Gnostiek en Gnosis in Het Licht Van de Bijbel

5/12/2018 Gnostiek en Gnosis in Het Licht Van de Bijbel - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/gnostiek-en-gnosis-in-het-licht-van-de-bijbel 1/13

1

Gnostiek en gnosis in het lichtvan de Bijbel

Het alternatief voor ‘christelijk’ en traditioneel geloof?

Een beschouwing over de waarde van de onterecht zogenoemde kennis en

wat het niettemin betekent dat het kennen van God gelijk is aan het Eeuwige

Leven.



De fascinatie voor gnostiek en onze hang naar geheime kennis............................1

Vormen van gnostiek..........................................................................................1

Gilles Quispel......................................................................................................2

Nag Hammadi-geschriften..................................................................................3

Elaine Pagels.......................................................................................................4

Geschiedenis van de gnostiek................................................................................5

Neognostiek...........................................................................................................6

Bram Moerland....................................................................................................8

Ken U zelve............................................................................................................8

Inbreken via de achterdeur....................................................................................9

Inbreken via de achterdeurDe fascinatie voor gnostiek en onze hang naargeheime kennis

2



De interesse voor het thema 'gnostiek' heeft na de vertaling van de Nag Hammadi

geschriften1 een enorme vlucht genomen. Er blijkt grote behoefte te bestaan aan meer

inzicht in deze inspirerende teksten. Gnostiek blijkt actueler dan ooit. Zo actueel dat

Jacob Slavenburg - een van de voornaamste promotors van dit gedachtegoed – stelt, dat

de westerse cultuurgeschiedenis na deze vondst in feite herschreven dient te worden,omdat de oude teksten geheel andere uitgangspunten bevatten dan het officiële

christendom.

Wat is de betekenis en de uitdaging van de gnostische beleving in onze tijd: voor het

individu, voor onze kerken en voor de samenleving? Het gaat dan om niets minder dan

inzicht in de totale samenhang en eenheid van alle dingen, in het wezen van God, de

kosmos en de mens. Gnostiek is het aanvankelijk bekend geworden door spirituele

christenen uit het begin van onze jaartelling die door de kerkvaders gnostici werden

genoemd.

Gnosis, dat is afgeleid van 'gnostiek' is Grieks voor 'kennis' of 'inzicht'. Daarbij dacht menniet aan verstandelijke kennis, maar aan een doorleefde ervaring, die tot geestelijk

inzicht had geleid. Deze term wordt vaak gebruikt voor een vorm van religieuze kennisuit de eerste eeuwen van de jaartelling, die op gespannen voet stond met het geloof vande christelijke kerk. Volgens deze gnosis zou er nog een heel andere - vaak in het

geheim overgeleverde - interpretatie van het christelijk geloof bestaan.2

Deze gnostische beweging in de eerste eeuwen van onze jaartelling is een specifiekeexpressie van een brede onderstroom in de westerse cultuur, die vanaf de Oudheid totnu in het nieuwetijds denken grote invloed heeft uitgeoefend. In alle vormen vangnostiek ging het en gaat het kort gezegd nog steeds om inzicht in de samenhang derdingen, als persoonlijke bestemming en bevrijding en godskennis. Het stelt dat voor

gnostici de kern van de mens komt uit de goddelijke wereld van licht en vrede. Door een ‘noodlottig ongeval’ is de mens in deze wereld terecht gekomen en er verstrikt geraakt.

Hier is men vreemd en hieruit wil men verlost worden. Dit bereikt men niet doorvergeving van zonden maar door opheffing van onwetendheid. Wordt die opgelost, dan

heb je de sleutel tot bevrijding en verlossing in handen.

Vormen van gnostiek De voedingsbodem van de gnostische beweging was de vermenging van allerlei

godsdiensten in het oude Nabije Oosten, vooral door toedoen van Alexander de Grote en

de invloed van het hellenisme in Perzië en Egypte. Zo is er een gnostiek die op het

Jodendom is geënt. Daar is bijvoorbeeld een eigen duiding te vinden van het verhaal van

Adam en Eva, en lezen we van Kaïn en Abel en Seth. Ook omvangrijk zijn de geschriften

van de Mandeeën, gnostici wier doopwater ‘Jordaan’ heette, al woonden zij aan de

Eufraat. Andere gnostische teksten bestaan uit openbaringen aan of van de Griekse god

Thoth. Er zijn openbaringen overgeleverd die op naam staan van de Pers Zoroaster. De

gnostiek was vaak mede geïnspireerd door de werken van Plato en door het latere

1 Nag Hammadi beschrijft 52 geschriften, verspreid over 13 codices (boeken) die vanrond 120-150 jaar na het begin van onze jaartelling dateren en in december 1945 doordrie Arabische boeren in een aarden kruik zijn gevonden nabij het dorpje Nag Hammadi inEgypte.

2 Gnosis en geloof in het vroege christendom, een inleiding tot de gnostiek, R.

Roukema, 2004

3



platonisme. Ook kwam er, met het ontstaan van het christendom, een christelijke

gnostiek op, die zich baseerde op Jezus als hemelse leraar en verlosser. Uit deze

opsomming blijkt dat de gnostiek niet specifiek christelijk was, maar zich in velerlei

gewaad kon voordoen.3

Pas in de 17e eeuw gebruikt de filosoof Henry voor het eerst de term

‘gnosticisme’, in een overigens negatieve zin. Die term duidt op een specifieke

stroming uit de tweede en derde eeuw; de gnosis waar de christelijke kerkvaders

tegen polemiseerden omdat die ‘ketterse’ opvattingen aanhing over de

schepping en de verlossing. Centraal daarbij staat de gedachte dat een volledige

transcendente God een goddelijke wereld heeft geschapen, waartoe de mens

oorspronkelijk ook behoorde. Tragische gebeurtenissen hebben hem van zijn

goddelijke oorsprong gescheiden, hij is die zelfs vergeten. Alleen gnosis kan de

mens weer naar zijn oorsprong terugleiden. Illustratief daarvoor is het Lied van

de Parel, uit de Handelingen van Thomas

4

. Dit denken wordt gekenmerkt dooreen sterk dualistisch denken.

Gilles QuispelSinds de opgraving, vertaling en uitgaven van de Gnostische evangeliën is onze

kennis van het vroege christendom niet meer wat het geweest is.

Prof. Dr. Gilles Quispel5, internationaal vermaard kenner van de gnostische

traditie, was een Nederlands theoloog, die bekendheid heeft verkregen als

hoogleraar vroege kerkgeschiedenis en onderzoeker van het klassieke en

christelijke gnosticisme. Hij kwam er openlijk voor uit dat de gnosis, het innerlijk

ervaren geloof, dat hij altijd 'de kennis des harten' noemde, hem ook persoonlijk op het

lijf geschreven was. In de inleiding over “Gnosis – De derde component van de Europese

cultuurtraditie” 6 - zegt hij: “In werkelijkheid gaat de gnosis altijd uit van de innerlijke

ervaring en drukt zij zich in beelden uit. Quispel spreekt bij voorkeur over: ‘kennisse des

harten’. Zo staat het in het gnostische evangelie der Waarheid, 150 na Christus in Rome

geschreven: ‘Jullie zijn kinderen van de kennisse des harten’. De stroming die dat

belangrijk vond, namelijk dat je de openbaring ervoer, en dat je daar kennis aan had, is

volgens Quispel dezelfde als in het Johannesevangelie waar staat: ‘Dit is het eeuwige

leven, dat ze u kennen’, dat wil dus zeggen: nu en niet pas in de toekomst, en ook

‘kennen’ en niet alleen maar ‘geloven’!

Zo is het inderdaad juist, dat het Griekse woord voor kennen, dat ook in het NT veel

gebruikt wordt, ‘ginoskere’ is. Dit moet volgens Quispel dan wel onderscheiden worden

van gnostiek: een leer van mensen, die van gnosis een heel stelsel maakten en daarbij

3 New Age en gnostiek, R. Roukema in Hier beneden is het , p. 88,89

4 http://nl.wikipedia.org/wiki/Lied_van_de_parel

5 Rotterdam, 30 mei 1916 - El Gouna, Egypte, 2 maart 2006

6 Naast Geloof (Jeruzalem) en Rede (Athene) was er de gnosis in Alexandrië; dit boek iseen bundeling van een symposium gehouden van 2 tot 5 oktober 1986 in De Kosmos in

Amsterdam, tegelijkertijd met een tentoonstelling van oude gnostische drukken in deBibliotheca Philosophica Hermetica van J.R. Ritman te Amsterdam.

4

http://nl.wikipedia.org/wiki/Lied_van_de_parel

http://nl.wikipedia.org/wiki/Lied_van_de_parel



vertelden, dat er onderscheid was tussen de onbekende God en de schepper van de

wereld – de Demiurg en waar een hedendaags mens zich niet mee zal identificeren.

Waar het op aankomt, is het onderkennen van het verschil tussen zelfkennis en

Godskennis. Het onderscheid waar niemand minder dan Calvijn zijn hoofdwerk DeInstitutie mee begon!

In de NCRV-televisieserie de Verliezers stelt Quispel, dat door de vondst en de studie van

deze geschriften, deze gnostici veel christelijker waren dan hun tegenstanders ons altijd

hadden doen geloven. De katholieke kerk wierp tegen hen drie dijken op: de Bijbel, met

het Oude Testament, de bisschoppelijke heerschappij en de belijdenis. Als de ander partij

gewonnen had, was de kerk volgens hem wellicht niet autoritair geworden.7

Nag Hammadi-geschriftenVoorbeelden van dergelijke gnostische stelsels in de Nag Hammadi-geschriften8

zijn het Apocryphon of Geheime Boek van Johannes; Het Wezen van de wereldheersers;De Oorsprong van de wereld ; Eugnostus de Gelukzalige en Brontè of de Donder, het

volmaakte

Bewustzijn . Vijf door Rolf van den Broek - emeritus hoogleraar Geschiedenis van het

christendom - uit het Koptisch vertaalde teksten die een beeld geven van de wijze

waarop gnostische mythen geconstrueerd en verder ontwikkeld werden.9

Andere meer bekende ‘gnostische’ evangeliën zijn het evangelie van Thomas,

Filippus, Maria10 en de Waarheid (van Valentinus). Daarvan lijken de logia van het

Thomas Evangelie nog het meest op de ons bekende evangeliën van Mattheüs,

Marcus, Lucas en Johannes, zodat het wel het vijfde evangelie wordt genoemd.

Toch zegt G. Quispel terecht dat het niet het vijfde Evangelie is. Volgens hem ishet wel de belangrijkste vondst die sinds de oorlog is gedaan, omdat daarin

tevoren onbekende woorden staan die aan Jezus worden toegeschreven en zeer

wel van Jezus kunnen zijn.11 Volgens Quispel is dit evangelie geschreven in

Edessa, dat allerlei woorden (logoi) van Jezus bevat, die door joodse christenen

uit Palestina naar Edessa zijn gebracht en die daarbij uit verschillende bronnen

hebben geput. In het Thomas evangelie staan woorden, die volgens Quispel niet

gnostisch zijn, maar wel ascetisch. De tegenstrijdigheden in het Thomasevangelie

verklaart hij met name door aan te nemen dat de auteur (rond het jaar 140) twee

bronnen heeft gebruikt, een joodse uit ca. 40 en een Alexandrijnse uit ca. 100 n.C

7 De Verliezers – Interlektuur Arnhem 1981 – Gilles Quispel & Henk Verkerk

8 In 2007 in het Nederlandse vertaald door J. Slavenburg en W.Glaudemans enuitgegeven door Ankh Hermes

9 Gnosis in de oudheid - Nag Hammadi in context, door Rolf van den Broek, Amsterdam

2010. Zie ook op video: http://vimeo.com/13152569

10 Voor een goede analyse van deze evangeliën verwijs ik naar Het andere christendomonder redactie van Riemer Roukema, waar oa ook het Petrus evangelie, het GeheimeBoek van Johannes en de Handelingen van Johannes besproken worden

11 Interlektuur, Arnhem p. 33

5

http://vimeo.com/13152569

http://vimeo.com/13152569



De Jezus van Thomas doet metafysische uitspraken, die zo uit een modern

handboek over zelfontdekking kunnen komen, zoals dit voorbeeld: Jezus sprak:

“Ik ben het licht, dat boven hen allen is. Ik ben het Al en het al is uit mij

voortgekomen, en het al is tot mij gekomen. Kloof (een stuk) hout, Ik ben daar;

licht de steen op en gij zult mij daar vinden.” (Logia 77)

Gnosticisme legt grote nadruk op precies die dingen waarvan veel mensen

vinden dat ze afwezig zijn in de moderne westerse kerk. Niet alleen richtte het

zich op verschillende mystieke rituelen en spirituele ervaringen, maar ook op

traditionele genderrollen - vrouwen zouden man kunnen worden en werden

vaak gnostische priesters12. Zijn wereldbeeld drong er op aan dat er een

goddelijke vonk was of levenskracht die via een groot deel van de menselijke

ervaring loopt. Het had zijn eigen geheime 'evangeliën' en beweerde

het 'ware' beeld van Jezus te onthullen. De gnostische Jezus, heel anders

dan de Jezus van de Bijbel, is zo een onthuller van spirituele geheimen.13

Elaine PagelsDe Amerikaanse theologe Elaine Pagels heeft indertijd opzien gebaard met haar

boeken 'De gnostische evangeliën' en ‘Adam, Eva en de slang’. Douglas

Groothuis zegt dat haar boeken meer dan enige ander de gunst van het

Amerikaanse publiek heeft gewonnen door ze toegankelijk en zelfs aardig te

vinden, ja dat ze zelfs de ware vorm van geloof en ervaring zijn. Ze presenteert

de vroege gnostici als een vervolgde minderheid en representatief voor een

legitieme christelijke traditie. Gnostici leerde man-vrouw gelijkheid en een

androgyne God en zagen kennis van zichzelf als kennis van God. De orthodoxen

hadden alleen geloof, maar de gnostici hadden kennis (gnosis): eenheid met de

Ene.

In haar nieuwe boek Ketters en rechtgelovigen geeft zij aan hoe een bepaalde

richting binnen het christendom haar mening heeft kunnen doorzetten als de

orthodoxe en andere visies als ketters heeft afgewezen, veroordeeld en

bestreden. Een belangrijk punt daarbij is de vraag naar de transcendentie van

God: is God de gans andere die buiten onze werkelijkheid staat of kunnen wij God

ook in onszelf vinden? De tweede mening werd door de orthodoxie afgewezen,

maar is juist nu weer populair geworden. Vandaar de vernieuwde interesse voor

de ketters uit de Oudheid, van wier geschriften een hele verzameling in Egypte isteruggevonden. Voor veel gelovigen zal dit boek een confrontatie zijn. Zo lijkt het

christendom veel veelzijdiger te zijn geweest dan men doorgaans op catechisatie

leert. Wie in de New Age-beweging is geïnteresseerd, zal in de ketters van weleer

het nodige herkennen. De vraag naar 'wat is de waarheid', wordt door Elaine

Pagels aan het einde gesteld, maar vervolgens gerelativeerd. Riemer Roukema

zegt van haar dat er veel interessante informatie in haar boeken te vinden is,

doch dat ze “niet kunnen gelden als een evenwichtig overzicht over de gnostiek,

12 http://www.anninevandermeer.nl/html/lezingen.htm

13 Voor voorbeelden van Gnostische omvorming verwijs ik graag naar Martie Dieperink’sOp zoek naar het oorspronkelijk christendom, p, 118vv

6

http://www.anninevandermeer.nl/html/lezingen.htm

http://www.anninevandermeer.nl/html/lezingen.htm



omdat de schrijfster –gedreven door haar sympathie voor de gnostici – de

gnostische bronnen heel selectief benut.” 14

Hoe is het beeld van Christus en zijn leer ontstaan? Waarom staan de vier

evangeliën volgens Mattheüs, Marcus, Lucas en Johannes wel in de Bijbel enandere niet? Wat is het kerkelijk beleid geweest achter de verwerping van

teksten als het Thomas- evangelie?

Elaine Pagels heeft een diepgaande studie gemaakt van deze teruggevonden

teksten. Ze blijken het onderwerp geweest te zijn van een felle machtsstrijd

tussen de vroege christenen en kerkvaders. Die strijd heeft bepaald welke versie

van de kerkelijke leer tot ons is gekomen, maar net als toen zijn er ook nu velen

voor wie de 'ware leer' niet voldoet. Zij zoeken naar een eigen, meer persoonlijke

invulling van hun godsbeleving.

In de kern gaat Ketters en rechtgelovigen over een tekstuele strijd tussen Het

Evangelie van Thomas en Het Evangelie van Johannes. Hoewel deze evangeliën

veel oppervlakkige gelijkenissen hebben, blijkt volgens Pagels dat Johannes, in

tegenstelling tot Thomas, verklaart dat Jezus gelijk is aan "God de Vader" zoals

aangegeven in het Oude Testament. Thomas, in tegenstelling, deelt met andere

veronderstelde geheime leringen het geloof dat Jezus niet God is, maar eerder

een leraar die het goddelijke licht helpt te ontdekken in alle menselijke wezens.

Pagels toont vervolgens hoe het Evangelie van Johannes werd gebruikt door

bisschop Irenaeus van Lyon en anderen om de orthodoxie te definiëren tijdens de

tweede en derde eeuw. De geheime leringen werden letterlijk ondergronds

gedreven en verdwenen tot de twintigste eeuw. Pagels beweert dat het optreden

van Irenaeus niet alleen een verarming was van de kerken die overbleven, maar

ook een verarming voor de kerken die hij afwees. Verjaagd uit hun

oorspronkelijke huis binnen de christelijke beweging dwaalden diegenen die als

ketter waren gestigmatiseerd vaak eenzaam rond.” (p. 149-150)

Wie zich nader wil verdiepen in antieke gnostiek, verwijs ik naar twee boeken van

nieuw testamenticus en kerkhistoricus Riemer Roukema te Kampen: Gnosis en

geloof in het vroege christendom - een inleiding tot de gnostiek (1998)[2004] en

Jezus, de gnosis en het dogma (2007). Het laatste vooral met het oog op de

vraag of Jezus een geheim onderricht had. Voor vragen over de canon en waarom

de kerk bepaalde boeken afwees, zie vooral het gelijknamige boek van MichaelGreen.

Geschiedenis van de gnostiek “Na de veroordeling door de kerk was het met de gnostiek niet gedaan. Zij bleef

door de eeuwen heen voortbestaan, meestal ondergronds, als een onderstroom

van denken en ervaren die veel kringen beïnvloedde. We kunnen hier denken aan

denkers en kunstenaars als de Duitsers Mozart, Goethe en Jung, de Engelsman

William Blake en de Amerikaan Emerson.15

Maar zij kwam ook bovengronds:

14Hier beneden is het , Ries Maaswinkel/Yolanda Voorhaar (red.) p. 105

7



• bij de Katharen, christenen in Zuid-Frankrijk in de 12e en 13e eeuw;

• bij hoofdrolspelers in de Renaissance in de 15e eeuw;

• bij Jacob Boehme (1775-1624), een Duitse schoenmaker met grootse

visioenen; ·

• bij de broederschap van de Rozenkruisers aan het begin van de 17e eeuw;• bij de theosophische vereniging, opgericht in 1875;

• bij de antroposofische beweging, die in 1913 werd gesticht door Rudolf

Steiner (1861-1925).

Zo gezien is de New Age inderdaad een nieuwe opleving van de Gnostiek. Zij is,

christelijke genomen, een oude ketterij in een nieuwe vorm: Neognostiek. 16

Wie zich verder wil verdiepen in de geschiedenis van de gnostiek, leze vooral de

Gnostisch-occulte vloedgolf van Stefan van Wersch17. Het boek doet verslag van

de Gnostiek in de Oudheid, in de Middeleeuwen, de Renaissance, de Verlichting

en in de Romantische periode, om tenslotte in onze eigen tijd bij New Age terecht

te komen. In elke periode toont Stefan de constanten en de variabelen van het

gnostisch denken, en zo ontstaat er een helder historisch overzicht. Door alle

eeuwen heen blijft de kern van het Gnosticisme de leer dat er geen verschil is

tussen God en het goddelijke in de mens, en dat zelfverlossing het doel is van het

leven op aarde. De mens, die zichzelf god acht, kent ook niet de relatie met de

Ander, noch het besef van zonde of schuld.

Vooral de Romantische periode is een voorganger van de opkomende gnostisch-

occulte vloedgolf in onze dagen. De Romantiek was een reactie op de het

rationalisme van de Verlichting; New Age zou wel eens een reactie kunnen zijn optechnocratie en materialisme van de laatste eeuw.

Een vergelijkbaar boek, doch met een heel andere invalshoek is Wat is New Age?

De Geschiedenis van de speurtocht naar harmonie en geluk , van Peter

Lemesurier, 1990. Hij ziet vooral in de Europese Renaissance een voorloper, toen

dankzij Cosimo de Medici uit Florence in zijn zucht naar klassiek manuscripten

een opleving kwam van de oude klassieke beschaving van de relatief intuïtieve

en spirituele inzichten van filosofen als Pythagoras en Plato aan de ene kant, tot

het wat nuchterder rationalisme van de leerling van Plato, Aristoteles en zijn

volgelingen. Het resultaat was een ware explosie van psychische energie die eendiepe invloed zou hebben op het denken van intellectuelen in die tijd en gevolgen

zou hebben voor de mysterieuze wereld van het post-Platonische esoterisme als

voor de seculiere kunsten, wetenschappen en filosofie.

Neognostiek

15 Deze en nog veel meer namen passeren ook in het boek van Jonathan Black: degeheime geschiedenis van de wereld – geheime genootschappen van 3000 v.c. tot nu,2008.

16 D. Bouman, p. 98,99

17 Van Simon de Tovenaar tot New Age, een kritische beoordeling, Kok 1990 [1992]

8



Gnosticisme is vandaag de dag teruggekeerd in de nieuwe kleren van New Age of

Nieuwe Spiritualiteit. Peter Jones zegt: Sommige kringen van de

hedendaagse Nieuwe Testamentici zijn op zoek naar het heroveren van

oude gnostische teksten als authentiek christelijke literatuur. Terwijl op het

populaire niveau, occulte channelers en langharige goeroes van allesoorten Magical Mystery tours van het innerlijke zelf promoten, verdedigen zeer

gerespecteerde academici in conservatieve pakken en met klimop begroeide

gebouwen het gnosticisme als een legitieme variant en uitdrukking van het

vroege christendom. Er lijkt geen mogelijke relatie te zijn, maar

het lastige raadsel zal niet verdwijnen. Er lijkt een gemeenschappelijke bron die,

hoewel zeer verschillend qua methoden en procedures, lijkt te leiden

tot hetzelfde einddoel.18

Onder de titel ‘De nieuwe gnosis’ vat Henk Bakker het gnostische levensgevoel

als volgt samen:

1. De wrede schepping was een fout en de mens is slachtoffer en onschuldig

2. Verlossing is te vereenzelvigen met het verkrijgen van inzicht in de

goddelijke herkomst en kern van de mens

3. Gnostici distantiëren zich van het Oude Testament en de joodse wet

4. God is niet absoluut, maar is door de wereldgeschiedenis ook Zelf in een

proces van ontwikkeling (in tijd en ruimte, kennis en macht).

Henk Bakker zegt vervolgens: “Als je deze lijst overziet, biedt de gnosis een

aanlokkelijk alternatief voor de minder optimistische mensvisies van Jodendom

en Christendom. De mens wordt vrijgepleit van oerschuld en hoeft zich voor zijngedrag niet te excuseren. Hij is inzet van een kosmisch gevecht dat grotendeels

buiten hem omgaat en ook de schuldvraag gaat ver boven hem uit. Bekering en

het opleggen van regels zijn maar slagen in de lucht. Mensen moeten niet

aangezegd krijgen dat zij zondaars zijn, maar dat zij machteloos en waardevol en

kostbaar zijn. In het diepst van hun gedachten zijn zij zelf God en moeten zij hun

goddelijke oorsprong leren ontdekken.”19

Ds. D. Bouman, die in zijn boek over New Age eveneens een paragraaf wijdt aan

de Neognosis, komt met een vergelijkbare opsomming. Kenmerkend voor de

Gnosis in de kerk is ook, dat God de onbekende God is. “Wij kennen Hem niet enkúnnen Hem ook niet kennen. Hij is zo ver boven de wereld verheven dat Hij

onbereikbaar is. Wij kunnen Hem alleen in onszelf ervaren “. “Want God is liefde.

God is licht. God is louter liefde en licht”. Wij kennen deze woorden uit de Bijbel,

maar “hier moet men bedenken, dat God in de visie van New Age niet een

persoon is. Als gezegd wordt dat God liefde en licht is, betekent dat, dat Hij een

stroom van liefde, een stroom van liefdeskracht is”20. En als je afvraagt van wie

of wat deze stroom uitgaat, antwoordt Hans Stolp: “Dat weten we niet. Daar is

18 The Gnostic Empire strikes back, 87-88

19 Zij hebben lief, maar worden vervolgd, radicaal christendom in de tweede eeuw en nu,p. 205

9



God te groot voor. God is zo groot voor onze woorden, te hoog voor onze

gedachten. Daarom kunnen wij ons alleen maar een beeld van Hem maken. Een

beeld dat per definitie ontoereikend is, …dat verandert naarmate wij mensen

veranderen.”21

God is in dit denken niet de Schepper van de wereld. De wereld is een vergissing.De wereld is ontstaan, doordat een goddelijk wezen viel. Daardoor kreeg een

andere, minderwaardige, dikwijls zelfs kwaadaardige godheid de kans de wereld

te maken en deeltjes licht van God in lichamen op te sluiten. 22

Riemer Roukema zegt over deze onderscheiding van splitsing van God, dat dit

voor de gnostici de oplossing van het probleem was, hoe de God van Israël, zoals

die bekend was uit het Oude Testament, dezelfde kon zijn als de Vader van Jezus.

De Schepper, de God van de Joden, werd jaloers, wraakzuchtig, dom en

heerszuchtig gezien, de Vader van Jezus als goed en liefdevol. De Schepper liet

zich in met verderfelijke materie, maar de ware God was daarboven verheven en

verloste uit de materie. Ondanks dat bijbellezers dit probleem tot op heden zoervaren wordt, konden de kerkvaders geen begrip opbrengen voor deze

gnostische oplossing. Zo citeert Irenaeus de geloofsbelijdenis dat er één God is,

die alles omvat, en die door zijn Woord (Christus) alles heeft gemaakt, zowel de

zichtbare als de onzichtbare dingen. 23

Frederike de Jong, die zegt de New Age achter zich gelaten te hebben, ziet wel

verwantschap van New Age met gnostiek, vooral wat betreft de leer van de

innerlijke goddelijke vonk, doch zij ziet ook aspecten die zich minder gemakkelijk

met gnostiek laten rijmen. Zij denkt daarbij vooral aan de begrippen geest of ook

lichaam en materie waar het onderscheid in de New Age minder scherp wordtgemaakt als de gnostiek veronderstelt. “In New Age wordt materie vergeestelijkt,

maar ook wordt geest vermaterialiseerd. Beide zijn het gevolg van een

pantheïstische levensoriëntatie. 24

Het verschil met de antieke gnostiek is vooral de vervreemding van de moderne

mens van de aeonenleer over de schepping van de wereld of de ingewikkelde

kosmologie van de gnostiek die, zo ontdekte Irenaeus (140-202), niet gegrond is

op eigen ervaring, doch ontleend is aan de Griekse filosoof Antiphanes. De

namen van de aeonen (de eeuwige wezens) zijn veranderd. Een heidense en

voornamelijk Grieks mythologisch systeem vormde de grondslag voor de

gnostische wereldbeschouwing.25 Vergelijken we de oude gnostiek en New Age,dan blijken zich verschuivingen te hebben voorgedaan. We horen niet meer van

20 D. Douma, p. 100

21 Hans Stolp, Kijk maar met verwondering – over geloven in een nieuwe tijd , 1990, p. 35

22 D. Douma, New Age – op weg naar een nieuw wereld?, 1993, p.97

23 New Age en gnostiek in Hier beneden is het , p. 94

24 Ze is het zelf op wie ze wacht – de waarden van kerk, new Age en wetenschap, p.38

25 Op zoek naar het oorspronkelijk christendom Martie Dieperink, p. 31

10



een slechte Schepper-god en een boven de materie verheven goede Vader. Ook

de negatieve benadering van al het materiële en van het leven op aarde en van

seksualiteit treffen we in New Age zo niet meer aan. Van de ascese en

wereldverachting die in de eerste eeuwen bestond, is in New Age weinig te

merken. Integendeel, er is nu een veel groter vertrouwen dat in de Nieuwe Tijdalles op aarde beter zal worden.26

Neognostici spelen ervaring en dogmatiek tegen elkaar uit. Ervaring is positief en

dogma’s zijn negatief. Martie Dieperink stelt echter terecht, dat het een heel

vreemde conclusie is als je stelt dat, “als je confessor (belijder) bent en dus voor

je geloof gemarteld bent (volgens Slavenburg dus een letterknecht), je niet

spiritueel kunt zijn.” In de vroegchristelijke geschriften lezen we juist dat

christenen die vervolgd werden, in die omstandigheden spirituele ervaringen

kregen. Denk bijvoorbeeld aan Stefanus, die toen hij gestenigd werd, de hemel

open zag, Hand. 7:55,56

Bram MoerlandWie verder vandaag de dag in Nederland een goed begrip van gnosis en gnostiek

wil krijgen, zou mijns inzien met Bram Moerland in gesprek moeten gegaan. Hij is

immers de auteur van www.gnostiek.nl 27, van het boek Schatgraven in Nag

Hammadi, een inleiding tot de gnostiek en Schatgraven in Thomas. Daarnaast

heeft hij ook geschreven over de katharen en het hermetisme. Twee thema’s die

ook nauw verwant zijn aan de gnostiek. Gebaseerd op zijn herinterpretatie van

de gnostiek biedt hij een 'spiritueel zeven-stappenplan' aan. 28 Bram Moerland

wijdt in zijn boek Schatgraven in Nag Hammadi29 een heel hoofdstuk aan hoe

modern het spirituele pad van de gnostiek is. Ook al is de taal mythisch, vertaald

naar het heden biedt de gnostiek een ontwikkelingspsychologie voor de rijpe

persoonlijkheid, een weg om te ontdekken hoe je vaardig jezelf kunt zijn. Volgens

hem geloofden de gnostici in de mens. De gnostiek is geen leer of een utopie die

de mens kant en klare antwoorden biedt. De gnostiek biedt een weg om het

antwoord op het leven in ons zelf helder te maken. Bovendien beschrijft Bram

Moerland Jezus niet als een wonderdoende god, maar als een mens met een

bijzondere visie, meer als een filosoof.

In tegenstelling tot Moerland die stelt dat pas bij Ireneaus sprake is van ketterij,

waarschijnlijk vanwege Ireneaus “Adversus Haereses” (Tegen ketterijen), steltMartie Dieperink dat we dit begrip al in het Nieuwe Testament vinden. Paulus

veroordeelde al de ‘partijschappen’ (Gal 5:20) en Petrus ‘de verderfelijke

ketterijen’ 2 Petr. 2:1). Reeds de apostelen waren antignostisch. Vanaf het begin

van het christendom was er een botsing van geesten tussen de orthodoxe

26 New Age en Gnostiek, R. Roukema, in Hier beneden is het , p.100

27 Gnosis en gnostiek, wat is dat? http://www.gnostiek.nl/gnostiek/

28 http://www.brammoerland.com/zelfstappen/

29 Het eerste hoofdstuk is online te lezen:http://www.brammoerland.com/gnostiek/schatgraven/schatgravenhfdstk1.html

11

http://www.gnostiek.nl/

http://www.gnostiek.nl/



christenen en gnostici. Niettemin kunnen we vandaag de dag een boek

tegenkomen met de titel: Living Gnosis, a practical guide to Gnostic christianity

van Tau Malachi, van de esoterische orde Ordo Sanctus Gnosis 30

Ook ds. M.P. van Dijk ziet in de New Age een herleving van de gnosis. Hij ziet inde gnostiek vooral een reactie op de Verlichting en het Rationalisme en de

nadelige effecten daarvan op de westerse cultuur en het christelijke geloof en

spreekt dan ook van anti-verlichting. In zijn boek probeert hij antwoord te geven

op de vraag welke weg wij moeten inslaan als wij zowel New Age denken als het

rationalisme afwijzen.

Ken U zelve“Ken U zelve en je kent het Al”. Het klinkt zo leuk en aardig, evenals de

aanmoediging vooral jezelf te zijn. Zo zou zelfkennis tot godskennis moeten

leiden, wanneer we inzien dat ten diepste atman is brahman en dat ziel is geest

en dat zelf is god. Nu erkent de schrijver van de Hebreeënbrief inderdaad dat ziel

en geest nauw aan elkaar verwant zijn en wel als merg en been en dat het alleen

Gods Geest is, die ze goed van elkaar kan onderscheiden. Vandaar de nadruk ook

op het belang van de gave van onderscheid, van het belang om een juist beeld

van God te hebben en hem recht te kennen. Immers, is Kaïn niet tot zijn moord

op Abel gekomen door een verkeerd Godsbeeld?

Zo is het ook waar, dat de Bijbel spreekt over het belang van het kennen van

God. “Immers dit is het eeuwige leven, dat wij God kennen en hem die u

gezonden hebt, Jezus Christus”, zegt Johannes 17:3.

Dit gaat echter niet over identificatie of een inwijding in een geheime kennisleer,

maar over een relatie. Zo wijst Michael Schluyter er terecht op dat voor er ook

maar iets was, er een relatie was. Het relationele perspectief, zoals dat in de hele

Bijbel en in de leer van Jezus ook nadrukkelijk tot uiting komt, is onderscheidend

van elke andere benadering.

Het motto om vooral vaardig jezelf te zijn moet door christenen gepareerd

worden met het besef dat dat we niet van onszelf zijn, noch dat echt kunnen zijn,

sterker nog: volgens de Openbaring aan Johannes weten we nog niet wie we

zullen zijn. Dat weten we pas als we overwonnen hebben: “Wie overwint, hem zal Ik

geven van het verborgen manna, en Ik zal hem een witte steen geven en op die steen een

nieuwe naam geschreven, welke niemand weet, dan die hem ontvangt.” Op 2:17

Nu spreekt Paulus ook over God die in ons woont en over het in Christus zijn en

dat ons lichaam een tempel van de Heilige Geest is! Het geheim van het

christelijk geloof zit hem inderdaad hierin, dat wij met Paulus kunnen zeggen:

“Met Christus ben ik gekruisigd, niet ik leef, maar Christus leeft in mij”.

Doch dit is niet hetzelfde als dat iedereen een goddelijke vonk in zich heeft, die

we in onszelf moeten ontdekken om vervolgens door allerlei vormen van

meditatie, visualisatie of channeling tot een vereniging met de Christusgeest te

30 http://www.sophian.org/about%20tau%20malachi.html

12

http://www.sophian.org/about%20tau%20malachi.html

http://www.sophian.org/about%20tau%20malachi.html



komen. Dat blijven allemaal pogingen van onze psyché, van onszelf om tot de

geestelijke dimensie door te dringen op basis van welke therapie of manipulatie

van welke ghost of spirit dan ook. Immers niet elke ghost of spirit is heilig. Dit

wordt ook wel de spiritualiteit van onderen genoemd.

Inbreken via de achterdeurHet is alsof men via de achterdeur tot de geestelijke dimensie wil doordringen. Of

brutaler, die dimensie binnen probeert te dringen door die d.m.v. manipulatie

(occultisme, magie, channeling) te kraken.

De weg van Jezus, van het evangelie is de weg van boven. Hij zei: “tenzij je wordt

wedergeboren kun je het Koninkrijk van God (en Zijn gerechtigheid) niet zien!”

Letterlijk staat er in het Grieks: van boven geboren worden. Jezus zei ook, dat wie

Hem wil volgen zichzelf moet loochenen en zijn kruis moet opnemen. In het

Grieks staat i.p.v. zichzelf, het woord psyché! Dit is dus de omgekeerde weg, niet

van zelf , maar van het ontvangen in liefdevolle genade en aanvaarding van jezelf

als door Hem geliefd.

Wanneer Hij dan door Zijn Heilige Geest in ons hart verwelkomd wordt als Heer,

zijn wij een nieuwe schepping, hebben wij lief met Zijn liefde, voelen en luisteren

wij met Zijn hart, kijken we met Zijn ogen, spreken we Zijn woorden, treden wij in

Zijn voetsporen, krijgen wij Zijn zicht en perspectief op welke morele,

economische, juridische of spirituele kwestie dan ook. Door Zijn Geest legt hij zijn

wetten in ons hart, hebben wij de Geest van openbaring en deelgenoot van Zijn

mysteriën. Sterker nog hij vormt ons om tot Zijn Bruid om samen met de

Bruidegom te heersen over bergen en dalen.

Vanuit deze Geborgenheid (door onze verborgen en intieme omgang met Hem)

worden wij wie wij zijn en krijgen wij een nieuwe identiteit en vinden uiteindelijk

onszelf.

13

Gnostiek en Gnosis in Het Licht Van de Bijbel

Documents

Transcript of Gnostiek en Gnosis in Het Licht Van de Bijbel