunde en de ander volgt de opleiding Fysiotherapie. Deze vier studenten volgen samen de minor Active Ageing. Er is informatie vergaard over de aanverwante onderwerpen van de workshop, zoals de inbreng die ouderen hebben op de ontwikkeling van een Serious Game. Door veel literatuuronderzoek en gesprekken met ouderen en ontwikkelaars van Serious games wordt verwacht dat er ruime deskundigheid geboden wordt tijdens de workshop. De workshop heeft als doel informeren en inzicht geven. De informatie wordt verkregen door het samen denken van de deelnemers van de workshop en de groep die de workshop geeft. Door samen met de deelnemers naar de conclusie te werken worden de deelnemers betrokken bij de workshop. Hierdoor blijven de deelnemers actiever en zal de informatie beter bijblijven. 

7.1 Vormgeving workshop

De workshop ziet er als volgt uit: de groep die de workshop geeft, heeft verschillende methodieken gevonden waarin een serious Game ontwikkeld wordt. Hrehovcsik (2012), heeft drie verschillende fases met hierin meerdere stappen opgesteld. Deze fases worden op het bord geschreven en toegelicht, aan de hand van voorbeelden. Bij de opleiding CMD van Avans Hogeschool te Breda wordt gebruik gemaakt van een ontwerpmethodiek. Deze ontwerpmethodiek is gericht op het ontwerpen van producten. Deze ontwerpmethodiek kan dus ook worden toegepast bij het ontwikkelen van serious games. Deze ontwerpmethodiek wordt in de workshop toegelicht naderhand van de verschillende fase van Hrehovcsik (2012).Vervolgens worden er groepjes gemaakt van ongeveer vijf personen, de deelnemers moeten zich hierbij verplaatsen in de game designers. In deze groepen gaan de deelnemers brainstormen over de aanbevelingen die gebruikt kunnen worden bij de ontwikkeling van een serious game. op het moment dat de deelnemers over de aanbevelingen hebben gebrainstormd wordt dit klassikaal weer besproken. De groep die de workshop geeft verteld de deelnemers hier wat er in de literatuur gevonden is over aanbevelingen voor serious games. Iedereen heeft nagedacht over de aanbevelingen en wat dit inhoud voor een game designer. Door deze informatie met elkaar te delen denken de deelnemers zelf na over aanbevelingen en door hierbij achteraf literatuur te delen blijft de informatie langer hangen.Om te laten zien wat ouderen voor rol spelen in de ontwikkeling van serious Gaming, laat de groep die de workshop geeft een filmpje van ouderen die met serious games bezig zijn zien. Hier opvolgend wordt het eigen onderzoek naar de ervaring van ouderen met serious games besproken.

19

7.2 Programma workshop:

Inleiding (2 min) Toelichting onderwerp:

DoelgroepMotivatieOntwikkelaar

Methodiek uitleggen (8 min) Klassikaal

Brainstormsessie over aanbevelingen voor game designer (10 min) Groepjes van 5

Uitwerking Brainstormsessie (10 min) Klassikaal bespreken wat iedereen gevonden heeft Informatie van de literatuur bij betrekken

Filmpje ouderen (5 min) Eigen onderzoek van de ervaring van ouderen Filmpje over ouderen met serious games

Afsluiting Vragen/opmerkingen

20

8. Procesbeschrijving

02-02-2015 Start innovatie-opdracht: Workshop

04-02-2015 Eerste overleg workshop groepAanwezig: Raoul, Sanne, Anika & Bo

Drie mogelijke onderwerpen voor de workshop besproken. Afspraken gemaakt over het invullen van stap 1 t/m 4 van het plan

van aanpak: Iedereen vult vanuit zijn eigen opleiding de relatie in met de

mogelijke onderwerpen. Iedereen zoekt mogelijke actuele artikelen bij de drie

mogelijke onderwerpen. Iedereen zoekt naar nog meer mogelijke onderwerpen. Pitch voorbereiden voor de les.

Inleveren op: vrijdag 06-02-2015 via dropbox Vrijdagavond 06-02-2015 stond alleen van Sanne & Anika

iets op dropbox.

09-02-2015 Eerste workshoplesAanwezig: Raoul, Sanne, Anika & Bo

Pitch gegeven over het eerste mogelijke onderwerp (serious gaming).

11-02-2015 Tweede overleg workshop groepAanwezig: Raoul, Sanne, Anika & Bo

Plan van aanpak aangepast Afbakening opgesteld Hoofdvraag geformuleerd Afspraken gemaakt

Donderdag 12-02-2015 voor 12 uur 's avonds literatuur search op Dropbox plaatsen.

Contactpersoon stuurt dit vrijdag 13-02-2015 voor 12 uur 's middags door naar Inge.

Powerpoint presentatie maken over het plan van aanpak. o Donderdagavond 12-02-2015 stond alleen van

Sanne & Anika iets op dropbox.o Vrijdagmiddag 13-02-2015 stond van Raoul & Bo iets

op dropbox.

23-02-2015 Derde overleg workshop groep (telefonisch)Aanwezig: Raoul, Sanne, Anika & Bo

Afspraken gemaakt Voor maandag 02-03-2015 heeft iedereen een

wetenschappelijk artikel uitgewerkt en deze uitwerking op Dropbox geplaatst.

o Maandag 02-03-2015 hadden Raoul, Sanne & Anika op tijd hun wetenschappelijke artikel uitgewerkt en op dropbox gezet.

21

26-02-2015 Vierde overleg workshop groepAanwezig: Raoul, Sanne, Anika & Bo

Afspraken gemaakt Iedereen neemt deze week contact op met een andere

contactpersoon en koppelt dit terug met groepsleden.

02-03-2015 Vijfde overleg workshop groepAanwezig: Raoul, Sanne, Anika & Bo

Gestart met het maken van het handboek Op consult geweest bij de workshop docent

De problemen waar we tegen aan lopen bespreekbaar gemaakt.

04-03-2015 Zesde overleg workshop groepAanwezig: Raoul, Sanne, Anika & Bo

Afspraken gemaakt: Verdeling gemaakt over wie welk onderdeel van het

handboek in concept schrijft. Voor donderdag 05-03-2015 om 13.00u heeft iedereen dit bij de contactpersoon ingeleverd. De contactpersoon zet alles in elkaar en stuur het naar de workshop docent.

o Raoul, Sanne, Anika & Bo hebben het optijd ingeleverd.

Taakverdeling handboek:o Inhoudsopgave: Boo Inleiding: Anikao Plan van aanpak: Allemaal o Thema Workshop: Sanneo Uitleg thema: Raoulo Onderbouwing thema: Raoul & Sanneo Ervaring ouderen: Anikao Werkvorm workshop: Boo Procesbeschrijving: Sanneo Procesevaluatie: Sanne o Bronvermelding: Anika

09-03-2015 Zevende overleg workshop groepAanwezig: Raoul, Sanne, Anika & Bo

Feedback op handboek ontvangen. Consultatiemoment met docent.

12-03-2015 Achtste overleg workshop groepAanwezig: Raoul & SanneAfwezig: Anika (operatie) & Bo (vakantie)

Overleg met Norbert Kuipers, docent CMD. Contact gelegd met door Norbert Kuipers aangewezen mogelijke

contactpersoon Aanpassen handboek voor 16-03-2015 (iedereen zijn eigen stuk)

22

16-03-2015 Negende overleg workshop groep:Aanwezig: Raoul, Sanne & BoAfwezig: Anika (herstel na operatie)

Samen aanpassen van handboek Raoul & Sanne op school, Anika thuis.

Feedback geven op handboek andere workshopgroep Feedback ontvangen van andere workshopgroep Telefonisch afspraken gemaakt:

Bo verbeterd Werkvorm workshop Iedereen verbeterd zijn stuk met de ontvangen feedback

23-03-2015 Tiende overleg workshop groep:Aanwezig: Raoul, Sanne & AnikaAfwezig: Bo (begrafenis)

Handboek aangepast. Workshop voorbereid Feedback ontvangen docent Afspraken gemaakt:

Iedereen doet zijn eigen stukken herschrijven naar aanleiding van de feedback voor 25-03-2015

25-03-2015 Elfde overleg workshop groep:Aanwezig: Raoul, Sanne, Anika & Bo

Handboek aangepast Workshop voorbereid Afspraken gemaakt:

Donderdagavond 26-03-2015 heeft iedereen het handboek nagelezen. Bo maakt het voorblad en schrijft de inhoudsopgave. Raoul schrijft paragraaf 4.5. Anika zet alles in APA stijl. Ook wordt de procesevaluatie geschreven.

Vrijdag 27-03-2015 wordt het handboek ingeleverd.

23

9. Procesevaluatie

Op 2 februari 2015 is er een mail rond gegaan met daarin de namen van het workshop groepje. Er is direct contact gezocht met elkaar, zodat we konden beginnen met het zoeken naar onderwerpen. De eerste bijeenkomst zijn de mogelijke onderwerpen besproken. Ook zijn er afspraken gemaakt over hoe we te werk zouden gaan en voor wanneer het plan van aanpak af zou moeten zijn. Er was afgesproken dat iedereen voor vrijdagavond 6 februari de documenten op dropbox zou zetten. Dit was niet het geval, dus werden degene die dit niet hadden gedaan hierop aangesproken. Na de les op 9 februari zijn we als workshopgroep bij elkaar gekomen en hebben afspraken gemaakt en verwachtingen naar elkaar uitgesproken. Ook hebben we nieuwe afspraken gemaakt over wanneer iedereen literatuur zou moeten hebben. Ook bij deze afspraak werd de afspraak door twee workshop leden niet nageleefd. Hier zijn deze leden op aangesproken.

De samenwerking ging hierna een stuk beter en afspraken werden beter nageleefd. De communicatie had wel beter gekund vanaf het begin. Ook dit werd beter na verloop van tijd. Problemen waar we tegen aan liepen, werden besproken.

Nadat de taakverdeling verhelderd was, kon iedereen de stukken van het handboek schrijven. Nadat de stukken waren geschreven heeft iedereen alle stukken nagekeken en voorzien van feedback. Ook is het handboek twee maal doorgestuurd naar Inge Logghe, workshopdocent, voor feedback. Ook is het handboek door een ander workshopgroepje verzien van feedback. Alle feedback hebben we verwerkt in het handboek.

De voortgang van de workshop en het schrijven van het handboek is bewaakt door wekelijks af te spreken om te overleggen over de workshop en handboek. Hierdoor had iedereen inzicht in wat er nog diende te gebeuren.

24

Literatuurlijst:

Achterberg, Th. van, Bours, G.J.J.W. & Eliens, A.M. (2012) Effectief Verplegen 1: Handboek ter onderbouwing van het verpleegkundig handelen. Dwingeloo: Kavanah.

ActiZ (2014) Verzorgingshuis in de buurt nodig voor zelfstandig wonende ouderen. Geraadpleegd op 04 maart 2015, http://www.actiz.nl/nieuwsberichten/website/nieuws/2014/verzorgingshuis-in-de-buurt-nodig-voor-zelfstandig-wonen-ouderen

Branten, J. (2000). Quadricepskrachttraining bij verpleeghuispatiënten. Fysiopraxis, 8, p. 9-13

CIZ (2015) Van aanvraag tot besluit. Geraadpleegd op 04 maart 2015, https://www.ciz.nl/zorg-uit-wlz/wlz-wegwijzer/Paginas/Van-aanvraag-tot-besluit.aspx

EGG (2012). Het Applied Game Ontwerpproces. Een handout van het Expertisecentrum voor Games en Game Design over het ontwerpproces van een applied game. Geraadpleegd op 27-02-2015, van http://www.expertisecentrumgames.nl/app/webroot/userfiles/files/handout_EGG_ontwerpproces%281%29.pdf Heuvelink, A., Groot, J. de &Hofstede, C. (2014). Let’s play – Ouderen stimuleren tot bewegen met applied games. TNO en VitaValley.

Hickman, F.(2014). Brainstormen: 5 hulpmiddelen voor creativiteit & een open blik. Geraadpleegd op 7 maart 2015, http://www.frankwatching.com/archive/2014/09/10/brainstormen-5x-hulp-voor-creativiteit-een-open-blik/

Hoppenbrouwers, S., Bommel, P. van & Järvinen, A. (2008). Method engineering as game design: an emerging HCI perspective on methods and case tools. EMMSAD, p.97-111.

Hrehovcsik, M. (2012). CPD( Creative Design Practices) lecture 6-12-2012.Geraadpleegd op 3 maart 2015, http://gamedesigntools.blogspot.nl/2013/03/cdp-creative-design-practices-lecture-6.html

Jongert, T. (2012). Feiten over beweging: beweegadvies op maat(1). Tijdschrift voor praktijkondersteuning,5, p. 132-135

Leeuwen, M. van.(2012). Vrije tijd en zorg. Geraadpleegd op 17-03-2015, http://www.nritmedia.nl/file/VTS_2012_4_Leeuwen.pdf

TNO. (2010). Trendrapport Bewegen en Gezondheid 2008-2009. Leiden: De Bink

Whitton, N. (2010). Learning with Digital Games: A Practical Guide to Engaging Students in Higher Education. New York: Routledge.

25

Bijlagen:

Bijlagen

26

Bijlage 1: Artikel BNDeStem 24-03-2014

27

Bijlage 2: Artikel BNDeStem 25-03-2015