!

Faculteit Psychologie en Pedagogische wetenschappen

Academiejaar 2010 - 2011

Tweede examenperiode

GROOTOUDERS ALS OPPAS: EEN KWESTIE VAN MOGEN OF MOETEN?

Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de psychologie,

optie klinische psychologie

door

Sofie Dursin

Promotor: Prof. Dr. Alain Van Hiel

!

!

Faculteit Psychologie en Pedagogische wetenschappen

Academiejaar 2010 - 2011

Tweede examenperiode

GROOTOUDERS ALS OPPAS: EEN KWESTIE VAN MOGEN OF MOETEN?

Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de psychologie,

optie klinische psychologie

door

Sofie Dursin

Promotor: Prof. Dr. Alain Van Hiel

!

Ondergetekende, Sofie Dursin, geeft toelating tot het raadplegen van de masterproef

door derden.

!

DANKWOORD

Met dit dankwoord wil ik mij speciaal richten tot iedereen die mij begeleidde en steunde

tijdens het schrijven van deze masterproef.

Eerst en vooral wil ik mijn promotor Prof. Dr. Alain Van Hiel bedanken voor het mij op

weg helpen, de begeleiding en bijsturingen gedurende het tot stand komen van deze

masterproef. De theoretische ondersteuning, de constructieve feedback en de hulp bij

het verwerken van mijn data waren voor mij onmisbaar bij het schrijven van deze

masterproef.

Ook wil ik Sven Pattyn bedanken voor de feedback, het welgekomen advies en de vele

verbeteringen die ik kreeg gedurende de laatste, meest hectische periode vóór het

indienen van deze masterproef. In deze periode waar hij als invaller van mijn promotor

fungeerde, kon ik steeds een beroep doen op hem en kreeg ik telkens een snelle respons

op al mijn vragen.

Verder wil ik ook mijn ouders danken voor alle steun en hulp die ik van hen kreeg en

dit niet alleen bij het tot stand komen van deze masterproef, maar gedurende mijn

volledige opleiding. Ze bleven steeds in me geloven en ik kon altijd rekenen op hun

aanmoedigingen ondanks het feit dat het voor mij niet zo een evident parcours was.

Tijdens het schrijven van mijn masterproef was het voor hen nooit te veel om bepaalde

onderdelen na te lezen.

Ik wil in het bijzonder ook een woordje van dank richten tot mijn vriend Alexander, die

mij gedurende deze periode bleef steunen en motiveren en mij op moeilijkere

momenten telkens weer kon doen lachen.

Ten slotte wil ik ook nog de vrienden, familie en alle andere mensen bedanken die

bijdroegen tot het schrijven van deze masterproef of zorgden voor de nodige

ontspanning tussendoor.

!

INHOUDSOPGAVE

!

!"#$%&'$((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((()!

*+,-./.+0((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((1!

Grootouders................................................................................................................. 3!

"#$$%$&'(#!)$#'(* ++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ ,!

-($#./*01/%0(!20**(*!'(!3/4050(++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ 6!

789/*.!(*!.#$$%$&'(##$5+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ :!

De zelfdeterminatietheorie ......................................................................................... 7!

;<8(1!4$%09/%0(=!>(*!$*'(#1?@(0'!%&11(*!)055(*!(*!4$(%(* +++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ A!

B1<?@$5$.01?@(!2/1012(@$(3%(* +++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++CC!

De zelfdeterminatietheorie toegepast op het passen op de kleinkinderen door

grootouders................................................................................................................ 13!

D/?%$#(*!'0(!'(!4$%09/%0(!9$$#!@(%!$88/11(*!E&**(*!2(F*95$('(* +++++++++++++++++++++++++++++++++++C,!

G(%!(33(?%!9/*!4$%09/%0(!$8!@(%!)(52(90*'(*!9/*!.#$$%$&'(#1 ++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++C:!

Samenvatting huidig onderzoek .............................................................................. 16!

2-$34/- ((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((()5!

Deelnemers ................................................................................................................ 17!

Instrumenten ............................................................................................................. 19!

788/11?(*/#0$H1++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++CI!

J&/50%<!$3!-(5/%0$*1@081!K*9(*%$#<!LM('(#5/*'1%/50.(!9(#10(N ++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++OC!

P?@//5!9$$#!1&2Q(?%0(3!)(52(90*'(*!9/*!$&'(#(* +++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++OO!

Procedure................................................................................................................... 23!

6-#7,$&$-+ (((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((18!

Preliminaire analyses................................................................................................ 24!

Het effect van de aard van het verzoek op het passen op kleinkinderen............. 25!

"(*(0.'!R0Q*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++O:!

S$(%(*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++OA!

T055(*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++OU!

V(#)/?@%(!8$10%0(9(!.(9$(5(*1 +++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++OI!

V(#)/?@%(!*(./%0(9(!.(9$(5(*1 ++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++,W!

!

Relaties tussen motivationele variabelen, relationele variabelen en

welbevinden ............................................................................................................... 31!

Impact van motivationele en relationele variabelen op welbevinden .................. 33!

"(*(0.'!R0Q*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++,,!

S$(%(*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++,6!

T055(*++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++,:!

V(#)/?@%(!8$10%0(9(!.(9$(5(*1 +++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++,:!

V(#)/?@%(!*(./%0(9(!.(9$(5(*1 ++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++,A!

X(15&0% +++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++,A!

9.#'7##.-((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((:;!

Bespreking van de onderzoeksresultaten ............................................................... 39!

>33(?%!9/*!'(!//#'!9/*!@(%!9(#R$(E!$8!'(!4$%09/%0(!9$$#!@(%!8/11(*!$8!'(!

E5(0*E0*'(#(* ++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++,I!

Y(!1/4(*@/*.!%&11(*!'(!#(5/%0(!9/*!'(!.#$$%$&'(#!4(%!@(%!(0.(*!E0*'!(*!'(!

4$%09/%0(!9$$#!@(%!8/11(*!$8!'(!E5(0*E0*'(#(*+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++6O!

Y(!1/4(*@/*.!%&11(*!@(%!%<8(!4$%09/%0(!(*!@(%!1&2Q(?%0(3!)(52(90*'(* ++++++++++++++++++++++++6,!

Implicaties van huidig onderzoek............................................................................ 44!

Beperkingen en suggesties voor toekomstig onderzoek......................................... 47!

Conclusie.................................................................................................................... 49!

6-<-%-+$.-#((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((((=>!

! 1

ABSTRACT

De hedendaagse grootouders hebben in onze samenleving heel wat sociale taken

te vervullen. Daarnaast hebben ze eigen verlangens voor het invullen van hun resterende

vrije tijd. Bovendien worden ze vaak ingeschakeld als oppas voor hun kleinkinderen. In

deze masterproef gaan we dieper in op hoe het occasioneel passen op de kleinkinderen

ervaren wordt. Steunend op de zelfdeterminatietheorie onderzoeken we welke factoren

de motivatie hiervoor beïnvloeden en of er een samenhang bestaat tussen het type

motivatie en het eigen welbevinden van de grootouder. We maken hiervoor gebruik van

een combinatie van klassieke vragenlijsten en hypothetische scenario’s. We vonden dat

de zwaarte van het verzoek, de frequentie ervan en de mate waarin de ouders controle

hebben over hun afwezigheid elk afzonderlijk, maar ook in interactie een invloed

hebben op de motivatie voor het passen op de kleinkinderen. Daarnaast blijkt een

kwaliteitsvolle relatie met de ouders van de kleinkinderen gerelateerd aan een meer

autonome motivatie bij het oppassen op de kleinkinderen. Een samenhang tussen de

motivatie voor het passen op de kleinkinderen en het welbevinden van de grootouders

vonden we echter niet. De implicaties van deze bevindingen voor de

zelfdeterminatietheorie worden besproken hoewel we ook de beperkingen van het

huidig opzet niet uit het oog verliezen.

! 2

INLEIDING

Als grootouder ervaar je het plezier van het hebben van kleinkinderen zonder

daarbij belast te zijn met de verantwoordelijkheden van het ouderschap. Daarnaast kan

je de kleinkinderen steeds opnieuw aan de ouders toevertrouwen wanneer ze een last

worden. Deze populaire, nogal in zichzelf gekeerde opvatting over het grootouderschap

slaagt er volgens Ross (2002) niet in de veelzijdigheid en de betekenis van het

grootouderschap te vatten. Grootouder worden is een veelomvattend, ingrijpend

gebeuren in een mensenleven.

Hoewel de rol van grootouder sterke verschillen kan vertonen, is het duidelijk dat

vandaag de dag vaak beroep wordt gedaan op de grootouder als occasionele oppas voor

de kleinkinderen. Hierbij kan de vraag gesteld worden in hoeverre de grootouders dit

bekijken als een verplichting, dan wel als een vrijwillige keuze. Met de huidige

masterproef willen we hier dieper op ingaan en zullen we bekijken welke factoren een

rol spelen op hoe het oppassen ervaren wordt (‘willen’ of ‘moeten’) en of deze ervaring

het subjectief welbevinden beïnvloedt.

De keuze voor ‘Grootouder als oppas: Een kwestie van mogen of moeten?’ als

titel voor de huidige masterproef werd ingegeven door de lectuur van het boek

‘Grootouders, tussen mogen en moeten’ van A. Marcoen (1996). In dit boek gaat de

auteur op zoek naar wat het betekent grootouder te zijn en wat de taak is van een

grootouder. Bij het uitwerken van deze masterproef bleek het echter zinvoller om het

onderwerp te bekijken vanuit het standpunt van de grootouder waarbij de vraag tot

oppassen specifiek komt van de ouders. Daarom zullen we in dit werk gebruik maken

van de termen ‘willen’ en ‘moeten’, eerder dan ‘mogen’ en ‘moeten’. De term ‘mogen’

houdt immers eerder een vraag van de grootouders zelf in en heeft daardoor betrekking

op een ander aspect van het grootouderschap, met name de mate waarin de ouders

inmenging toelaten.

Vooraleer het eigen onderzoek toe te lichten overlopen we eerst de voor dit

onderwerp relevante, wetenschappelijke literatuur. Meer specifiek gaan we na wat het

voor de mens als sociaal wezen betekent grootouder te worden en vooral grootouder te

zijn, met speciale aandacht voor de situatie van grootouder als oppas voor het kleinkind.

Aan de hand van een toelichting over de zelfdeterminatietheorie van Ryan en Deci

! 3

(2000a; zie ook Vansteenkiste, Niemiec, & Soenens, 2010) proberen we daarna dichter

te komen bij ons onderzoeksthema, namelijk, of dit passen op kleinkinderen een kwestie

van ‘willen’ of ‘moeten’ is en welke factoren dit ‘willen’ of ‘moeten’ kunnen

beïnvloeden.

Grootouders

Grootouder worden

Vroeg of laat wordt de overgrote meerderheid van de mensen met kinderen

grootouder doordat één of meer van hun eigen kinderen ook kiezen voor het krijgen van

kinderen. Grootouderschap neemt in het normale verouderingsproces een centrale plaats

in. Statistische gegevens van de federale overheidsdiensten voor 2009 geven aan dat

mannen op 60-jarige leeftijd nog 17,2 levensjaren te verwachten hebben en vrouwen

22,4 jaren (http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/). Uit diezelfde gegevens blijkt

een constante, weliswaar lichte toename van de levensduur zowel bij mannen als bij

vrouwen. Als gevolg van deze toename kunnen mannen en vrouwen vandaag de dag

hun rol als grootouder nog tientallen jaren vervullen (Marcoen, 1996; Reitzes &

Mutran, 2004; Somary & Stricker, 1998; Szinovacz, 1998).

Grootouders kiezen er niet zelf voor om kleinkinderen te hebben en hebben ook

geen zeggenschap in de planning voor het krijgen van kleinkinderen. Het al dan niet

grootouder worden hangt bij volwassenen van middelbare leeftijd volledig af van het

verlangen van hun zonen of dochters om kinderen te hebben. “In die zin is de

grootouderrol een rol die men krijgt…” (Marcoen, 1996, p.10) en heeft de volwassene

zelf geen keuze of en wanneer deze de grootouderrol op zich wil nemen (Ross, 2002).

Nochtans is de geboorte van een kleinkind een gebeurtenis die een grote impact heeft op

het leven van de grootouder.

! 4

Reorganisatie binnen de familie

Hoewel de overgrote meerderheid van de personen het grootouderschap als een

leuk en positief fenomeen ervaart, verandert en bepaalt het voor een deel hun verdere

leven. Plots is er een volledige reorganisatie binnen de familie. Het eigen kind zorgt

immers voor een nieuwe en jongere generatie in de familie en wordt door het zelf ouder

worden een autonoom en zelfstandig persoon, die als een volwassene beslissingen

neemt en zelf zijn rol als ouder wil invullen. Deze rol dient door de nieuwe grootouder

ernstig genomen te worden. De grootouder moet zijn eigen kind in deze rol vooral niet

negeren of de les proberen te spellen, maar dient hier op een respectvolle manier met de

keuzes van zijn eigen kind om te gaan (Ross, 2002). Volgens Ross (2002) moet de

grootouder enerzijds zijn eigen kind in de nieuwe rol als ouder op een adequate manier

ondersteunen in zijn of haar zoektocht naar het invullen van deze taak als ouder, en mag

de grootouder anderzijds de eigen ervaring en opgedane kennis op dit gebied niet

opdringen. Dit is voor de grootouders niet evident. Vanuit hun vroegere ervaringen

willen ze maar al te graag hun kinderen helpen. Deze goede bedoelingen zullen niet

door elke nieuwe ouder geapprecieerd worden. Een onderzoek van Somary en Stricker

(1998) wijst op een verschil tussen de grootvaders en grootmoeders wat betreft hun

visie over het al dan niet geven van advies. Grootvaders hebben het gevoel meer open te

kunnen zijn over hun mening en voelen zich comfortabeler om advies te geven aan hun

kinderen over hoe ze het kleinkind moeten opvoeden. De grootmoeders daarentegen

zijn meer geneigd het gevoel te hebben dat ze zich moeten bedwingen om advies te

geven over de manier van opvoeden. Zij beogen op die manier spanningen met hun

kinderen te vermijden. Door het “over”-adviseren – althans in de ogen van hun eigen

zoon of dochter – kunnen er immers heel wat spanningen ontstaan in de relatie met hun

kinderen, waardoor deze relatie en ook die met de kleinkinderen in het gedrang zou

kunnen komen.

Volgens Jacobs (1996) bestaat er in de huidige samenleving een ontwikkeling

naar gezinsindividualisering. Dit is een sociologische trend waarbij jonge gezinnen een

grote mate van zelfstandigheid ontwikkelen. Deze zelfstandigheid ontstaat onder andere

door het feit dat het jonge gezin een eigen manier van leven ontwikkelt. Zo bepalen ze

zelf hoe hun geld wordt besteed, hoe hun kinderen worden opgevoed, en zo verder. Het

! 5

krijgen van een kind gebeurt vandaag de dag meestal pas nadat het eigen leefpatroon

door het koppel vorm gekregen heeft. Voor grootouders is het dus niet zo eenvoudig om

te weten wat de grootouderrol precies moet inhouden. De inhoud van deze rol staat

immers geenszins vast, maar moet steeds opnieuw uitgevonden worden door de

grootouder zelf en door de ouders van de kleinkinderen. Of de nieuwe ouders gevoelig

zullen zijn voor de inmenging of tussenkomst van de grootouder, is niet op voorhand

geweten en moet door ondervinding duidelijker worden (Jacobs, 1996).

Opvang en grootouderrol

Ondanks de trend van gezinsindividualisering worden grootouders vaak de

occasionele of vaste babysitters voor hun kleinkinderen. Hier draagt onder andere een

bepaalde maatschappelijke verandering toe bij, namelijk het feit dat nu, veel meer dan

vroeger, heel wat vrouwen een job hebben en derhalve niet meer uitsluitend instaan

voor het huishouden. Beide ouders gaan nu meestal buitenshuis werken, waardoor zij

zelf niet op hun kinderen kunnen passen. Ze zijn dan verplicht een beroep te doen op

kinderopvang (Marcoen, 1996; Van Crombrugge, 1996). Ruim twintig jaar geleden

berekende Crombé (1988) dat deze taak in België in ongeveer 50 procent van de

gevallen op de schouders van de grootouders terecht kwam voor kinderen onder de

leeftijd van drie jaar. Deze oplossing is voor de jonge ouders immers financieel

voordelig en gemakkelijk (Marcoen, 1996). Dit percentage is echter gedaald. Hedebouw

en Peetermans (2009) vonden dat in 2004 31,0 procent van de kinderen onder de 3 jaar

in het Vlaamse Gewest door hun grootouders opgevangen werden. In 2009 was dit nog

22,4 procent. Ook deze daling van het aandeel van de grootouders in de opvang

gedurende de laatste twee decennia kan verklaard worden door de wijzigingen in de

arbeidsparticipatie. De toename van het aantal buitenhuis werkende vrouwen brengt

immers ook mee dat de hedendaagse grootmoeders zelf steeds vaker nog beroepsmatig

actief zijn, zeker wanneer hun kleinkinderen nog relatief jong zijn. Dit betekent dat deze

grootmoeders minder beschikbaar zijn om de kleinkinderen op te vangen tijdens de

werkuren. Aangezien de overgang naar het grootouderschap gewoonlijk gebeurt op

middelbare leeftijd, zijn vele grootvaders en grootmoeders aan het begin van hun

! 6

grootouderschap dus nog tewerkgesteld (Szinovacz, 1998) en bijgevolg niet of slechts

in beperkte mate beschikbaar als kinderoppas.

Personen van middelbare leeftijd hebben dus naast de rol van grootouder nog

andere rollen. Velen van hen zijn getrouwd of hebben een partner, werken, hebben

eventueel nog ouders die leven en zorg nodig hebben… (Szinovacz, 1998). Het is dan

ook zo dat de grootouderrol niet voor elke grootouder de meest centrale en meest

belangrijke rol zal zijn. Het kan bijvoorbeeld dat bij jonge grootouders, die zelf nog

werken, het grootouderschap aanvankelijk niet tot de kern maar eerder tot de rand van

hun levensstructuur behoort (Marcoen, 1996). Reitzes en Mutran (2002) vonden

niettemin dat bij personen van middelbare leeftijd die beroepsmatig nog actief waren, de

grootouderrol als een belangrijke rol gezien werd en voor de meesten was grootouder

zijn belangrijker dan hun werk. Wel vonden mannen hun rol als echtgenoot en ouder

belangrijker dan de grootouderrol. Vrouwen vonden hun rol als ouder en daarnaast de

rol als vriendin buiten de familiale context belangrijker. Oudere, gepensioneerde

volwassenen zullen na het leeglopen van het nest vaak hun vrijgekomen tijd besteden

aan recreatieve activiteiten (Marcoen, 1996). Met andere woorden, de grootouderrol is

duidelijk een belangrijke rol voor volwassenen van middelbare leeftijd, maar niet de

enige. Vandaag de dag hebben grootouders van middelbare leeftijd immers nog heel wat

andere rollen en activiteiten te vervullen in de maatschappij, zoals de eventuele zorg

voor hulpbehoevende ouders, vrijwilligerswerk, socio-culturele activiteiten en

dergelijke meer.

Op de kleinkinderen passen biedt voor de grootouders enerzijds mogelijkheden,

maar kan hen anderzijds ook belemmeren. Zo kunnen de grootouders onder andere op

deze manier een band aangaan met hun kleinkinderen. Grootouders geven dan ook

meestal te kennen fier te zijn om op hun kleinkinderen te passen (Van Crombrugge,

1996). Maar zij worden vaak ook gezien als diegenen die in noodgevallen wel

beschikbaar zullen zijn als oppas voor de kleinkinderen. Sommige grootouders worden

al snel in de rol van permanente oppas geduwd. Grootouders die bijna altijd beschikbaar

moeten zijn om hun kleinkinderen op te vangen, kunnen hierdoor sterk belemmerd

worden in hun persoonsontwikkeling. Zo kan het voor hen soms onmogelijk worden

bepaalde activiteiten te doen in hun vrije tijd, die zij zonder dit grootouderschap wel

zouden kunnen doen. Hun loyale houding ten opzichte van de eigen kinderen wordt hier

! 7

duidelijk onder druk gezet (Marcoen, 1996). De vraag die hier opduikt is of de

occasionele opvang die grootouders geven aan hun kleinkinderen een kwestie is van

“willen” of eerder van “moeten”? Voelt de grootouder zich sociaal verplicht om de

opvang van het kleinkind op zich te nemen?

De zelfdeterminatietheorie

De zelfdeterminatietheorie, beschreven door Deci en Ryan (e.g. Deci & Ryan,

2008b; Ryan & Deci, 2000a; Vansteenkiste et al., 2010), is een theorie die handelt over

menselijke motivatie en persoonlijkheid. Deze theorie vertrekt vanuit een organismische

kijk op de menselijke natuur (Deci & Ryan, 2000, 2008a; Ryan & Deci, 2000a), wat

betekent dat men de menselijke ontwikkeling beschrijft als een proces waarbij mensen

representaties over zichzelf en hun wereld internaliseren, uitwerken, verfijnen en

integreren (Deci & Ryan, 2008a). Vanuit deze organismische visie worden mensen dus

beschouwd als organismen die gericht zijn op groei en die door integratie van

psychische representaties komen tot een soort verenigd gevoel van eigenwaarde

enerzijds en tot een integratie in grotere sociale structuren anderzijds (Deci & Ryan,

2000). Het onderzoeksdomein van deze theorie bestaat voornamelijk uit de inherente

groeineigingen en de psychologische behoeften die een belangrijke rol spelen bij

motivatie en persoonlijkheidsintegratie. Daarnaast handelt onderzoek in dit kader over

de voorwaarden die motivatie en persoonlijkheidsintegratie bevorderen (Ryan & Deci,

2000a).

Types motivatie: Een onderscheid tussen willen en moeten

De zelfdeterminatietheorie maakt een onderscheid tussen kwalitatief verschillende

types motivaties in tegenstelling tot vele andere theorieën die motivatie benaderen als

een unitair concept waarbij de nadruk ligt op de hoeveelheid motivatie die een persoon

heeft om een bepaald gedrag te stellen of een bepaalde activiteit uit te voeren (Deci &

Ryan, 2008a, 2008b). De verschillende types motivatie, gedefinieerd binnen de

! 8

zelfdeterminatietheorie, kunnen op een continuüm geordend worden volgens de mate

waarin de motivatie voor een bepaald gedrag zelfgedetermineerd is (Ryan & Deci,

2000a, 2000b).

Een eerste type motivatie dat beschreven wordt binnen de zelfdeterminatietheorie

is intrinsieke motivatie. Intrinsieke motivatie houdt in dat men iets doet omdat het

inherent interessant of genietbaar is (Ryan & Deci, 2000b; Deci & Ryan, 2008a). Dit

betekent dat het gedrag niet wordt gesteld om bepaalde resultaten te bereiken, maar

omdat het op zichzelf bevredigend is en positieve gevoelens teweegbrengt (Ryan &

Deci, 2000b; Deci & Ryan, 2008a; Vansteenkiste et al., 2010). Intrinsiek gemotiveerd

gedrag kenmerkt zich als volgt: men is geëngageerd, geïnteresseerd en nieuwsgierig,

men exploreert nieuwe perspectieven en gaat op zoek naar uitdagingen (Deci & Ryan,

2008a; Ryan & Deci, 2000a; Vansteenkiste et al., 2010). Bij dit soort gedrag heeft de

persoon het gevoel dat het uit zichzelf voortkomt en niet het gevolg is van controle of

dwang (Vansteenkiste et al., 2010). Intrinsiek gemotiveerde gedragingen hebben dus

een intern waargenomen locus van causaliteit (Deci & Ryan, 2000; Vansteenkiste et al.,

2010) en zijn als het ware het prototype van zelfgedetermineerde gedragingen (Deci &

Ryan, 2000; Ryan & Deci, 2000b). Toegepast op het oppasgedrag van grootouders

betekent dit dat zij intrinsiek gemotiveerd zijn wanneer zij werkelijk genieten van het

passen op hun kleinkind.

Volgens Ryan en Deci (2000a, 2000b) kan de meerderheid van de activiteiten

waarmee mensen zich bezighouden evenwel niet gezien worden als intrinsiek

gemotiveerd. Na de vroege kinderjaren verwacht de omgeving steeds meer dat er

activiteiten uitgevoerd worden die op zich niet interessant zijn. Hier kan men het

concept extrinsieke motivatie introduceren, waarmee wordt verwezen naar het stellen

van een gedrag om een bepaald resultaat te bekomen (Ryan & Deci, 2000a, 2000b; Deci

& Ryan, 2008a; Vansteenkiste et al., 2010). Binnen de zelfdeterminatietheorie wordt

een onderscheid gemaakt tussen verschillende soorten extrinsieke motivaties omdat men

er van uitgaat dat er variaties zijn in de mate waarin extrinsiek gemotiveerd gedrag

autonoom is (Deci & Ryan, 2008a , Vansteenkiste et al., 2010).

De minst autonome vorm van extrinsieke motivatie is externe regulering (Ryan &

Deci, 2000a, 2000b; Vansteenkiste et al., 2010). Het gedrag wordt gesteld om aan eisen

van buitenaf te voldoen om op die manier een beloning te verwerven of een dreigende

! 9

straf te vermijden. Dit soort gedrag wordt ervaren als gecontroleerd en heeft een extern

waargenomen locus van causaliteit (Deci & Ryan, 2000; Ryan & Deci, 2000a, 2000b;

Vansteenkiste et al., 2010). Een voorbeeld van externe regulering is een situatie waarin

de grootouder enkel op de kleinkinderen past om ruzie met de eigen zoon of dochter te

vermijden en niet omdat de grootouder dit echt zelf wil.

De volgende vorm van extrinsieke motivatie is geïntrojecteerde regulering. Ook

dit is een vorm van motivatie die als gecontroleerd wordt ervaren. In dit geval wordt het

gedrag echter niet gestuurd door externe eisen maar door een interne druk om

schuldgevoelens te voorkomen, angst te vermijden of om gevoelens die leiden tot een

verbetering van het ego, zoals trots, na te streven. In tegenstelling tot externe regulering

wordt het gedrag bij introjectie intern gedreven, doch het wordt niet ervaren als een deel

van het zelf. Ook hier hebben de gedragingen een extern waargenomen locus van

causaliteit (Ryan & Deci, 2000a, 2000b). Een voorbeeld dat we hier kunnen aanhalen

binnen de context van het passen op de kleinkinderen is de situatie waarbij de

grootouder enkel en alleen zou oppassen om schuldgevoelens te vermijden die hij of zij

zou ervaren indien hij of zij in diezelfde situatie niet op de kleinkinderen zou passen.

Een meer autonome vorm van extrinsieke motivatie is geïdentificeerde regulering

(Deci & Ryan, 2008a; Ryan & Deci, 2000a, 2000b). De persoon stelt dit gedrag omdat

hij de waarde ervan erkent, aanvaardt en er het persoonlijk belang van inziet (Deci &

Ryan, 2000, 2008a; Ryan & Deci, 2000a, 2000b; Vansteenkiste et al., 2010). Aldus

wordt het gedrag meer ervaren als een deel van het zelf en is het quasi volledig

geïnternaliseerd (Deci & Ryan, 2000; Vansteenkiste et al., 2010). Volgens Deci en

Ryan (2000) is dit soort gedrag, hoewel het relatief autonoom is, extrinsiek omdat het

nog steeds instrumenteel is en niet gesteld wordt omdat men het gedrag als inherent

bevredigend ervaart. Een voorbeeld van geïdentificeerde regulering is de situatie waarin

de grootouder ingaat op de vraag om op te passen omdat hij of zij de ouders graag een

keer uit de nood wil helpen en omdat de grootouder beseft dat dit zal bijdragen tot een

positieve relatie met de eigen kinderen en kleinkinderen.

De meest autonome (Ryan & Deci, 2000a, 2000b) en volledig geïnternaliseerde

vorm van extrinsieke motivatie (Deci & Ryan, 2000, 2008a) ten slotte is geïntegreerde

regulering. We spreken van integratie indien men zich niet enkel identificeert met het

belang van een gedrag, maar deze identificatie ook integreert in de eigen waarden en

! 10

behoeften (Deci & Ryan, 2000; Ryan & Deci 2000a). Dit betekent dat de regulaties hier

een deel uitmaken van het zelf. Ook deze gedragingen zijn echter nog steeds extrinsiek

omdat ze een instrumentele waarde hebben en niet uitgevoerd worden voor hun

inherente bevrediging (Ryan & Deci, 2000a). Geïntegreerde regulering in de

oppassituatie komt bijvoorbeeld voor wanneer grootouders het persoonlijk belangrijk

vinden hun kinderen zo goed mogelijk te helpen bij de opvoeding en opvang van de

kleinkinderen.

Deze verschillende vormen van motivatie worden binnen de

zelfdeterminatietheorie ingedeeld in ofwel gecontroleerde ofwel autonome motivatie.

De opdeling gecontroleerd versus autonoom is het meest centrale onderscheid binnen

deze theorie (Deci & Ryan, 2008a, 2008b; Vansteenkiste et al., 2010). Een gedrag is

autonoom indien men het stelt uit vrije wil. Wanneer men evenwel druk voelt om een

gedrag te stellen, beschouwt men dit als gecontroleerd (Deci & Ryan, 2000;

Vansteenkiste et al., 2010). Externe en geïntrojecteerde regulering worden geplaatst

onder de noemer gecontroleerde motivatie (Deci & Ryan, 2008a; Vansteenkiste et al.,

2010). Janoff-Bulman & Leggat (2002) benoemen deze vormen als “shoulds” (moeten).

Geïdentificeerde, geïntegreerde regulering en intrinsieke motivatie zijn vormen van

autonome motivatie (Deci & Ryan, 2008a; Vansteenkiste et al., 2010) of met andere

woorden de “wants” (willen) van ons motivationeel systeem (Janoff-Bulman & Leggat,

2002).

Volgens Berg, Janoff-Bulman, & Cotter (2001) kunnen mensen op een heel

verschillende manier aankijken tegenover eenzelfde taak. Waar een taak voor de ene

persoon als niet aangenaam wordt ervaren, kan diezelfde taak voor een andere persoon

als aangenaam en waardevol gepercipieerd worden. Dit betekent dat de ene persoon

eerder autonoom en een andere eerder gecontroleerd gemotiveerd zal zijn om eenzelfde

taak aan te vatten. De manier waarop men een taak percipieert, kan zo ook gevolgen

hebben op het vlak van welbevinden. Heel wat onderzoek toonde reeds aan dat

autonome motivatie, in tegenstelling tot gecontroleerde motivatie positief geassocieerd

is met een hoger welbevinden (e.g. Berg et al., 2001; Carver & Baird, 1998; Kasser &

Ryan, 1996; Ryan, Rigby & King, 1993; Sheldon & Elliot, 1999). Anders gezegd,

betekent dit dat wanneer men handelt vanuit een gevoel van ‘willen’ men een hoger

welbevinden ervaart, dan wanneer men handelt vanuit een gevoel van ‘moeten’.

! 11

Psychologische basisbehoeften

Binnen de zelfdeterminatietheorie staan drie psychologische basisbehoeften

centraal, namelijk de behoefte aan competentie, de behoefte aan autonomie en de

behoefte aan verwantschap (Deci & Vansteenkiste, 2004; Ryan & Deci, 2000a;

Vansteenkiste et al., 2010). Volgens Deci en Ryan (2000) zijn deze behoeften

aangeboren en kunnen ze beschouwd worden als psychologische voedingsstoffen voor

psychische groei en welzijn. Het bevredigen van deze drie basisbehoeften is essentieel

voor het onderhouden of verbeteren van intrinsiek gemotiveerde gedragingen enerzijds

en het bevorderen van de internalisatie van extrinsiek gemotiveerde gedragingen

waardoor deze gedragingen meer zelfgedetermineerd worden anderzijds (Deci & Ryan,

2000; Deci & Vansteenkiste, 2004). Dit betekent dat contexten die bijdragen tot het

voldoen aan deze behoeften, de interesse en het plezier in een taak faciliteren of de

internalisatie van extrinsiek gemotiveerde gedragingen bevorderen (Vansteenkiste et al.,

2010) of met andere woorden leiden tot een meer autonome in plaats van gecontroleerde

motivatie.

Twee van de drie basisbehoeften, de behoefte aan autonomie en de behoefte aan

verwantschap, staan centraal in deze masterproef en worden hierna verder besproken.

De behoefte aan competentie speelt echter een zeer beperkte rol wanneer gekeken wordt

naar de specifieke situatie van het passen op de kleinkinderen en zal daarom niet verder

toegelicht worden.

De behoefte aan autonomie

De behoefte aan autonomie verwijst naar de drang om vrije wil te ervaren bij het

handelen. Dit betekent dat men een gevoel van keuzevrijheid heeft bij het stellen van

een bepaald gedrag en dat men dus kan handelen in overeenstemming met de eigen

belangen en waarden (Deci & Vansteenkiste, 2004; Vansteenkiste et al., 2010). Uit een

meta-analyse van Patall, Cooper en Robinson (2008) die handelt over het effect van

keuze op intrinsieke motivatie, blijkt dat de mogelijkheid om te kiezen de behoefte aan

autonomie bevredigt, met als gevolg dat men een verhoogde motivatie ervaart. Het

! 12

ervaren van keuze blijkt niet enkel belangrijk bij intrinsieke motivatie, maar speelt ook

een belangrijke rol bij de internalisatie van extrinsiek gemotiveerde gedragingen. Het

aanreiken van keuze is namelijk een belangrijke contextuele factor die zelfdeterminatie

ondersteunt en dus internalisatie en integratie bevordert. Indien men daarentegen onder

druk gezet wordt om iets te doen, worden de gevoelens van zelfdeterminatie ondermijnd

(Deci, Eghrari, Patrick & Leone, 1994). We kunnen hieruit afleiden dat men in het

geval van een ingeperkte keuzemogelijkheid meer een gevoel van ‘moeten’

(gecontroleerde motivatie) zal ervaren dan een gevoel van ‘willen’ (autonome

motivatie).

De behoefte aan verwantschap

De behoefte aan verwantschap is de nood aan verbondenheid met belangrijke

anderen die een wederzijdse zorg en bezorgdheid impliceert (Baumeister & Leary,

1995; Ryan & Deci, 2000; Vansteenkiste et al., 2010). Volgens Ryan en Deci (2000b)

worden extrinsiek gemotiveerde gedragingen aanvankelijk uitgevoerd omdat deze

gewaardeerd worden door significante anderen waarmee men zich verbonden voelt. Dit

betekent dat het gevoel van verwantschap een rol speelt bij het faciliteren van de

internalisatie van extrinsiek gemotiveerde gedragingen. Wat intrinsiek gemotiveerde

gedragingen betreft, speelt verwantschap een meer distale rol. Dit houdt in dat

relationele steun niet direct aanwezig hoeft te zijn tijdens het uitvoeren van intrinsiek

gemotiveerde gedragingen, maar dat een veilige relationele basis een noodzakelijke

achtergrondsfactor is bij het tot uiting komen van intrinsiek gemotiveerd gedrag (Deci

& Ryan, 2000). Essentieel bij het bevredigen van de behoefte aan verwantschap is het

ervaren van interpersoonlijke steun. Dit impliceert een warme, responsieve relatie

(Davidov & Grusec, 2006; Vansteenkiste et al., 2010).

Een onderzoek van Berg et al. (2001) toont aan dat de kwaliteit van de relatie

mogelijks een invloed kan hebben op de motivatie. Deze auteurs vonden dat een taak

die respondenten aanvankelijk ervaren als een verplichting (‘moeten’) hergeëvalueerd

kan worden en als vrijwillig (‘willen’) wordt ingeschat, ook als men de taak nog steeds

als sociale verplichting beschouwt. Deze transformatie werd in hoofdzaak

! 13

toegeschreven aan een toegenomen focus op de opofferingen, inspanningen en waarde

van de andere persoon op wie de sociale verplichting van toepassing was.

Uit het voorgaande blijkt dat het relationele een onmiskenbare rol heeft binnen de

zelfdeterminatietheorie, waarbij een sterke en warme relatie eerder zal leiden tot

autonome motivatie (‘willen’) dan tot gecontroleerde motivatie (‘moeten’).

De zelfdeterminatietheorie toegepast op het passen op de kleinkinderen door

grootouders

Uit het voorgaande is duidelijk dat de zelfdeterminatietheorie een goed kader

biedt om de ervaringen en motivaties van mensen te duiden. In deze masterproef zullen

we dit kader gebruiken om een beter zicht te krijgen op hoe grootouders de oppasvraag

voor hun kleinkinderen ervaren. Meer specifiek willen we nagaan welke factoren de

motivatie voor het passen op de kleinkinderen beïnvloeden en welk effect deze

motivatie heeft op het welbevinden van de grootouders. In dit onderdeel wordt daarom

de zelfdeterminatietheorie toegepast op de specifieke situatie van het passen op

kleinkinderen en wordt tegelijkertijd uiteengezet hoe we de voorspellingen vanuit de

zelfdeterminatietheorie zullen toetsen in de huidige studie.

Factoren die de motivatie voor het oppassen kunnen beïnvloeden

Volgens de zelfdeterminatietheorie zou de mate waarin aan de behoefte aan

autonomie en verwantschap is voldaan, mee bepalen in hoeverre grootouders het passen

op de kleinkinderen zullen ervaren als iets dat ze ‘willen’ dan wel als iets dat ze

‘moeten’. Meer specifiek kan verwacht worden dat grootouders die over een grote

keuzevrijheid beschikken en die een hartelijke band hebben met hun eigen kinderen

eerder een gevoel van ‘willen’ zullen ervaren dan een gevoel van ‘moeten’.

In onze masterproef wordt de mate van keuzevrijheid bepaald aan de hand van de

controleerbaarheid van de gebeurtenissen. We kunnen veronderstellen dat situaties

waarover de ouder weinig controle heeft (oncontroleerbare gebeurtenissen), zoals

! 14

verplichtingen voor het werk nakomen, aan de grootouders minder het gevoel van

keuzevrijheid geven dan situaties waarover ouders wel controle hebben (controleerbare

gebeurtenissen), zoals een avond uitgaan. We verwachten dat wanneer de situatie

waarin de ouders zich bevinden oncontroleerbaar is, de grootouder meer een gevoel van

‘moeten’ zal ervaren dan van ‘willen’. In het geval van een controleerbare gebeurtenis

kunnen we verwachten dat wanneer de grootouder er voor kiest te passen op het

kleinkind, de grootouder echt ‘wil’ passen op het kleinkind.

De mate van verwantschap wordt in deze masterproef bepaald door te peilen naar

de kwaliteit van de relatie tussen grootouder en ouder. De kwaliteit van de relatie kan

verder opgedeeld worden in de perceptie van steun, conflict en diepgang binnen de

relatie (Verhofstadt, Buysse, Rosseel, & Peene, 2006). We kunnen veronderstellen dat

wanneer de relatie tussen de grootouder en ouder diepgaand is, een bron van steun is en

weinig tot conflicten leidt, het gaat om een warme relatie waarbij de grootouders het

passen op kleinkinderen meer als een kwestie van ‘willen’ dan van ‘moeten’ zullen

zien.

Naast het vervullen van de basisbehoeften binnen de zelfdeterminatietheorie

veronderstellen we dat ook de omvang van de taak zelf een rol kan spelen op het

ervaren van willen of moeten. De omvang van de taak kan opgedeeld worden in

enerzijds de zwaarte ervan en anderzijds de frequentie. De zwaarte wordt in huidig werk

geoperationaliseerd als de duur van de oppassituatie (bijv. een week tegenover een

avond op de kleinkinderen passen). Met frequentie verwijzen we naar het feit of het

verzoek om op de kleinkinderen te passen vaak voorkomt of niet. Taken die zwaarder

zijn of frequenter voorkomen, hebben dan een grotere omvang en zijn intrinsiek minder

aantrekkelijk. De taak kan daardoor zelfs zo onaantrekkelijk worden dat een positieve

zelfdeterminatie niet meer opweegt tegen de omvang van de taak. In dat geval is er

sprake van ‘moeten’ in de plaats van ‘willen’. Wij kunnen veronderstellen dat wanneer

de ouder frequent vraagt om op de kleinkinderen te passen en het verzoek zwaar is, de

grootouder meer een gevoel van ‘moeten’ zal ervaren dan van ‘willen’. Wanneer het

verzoek daarentegen niet frequent voorkomt en licht is, verwachten wij dat de

grootouder meer een gevoel van ‘willen’ dan van ‘moeten’ zal ervaren.

! 15

Het effect van motivatie op het welbevinden van grootouders

Zoals hierboven beschreven, heeft vorig onderzoek aangetoond dat een autonome

motivatie samenhangt met een verhoogd welbevinden (e.g. Berg et al., 2001; Carver &

Baird, 1998; Kasser & Ryan, 1996; Ryan et al. 1993; Sheldon & Elliot, 1999). In huidig

onderzoek beschouwen we welbevinden in brede termen, waarbij aandacht wordt

geschonken aan diverse levensterreinen, gebruik makend van de schaal voor subjectief

welbevinden van ouderen van Marcoen, Van Cotthem, Billiet, en Beyers (2002). Deze

schaal peilt naar diverse aspecten van het subjectief welbevinden bij ouderen en is

gebaseerd op een zesdimensioneel model van Marcoen in verband met het welbevinden

bij ouderen. Dit model omvat drie basisassumpties. Een eerste is dat het subjectief

welbevinden het resultaat is van een evaluatieproces waarbij de eigen actuele situatie

vergeleken wordt met de gewenste situatie. Een tweede assumptie is dat mensen zich

richten op verschillende domeinen van de realiteit. Ten slotte wordt verondersteld dat

het welbevinden in verschillende domeinen het globaal subjectief welbevinden zal

bepalen (Marcoen et al., 2002).

In hun schaal voor subjectief welbevinden onderscheiden Marcoen et al. (2002)

zes dimensies. Ten eerste is er het psychisch welbevinden dat Marcoen et al. (2002)

beschrijven als het beschikken over een positief zelfbeeld, een optimistisch

toekomstbeeld en mechanismen om verliessituaties het hoofd te bieden en greep te

houden op zijn omgeving. De tweede dimensie, het lichamelijk welbevinden, “… omvat

de positieve lichaamsbeleving, het gevoel van zintuiglijke en motorische competentie en

de positieve evaluatie van het uiterlijk voorkomen.” (Marcoen et al., 2002, p. 157). De

dimensie sociaal welbevinden richt zich voornamelijk op de sociale aanvaarding

enerzijds en het gevoel iets voor anderen te betekenen anderzijds. De vierde dimensie,

materieel welbevinden, handelt over alle materiële zaken die kunnen bijdragen tot een

betere levenskwaliteit. De vijfde dimensie is het cultureel welbevinden wat volgens

Marcoen et al. (2002) refereert naar: “… zich goed, veilig, comfortabel voelen in de

wereld, de samenleving, de buurt en de persoonlijke leefwereld” (p. 162). Ten slotte is

er de dimensie van het existentieel welbevinden. Dit heeft te maken met de ervaringen

omtrent de zingeving van het bestaan (Marcoen et al., 2002).

! 16

Vanuit de zelfdeterminatietheorie, die stelt dat autonome motivatie geassocieerd is

met een beter welbevinden, kunnen we verwachten dat er een positieve associatie is

tussen het willen passen op de kleinkinderen en het subjectief welbevinden van de

oppassende grootouder.

Samenvatting huidig onderzoek

Uit het bovenstaande kunnen drie onderzoeksvragen opgesteld worden om een

duidelijker beeld te krijgen op hoe grootouders het occasioneel passen op de

kleinkinderen ervaren:

1. Is er een effect van de aard van het verzoek om op de kleinkinderen te passen

op de motivatie van de grootouder? Met de aard van het verzoek verwijzen we hier

enerzijds naar de controleerbaarheid van de situatie waarin de ouders zich bevinden en

anderzijds naar de omvang, die we zoals hierboven reeds vermeld operationaliseren als

de frequentie en de zwaarte van de taak. We verwachten dat bij een zwaar verzoek, dat

frequent voorkomt en een oncontroleerbare situatie betreft, de grootouder meer het

gevoel zal hebben dat hij of zij ‘moet’ passen op de kleinkinderen dan dit te ‘willen’

doen. Bij een beperkt verzoek, dat niet frequent voorkomt en een controleerbare situatie

betreft daarentegen, verwachten we dat de grootouder minder het gevoel zal hebben te

‘moeten’ passen op de kleinkinderen.

2. Is er al of niet een verband tussen de relatie van de grootouder met eigen kind

en de ervaring van het ‘willen’ of ‘moeten’ passen op het kleinkind? We verwachten dat

wanneer er sprake is van een diepgaande relatie, waarbinnen steun ervaren wordt en

weinig conflict aanwezig is, het passen op de kleinkinderen voor de grootouders meer

een kwestie van ‘willen’ dan van ‘moeten’ zal zijn.

3. Is het type motivatie voor het passen op de kleinkinderen gerelateerd aan het

subjectief welbevinden van de grootouder? We verwachten dat een autonome motivatie

bij het passen op de kleinkinderen samenhangt met een beter welbevinden bij de

grootouder dan dit het geval zou zijn bij een gecontroleerde motivatie.

Om deze onderzoeksvragen te toetsen, maken we gebruik van een combinatie van

een scenariostudie en een klassieke vragenlijststudie. Enerzijds werd de

! 17

controleerbaarheid, zwaarte en frequentie van het verzoek tot oppassen gemanipuleerd

in acht verschillende scenario’s. Voor elk van deze scenario’s werd gepeild in hoeverre

de participerende grootouders het verzoek als een verplichting of een vrijwillige keuze

zagen, of ze al dan niet geneigd waren in te stemmen en hoe ze zich over een al dan niet

instemmen met het verzoek zouden voelen. Anderzijds werd op basis van de bestaande

vragenlijsten gepeild naar de kwaliteit van de relatie met de kinderen en naar het

subjectief welbevinden.

METHODE

Deelnemers

De vragenlijsten werden verdeeld bij kennissen, vrienden, dorpsgenoten en

familieleden, waarvan sommigen ze op hun beurt doorgaven aan andere geschikte

participanten. Het onderzoek werd afgenomen in de periode april - mei 2010. Het

criterium voor een geschikte participant was dat de persoon ten minste één kleinkind

had, bij voorkeur van 6 jaar of jonger.

De uiteindelijke steekproef bestaat uit 79 respondenten, waarvan 29 mannen (36.7

%) en 50 vrouwen (63.3 %). De leeftijd varieert van 49 tot 72 jaar met een gemiddelde

van 59.13 jaar (SD = 6.45). Bijna alle deelnemers binnen dit onderzoek, namelijk 75

van de 79 participanten, zijn getrouwd. Twee personen zijn gescheiden en twee

personen zijn weduwe of weduwenaar. Iets minder dan de helft van de respondenten (35

ofwel 44.9 %) werkt niet meer. De leeftijd waarop deze personen gestopt zijn met

werken, varieerde van 22 tot 65 jaar met een gemiddelde leeftijd van 53.9 jaar (SD =

9.4). Van de 43 werkende respondenten, doen 17 personen (39.5 %) dat halftijds en 26

personen (60.5 %) voltijds. Eén respondent duidde niet aan of hij al of niet nog werkte.

Tabel 1 geeft een overzicht van het hoogste opleidingsniveau dat de participanten

behaalden.

! 18

Tabel 1. Frequentie van Opleidingsniveaus binnen de Huidige Steekproef

Aantal participanten

Hoogste opleidingsniveau N %

Lager onderwijs 7 8.9

Lager secundair onderwijs 11 13.9

Hoger secundair onderwijs 18 22.8

Hoger onderwijs korte type 23 29.1

Hoger onderwijs lange type 4 5.1

Universitair onderwijs 16 20.3

Het aantal kinderen van de respondenten varieert van 1 tot 4 kinderen met een

gemiddeld aantal van 2.37 kinderen (SD = 0.80). Het aantal kleinkinderen varieert

tussen 1 en 7 met een gemiddeld aantal kleinkinderen van 2.61 (SD = 1.52). Tabel 2

geeft een overzicht van het gemiddeld aantal kinderen van de respondenten en hun

geslacht, alsook het aantal kleinkinderen en hun leeftijd.

Tabel 2. Overzicht van het Gemiddeld Aantal Kinderen en Kleinkinderen per

Respondent binnen de Huidige Steekproef

Gemiddelde

M SD

Aantal kinderen 2.37 0.80

Jongens 1.05 0.85

meisjes 1.32 0.84

Aantal kleinkinderen 2.61 1.52

Leeftijd 0 tot 2 jaar 0.85 0.72

Leeftijd 2 tot 5 jaar 0.95 1.04

Leeftijd 5 tot 10 jaar 0.42 0.87

Meer dan 10 jaar 0.43 1.09

Verder blijkt dat 17.7 % van de participanten op minder dan 2 kilometer woont

van hun kinderen, 30.4 %, op een afstand tussen 3 en 5 kilometer, 19 % op een afstand

tussen 6 en 10 kilometer, 15.2 % op een afstand tussen 11 en 20 kilometer, 11.4 % op

! 19

een afstand tussen 21 en 50 kilometer en 6.3 % op een afstand van meer dan 50

kilometer.

Ten slotte geeft tabel 3 een overzicht van de frequentie waarmee de grootmoeders

en grootvaders die participeerden aan dit onderzoek passen op hun kleinkinderen.

Tabel 3. Overzicht Oppasgedrag

Aantal participanten

Frequentie oppassen op kleinkind N %

Nooit 6 7.6

Één keer per 6 tot 12 maanden 1 1.3

Één keer per 2 tot 5 maanden 7 8.9

Één keer per maand 15 19.0

Één keer per 2 weken 6 7.6

Één keer per week 19 24.1

2 tot 4 keer per week 15 19.0

Elke werkdag 10 12.7

Bijna 7 dagen op 7 0 0.0

Instrumenten

In het kader van dit onderzoek werd gebruikt gemaakt van een bundel die bestaat

uit drie vragenlijsten: een vragenlijst die we zelf ontwikkelden met een aantal

hypothetische oppassituaties, de Nederlandstalige versie van de Quality of

Relationships Inventory en een schaal die het subjectief welbevinden van ouderen meet.

Oppasscenario’s

Om de motivatie voor het oppasgedrag na te gaan, meer bepaald of de grootouder

het gevoel heeft dat hij of zij op de kleinkinderen ‘moet’ of ‘wil’ passen, werd voor dit

onderzoek een vragenlijst ontwikkeld met acht hypothetische oppassituaties (zie Bijlage

! 20

2). Deze vragenlijst is gebaseerd op een vragenlijst van Janoff-Bulman en Legatt

(2002). Binnen huidig onderzoek werden de situaties zo opgesteld dat deze allemaal te

maken hadden met het passen op de kleinkinderen, weliswaar met enkele variaties. Aan

de participant wordt gevraagd om van een algemene situatie uit te gaan, namelijk de

volgende:

U kiest één welbepaalde zoon of dochter uit. Hij of zij vraagt u om op de

kleinkinderen te passen. Zelf had u al een activiteit gepland, maar u kan deze

verplaatsen.

Vervolgens worden acht situaties aangeboden. Er wordt op drie vlakken variatie

gebracht binnen deze situaties. Ten eerste wordt er afgewisseld in de zwaarte van het

verzoek (bijv. een week tegenover een avond op de kleinkinderen passen). Ten tweede

wordt gevarieerd in de controleerbaarheid van de situatie waarin de ouders zich

bevinden. De situatie wordt als oncontroleerbaar beschouwd wanneer de ouders om een

of andere externe reden, buiten hun wil om, niet zelf op de kinderen kunnen passen.

Binnen deze vragenlijst worden de volgende situaties gebruikt: de ouder heeft een

dringende vergadering, moet een avondopleiding volgen, moet op zakenreis of op

congres. Bij controleerbare situaties daarentegen, gaat het erom dat de ouders in

principe wel op de kinderen kunnen passen, maar er uit eigen wil zelf even tussenuit

willen. Hier worden de volgende situaties gebruikt: uitgaan met vrienden, op reis gaan,

een weekje uitrusten zonder de kinderen of naar de sauna gaan. Ter verduidelijking

dient vermeld te worden dat wanneer verder in deze tekst gesproken wordt over de

controleerbaarheid van het verzoek, er verwezen wordt naar de controleerbaarheid van

de situatie waarop het verzoek betrekking heeft. Tenslotte wordt ook weergegeven of

deze situatie frequent voorkomt of niet (bijv. het is al de tweede keer in 14 dagen tijd

dat uw zoon of dochter vraagt op de kleinkinderen te passen tegenover het is de eerste

keer dat dit u gevraagd wordt).

Een voorbeeld van een hypothetische situatie: “Uw zoon of dochter vraagt u voor

de tweede keer in 14 dagen om op uw kleinkinderen te passen omdat hij of zij een

avondje op stap gaat met vrienden.”

Gebruik makend van een zes-punten Likertschaal (gaande van 1 = helemaal niet

tot 6 = helemaal wel) gaven de participanten aan of ze geneigd waren op de

kleinkinderen te passen (geneigd zijn), de mate waarin ze het gevoel hadden dat ze

! 21

moesten op de kleinkinderen passen (moeten) en de mate waarin ze werkelijk op de

kleinkinderen wilden passen (willen). Vervolgens werd ook gepeild naar hoe goed ze

zich zouden voelen indien ze op de kleinkinderen pasten (verwachte positieve

gevoelens) en uiteindelijk ook hoe slecht ze zich zouden voelen indien ze niet op de

kleinkinderen zouden passen (verwachte negatieve gevoelens).

Quality of Relationships Inventory (Nederlandstalige versie)

Om de kwaliteit van de huidige relatie tussen de grootouder en zijn of haar eigen

kind na te gaan, werd gebruik gemaakt van de Nederlandstalige versie van de Quality of

Relationships Inventory (Pierce, Sarason, & Sarason, 1991; vertaald door Verhofstadt,

Buysse, Rosseel & Peene (2006). De QRI peilt naar drie aspecten van een relatie,

namelijk de relatiespecifieke perceptie van steun, interpersoonlijk conflict en de

diepgang van de relatie.

De QRI vraagt de participanten om te reflecteren over de relatie met een

belangrijk persoon in hun leven (bijv. een romantische partner, moeder, vader, vriend)

en om hun perceptie van die relatie te beoordelen op een vier-punten Likert schaal,

gaande van “helemaal niet” (= 1) tot “heel veel” (= 4) (Verhofstadt et al., 2006). Binnen

dit onderzoek werd gevraagd aan de subjecten om deze vragenlijst in te vullen voor de

relatie met hun zoon of dochter, waarop de vragenlijst met hypothetische situaties

betrekking heeft.

De QRI bestaat uit 25 items. De facetschaal steun handelt over de specifieke

verwachtingen die mensen hebben over de beschikbaarheid van steun van belangrijke

anderen in hun leven en wordt gemeten aan de hand van 7 items (bijv. “In welke mate

zou u zich tot deze persoon kunnen wenden voor advies omtrent problemen?”. De

tweede QRI-facetschaal, conflict, peilt naar de mate waarin de relatie een bron is van

conflict en ambivalentie. Deze facetschaal bestaat uit 12 items (bijv. “Hoe vaak doet

deze persoon u boos voelen?”). De perceptie van de diepgang van de relatie is de mate

waarin de relatie als positief, belangrijk en veilig gezien wordt. De diepgang van de

relatie wordt gemeten met 6 items (bijv. “Hoe belangrijk is deze relatie in uw leven?”)

(Pierce, Sarason, & Sarason, 1991; Verhofstadt et al., 2006).

! 22

De psychometrische eigenschappen van de QRI-schalen werden bestudeerd door

middel van een breed scala aan onderzoeksdesigns (bijv. cross-sectioneel, longitudinaal,

en experimenteel). Volgens Verhofstadt et al. (2006) heeft dit psychometrisch

onderzoek aangetoond dat de QRI een goede betrouwbaarheid, validiteit en test-

herteststabiliteit heeft. Confirmatorische factoranalyses gaven aan dat de drie dimensies,

namelijk steun, conflict en diepgang, inderdaad de onderliggende structuur bepalen van

de QRI. Hoewel dit drie verschillende latente constructen zijn, correleren ze toch

aanzienlijk (bijv. wanneer je een relatie als steunend en belangrijk ziet, zie je deze

relatie ook minder als een bron van conflict). Binnen huidig onderzoek bedraagt de

Cronbach’s ! voor de steun-subschaal .83 (M = 3.13; SD = 0.51), wat wijst op een

goede interne consistentie. Ook de conflict-subschaal (M = 1.63; SD = 0.50) en de

diepgang-subschaal (M = 3.15; SD = 0.47) bleken intern consistent te zijn (Cronbach’s

! = .91 en .72 respectievelijk). Ter verduidelijking dient opgemerkt te worden dat

verder binnen dit onderzoek de variabelen steun, conflict en diepgang worden benoemd

als relationele variabelen.

Schaal voor subjectief welbevinden van ouderen

De schaal voor subjectief welbevinden bij ouderen van Marcoen et al. (2002) is

een vragenlijst die peilt naar diverse aspecten van dit subjectief welbevinden. Deze lijst

bestaat uit 46 items, verdeeld over 6 subschalen. De subschaal psychisch welbevinden

bestaat uit 14 items (bijv. “Ik kan de situatie waarin ik leef aan.”), de subschaal

lichamelijk welbevinden uit 10 items (bijv. “Ik vind dat ik er goed uit zie.”), de

subschaal sociaal welbevinden uit 9 items (bijv. “Ik voel me aanvaard door de mensen

in mijn omgeving.”), de schaal materieel welbevinden uit 10 items (bijv. “Ik ben

tevreden over het spaargeld dat ik heb.”), de subschaal cultureel welbevinden uit 6 items

(bijv. “Ik voel me veilig in mijn buurt.”) en de subschaal existentieel welbevinden uit 7

items (bijv. “Ik vind dat het bestaan een reden heeft.”). De participanten beantwoorden

de items op een 7-punten Likertschaal, met als antwoordmogelijkheden “Nooit” (= 1),

“Zelden” (= 2), “Eerder zelden” (= 3), “Ik weet het niet” (= 4), “Vaak” (= 5), “Zeer

vaak” (= 6) en “Altijd” (= 7) (Marcoen et al., 2002).

! 23

Binnen huidig onderzoek zijn alle schalen voldoende intern consistent. De

Cronbach’s ! voor subjectief welbevinden bedraagt 0.87 (M = 5.54; SD = 0.63), voor

lichamelijk welbevinden 0.89 (M = 5.14; SD = 0.80), voor sociaal welbevinden 0.88 (M

= 5.73; SD = 0.63), voor materieel welbevinden 0.87 (M = 5.81 ; SD = 0.71), voor

cultureel welbevinden 0.66 (M = 5.64 ; SD = 0.55) en voor existentieel welbevinden

0.75 (M = 5.25 ; SD = 0.80).

Procedure

De personen die instemden mee te werken aan dit onderzoek, kregen een

enveloppe met daarin de vragenbundel en een begeleidende brief. In deze begeleidende

brief (Bijlage 1) werd onder meer aan de participanten gevraagd de ingevulde

vragenlijsten opnieuw in de enveloppe te steken en deze dicht te plakken. Op deze

manier werd de anonimiteit gegarandeerd. De vragenlijstbundel bestond uit de drie

zelfrapportagevragenlijsten die in het vorig onderdeel werden beschreven.

Er werd voorgesteld aan de participanten met verscheidene kinderen en

kleinkinderen om de vragenlijst in te vullen met betrekking tot één van hun eigen

kinderen met kinderen van zes jaar of jonger. Indien ze allen ouder waren dan zes jaar,

werd gevraagd om de lijsten in te vullen voor de kinderen met de jongste kleinkinderen,

omdat oudere kleinkinderen al minder zorg en aandacht vereisen. Voor hen kan ook al

gemakkelijker een alternatieve oplossing gevonden worden wanneer de ouders niet

thuis zijn (bijv. oudere kinderen kunnen al eens een bepaalde tijd alleen thuisblijven, bij

een vriend(innet)je gaan spelen, enz.). Tenslotte werd afgesproken op welke manier de

enveloppe terug bezorgd zou worden. Dit gebeurde voornamelijk persoonlijk of via

kennissen. Sommige werden afgehaald bij de respondenten thuis.

! 24

RESULTATEN

Preliminaire analyses

Als preliminaire analyses worden de verbanden nagegaan tussen een aantal

demografische en specifieke variabelen en de doelvariabelen moeten, willen, geneigd

zijn, verwachte positieve gevoelens, verwachte negatieve gevoelens, steun, conflict,

diepgang, psychisch welbevinden, lichamelijk welbevinden, sociaal welbevinden,

materieel welbevinden, cultureel welbevinden en existentieel welbevinden.

Om de effecten van de variabelen geslacht en werkstatus op de doelvariabelen na

te gaan, wordt gebruik gemaakt van t-toetsen. Hieruit blijkt dat geslacht een significant

effect heeft op de variabele steun (t = -2.33, p < .05) en diepgang (t = -2.44, p < .05).

Blijkbaar percipiëren grootmoeders significant meer steun (M = 3.23; SD = 0.07) en

diepgang (M = 3.25; SD = 0.06) dan grootvaders (M = 2.96; SD = 0.09 en M = 2.99; SD

= 0.09, respectievelijk). Alle andere verschillen tussen mannen en vrouwen op de

doelvariabelen zijn niet significant (t’s < 1,25). De variabele werkstatus had enkel een

significant effect op de diepgang van de relatie (t= -2.60, p < .05); participanten die nog

werken (M = 3.28; SD = 0.06) ervaren meer diepgang dan participanten die niet meer

werken (M = 3.01; SD 0.09).

Om het effect van de variabele educatie op de doelvariabelen na te gaan, worden

eenvoudige ANOVA’s uitgevoerd met opleidingsniveau als onafhankelijke variabele.

Hieruit blijkt dat het opleidingsniveau op geen enkele van de doelvariabelen een

significant effect heeft (alle F’s < 1.63).

In Tabel 4 worden de verbanden weergegeven tussen de continue demografische

en specifieke variabelen die bevraagd werden en de doelvariabelen binnen dit

onderzoek. Hieruit blijkt dat leeftijd negatief correleert met de doelvariabele diepgang

en dat de leeftijd waarop de participanten stopten met werken negatief gecorreleerd is

met materieel welbevinden. Het aantal zonen hangt positief samen met sociaal

welbevinden en existentieel welbevinden. Wat het aantal dochters betreft worden

significante negatieve correlaties gevonden met sociaal welbevinden, materieel

welbevinden en existentieel welbevinden. Het aantal kleinkinderen correleert significant

negatief met materieel welbevinden en cultureel welbevinden. Het aantal kleinkinderen

! 25

in de leeftijdscategorie van 0 tot 2 jaar hangt samen met de variabele diepgang.

Betreffende het aantal kleinkinderen uit de andere leeftijdcategorieën zijn er geen

significante verbanden, met uitzondering van het aantal kleinkinderen die ouder zijn dan

10 jaar. Hier vinden we een significante negatieve correlatie met de perceptie van de

diepgang van de relatie.

Ten slotte worden ook de verbanden met de doelvariabelen onderzocht voor de

variabelen ‘vaak passen op de kleinkinderen’ en ‘afstand van de kinderen’. Voor beide

variabelen werden geen significante correlaties gevonden met de doelvariabelen.

Het effect van de aard van het verzoek op het passen op kleinkinderen

Om het effect van de binnen-subject factoren zwaarte, controleerbaarheid en

frequentie van het verzoek op de motivationele variabelen (geneigd zijn, moeten,

willen, verwachte positieve gevoelens en verwachte negatieve gevoelens) na te gaan,

maken we gebruik van herhaalde metingen MANOVA’s. De binnen-subject factor

zwaarte bestaat uit de niveaus beperkt en uitgebreid, controleerbaarheid bestaat uit de

niveaus oncontroleerbaar en controleerbaar en frequentie bestaat uit de niveaus niet

frequent en frequent.

Geneigd zijn

De analyse met geneigd zijn als doelvariabele gaf significante hoofdeffecten aan

van elk van de binnen-subject factoren. Voor de factor zwaarte, F(1, 77) = 52.89, p <

.01, waren de grootouders minder geneigd te passen op de kleinkinderen bij een

uitgebreid verzoek (M = 4.36) dan bij een beperkt verzoek (M = 4.95). Voor de factor

controleerbaarheid, F(1, 77) = 74.85, p < .01, bleken grootouders minder geneigd op de

kinderen te passen wanneer het verzoek controleerbaar is (M = 4.26) dan wanneer dit

oncontroleerbaar is (M = 5.05). Voor de factor frequentie, F(1, 77) = 11.54, p < .01,

waren er lagere scores op geneigd zijn indien het verzoek frequent (M = 4.57) voorkomt

dan wanneer het niet frequent (M = 4.73) voorkomt.

! 26

Tabel 4. Pearson Correlaties tussen de Continue Demografische Variabelen en Bestudeerde Variabelen.

Leeftijd Leeftijd

stoppen

met

werken

Aantal

kinderen

Aantal

jongens

Aantal

meisjes

Aantal

kleinkinderen

Aantal

kleinkinderen

van 0-2 jaar

Aantal

kleinkinderen

van 2-5 jaar

Aantal

kleinkinderen

van 5-10 jaar

Aantal

kleinkinderen

ouder dan 10

jaar

Vaak

oppassen

Afstand

kinderen

Moeten .18 .15 -.03 -.08 .05 .16 .02 .09 -.11 .16 -.04 -.03

Willen -.13 -.19 -.10 .05 -.14 -.09 -.16 -.05 .03 -.04 .14 -.05

Geneigd

zijn

-.13 -.19 -.03 -.01 -.02 .02 -.14 .06 -.04 .02 .01 -.08

Positieve

gevoelens

-.01 -.12 -.08 .05 -.13 .00 -.17 -.01 .01 .02 .05 .01

Negatieve

gevoelens

.03 .24 -.18 -.06 -.12 .10 -.07 .14 .04 -.00 .19 .01

Steun -.21 -.26 .07 .14 -.07 .03 .05 .02 .09 -.11 .08 -.03

Conflict -.06 .02 -.20 -.19 .00 .06 .00 .08 -.02 -.01 .12 -.06

Diepgang -.41** -.31 .03 .02 .01 -.03 .26* .10 -.05 -.28* .04 -.03

Psychisch

welbevinden

.09 -.05 .00 .10 -.10 .00 -.06 .10 -.01 -.01 -.01 .07

Lichamelijk

welbevinden

.14 .04 -.06 .10 -.16 -.01 -.08 .05 .07 -.01 .14 -.14

Sociaal

welbevinden

.02 -.07 .08 .31** -.24* .01 -.07 .05 .05 -.01 .05 -.05

Materieel

welbevinden

-.04 -.42* .20 .09 -.27* -.25* -.05 .01 -.14 -.22 .02 -.01

Cultureel

welbevinden

.04 -.07 -.02 .17 -.19 -.28* -.11 -.04 -.12 -.14 -.05 .03

Existentieel

welbevinden

.14 .04 -.02 .29** -.31** .14 -.04 .06 .08 .17 -.01 -.08

Noot * p <.05 ** p < .01,

! 27

Deze hoofdeffecten dienen echter verder verduidelijkt te worden in het licht van

een significant tweedeorde interactie-effect tussen zwaarte en frequentie, F(1, 77) =

4.85, p < .05 en een significant derdeorde interactie-effect tussen de drie binnen-subject

factoren, F(1, 77) = 15.07, p < .01. In Tabel 5 worden de gemiddelde scores in elk van

de mogelijke condities weergegeven. Hieruit blijkt dat bij controleerbare situaties de

frequentie weinig effect heeft indien het gevraagde verzoek beperkt is. Bij uitgebreide

verzoeken is men daarentegen heel wat minder geneigd ze in te willigen indien deze

frequent voorkomen dan wanneer ze niet frequent voorkomen. Echter bij

oncontroleerbare gebeurtenissen is het niet zo dat uitgebreide verzoeken en een hoge

frequentie tot minder geneigdheid leiden. De gemiddelden in deze oncontroleerbare

condities liggen dichter bij elkaar. Blijkbaar zorgt een combinatie van de factoren

(controleerbare situatie, uitgebreide vraag en hoge frequentie) voor een sterkere daling

van de neiging op de kinderen te passen dan op basis van de afzonderlijke factoren

verwacht kan worden.

Tabel 5. De Geschatte Marginale Celgemiddelden (Zwaarte x Controleerbaarheid x

Frequentie) voor de Doelvariabele Willen

Oncontroleerbaar Controleerbaar

Zwaarte Niet frequent Frequent Niet frequent Frequent

Beperkt 5.44 5.14 4.51 4.71

Uitgebreid 4.87 4.74 4.12 3.71

Moeten

Wat de doelvariabele moeten betreft, vinden we enkel een significant hoofdeffect

van frequentie, F(1,77) = 4.90, p < .05. De gemiddelden tonen ons dat men hoger scoort

op de variabele moeten indien het verzoek niet frequent gebeurt (M = 2.44) in

tegenstelling tot wanneer het om een frequent verzoek gaat (M = 2.32).

De hoofdeffecten van zwaarte en controleerbaarheid waren niet significant, F’s <

2.00, n.s.. Verder vinden we een significant interactie-effect tussen zwaarte en

controleerbaarheid, F(1,77) = 4.57, p < .05. Uit de gemiddelden (zie Tabel 6) blijkt, dat

! 28

controleerbaarheid nagenoeg geen effect heeft bij een uitgebreid verzoek. Bij een

beperkt verzoek daarentegen is er een groter effect van de controleerbaarheid. Men

heeft namelijk minder het gevoel te moeten ingaan op het verzoek indien de situatie

controleerbaar is. Alle andere interactie-effecten zijn niet significant, F’s < 2.00, n.s..

Tabel 6. De Geschatte Marginale Celgemiddelden (Zwaarte x Controleerbaarheid)

voor de Doelvariabele Moeten

Controleerbaarheid

Zwaarte Oncontroleerbaar Controleerbaar

Beperkt 2.44 2.22

Uitgebreid 2.41 2.46

Willen

Vervolgens onderzochten we of er een effect is van de aard van het verzoek op de

doelvariabele willen. Hier vinden we significante hoofdeffecten van zwaarte, F(1,77) =

24.07, p < .01, controleerbaarheid, F(1,77) = 44.61, p < .01, en frequentie, F(1,77) =

8.24, p < .01. De gemiddelden tonen ons dat men bij een uitgebreid verzoek (M = 4.40),

een controleerbare gebeurtenis (M = 4.33) en een frequent verzoek (M = 4.54) lager

scoort op de variabele willen dan bij een beperkt verzoek (M = 4.81), een

oncontroleerbare gebeurtenis (M = 4.89) en een niet frequent verzoek (M = 4.68).

Daarnaast bleek de interactie tussen zwaarte en frequentie significant, F(1,77) =

4.85, p < .05, net als het derdeorde interactie-effect, F(1,77) = 14.78, p < .01. Om het

derdeorde interactie-effect verder te duiden, worden de gemiddelden voor elke gekruiste

conditie in Tabel 7 weergegeven. In lijn met het interactie-effect voor de doelvariabele

geneigd zijn zien we dat in het geval van een controleerbare situatie frequentie

nauwelijks effect heeft indien het verzoek beperkt is. Daarentegen blijkt dat men een

uitgebreid verzoek minder wil inwilligen indien het frequent gebeurt. Bij

oncontroleerbare situaties is het niet zo dat men uitgebreide verzoeken met een hoge

frequentie minder wil inwilligen. De gemiddelden liggen in deze oncontroleerbare

condities dichter bij elkaar.

! 29

Tabel 7. De Geschatte Marginale Celgemiddelden (Zwaarte x Controleerbaarheid x

Frequentie) voor de Doelvariabele Willen

Oncontroleerbaar Controleerbaar

Zwaarte Niet frequent Frequent Niet frequent Frequent

Beperkt 5.17 4.92 4.49 4.68

Uitgebreid 4.76 4.69 4.30 3.87

Verwachte positieve gevoelens

Aangaande de doelvariabele verwachte positieve gevoelens vinden we

significante hoofdeffecten van zwaarte, F(1,76) = 25.83, p < .01, controleerbaarheid,

F(1,76) = 27.07, p < .01, en frequentie, F(1,76) = 11.83, p < .01. Uit de gemiddelden

blijkt dat men bij een uitgebreid verzoek (M = 4.66), een controleerbare gebeurtenis (M

= 4.69) en een frequent verzoek (M = 4.80) lager scoort op de variabele verwachte

positieve gevoelens dan wanneer het gaat om een beperkt verzoek (M = 5.10), een

oncontroleerbare gebeurtenis (M = 5.07) en een niet frequent verzoek (M = 4.96).

Deze hoofdeffecten dienen evenwel genuanceerd te worden in het licht van een

significante tweedeorde interactie-effect tussen zwaarte en controleerbaarheid, F(1,76)

= 9.49, p < .01 en tussen zwaarte en frequentie, F(1,76) = 5.90, p < .05, alsook een

significant derdeorde interactie-effect tussen de drie binnen-subjectfactoren, F(1,76) =

17.78, p < .01.

Tabel 8 geeft de gemiddelden voor elke gekruiste conditie weer. Net zoals bij de

derdeorde interactie-effecten bij de doelvariabelen geneigd zijn en willen, vinden we dat

bij een controleerbare gebeurtenis waarbij het gevraagde verzoek beperkt is, er

nauwelijks een effect van frequentie is. Doch bij een uitgebreid verzoek verwacht men

minder positieve gevoelens indien het frequent voorkomt. In het geval van

oncontroleerbare gebeurtenissen is het niet zo dat men bij een uitgebreid, frequent

verzoek minder positieve gevoelens verwacht. De gemiddelden liggen hier dichter bij

elkaar.

! 30

Tabel 8. De Geschatte Marginale Celgemiddelden (Zwaarte x Controleerbaarheid x

Frequentie) voor de Doelvariabele Verwachte Positieve Gevoelens

Oncontroleerbaar Controleerbaar

Zwaarte Niet frequent Frequent Niet frequent Frequent

Beperkt 5.35 5.08 4.88 5.08

Uitgebreid 4.94 4.91 4.65 4.14

Verwachte negatieve gevoelens

Ten slotte bekijken we het effect van de aard van het verzoek op de doelvariabele

verwachte negatieve gevoelens. Enkel de within-subject factor controleerbaarheid

vertoont een significant hoofdeffect, F(1,77) = 13.14, p < .01. Indien het verzoek

controleerbaar (M = 2.79) is, scoort men lager op de variabele verwachte negatieve

gevoelens dan indien het gaat om een oncontroleerbaar verzoek (M = 3.11).

Verder vonden we een significant tweedeorde interactie-effect van zwaarte en

frequentie, F(1,77) = 5.66, p < .05. In het geval van een uitgebreid verzoek is er

nagenoeg geen effect van de frequentie. Bij een beperkt verzoek heeft frequentie een

groter effect op de doelvariabele. Als het beperkte verzoek niet frequent voorkomt

verwacht men minder negatieve gevoelens dan wanneer het verzoek frequent voorkomt.

Alle andere hoofd- en interactie-effecten zijn niet significant, F’s < 1.90, ns.

Tabel 9. De Geschatte Marginale Celgemiddelden (Zwaarte x Frequentie) voor de

Doelvariabele Verwachte Negatieve Gevoelens

Frequentie

Zwaarte Niet frequent frequent

Beperkt 2.88 3.06

Uitgebreid 2.96 2.89

! 31

Relaties tussen motivationele variabelen, relationele variabelen

en welbevinden

Tabel 10 geeft een overzicht van de correlaties tussen de variabelen die centraal

staan in onze studie, met name de motivationele variabelen willen, moeten, geneigd

zijn, verwachte positieve gevoelens en verwachte negatieve gevoelens (waarvan de

scores telkens werden gemiddeld over de acht verschillende scenario’s), de relationele

variabelen steun, conflict en diepgang en, ten slotte, nog de zes dimensies van sociaal

welbevinden. Hieruit blijkt dat moeten significant negatief correleert met willen,

geneigd zijn en verwachte positieve gevoelens. De variabele willen hangt sterk positief

samen met de variabele geneigd zijn enerzijds en de variabele verwachte positieve

gevoelens anderzijds. Daarnaast is er ook een significant positief verband tussen

geneigd zijn en positieve verwachte gevoelens. Geen enkele variabele correleert

significant met verwachte negatieve gevoelens.

Wanneer we de samenhang tussen de relationele variabelen en de motivationele

variabelen nagaan, blijkt dat de variabele willen significant positief correleert met de

variabelen steun en diepgang. Verder correleert de variabele geneigd zijn significant

positief met de variabele conflict. Voor zowel moeten als de verwachte positieve en

negatieve gevoelens vinden we geen significant verband met de relationele variabelen.

Betreffende de samenhang tussen het subjectief welbevinden en de motivationele

variabelen stellen we vast dat deze slecht tot matig correleren. We vinden enkel een

significante positieve relatie tussen het sociaal welbevinden en de variabele negatieve

verwachte gevoelens.

Wat ten slotte de samenhang betreft tussen de relationele variabelen en het

subjectief welbevinden, zien we dat steun significant positief correleert met sociaal

welbevinden, materieel welbevinden en existentieel welbevinden. Voor de variabele

conflict vinden we een significant negatief verband met psychisch welbevinden,

lichamelijk welbevinden, sociaal welbevinden en cultureel welbevinden. De relationele

variabele diepgang correleert significant positief met sociaal welbevinden enerzijds en

materieel welbevinden anderzijds.

! 32

Tabel 10. Pearson Correlaties tussen de Centrale Variabelen uit onze Studie

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

1. Moeten - -.51** -.40** -.47** -.01 -.14 .03 -.17 -.14 -.03 -.05 -.14 -.10 -.12

2. Willen - .83** .86** -.02 .23* .14 .24* .01 .02 .03 .16 .03 .10

3. Geneigd zijn - .80** -.11 .05 .23* .14 -.03 .11 -.08 -.03 -.06 .10

4. Verw. pos.

gevoelens

- -.16 .22 .08 .21 .01 -.08 -.01 .18 .06 .13

5. Verw. neg.

gevoelens

- .02 .17 .20 .12 .16 .34** .09 .15 .17

6. Steun - -.33** .65** .19 .11 .31** .26* .12 .26*

7. Conflict - -.11 -.50** -.32 -.29* -.21 -.41** -.16

8. Diepgang - .14 .06 .29** .25* .20 .14

9. Psychisch

welbevinden

- .69** .69** .47** .77** .54**

10. Lichamelijk

welbevinden

- .50** .36** .60** .37**

11. Sociaal

welbevinden

- .55** .66** .45**

12. Materieel

welbevinden

- .56** .23*

13. Culturele

welbevinden

- .42**

14. Existentieel

welbevinden

-

Noot: ** p < .01, * p <. 05

Verw. pos. Gevoelens: Verwachte positieve gevoelens; Verw. neg. Gevoelens: verwachte negatieve gevoelens

! 33

Impact van motivationele en relationele variabelen op welbevinden

Uit de correlatietabel 10 konden we afleiden dat de directe relatie tussen de

motivationele variabelen en het subjectief welbevinden eerder beperkt is. In dit

onderdeel willen we nagaan of er eventueel toch een samenhang tussen motivatie en

subjectief welbevinden is die afhankelijk is van de relationele variabelen. We zouden

kunnen veronderstellen dat de motivatie vooral een invloed heeft op het welbevinden

wanneer de relatie met de kinderen goed is, terwijl motivatie een beperktere invloed

heeft wanneer de relatie met de kinderen slecht is, omdat vanwege deze negatieve

relatie het welbevinden sowieso al onder druk staat. Om dit relatief effect na te gaan van

de motivationele variabelen en de relationele variabelen op subjectief welbevinden,

werden een aantal regressieanalyses uitgevoerd. Conform met de raadgevingen

geformuleerd door Aiken en West (1991), centreerden we de predictoren (motivationele

en relationele variabelen), waarna interactiefactoren bekomen werden door elk van de

gecentreerde motivationele variabelen paarsgewijs te vermenigvuldigen met de

gecentreerde relationele variabelen. We voerden vervolgens een reeks multipele

regressie-analyses uit ter verklaring van de verschillende vormen van subjectief

welbevinden, waarbij telkens een motivationele en relationele variabele werd ingevoerd

als predictor, alsook de interactie tussen beide variabelen. Hierna worden de resultaten

gegroepeerd op basis van de motivationele factoren die als predictor werden ingevoerd

in de analyses.

Geneigd zijn

Uit de multiple regressieanalyses met geneigd zijn als motivationele predictor

blijkt dat geen enkele van de interacties met de verschillende relationele variabelen

significant is en dit voor geen enkele vorm van subjectief welbevinden. In Tabel 11

worden de gestandaardiseerde regressiecoëfficiënten voor elk van de predictoren en

voor elk van de doelvariabelen weergegeven.

! 34

Tabel 11. Regressiecoëfficiënten van Multiple Regressieanalyses met Geneigd Zijn als

Motivationele Predictor van Subjectief Welbevinden (WB)

Psychisch

WB

Lichamelijk

WB

Sociaal

WB

Materieel

WB

Cultureel

WB

Existentieel

WB

ß geneigd -.05 -.15 -.07 -.01 -.04 .03

ß steun .19 .12 .31* .26* .18 .26*

ß geneigd x steun -.03 -.12 .05 .09 .06 -.16

R2 totaal .038 .036 .104 .075 .023 .099

ß geneigd .09 -.03 -.01 .02 .04 .15

ß conflict .55* -.32 -.30* -.21 -.44* -.26*

ß geneigd x conflict .10 .03 .06 -.02 .08 .19

R2 totaal .262 .104 .086 .045 .174 .080

ß geneigd -.09 -.18 -.08 .00 -.10 .00

ß diepgang .14 .06 .32* .27* .21 .11

ß geneigd x

diepgang

-.08 -.16 .09 .16 -.03 -.18

R2 totaal .027 .036 .106 .086 .047 .052

Noot: * p < .5

Moeten

De regressiecoëfficiënten in verband met de regressieanalyses met moeten als

motivationele predictor worden weergegeven in Tabel 12. Hieruit blijkt dat slechts één

van de 18 interactie-effecten met de relationele variabelen significant is. De interactie

tussen moeten en conflict blijkt een significant effect te hebben op het existentieel

welbevinden. Echter, omwille van het grote aantal toetsen (18 in aantal), dienen we

rekening te houden met een aangepast significantieniveau. Het aangepaste

significantieniveau zou in dat geval .05/18 = .003 zijn na Bonferroni-correctie waardoor

het interactie-effect niet meer als significant kan beschouwd worden.

! 35

Tabel 12. Regressiecoëfficiënten van Multiple Regressieanalyses met Moeten als

Motivationele Predictor van Subjectief Welbevinden (WB)

Psychisch

WB

Lichamelijk

WB

Sociaal

WB

Materieel

WB

Cultureel

WB

Existentieel

WB

ß moeten -.11 -.01 -.01 -.10 -.08 -.08

ß steun .18 .12 .31* .26 .13 .24*

ß moeten x steun -.06 -.05 -.07 -.09 -.11 .10

R2 totaal .051 .015 .097 .086 .033 .085

ß moeten -.09 .00 -.00 -.11 -.06 -.07

ß conflict -.49* -.32* -.29* -.21 -.41* -.16

ß moeten x conflict -.16 -.10 -.22 -.11 -.15 -.22*

R2 totaal .285 .11 .129 .072 .194 .087*

ß moeten -.12 -.02 -.00 -.10 -.06 -.10

ß diepgang .14 .07 .32* .26* .22 .10

ß moeten x diepgang -.07 -.05 -.13 -.13 -.13 .09

R2 totaal .036 .007 .101 .087 .058 .038

Noot * p < .5

Willen

De multiple regressies met willen als motivationele predictor leverden geen

enkele significante interactie met relationele variabelen op. In Tabel 13 worden de

gestandaardiseerde regressiecoëfficiënten in verband met deze analyses weergegeven.

Verwachte positieve gevoelens

De multiple regressieanalyses met de motivationele variabel verwachte positieve

gevoelens als predictor leverde slechts één significante interactie op. De interactie

tussen verwachte positieve gevoelens en conflict op existentieel welbevinden bleek

echter niet langer significant wanneer we rekening houden met een significantieniveau

dat aangepast is aan het hoge aantal testen (p < .003). Tabel 14 geeft de

regressiecoëfficiënten voor deze analyses weer.

! 36

Tabel 13. Regressiecoëfficiënten van Multiple Regressieanalyses met Willen als

Motivationele Predictor van Subjectief Welbevinden (WB).

Psychisch

WB

Lichamelijk

WB

Sociaal

WB

Materieel

WB

Cultureel

WB

Existentieel

WB

ß willen .20 .12 .31* .23* .12 .26*

ß steun -.05 -.02 -.01 .14 .02 .01

ß willen x steun -.04 -.54 .12 .11 .08 -.13

R2 totaal .038 .017 .107 .089 .021 .09

ß willen .08 .07 .07 .20 .09 .12

ß conflict -.53* -.34* -.33* -.23 -.45* -.23

ß willen x conflict .11 .05 .14 -.05 .13 .19

R2 totaal .265 .109 .104 .084 .189 .076

ß willen -.03 -.02 .02 .17 .00 .04

ß diepgang .14 .05 .32* .24* .21 .12

ß willen x diepgang -.01 -.08 .18 .18 .05 -.10

R2 totaal .020 .010 .116 .101 .041 .032

Noot * p < .5

Tabel 14. Regressiecoëfficiënten van Multiple Regressieanalyses met Verwachte

Positieve Gevoelens (positief) als Motivationele Predictor van Subjectief Welbevinden

(WB).

Psychisch

WB

Lichamelijk

WB

Sociaal

WBa

Materieel

WB

Cultureel

WB

Existentieel

WB

ß positief .19 .14 .32* .24* .12 .24*

ß steun -.04 -.11 -.08 .15 .04 .05

ß positief x steun -.07 -.01 .00 .11 .05 -.17

R2 totaal .041 .024 .099 .095 .018 .101

ß positief .05 -.05 .01 .20 .09 .14

ß conflict -.51* -.32* -.30* -.22* -.42* -.19

ß positief x conflict .12 .01 .15 -.03 .09 .24*

R2 totaal .263 .105 .105 .083 .182 .102

ß positief -.02 -.10 -.04 .19 .03 .08

ß diepgang .14 .67 .33* .26* .20 .11

ß positief x diepgang .00 -.12 .14 .23* .05 -.10

R2 totaal .020 .013 .109 .127* .042 .039

Noot * p < .5

! 37

Verwachte negatieve gevoelens

Ten slotte bleken de regressies met verwachte negatieve gevoelens als predictor

eveneens geen enkel significant interactie-effect op te leveren. De regressiecoëfficiënten

voor de predictoren van de verschillende vormen van subjectief welbevinden worden

getoond in Tabel 15.

Tabel 15. Regressiecoëfficiënten van Multiple Regressieanalyses met Verwachte

Negatieve Gevoelens (negatief) als Motivationele Predictor van Subjectief Welbevinden

(WB).

Psychisch

WB

Lichamelijk

WB

Sociaal

WB

Materieel

WB

Cultureel

WB

Existentieel

WB

ß negatief .18 .12 .30* .28* .13 .27*

ß steun .11 .16 .33* .09 .15 .16

ß negatief x steun .06 -.03 -.03 -.14 -.06 -.08

R2 totaal .051 .039 .203 .094 .039 .101

ß negatief .18 .16 .35* .08 .18 .18

ß conflict -.58* -.46* -.44* -.32* -.53* -.23

ß negatief x conflict .11 .24 .21 .20 .20 .07

R2 totaal .296 .193* .268 .089 .242 .068

ß negatief .07 .14 .32* .05 .11 .11

ß diepgang .11 .03 .25* .25* .17 .10

ß negatief x diepgang .10 .05 -.12 -.05 .03 .12

R2 totaal .035 .028 .179 .066 .051 .054

Noot * p < .5

Besluit

De beperkte correlaties tussen de motivationele variabelen en de verschillende

vormen van subjectief welbevinden (zie Tabel 10) toonden al aan dat motivatie

nauwelijks een impact heeft op subjectief welbevinden. Uit de regressieanalyses kunnen

we concluderen dat er eveneens geen sprake is van interactie-effecten tussen de

motivationele en relationele variabelen ter verklaring van subjectief welbevinden.

Hoewel we aanvankelijk wel twee significante interacties schijnen terug te vinden,

! 38

kunnen we deze niet weerhouden wanneer we rekening houden met het hoge aantal

toetsen dat we hebben uitgevoerd. Over alle analyses heen hebben we immers 96

interactie-effecten getoetst, waardoor het gecorrigeerde significantieniveau .0005

(.05/96) bedraagt voor Bonferroni correctie. Zelfs correcties die minder conservatief

zijn dan de Bonferroni correctie zouden in dit geval (waarbij alle p’s > .01) geen enkel

significant effect opgeleverd hebben.

DISCUSSIE

Met huidig onderzoek beoogden we na te gaan hoe grootouders het occasioneel

passen op de kleinkinderen ervaren. We benaderden dit onderwerp vanuit een specifiek

theoretisch kader, met name de zelfdeterminatietheorie van Ryan en Deci (2000a; zie

ook Vansteenkiste et al., 2010). Meer concreet wilden we dieper ingaan op de mate

waarin dit passen op de kleinkinderen gebeurt vanuit een autonome of gecontroleerde

motivatie of, met andere woorden, de mate waarin men het gevoel heeft dat men ‘wil’

of ‘moet’ passen op de kleinkinderen. Hierbij ging onze aandacht uit naar factoren die

mogelijk een invloed hebben op de motivatie voor dit oppassen en waren we ook

geïnteresseerd in het effect van deze motivatie op het welbevinden van de grootouder.

Gebruik makend van een combinatie van hypothetische scenario’s en klassieke

vragenlijsten, trachtten we een antwoord te vinden op drie onderzoeksvragen. Allereerst

gingen we na of de controleerbaarheid van de situatie (die de keuzevrijheid van de

grootouders bedreigt), de zwaarte van de oppasvraag en de frequentie ervan een invloed

hebben op de motivatie van de grootouders om aan het verzoek tegemoet te komen.

Vervolgens onderzochten we of ook de relatie van de grootouders met hun kinderen (de

ouders van de kleinkinderen) gerelateerd is aan de motivatie om op de kleinkinderen te

passen. Ten slotte testten we of de motivatie om op de kleinkinderen te passen

geassocieerd kan worden met subjectief welbevinden. Hierna bespreken we eerst de

belangrijkste bevindingen van huidig onderzoek voor elk van de drie onderzoeksvragen.

Nadien maken we een diepere, theoretische analyse van deze resultaten. Afsluitend

sommen we de tekortkomingen van onze studie op en geven we suggesties voor

toekomstig onderzoek aan.

! 39

Bespreking van de onderzoeksresultaten

Effect van de aard van het verzoek op de motivatie voor het passen op de

kleinkinderen

Met de eerste onderzoeksvraag gingen we het effect na van de controleerbaarheid

van de situatie waarin de ouders zich bevinden, de zwaarte en de frequentie van het

verzoek om op de kleinkinderen te passen op de motivatie van de grootouders. We

verwachtten dat de grootouder meer het gevoel zou hebben dat hij of zij ‘moet’ passen

op de kleinkinderen, indien het verzoek zwaar is, frequent voorkomt en een

oncontroleerbare situatie betreft dan hij of zij het gevoel heeft dit te willen doen.

Daarentegen verwachtten we dat bij een beperkt verzoek dat niet frequent voorkomt en

betrekking heeft op een controleerbare situatie, de grootouder minder het gevoel zou

hebben te ‘moeten’ passen op de kleinkinderen.

Binnen ons onderzoek vonden we een hoofdeffect van controleerbaarheid op de

variabelen ‘willen’, ‘geneigd zijn’, ‘verwachte positieve gevoelens’ en ‘verwachte

negatieve gevoelens’. Meer concreet vonden we dat wanneer de situatie waarin de

ouders zich bevinden oncontroleerbaar (in vergelijking met controleerbaar) was, de

grootouder meer het gevoel had te ‘willen’ passen op de kleinkinderen, meer geneigd

was te passen op de kleinkinderen, meer positieve gevoelens verwacht indien hij of zij

op de kleinkinderen past, en meer negatieve gevoelens indien hij of zij weigert te passen

op de kleinkinderen. We kunnen stellen dat deze resultaten niet in de lijn van onze

verwachtingen liggen. We voorspelden dat de grootouders bij een oncontroleerbare

situatie vanwege een lagere voldoening van de behoefte aan autonomie minder het

gevoel zouden hebben te ‘willen’ passen op de kleinkinderen. Volgens onze resultaten

leidt een oncontroleerbare situatie echter tot een toename van het gevoel te ‘willen’

passen op de kleinkinderen. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat grootouders in een

oncontroleerbare situatie meer begrip hebben voor de vraag tot oppassen, terwijl ze in

een controleerbare situatie zich dan weer vrijer voelen om de oppasvraag te weigeren,

wat ook blijkt uit de relatie met het geneigd zijn op het verzoek in te gaan. Het hoeft

niet te verbazen dat in een situatie waarin de grootouder meer geneigd is het verzoek te

weigeren, deze grootouder ook minder op de kleinkinderen zal ‘willen’ passen. De

! 40

bevinding dat de grootouder in het geval van een controleerbare situatie minder

negatieve gevoelens zal ervaren wanneer hij of zij niet ingaat op de oppasvraag lijkt

deze verklaring ook verder te ondersteunen. Aangezien het een controleerbare situatie

is, voelen de grootouders zich vrijer om te weigeren en zullen ze dan ook minder

schuldgevoelens hebben bij een weigering. Ten slotte dient opgemerkt te worden dat, in

tegenstelling tot onze verwachtingen, controleerbaarheid niet significant gerelateerd was

aan de variabele ‘moeten’.

Wat de zwaarte van het verzoek betreft, vonden we een significant hoofdeffect op

de variabelen ‘willen’, ‘geneigd zijn’ en ‘verwachte positieve gevoelens’. In de lijn van

onze hypothese vonden we dat grootouders meer ‘willen’ passen op de kleinkinderen bij

een beperkt verzoek. Daarnaast gaven de grootouders aan dat ze bij een beperkt verzoek

meer geneigd zijn om in te stemmen en verwachtten ze meer positieve gevoelens

wanneer ze zouden passen op de kleinkinderen dan bij een uitgebreid verzoek. We

kunnen deze resultaten begrijpen vanuit het feit dat een beperkt verzoek vermoedelijk

intrinsiek aantrekkelijker is dan een uitgebreid verzoek, waardoor de grootouder meer

autonoom gemotiveerd is. Ook de zwaarte van de taak bleek in tegenstelling tot onze

verwachting geen significant hoofdeffect op ‘moeten’ op te leveren.

Ten slotte vonden we een significant hoofdeffect van frequentie op de variabelen

‘willen’, ‘moeten’, ‘geneigd zijn’ en ‘verwachte positieve gevoelens’. In lijn met onze

verwachtingen bleken grootouders bij een niet frequent verzoek meer het gevoel te

hebben te ‘willen’ passen op de kleinkinderen, meer geneigd te zijn ook effectief op het

verzoek in te gaan en dan ook te verwachten er meer positieve gevoelens aan over te

houden. Dit kunnen we begrijpen vanuit het feit dat een niet frequent verzoek intrinsiek

aantrekkelijker is. Maar daarnaast vonden we in tegenstelling tot onze verwachtingen

dat men bij een niet frequent verzoek ook meer het gevoel had te ‘moeten’ passen op de

kleinkinderen. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat wie weinig moet passen op de

kleinkinderen zich als het ware ‘verplicht’ voelt in te stemmen wanneer er dan

uiteindelijk toch een oppasvraag gesteld wordt (“Ze vragen het al zo weinig, ik kan toch

moeilijk weigeren.”), in tegenstelling tot wanneer de grootouder frequent gevraagd

wordt op te passen (“Zijn ze daar nu weeral? Ik heb al zoveel voor hen gedaan!”).

Hoewel met de voorgaande uitgebreide bespreking van de hoofdeffecten tegemoet

gekomen is aan een directe behandeling van onze eerste onderzoeksvraag, bleek dat

! 41

vele van deze hoofdeffecten verder geduid en genuanceerd dienden te worden omwille

van significante interactie-effecten. Meer specifiek vonden we tweedeorde interactie-

effecten van zwaarte en frequentie op de variabelen ‘willen’, ‘geneigd zijn’, ‘verwachte

positieve gevoelens’ en ‘verwachte negatieve gevoelens’ en van zwaarte en

controleerbaarheid op de variabelen ‘moeten’ en ‘verwachte positieve gevoelens’. Ten

slotte, bleek er voor de variabelen ‘willen’, ‘geneigd zijn’ en ‘verwachte positieve

gevoelens’ ook een significant derdeorde interactie-effect van controleerbaarheid,

zwaarte en frequentie. Hierna bespreken we per afhankelijke variabele (‘moeten’,

‘willen’, ‘geneigd zijn’, ‘verwachte positieve gevoelens’ en ‘verwachte negatieve

gevoelens’) het hoogste-orde interactie-effect dat voor deze variabelen significant was.

Op de variabele ‘moeten’ bleek de interactie tussen zwaarte en controleerbaarheid

een significant effect te hebben. Volgens onze resultaten heeft de grootouder meer het

gevoel te ‘moeten’ passen op de kleinkinderen wanneer het om een uitgebreid verzoek

gaat, ongeacht of de situatie voor de ouders controleerbaar is of niet. Wanneer het

echter om een beperkt verzoek gaat, heeft de grootouder vooral het gevoel te ‘moeten’

passen op de kleinkinderen wanneer de ouders zich in een oncontroleerbare situatie

bevinden. Anders gezegd, betekent dit dat de grootouder vooral minder het gevoel heeft

te moeten passen op de kleinkinderen bij een beperkt verzoek in een situatie die de

ouders zelf in de hand hebben. Blijkbaar voelt de grootouder zich bij een

oncontroleerbare situatie sowieso verplicht te passen op de kleinkinderen onafhankelijk

van de zwaarte van het verzoek. In het geval van een controleerbare situatie bleek een

beperkt verzoek tot een kleiner gevoel van verplichting te leiden. Verder kunnen we

veronderstellen dat wie instemt op een uitgebreid verzoek dat betrekking heeft op een

controleerbare situatie dit niet echt van harte doet en een gevoel van verplichting heeft.

De derdeorde interactie-effecten op de variabelen ‘willen’, ‘geneigd zijn’ en

‘verwachte positieve gevoelens’ bleken een sterk gelijkend patroon te vertonen. Meer

specifiek bleek dat zowel zwaarte, omvang als controleerbaarheid elk wel een eigen

effect hadden op deze variabelen, maar dat een situatie waarin de oppasvraag frequent

voorkomt, uitgebreid is en controleerbaar daarnaast nog een extra negatief effect heeft

op de neiging en de wil om op de kleinkinderen te passen en op de verwachting

positieve gevoelens aan het oppassen over te houden. Dit negatieve effect is namelijk

groter dan wat verwacht kan worden op basis van elk van deze factoren op zich.

! 42

Blijkbaar versterken deze variabelen elkaar in hun invloed op deze specifieke situatie.

Dit resultaat kan eventueel verklaard worden door een gebrek aan goede argumenten

aan de zijde van de ouders wanneer ze dit verzoek aan de grootouders richten. Omdat de

ouders zich niet kunnen beroepen op een beperkte zwaarte van de taak, een lage

frequentie van hulpvragen of een externe verplichting, voelen grootouders zich vrij om

het verzoek te weigeren, hebben ze weinig zin om aan het verzoek tegemoet te komen

en verwachten ze er ook weinig positieve gevoelens aan over te houden indien ze

zouden oppassen. Gezien de sterke gelijkende interactiepatronen op ‘geneigd zijn’,

‘willen’ en ‘verwachte positieve gevoelens’ is het geen verrassing dat deze variabelen

onderling ook sterk gerelateerd bleken.

Aangaande de variabele ‘verwachte negatieve gevoelens’ vonden we dat hoewel

zwaarte en frequentie afzonderlijk geen effect hadden op de verwachte negatieve

gevoelens, de interactie tussen beide wel significant was. Meer specifiek bleek dat

vooral een frequent, beperkt verzoek leidt tot meer negatieve gevoelens bij een

weigering om op de kleinkinderen te passen. Mogelijk kunnen we dit verklaren vanuit

het feit dat wanneer de grootouder regelmatig voor een korte periode op de

kleinkinderen past dit min of meer een gewoonte is. Het doorbreken van dit patroon

leidt dan mogelijk tot het overheersen van negatieve gevoelens bij een weigering. We

moeten echter opmerken dat de variabele ‘verwachte negatieve gevoelens’ weinig

samenhang vertoont met de andere motivationele variabelen. Zo vonden we in huidig

onderzoek dat deze variabele met geen enkele andere motivationele variabele

correleerde.

De samenhang tussen de relatie van de grootouder met het eigen kind en de

motivatie voor het passen op de kleinkinderen

Voor onze tweede onderzoeksvraag veronderstelden we dat wanneer de

grootouder een diepgaande relatie heeft met de eigen zoon of dochter, waarbinnen veel

steun ervaren wordt en weinig conflict aanwezig is, de grootouder het passen op de

kleinkinderen meer als een kwestie van ‘willen’ dan van ‘moeten’ ervaart. Onze

onderzoekshypothese werd gedeeltelijk bevestigd. We vonden namelijk dat de

! 43

variabelen steun en diepgang significant, positief gerelateerd waren aan de

motivationele variabele ‘willen’. Dit betekent dat hoe meer steun of diepgang er binnen

de relatie met de eigen zoon of dochter ervaren wordt, hoe meer grootouders aangeven

te ‘willen’ passen op de kleinkinderen. Deze resultaten liggen dus in de lijn van onze

verwachtingen. Door een diepgaande relatie te hebben waarbinnen steun ervaren wordt,

wordt de behoefte aan verwantschap bevredigd. Vanuit de zelfdeterminatietheorie

kunnen we dan begrijpen dat dit bijdraagt tot een meer autonome motivatie. Naast de

significante relatie met ‘willen’, bleken zowel steun als diepgang echter geen

samenhang te vertonen met ‘moeten’, ‘geneigd zijn’, ‘verwachte positieve gevoelens’

en ‘verwachte negatieve gevoelens’.

Wat de mate van conflict binnen de relatie betreft, vonden we geen steun voor

onze hypothese. Conflict bleek binnen huidig onderzoek niet gerelateerd aan ‘moeten’,

willen’, ‘verwachte positieve gevoelens’ en ‘verwachte negatieve gevoelens’. We

vonden enkel een eerder opmerkelijke samenhang met de variabele ‘geneigd zijn’. Uit

onze resultaten bleek namelijk dat hoe meer conflict er binnen de relatie gepercipieerd

werd, hoe meer de grootouder geneigd was te passen op de kleinkinderen. Een

mogelijke verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat men meer geneigd is om op te passen

omdat men conflict wil vermijden of omdat men via het passen op de kleinkinderen tot

verzoening probeert te komen. Een alternatieve verklaring zou kunnen zijn dat

grootouders die in conflict met de ouders van hun kleinkinderen leven hun

kleinkinderen minder vaak te zien krijgen. Wanneer ze dan de kans krijgen op de

kleinkinderen te passen, zullen ze meer geneigd zijn om op dit verzoek in te gaan. Deze

alternatieve verklaring is echter onwaarschijnlijk aangezien de mate van conflict niet

gerelateerd bleek aan hoe vaak de grootouders op de kleinkinderen passen.

De samenhang tussen het type motivatie en het subjectief welbevinden

Voor de laatste onderzoeksvraag verwachtten we een positieve associatie tussen

het ‘willen’ passen op de kleinkinderen (autonome motivatie) en het subjectief

welbevinden van de grootouder (e.g. Berg et al., 2001; Carver & Baird, 1998; Kasser &

Ryan, 1996; Ryan, Rigby & King, 1993; Sheldon & Elliot, 1999). In huidig onderzoek

! 44

vonden we echter weinig ondersteuning voor deze hypothese. Er bleek nauwelijks een

samenhang te zijn tussen het type motivatie van de grootouder en zijn of haar subjectief

welbevinden. De kwaliteit van de relatie met de ouders van de kleinkinderen was echter

wel duidelijk gerelateerd aan het subjectief welbevinden. Meer concreet vonden we dat

steun positief samenhing met het sociaal welbevinden, materieel welbevinden en

existentieel welbevinden. Diepgang vertoonde een positief verband met sociaal

welbevinden en materieel welbevinden. En conflict was negatief gecorreleerd met

psychisch welbevinden, lichamelijk welbevinden, sociaal welbevinden en cultureel

welbevinden.

Gezien de gebrekkige samenhang tussen motivatie en subjectief welbevinden

voerden we extra analyses uit om een mogelijk modererend effect van de kwaliteit van

de relatie met de ouders na te gaan. We stelden vast dat de interactie tussen de motivatie

voor het oppassen en de kwaliteit van de relatie van de grootouder met het eigen kind

het subjectief welbevinden niet kan verklaren. We kunnen concluderen dat we voor

onze derde onderzoeksvraag geen evidentie hebben gevonden voor onze hypothese. De

motivatie om op de kleinkinderen te passen bleek niet gerelateerd aan het subjectief

welbevinden en er werd ook geen modererend effect van de relatie met de kinderen

gevonden.

Implicaties van huidig onderzoek

Voor het opstellen van onze onderzoeksvragen, maakten we gebruik van de

zelfdeterminatietheorie van Ryan en Deci (2000a). De resultaten van ons onderzoek

kunnen we dan ook terugkoppelen naar deze theorie.

Omdat de zelfdeterminatietheorie stelt dat de mate van keuzevrijheid de behoefte

aan autonomie bevredigt en zo een belangrijke factor is in het bereiken van autonome

motivatie, veronderstelden we dat de mate waarin ouders controle hadden op hun

afwezigheid (als oorzaak van de oppasvraag) gerelateerd zou zijn aan de motivatie van

de grootouders om op de kleinkinderen te passen. Controleerbaarheid bleek in ons

onderzoek geen afzonderlijk hoofdeffect te hebben op de mate waarin grootouders het

gevoel hadden te ‘moeten’ passen op de kleinkinderen. Deze gecontroleerde motivatie

! 45

bij het oppassen bleek wel beïnvloed te worden door een samenspel van de factoren

controleerbaarheid en zwaarte. Hierbij viel op dat een vrijere keuze (controleerbare

situatie) vooral in geval van een beperkt verzoek leidde tot een daling van

gecontroleerde motivatie bij het oppassen. Voor de mate van autonome motivatie (i.e.,

het ‘willen’ oppassen) vonden we weliswaar een hoofdeffect van controleerbaarheid,

maar daarnaast bleek dat deze factor ook interageerde met de frequentie en zwaarte van

het verzoek. Voor de autonome motivatie bleek elk van deze factoren een eigen rol te

vervullen, maar versterkten ze elkaar onderling in een controleerbare situatie waarvan

de omvang (zowel qua frequentie als qua zwaarte) groot was. Concluderend kunnen we

dus stellen dat in de specifieke situatie die het oppassen op kleinkinderen is, de

bevrediging van de behoefte aan autonomie niet zomaar los gezien kan worden van

bepaalde externe factoren die de taak kenmerken.

Daarnaast veronderstelden we ook dat de kwaliteit van de relatie met de ouders

van de kleinkinderen de motivatie zou beïnvloeden, omdat de zelfdeterminatie stelt dat

de bevrediging van de behoefte aan verwantschap zal leiden tot een grotere autonome

motivatie. In overeenstemming met de zelfdeterminatietheorie vonden we dat de

diepgang en de steun die men ervaart in deze relatie positief gerelateerd was aan het

willen passen op de kleinkinderen (i.e., autonome motivatie). We vonden echter geen

verband met conflict. Dit wijst er mogelijk op dat conflict minder van belang is bij het

ervaren van verbondenheid. De zelfdeterminatietheorie stelt voornamelijk dat het

bevredigen van de behoefte aan verwantschap bijdraagt tot autonome motivatie, dus het

feit dat we geen verband vonden met ‘moeten’ is niet echt vreemd. De theorie beweert

immers niet dat het ontbreken van deze behoefte leidt tot een meer gecontroleerde

motivatie.

Ten slotte veronderstelden we, in lijn met voorgaand onderzoek (e.g. Berg et al.,

2001; Carver & Baird, 1998; Kasser & Ryan, 1996; Ryan, Rigby & King, 1993;

Sheldon & Elliot, 1999), dat een hoge mate van autonome motivatie en een lage mate

van gecontroleerde motivatie samenhangen met een verhoogd subjectief welbevinden.

In ons onderzoek slaagden we er echter niet in om een samenhang aan te tonen tussen

het type motivatie voor het oppassen op de kleinkinderen en het subjectief welbevinden

van de grootouder.

! 46

Uit bovenstaand overzicht blijkt dat sommige van onze resultaten in

overeenstemming zijn met de zelfdeterminatietheorie, maar dat andere resultaten deze

eerder tegenspreken of tenminste verder nuanceren. Meer specifiek valt het op dat

zowel de behoefte aan autonomie als de behoefte aan verwantschap een eerder beperkt

effect hebben op de gecontroleerde motivatie in onze studie. Ook het ontbreken van de

veelvuldig aangetoonde relatie van motivatie met welbevinden wijzen er op dat in het

huidig opzet de zelfdeterminatietheorie minder van toepassing is. Mogelijk kunnen we

deze discrepanties begrijpen vanuit de hoge specificiteit van het passen op

kleinkinderen door grootouders. Mogelijk spelen er in zulke specifieke situaties andere

factoren (bijv. tijdrovende hobby’s, de werksituatie van de grootouders, hun

engagement in het verenigingsleven of het karakter van de kleinkinderen) een grotere

rol in het beïnvloeden van de motivatie. Deze veronderstelling wordt verder

ondersteund door de aanwezigheid van zowel hoofd- als interactie-effecten van de

taakspecifieke factoren frequentie en zwaarte van het verzoek. De invloed van deze

externe factoren, die erg nauw samenhangen met de taak zelf, kunnen er voor zorgen

dat de directe invloed van autonomie en verwantschap niet noodzakelijk overheersend

zijn in bepaalde specifieke situaties. Op deze manier lijken de huidige resultaten de

gebrekkige toepasbaarheid van de zelfdeterminatie aan te tonen, daar waar het gaat om

uiterst specifieke situaties.

Ook het ontbreken van een duidelijke relatie tussen motivatie en welbevinden kan

verklaard worden door de bijzonderheid van de oppassituatie. Binnen ons onderzoek

hebben we subjectief welbevinden immers op een heel algemeen niveau gemeten. Dit

welbevinden wordt dus door heel wat factoren bepaald. Het is dan niet verwonderlijk

dat zo een specifieke situatie zoals het passen op de kleinkinderen eerder naar de

achtergrond verdwijnt, in tegenstelling tot de relatie met de ouders van de

kleinkinderen. Het mag geen verbazing wekken dat de kwaliteit van de relatie met de

eigen kinderen, die meestal tot de meest betekenisvolle personen behoren in iemands

leven, een grote invloed heeft op het welbevinden van ouderen.

! 47

Beperkingen en suggesties voor toekomstig onderzoek

Huidig onderzoek is bij ons weten het eerste dat de zelfdeterminatietheorie betrekt

bij de ervaring van de grootouders inzake het occasioneel passen op de kleinkinderen.

Daarom mag dit onderzoek als vernieuwend beschouwd worden. We moeten echter

rekening houden met een aantal beperkingen die mogelijks geleid hebben tot een

vertekening van de bovenstaande resultaten. Een eerste beperking is de eerder kleine

steekproef van 79 participanten die gebruikt werd. Gezien de beperktheid van deze

steekproef is het belangrijk om met enige voorzichtigheid om te springen met huidige

resultaten. Enerzijds moet bij zo’n beperkte steekproef het effect veel sterker zijn om

eenzelfde significantieniveau te behalen, wat tot een onderschatting van de ware

effecten kan leiden. Anderzijds is zo’n beperkte steekproef vatbaarder voor eventuele

outliers of afwijkingen van de representativiteit, wat tot zowel een onder- als

overschatting van de effecten kan leiden. Daarbij moet er opgemerkt worden dat

nagenoeg alle respondenten deel uit maakten van een intact gezin. Van de 79

respondenten waren er namelijk 75 getrouwd, dit is 95 procent. We kunnen stellen dat

dit niet representatief is voor de algemene populatie van grootouders, waarin een groter

percentage ofwel gescheiden ofwel weduwe of weduwnaar zijn. Wanneer we de

statistieken van de federale overheidsdiensten van 2010 bekijken voor de burgerlijke

stand van de 59-jarigen in België (dit is de gemiddelde leeftijd van onze steekproef),

zien we dat 70 procent gehuwd, 16 procent gescheiden en ten slotte 6 procent weduwe

of weduwnaar is. De overige 8 procent van de 59-jarigen zijn alleenstaand

(http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/). Een andere beperking betreffende de

representativiteit is dat het grootste aandeel van de participanten, met name 63,3 procent

vrouwen waren. Ook dit maakt het generaliseren naar de algemene populatie van

grootouders wat moeilijk. Een mogelijkheid voor toekomstig onderzoek is het herhalen

van dergelijke studie bij een uitgebreidere en meer representatieve steekproef. Hierbij

wordt het best een andere werkwijze gebruikt voor het samenstellen van de steekproef

dan in huidige masterproef, waar gebruik gemaakt werd van het eigen sociale netwerk.

Verder mogen we niet uit het oog verliezen dat wanneer gebruik gemaakt wordt

van vragenlijsten, er steeds een kans bestaat dat er sociaal wenselijk geantwoord wordt.

Dit geldt zowel voor de bestaande vragenlijsten als voor de scenariovragenlijst die we

! 48

gebruikten. Het feit dat men op papier moet aanduiden dat men niet ‘wil’ passen of het

gevoel heeft te ‘moeten’ passen op de kleinkinderen zal voor sommigen misschien een

drempel zijn om eerlijk te antwoorden. Via het garanderen van de anonimiteit werd het

sociaal wenselijk antwoorden mogelijk wat gemilderd.

Een andere mogelijke beperking van dit onderzoek is het gebruik van

hypothetische scenario’s. Dit zou eventueel een verklaring kunnen zijn voor de geringe

samenhang tussen motivatie en subjectief welbevinden. Doordat er met hypothetische

scenario’s gewerkt wordt, is het wellicht moeilijker om zich in te leven in de situatie.

Het kan zijn dat de persoon in kwestie zich niet kan vinden in een bepaald scenario

omdat dit te ver van zijn eigen realiteit staat. Indien de zoon bijvoorbeeld arbeider is, is

het scenario waarbij de zoon vraagt om een week op de kleinkinderen te passen omdat

hij op congres moet niet realistisch. Daarnaast is het antwoord van de respondent ook

steeds een vermoeden van hoe hij of zij zich zou voelen in dergelijk geval en niet een

weerspiegeling van hoe hij of zij zich werkelijk zal voelen. Het kan immers evengoed

voorkomen dat wanneer de situatie zich reëel voordoet, de grootouder anders reageert

dan hij of zij zelf verwacht had. Mogelijks zou het verband tussen welbevinden en

motivatie beter tot uiting komen indien er gebruik gemaakt wordt van zelfrapportering.

Men zou bijvoorbeeld een retrospectief onderzoek kunnen doen waarbij aan de

grootouders gevraagd wordt hoe frequent ze het afgelopen jaar hebben moeten

oppassen, hoe zwaar die taken waren, in hoeverre dit een gevolg van een controleerbare

situatie (werk versus uitgaan) was en in hoeverre dit oppassen iets is wat de grootouders

wilden of eerder iets wat ze als een verplichting zien. Een andere manier om dit na te

gaan is om aan grootouders te vragen om gedurende een langere periode (bijvoorbeeld

gedurende één jaar) situaties bij te houden waarbij hij of zij gevraagd werd op de

kinderen te passen. Een korte omschrijving hiervan zou dan de frequentie en zwaarte

van het verzoek en daarnaast de controleerbaarheid van de situatie verduidelijken. Er

zou kunnen gevraagd worden om bij elke situatie te noteren in hoeverre men het gevoel

heeft te ‘moeten’ oppassen, te ‘willen’ oppassen, … Het zou interessant zijn om na te

gaan of dezelfde resultaten bekomen worden met dergelijke zelfrapportering als met het

scenario-opzet toegepast in huidig onderzoek.

! 49

Conclusie

In deze masterproef gingen we na welke factoren een invloed hadden op de motivatie

van de grootouders om te passen op hun kleinkinderen en hoe deze motivatie

samenhangt met het subjectief welbevinden van de grootouders.

Uit de resultaten blijkt dat grootouders meer het gevoel hebben te ‘moeten’ passen op

de kleinkinderen wanneer het gaat om een niet frequent verzoek. We vonden geen

hoofdeffect van zwaarte en controleerbaarheid, maar de interactie tussen beide

vertoonde een effect op de gecontroleerde motivatie voor het passen op de

kleinkinderen. Hieruit bleek dat het gevoel te ‘moeten’ oppassen voornamelijk daalt bij

een beperkt verzoek dat betrekking heeft op een situatie waarover de ouders controle

hebben. Wat het ‘willen’ oppassen betreft, vonden we dat controleerbaarheid, zwaarte

en frequentie een eigen effect vertoonden. Deze effecten moeten echter genuanceerd

worden omwille van een duidelijk effect van de interactie tussen deze factoren. Meer

specifiek vonden we dat de grootouders aangaven minder te ‘willen’ passen op de

kleinkinderen wanneer het om een oppastaak ging met een grote omvang (i.e. frequent

en uitgebreid) die betrekking heeft op een situatie die de ouders zelf helemaal in de

hand hebben. Verder vonden we dat de diepgang en steun die ervaren wordt binnen de

relatie met de eigen zoon of dochter gerelateerd was aan de mate waarin de grootouder

‘wil’ passen op de kleinkinderen, maar niet aan de mate waarin deze het gevoel had te

‘moeten’ oppassen. Conflict leek niet gerelateerd aan de motivatie voor het oppassen.

Ten slotte slaagden we er niet in een verband te vinden tussen het type motivatie van de

grootouder bij het oppassen en het subjectief welbevinden en vonden we hierbij ook

geen modererend effect van de relatie met de kinderen.

Hoewel het huidig opzet gebaseerd was op de zelfdeterminatietheorie, bleken de

resultaten niet helemaal in de lijn te liggen van wat de theorie zou voorspellen.

Blijkbaar is de zelfdeterminatietheorie niet volledig van toepassing op de specifieke

situatie van het occasioneel passen op de kleinkinderen. We moeten echter rekening

houden met enkele beperkingen van huidig opzet die de generaliseerbaarheid van de

resultaten kunnen aantasten.

! 50

REFERENTIES

Aiken, L. S., & West, S. G. (1991). Multiple regression: Testing and interpreting

interactions. Newbury Park, CA: Sage.

Baumeister, R. F., & Leary, M. R. (1995). The need to belong: Desire for interpersonal

attachments as a fundamental human motivation. Psychological Bulleting, 117,

497-529.

Berg, M. B., Janoff-bulman, R., & Cotter, J. (2001). Perceiving value in obligations and

goals: Wanting to do what should be done. Personality and Social Psychology

Bulletin, 27, 982-995.

Carver, C. S., & Baird, E. (1998). The american dream revisited: Is it what you want or

why you want it that matters? Psychological Science, 9, 289-292.

Crombé, C. (1988). Werk en ouderschap: Hoe kombineer je dat? Opvangmogelijkheden

voor kinderen van 0 – 12 jaar. Brussel: Ministerie van tewerkstelling en

arbeidssecretariaat van de commissie vrouwen-arbeid.

Davidov, M., & Grusec, J. E. (2006). Untangling the links of parental responsiveness to

distress and warmth to child outcomes. Child Development, 77, 44-58.

Deci, E. L., Eghrari, H., Patrick, B. C., & Leone D. R. (1994). Facilitating

internalization: The self-determination theory perspective. Journal of Personality,

62, 119-142.

Deci, E. L.,& Ryan, R. M. (2000). The “what” and “why” of goal pursuits: Human

needs and the self-determination of behavior. Psychological Inquiry, 11, 227-

268.

! 51

Deci, E. L.,& Ryan, R. M. (2008a). Facilitating optimal motivation and psychological

well-being across life’s domains. Canadian psychology, 49, 14-23.

Deci, E. L., Ryan, R. M. (2008b). Self-determination theory: A macrotheory of human

motivation, development, and health. Canadian Psychology, 49, 182-185.

Deci, E. L., & Vansteenkiste, M. (2004). Self-determination theory and basic need

satisfaction: Understanding human development in positive psychology. Ricerche

di Psicologia, 27, 17-34.

Hedebouw, G., & Peetermans, A. (2009). Onderzoek naar het gebruik van opvang voor

kinderen jonger dan 3 jaar in het Vlaamse Gewest in 2009. Samenvatting van de

resultaten. Verkregen op 5 augustus, 2011 van

http://www.kindengezin.be/brochures-en-rapporten/rapporten/kinderopvang/#Kin

deropvang-in-kaart

Jacobs, T. (1996). Grootouderschap: Demografische en sociologische aspecten. In

Marcoen, A., grootouders, tussen mogen en moeten (pp. 27-50). Leuven-

Apeldoorn: Garant-Uitgevers n.v.

Janoff-Bulman, R., & Leggat H. K. (2002). Culture and social obligation: When

“shoulds” are perceived as “wants”. Journal of Research in Personality, 36, 260-

270.

Kasser, T., & Ryan, R. M (1996). Further examining the American dream: Differential

correlates of intrinsic and extrinsic goals. Personality and Social Psychology

Bulletin, 22, 280-287.

Main, M., Kaplan, N., & Cassidy, J. (1985). Security in infancy, childhood, and

adulthood: A move to the level of representation. Monographs of the Society for

Research in Child Development. 50, 66-104.

! 52

Marcoen, A., Van Cotthem, K., Billiet, K., & Beyers, W. (2002). Dimensies van

subjectief welbevinden bij ouderen. Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie,

33, 156-165.

Marcoen, A. (1996). Grootouders, tussen mogen en moeten. Leuven-Apeldoorn:

Garant-Uitgevers n.v.

Patall, A. A., Cooper, H., & Robinson J. C. (2008). The effects of choice on intrinsic

motivation and related outcomes: A meta-analysis of research findings.

Psychological Bulletin, 134, 270-300.

Pierce, G. R., Sarason, I. G., & Sarason, B. R. (1991). General and relationship-based

perceptions of social support: Are two constructs better than one? Journal of

Personality and Social Psychology, 61, 1028-1039.

Reitzes, D. C., & Mutran, E. J. (2002). Self concept as the organization of roles:

Importance, centrality, and balance. Sociological Quarterly, 43, 647-667.

Reitzes, D. C., & Mutran, E. J. (2004). Grandparenthood: Factors influencing frequency

of grandparent-grandchildren contact and grandparent role satisfaction. Journal of

Gerontology, 59B, 9-16.

Ross, M. (2002). Reflections on grandparenthood. Psychodynamic Practice, 8, 236-

240.

Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2000a). Self-determination theory and the facilitation of

intrinsic motivation, social development, and well-being. American Psychologist,

55, 68-78.

Ryan, R. M., & Deci, E., L. (2000b). Intrinsic and extrinsic motivations: Classic

definitions and new directions. Contemporary Educational Psychology, 25, 54-

67.

! 53

Ryan, R. M., Rigby, S., & King, K. (1993). Two types of religious internalization and

their relations to religious orientations and mental health. Journal of Personality

and Social Psychology, 65, 586-596.

Sheldon, K. M., & Elliot, A. J. (1999). Goal striving,need satisfaction, and longitudinal

well-being: Self-concordance model. Journal of Personality and Social

Psychology, 76, 482-497.

Somary K., & Stricker, G. (1998). Becoming a grandparent: a longitudinal study of

expectations and early experiences as a function of sex and lineage. The

Gerontologist, 38, 53-61.

Sterftetafels en levensverwachting (2010). Verkregen op 5 augustus 2011, van

http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/.

Structuur van de bevolking volgens burgerlijke staat: per geslacht, per burgerlijke staat,

per leeftijdsgroep en per gewest (2010). Verkregen op 5 augustus 2011, van

http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/.

Szinovacz, M. E. (1998). Grandparents today: a demographic profile. The

Gerontologist, 38, 37-52.

Van Crombruggen, H. (1996). De gezins-en opvoedingsondersteunende rol van de

grootouders. In Marcoen, A., Grootouders, tussen mogen en moeten (pp. 27-50).

Leuven-Apeldoorn: Garant-Uitgevers n.v.

Vansteenkiste, M., Niemiec, C. P., & Soenens, B. (2010). The development of the five

mini-theories of self-determination theory: an historical overview, emerging

trends, and future directions. In T. Urdan & S. Karabenick (Eds.). Advances in

Motivation and Achievement, vol. 16: The decade ahead (pp. 105-166). UK:

Emerald Publishing.

! 54

Verhofstadt, L. L., Buysse, A., Rosseel, Y., & Peene, O. J. (2006). Confirming the

three-factor structure of the quality of relationships inventory within couples.

Psychological Assessment, 1, 15-21.

!

BIJLAGEN

Bijlage 1. Begeleidende brief

!

Bijlage 2: Vragenlijst met hypothetische oppassituaties

VRAGENLIJST: SCENARIO’S

INGEVULD DOOR: (doorstreep wat niet past) grootmoeder/ grootvader

DATUM: ……/……./……..

Op de volgende pagina’s leest u een aantal situaties waarin uw zoon of dochter u vraagt om op de kleinkinderen te passen.

Bij het lezen van de situaties moet u van het volgende uitgaan:

U kiest één welbepaalde zoon of dochter uit.

Hij of zij vraagt u om op de kleinkinderen te passen. Zelf had u al een activiteit gepland, maar u kan deze verplaatsen.

Gelieve hier aan te duiden of u de vragen beantwoordt in functie van uw zoon of dochter:

ZOON / DOCHTER (doorstreep wat niet past)

Aantal kinderen van deze zoon/ dochter: …………..

Leeftijd van deze kinderen (uw kleinkinderen):

......................................................................................................................................................

Afstand van de woonplaats van deze zoon/dochter tot uw woonplaats:

…………………………………………………………………………………………………..

Hiervan uitgaande beantwoordt u telkens de vragen die gesteld worden onder elke situatie.

U kan hierbij kiezen uit de volgende antwoordmogelijkheden:

! 1 helemaal niet

! 2 niet

! 3 eerder niet

! 4 eerder wel

! 5 wel

! 6 helemaal wel

Per vraag kan u slechts één hokje aankruisen!

Gelieve de vragen zo eerlijk mogelijk te beantwoorden en geen vragen over te slaan.

!

Situatie 1:

Uw zoon of dochter vraagt u voor de tweede keer in 14 dagen om op uw kleinkinderen te passen omdat hij of zij

een avondje op stap gaat met vrienden.

Helemaal niet Niet Eerder

niet

Eerder

wel

Wel Helemaal

wel

Bent u geneigd om op de kleinkinderen te passen ?... 1 2 3 4 5 6

Hebt u het gevoel dat u moet op de kleinkinderen passen ?

…………………………………………….. 1 2 3 4 5 6

Hebt u het gevoel dat u wil op de kleinkinderen passen

?....................................................................... 1 2 3 4 5 6

Hoe goed zou u zich erbij voelen als u op de kleinkinderen past

?.................................................... 1 2 3 4 5 6

Hoe slecht zou u zich erbij voelen als u niet op de

kleinkinderen past ?.................................................... 1 2 3 4 5 6

Situatie 2:

Uw zoon of dochter vraagt u voor de eerste keer of u op de kleinkinderen wil passen, omdat hij of zij een

avondopleiding moet volgen voor het werk.

Helemaal niet Niet Eerder

niet

Eerder

wel

Wel Helemaal

wel

Bent u geneigd om op de kleinkinderen te passen ?... 1 2 3 4 5 6

Hebt u het gevoel dat u moet op de kleinkinderen passen ?

…………………………………………….. 1 2 3 4 5 6

Hebt u het gevoel dat u wil op de kleinkinderen passen

?....................................................................... 1 2 3 4 5 6

Hoe goed zou u zich erbij voelen als u op de kleinkinderen past

?.................................................... 1 2 3 4 5 6

Hoe slecht zou u zich erbij voelen als u niet op de

kleinkinderen past ?.................................................... 1 2 3 4 5 6

!

Situatie 3:

Uw zoon of dochter vraagt u voor het eerst of de kleinkinderen een week bij u mogen komen logeren omdat hij

of zij op reis gaat met zijn of haar partner.

Helemaal niet Niet Eerder

niet

Eerder

wel

Wel Helemaal

wel

Bent u geneigd om op de kleinkinderen te passen ?... 1 2 3 4 5 6

Hebt u het gevoel dat u moet op de kleinkinderen passen ?

…………………………………………….. 1 2 3 4 5 6

Hebt u het gevoel dat u wil op de kleinkinderen passen

?....................................................................... 1 2 3 4 5 6

Hoe goed zou u zich erbij voelen als u op de kleinkinderen past

?.................................................... 1 2 3 4 5 6

Hoe slecht zou u zich erbij voelen als u niet op de

kleinkinderen past ?.................................................... 1 2 3 4 5 6

Situatie 4:

Uw zoon of dochter vraagt u voor de tweede keer in 6 maanden of de kleinkinderen een weekje bij u mogen

komen logeren, omdat hij of zij thuis eens zou kunnen uitrusten zonder de kinderen.

Helemaal niet Niet Eerder

niet

Eerder

wel

Wel Helemaal

wel

Bent u geneigd om op de kleinkinderen te passen ?... 1 2 3 4 5 6

Hebt u het gevoel dat u moet op de kleinkinderen passen ?

…………………………………………….. 1 2 3 4 5 6

Hebt u het gevoel dat u wil op de kleinkinderen passen

?....................................................................... 1 2 3 4 5 6

Hoe goed zou u zich erbij voelen als u op de kleinkinderen past

?.................................................... 1 2 3 4 5 6

Hoe slecht zou u zich erbij voelen als u niet op de

kleinkinderen past ?.................................................... 1 2 3 4 5 6

!

Situatie 5

Uw zoon of dochter vraagt u voor het eerst of u op de kleinkinderen wil passen omdat hij of zij een avondje naar

de sauna gaat.

Helemaal niet Niet Eerder

niet

Eerder

wel

Wel Helemaal

wel

Bent u geneigd om op de kleinkinderen te passen ?... 1 2 3 4 5 6

Hebt u het gevoel dat u moet op de kleinkinderen passen ?

…………………………………………….. 1 2 3 4 5 6

Hebt u het gevoel dat u wil op de kleinkinderen passen

?....................................................................... 1 2 3 4 5 6

Hoe goed zou u zich erbij voelen als u op de kleinkinderen past

?.................................................... 1 2 3 4 5 6

Hoe slecht zou u zich erbij voelen als u niet op de

kleinkinderen past ?.................................................... 1 2 3 4 5 6

Situatie 6:

Uw zoon of dochter vraagt u voor de tweede keer in 6 maanden of u een week op de kleinkinderen wil passen,

omdat hij of zij op zakenreis gaat.

Helemaal niet Niet Eerder

niet

Eerder

wel

Wel Helemaal

wel

Bent u geneigd om op de kleinkinderen te passen ?... 1 2 3 4 5 6

Hebt u het gevoel dat u moet op de kleinkinderen passen ?

…………………………………………….. 1 2 3 4 5 6

Hebt u het gevoel dat u wil op de kleinkinderen passen

?....................................................................... 1 2 3 4 5 6

Hoe goed zou u zich erbij voelen als u op de kleinkinderen past

?.................................................... 1 2 3 4 5 6

Hoe slecht zou u zich erbij voelen als u niet op de

kleinkinderen past ?.................................................... 1 2 3 4 5 6

!

Situatie 7:

Uw zoon of dochter vraagt u voor de tweede keer deze maand, of u op de kleinkinderen wil passen, omdat hij of

zij een dringende vergadering op het werk heeft.

Helemaal niet Niet Eerder

niet

Eerder

wel

Wel Helemaal

wel

Bent u geneigd om op de kleinkinderen te passen ?... 1 2 3 4 5 6

Hebt u het gevoel dat u moet op de kleinkinderen passen ?

…………………………………………….. 1 2 3 4 5 6

Hebt u het gevoel dat u wil op de kleinkinderen passen

?....................................................................... 1 2 3 4 5 6

Hoe goed zou u zich erbij voelen als u op de kleinkinderen past

?.................................................... 1 2 3 4 5 6

Hoe slecht zou u zich erbij voelen als u niet op de

kleinkinderen past ?.................................................... 1 2 3 4 5 6

Situatie 8:

Uw dochter of zoon vraagt u voor de eerste keer of u een week op de kleinkinderen wil passen, omdat hij of zij

een week op congres moet.

Helemaal niet Niet Eerder

niet

Eerder

wel

Wel Helemaal

wel

Bent u geneigd om op de kleinkinderen te passen ?... 1 2 3 4 5 6

Hebt u het gevoel dat u moet op de kleinkinderen passen ?

…………………………………………….. 1 2 3 4 5 6

Hebt u het gevoel dat u wil op de kleinkinderen passen

?....................................................................... 1 2 3 4 5 6

Hoe goed zou u zich erbij voelen als u op de kleinkinderen past

?.................................................... 1 2 3 4 5 6

Hoe slecht zou u zich erbij voelen als u niet op de

kleinkinderen past ?.................................................... 1 2 3 4 5 6

!