gfedcb Raad Programma: gfedc OR 07. Wonen en herstructurering Weth. Swart - Deventer · B & W d.d.:...

B & W d.d.: Besloten wordt:

Nota voor burgemeester en wethouders Onderwerp

Eenheid/Cluster/TeamRS_SI_GB

Vernieuwingsplan Keizerslanden-Centrum

1- Notagegevens Notanummer 212884Datum 3-8-2009Programma:

07. Wonen en herstructureringPortefeuillehouder Weth. Swart

2- Bestuursorgaan

B & W gfedcb 22-9-2009

Raad gfedcb 23-9-2009

OR gfedc College van B & W - Burgemeester - Weth. Ahne - Weth. Hiemstra - Weth. Berkelder - Weth. Swart - Weth. De Jager

Besluitenlijst d.d. d.d. Agenda gfedc 22-9-2009 Akkoordstukken gfedc Vertrouwelijk gfedc

Routing d.d. Unit Control RS Programmamanager W&H Clustermanager wethouder Swart

par.

adj.secr. gfedcb

gem.secr. gfedcb

BIS openbaar besloten Vertrouwelijk nmlkji nmlkj nmlkj

(paraaf adjunct-secretaris)

Bijlagen vernieuwingsplan Keizerslanden Centrum

22-9-2009

1 De reactienota onderdeel Vernieuwingsplan Keizerslanden Centrum vast te stellen;

2 het Vernieuwingsplan Keizerslanden Centrum vast te stellen;

3 de Vernieuwingsplan ter kennisneming aan te bieden aan de raad;

Financiële aspecten: In te vullen door de initiërende dienst Financiële gevolgen voor de gemeente? Ja Nee nmlkj nmlkjiBegrotingswijziging Ja Nee nmlkj nmlkji

Vermindering regeldruk: In te vullen door de initiërende eenheid Is de checklist vermindering regeldruk ingevuld? Ja Nee N.v.t. nmlkj nmlkj nmlkji

Voorstel openbaarmaking conform Wet Openbaarheid Bestuur (WOB) De nota en het besluit openbaar te maken gfedc De nota en het besluit openbaar te maken vergezeld van bijgaand persbericht gfedcb De nota en het besluit openbaar te maken nadat gfedc

De nota en het besluit openbaar te maken, behalve…

gfedc

Het besluit openbaar te maken, maar niet de nota, gelet op artikel:gfedc

De nota en het besluit niet openbaar te maken, gelet op artikel:gfedc

Kennisgeving (publicatie) conform AWB Bekendmaking conform AWB

Huis-aan-huisbladen (Deventer Post) gfedcb Huis-aan-huisbladen (Deventer Post) gfedcb

Staatscourant gfedc Staatscourant gfedc

Website gemeente Deventer gfedcb Website gemeente Deventer gfedcb

Overig, namelijk gfedc Overig, namelijk gfedc

Er is overleg geweest met het team Communicatie en de communicatie verloopt als volgt.

Zie bijgaand(e) communicatieplan/ -paragraaf Communicatie is niet van toepassing, omdat

Communicatie over vervolg

nmlkji

Er is een persbericht gemaakt en er zal een nieuwsbrief worden verspreid in het centrumgebied

nmlkj

nmlkj

ADVIESRADEN: In te vullen door de initiërende dienst Moet een van de adviesraden gehoord worden of op de hoogte gesteld?

Ja Nee nmlkj nmlkji

Toelichting en overwegingen

Inleiding In het kader van de wijkvernieuwing Keizerslanden zijn in april 2005 de afspraken met Woonbedrijf ieder1 vastgelegd in het Uitvoeringsplan Herstructurering Keizerslanden. Daarbij is vervolgens afgesproken dat er voor het centrumgebied van Keizerslanden (rondom het winkelcentrum en het gebied tot aan het Mariënburghplein) een vernieuwingsplan wordt opgesteld en dat in afwijking van het Landsherenkwartier en het Oranjekwartier de trekkersrol hiervoor bij de gemeente is neergelegd. In oktober 2006 is hiervoor een projectplan vastgesteld door het college. Het vernieuwingsplan dat nu voor ligt is de invulling hiervan. Aangezien dit plan past binnen de kaders van De Kroon van Deventer, en er een afspraak hieromtrent met de raad ligt, is niet een formele inspraak benodigd, maar is de bewoners wel de mogelijkheid gegeven een (schriftelijk) reactie te geven parallel aan de inspraakperiode voor het Verkeersplan Keizerslanden. Tijdens de inspraakperiode, die van 8 januari 2009 tot 18 februari 2009 liep, is een informatiebijeenkomst georganiseerd op 22 januari 2009. In de inspraakperiode zijn 9 inspraakreacties ontvangen. Deze reacties zijn beantwoord in bijgaande Reactienota Verkeersplan en Vernieuwingsplan Keizerslanden-Centrum van juni 2009. Het nu voorliggende Vernieuwingsplan is aangepast aan de in de reactienota opgenomen conclusies. Gevraagd wordt het voorliggende definitieve Vernieuwingsplan nu vast te stellen. Beoogd resultaat Een vernieuwingsplan voor het gebied Keizerslanden Centrum dat een kader zal zijn voor de bewaking van de wijkvernieuwing in dit deel van Keizerslanden en dat een aanduiding bevat van de uitvoeringsprojecten die daarvoor nodig zijn met een daarbij behorende planning. Kader De Kroon van Deventer (juli 2005) Uitvoeringsplan Herstructurering Keizerslanden (april 2005) Gemeentelijke randvoorwaarden Keizerslanden (april 2006) Projectplan Vernieuwingsplan (oktober 2006) Uitgangspunten Herontwikkeling winkelcentrum Keizerslanden (maart 2007) Verkeersplan Keizerslanden (definitief concept juni 2009) Argumenten voor en tegen Het huidige gebied kenmerkt zich door een niet-samenhangende bebouwing, een te breed gedimensioneerde weg werkt als een barrière, een verouderd winkelcentrum, potentiële sloopprojecten als de Roelandflat en de schoollocaties aan de Van Hetenstraat, en een in aanbouw zijnde Graaf Florishof. Doel van de vernieuwing is om van dit gebied een meer samenhangend centrumgebied voor Keizerslanden te maken (een bruisend hart), waarmee het imago van de gehele wijk een kwaliteitssprong kan maken, door een integrale gebiedsgerichte aanpak. Draagvlak De klankbordgroep Centrumgebied Keizerslanden heeft in 2007 een bewonersdocument opgesteld en deze is zowel betrokken bij het opstellen van het pré concept vernieuwingsplan van december 2007, als bij het opstellen van het concept-vernieuwingsplan van december 2008. Dit is in de voorliggende definitieve versie gehandhaafd, De klankbordgroep is betrokken geweest bij de organisatie van de informatieavond van 22 januari 2009 en waren ook zelf aanwezig met een informatiepunt. Financiële consequenties De voorgestelde uitvoeringsprojecten zijn in te delen in een aantal groepen, waar verschillende dekking voor aanwezig is, of komt. Het betreft: a) het plangebied van het winkelcentrum: ten laste van de exploitatie van het winkelcentrumproject zal de aanpassing van infrastructuur, parkeergelegeheid en openbare ruimte in het plangebied worden gebracht. b) de schoollocaties Van Hetenstraat/Meiboomstraat: De bieding van het Woonbedrijf ieder1 voor deze locaties is akkoord bevonden (november 2007) en wordt nu uitgewerkt in een ontwikkelovereenkomst. Op basis van verwacht aanbestedingsvoordeel zal een deel van het beschikbaar komend budget voor bouwen woonrijp maken ingezet kunnen worden voor (delen van) de parkontwikkeling.

c) het Verkeersplan Keizerslanden dekt de aanpassingen in het kader van voorkomen van sluipverkeer in het gebied en de reconstructie van het Mariënburghplein d) Binnen het afgesproken openbare ruimte budget voor de aanpalende gebieden in Keizerslanden is een deel gereserveerd voor uitvoering in het centrumgebied. e) de sociale, economische en culturele projecten vinden dekking binnen het afgesproken totaal budget voor het sociaal programma Keizerslanden. Aanpak/uitvoering Dit Vernieuwingsplan is kader voor verdere uitwerking van de in het plan genoemde projecten. Deze projecten zijn of worden de komende periode opgestart door de projecttrekkers volgens de in het plan vermelde planning.

Vernieuwingsplan Keizerslanden Centrum – Juni 2009 1

STATUS VAN DIT DOCUMENT: Vastgesteld in B&W d.d. 22 september 2009

September 2009


Inhoud Voorwoord

1. Inleiding

2. Wijze van tot stand komen

3. Afbakening centrumgebied

4. Huidige situatie centrumgebied

5. Gewenste situatie en vernieuwingsopgave

6. Fasering en aanpak

7. Communicatie / Participatie

Colofon


Voorwoord Als onderdeel van de wijkvernieuwing van Keizerslanden wordt ook Keizerslanden-Centrum aangepakt. Om dat te doen vanuit een samenhangende visie is dit vernieuwingsplan opgesteld. Dat hebben we onder andere gedaan samen met de bewoners van het centrumgebied, verenigd in de bewonersklankbordgroep Centrumgebied Keizerslanden. Het door de klankbordgroep opgestelde bewonersdocument is grotendeels verwerkt in dit plan. In hoofdstuk 4, huidige situatie, zijn de belangrijkste punten uit dit bewonersdocument opgenomen in aparte kaders. Dit vernieuwingsplan is een nadere uitwerking van de ontwikkelingsvisie voor wijk 4, De Kroon van Deventer (vastgesteld in juli 2005) op buurtniveau en is bedoeld als kader voor de vernieuwing in Keizerslanden-Centrum. In dit plan worden voor de komende jaren de ingrepen in de buurt beschreven en wordt een doorkijk gegeven naar een (middel)lange termijn (10 jaar). Belangrijk onderdeel van dit plan zijn de verkeersmaatregelen die worden genomen in een aantal straten rondom het te vernieuwen winkelcentrum. Deze verkeersmaatregelen vloeien voort uit het separaat opgestelde Verkeersplan Keizerslanden. In dit vernieuwingsplan is naast een analyse van de bestaande situatie en de inventarisatie van bewonerswensen, een gewenste situatie beschreven en de stappen die moeten worden gezet om tot de gewenste situatie te komen. Deze stappen zijn in het vernieuwingsplan vertaald naar concrete projecten en programma’s.


1 Inleiding In het vernieuwingsplan voor Keizerslanden-Centrum worden de ambities voor vernieuwing van dit gebied zichtbaar. Het is een belangrijke eerste stap om ideeën en wensen die er zijn om te vormen tot uitvoeringsprojecten, die verbetering en vernieuwing in gang zetten. De samenwerkingspartners bij de totstandkoming van dit vernieuwingsplan zijn: de buurtbewoners georganiseerd in de klankbordgroep Centrumgebied Keizerslanden, de woningcorporatie Woonbedrijf ieder1 en de gemeente Deventer. Daarnaast zijn onder andere de volgende instanties in het voortraject betrokken geweest: de winkeliersvereniging van het winkelcentrum en van de winkels aan het Mariënburghplein, de zorgen welzijnsinstelling Ludgerus, en de ontwikkelaar van het winkelcentrum (Multi Vastgoed). Het vernieuwingsplan dient als communicatiemiddel om met de vele directe en indirecte betrokken partijen en belanghebbenden in gesprek te komen en te blijven. Ook verschaft het een kader om de regie te houden over het proces van de buurtvernieuwing. In dit vernieuwingsplan worden de doelstellingen voor vernieuwing, de ambities en de weg naar vernieuwing geschetst in het licht van een betere sociale balans, een veiliger verkeersstructuur, beter bereikbare openbare ruimte, marktconforme voorzieningen en een modern woningaanbod. De ruimtelijke weergave van de vernieuwing komt tot uiting in de plankaart en de verschillende verbeeldingen en illustraties. Het bestaande Sociaal programma Keizerslanden (januari 2007) en het Economisch programma Kikk’n (januari 2008) zijn van toepassing op het centrumgebied. Dit betekent dat in het kader van het sociaal programma onder regie van het Woonbedrijf ieder1 sociale, economische en culturele projecten zullen worden uitgevoerd. Ten slotte wordt de vernieuwing concreet gemaakt door de beschrijving van de fasering en de aanpak voor vernieuwing in concrete projecten.


2 Wijze van tot stand komen Het vernieuwingsplan is onder regie van de gemeente Deventer opgesteld. Met het Woonbedrijf ieder1 is afgesproken dat in verband met de meervoudige eigendomsverhoudingen in het gebied en de samenhang met gemeentelijke locaties de gemeente, anders dan in het Landsherenkwartier, Oranjekwartier en Tuindorp-Zuid, het voortouw heeft bij de totstandkoming van het vernieuwingsplan. Omdat de herontwikkeling en uitbreiding van het winkelcentrum Keizerslanden een belangrijke ontwikkeling is in het centrumgebied geeft dit vernieuwingsplan de uitgangspunten voor de uitwerking van het winkelcentrumproject. In de uitvoeringsfase zal de samenhang van dit project met het omliggende gebied worden bewaakt. Op de goed bezochte bewonersbijeenkomst op 9 januari 2007 zijn naast het proces van tot stand komen van het vernieuwingsplan ook verkennende beelden van het centrumgebied gepresenteerd waar bewoners op de bijeenkomst op konden reageren. Met name de uitgangspunten voor het winkelcentrum waren prominent onderwerp van de reacties. Op deze bewonersavond is gepeild of er bewoners zijn die in de vorm van een klankbordgroep mee willen denken met het vernieuwingsplan. Op basis hiervan is een bewonersklankbordgroep ontstaan van circa 15 bewoners uit het centrumgebied. Deze bewonersklankbordgroep is vanaf februari 2007 betrokken bij het opstellen van het vernieuwingsplan, de inbreng in het project winkelcentrum Keizerslanden en het project Verkeersplan Keizerslanden. Daartoe heeft de klankbordgroep een aantal gerichte werkgroepen in het leven geroepen: werkgroep winkelcentrum, werkgroep Verkeer en werkgroep Leefbaarheid en Openbare ruimte. Op 21 maart 2007 heeft de gemeenteraad de uitgangspunten voor het winkelcentrumproject vastgesteld. Deze uitgangspunten zijn in dit vernieuwingsplan overgenomen. Bovendien zijn op verzoek van de gemeenteraad concrete maatregelen uitgewerkt tegen het sluipverkeer in

de buurt. Deze concrete maatregelen zijn opgenomen in het opgestelde Verkeersplan Keizerslanden en zijn basis voor dit vernieuwingsplan. Eind 2007 is een ambtelijk pre-concept vernieuwingsplan(december 2007) naast het bewonersdocument (versie december 2007) gelegd. Hieruit is vervolgens een concept vernieuwingsplan ontstaan (december 2008), die ook duidelijkheid geeft over de thema’s uit het genoemde bewonersdocument en waarin de laatste opmerkingen van de klankbordgroep van november 2008 zijn verwerkt. Na vrijgave van dit concept vernieuwingsplan door B&W in december 2008 is het concept-vernieuwingsplan gepresenteerd op 22 januari 2009 in een informatiebijeenkomst (de Ridderhof aan de Balderikstraat). Deze bijeenkomst was georganiseerd midden in de reactieperiode (van 8 januari tot 18 februari 2009) waarop reacties van bewoners en instellingen konden worden gegeven op zowel dit vernieuwingsplan als het separaat opgestelde Verkeersplan Keizerslanden. In deze definitieve versie van het vernieuwingsplan is de beantwoording van de reacties verwerkt.


3 Afbakening centrumgebied Wat is Keizerslanden-Centrum? Het centrumgebied Keizerslanden wordt begrensd door de Lebuinuslaan en het Margijnenenk aan de noordkant, de Ludgerstraat en Splithofstraat aan de westkant, Mariënburghplein en Mariënburghstraat aan de zuidkant en de Van Hetenstraat aan de oostkant. Het omvat hiermee een deel van de buurt Tuindorp en een deel van de buurt “Ludgeruskwartier”.

Afbakening andere ontwikkelingen buiten het gebied In de wijk Keizerslanden wordt fors geïnvesteerd in de wijkvernieuwing. Naast Keizerslanden-Centrum wordt ook het Landsherenkwartier vernieuwd. Het Woonbedrijf Ieder1 heeft hiertoe een Vernieuwingsplan Landsherenkwartier opgesteld (vastgesteld in april 2006). De afsluiting van de Radboudlaan (vernieuwingsplan Landsherenkwartier), de herontwikkeling van zorginstelling Humanitas en de (LV-) verbindingen

hebben een relatie met de ontwikkelingen in het centrumgebied en met name met de herontwikkeling van het winkelcentrum. In het Oranjekwartier is in juli 2008 ook een vernieuwingsplan afgerond door Woonbedrijf Ieder1 (in samenwerking met de bewoners). De basisscholen in dit gebied zullen een nieuwe plek krijgen in het te ontwikkelen Wijkvoorzieningencentrum Keizerslanden / Steenbrugge in de Zandweteringzone aan het Wezenland. De accommodatie van voorzieningen in dit centrum zal goed afgestemd moeten zijn met de overige voorzieningen in Keizerslanden (met name in het centrumgebied Keizerslanden). In 2009 opent de nieuwe Panta Rhei-school en sporthal aan de Willem de Zwijgerlaan. Tuindorp-Zuid (Van Boecholtstraat en omgeving), direct grenzend aan het centrumgebied Keizerslanden, is door het Woonbedrijf Ieder1 gesloopt in de periode januari tot april 2008 en vanaf 2009 zal ook de vervangende nieuwbouw vorm krijgen. In de planvorming wordt rekening gehouden met de relaties die dit gebied heeft met Keizerslanden-Centrum (zichtlijnen, infrastructuur etc). Vanaf 2010 wordt de nieuwbouwwijk Steenbrugge gerealiseerd. De (verlengde) Karel de Grotelaan zal één van de ontsluitingwegen worden. Steenbrugge is verder voor een groot deel op de voorzieningen in Keizerslanden aangewezen. Naast deze wijkvernieuwings- en nieuwbouwprojecten wordt in Deventer ook gewerkt aan het Hanzetraject als onderdeel van de hoofdwegenstructuur. Dit betekent voor de deelgebieden in Keizerslanden dat gestreefd wordt naar minder buurtontsluitingen per buurt op het Hanzetraject. Voor Keizerslanden-Centrum betekent dit een ontsluiting via de Van Hetenstraat op het Margijnenenk en de Ludgerstraat op de Lebuinuslaan. Het Verkeersplan Keizerslanden geeft aan hoe deze hoofdstructuur vorm krijgt en is daarmee uitgangspunt voor dit vernieuwingsplan.


Afbakening binnen beleidskaders Naast de plangrens en de relatie met projecten buiten het gebied wordt het vernieuwingsplan ook afgebakend door een aantal van toepassing zijnde beleidskaders. De nota Wonen 2002-2010 (januari 2002) laat zien dat Deventer een kwaliteitssprong in het wonen wil maken. Het gaat daarbij om het samenspel tussen woning, woonomgeving, bewoner en directe sociale omgeving. Naast het hiervoor genoemde thema is een belangrijke ambitie op dit punt het bouwen van gebouwen met een gezond binnenmilieu, aanpasbare en flexibele woningen en winkels, sociale veiligheid en het ruimte bieden aan initiatieven op het gebied van duurzaam bouwen. Het centrumgebied valt in het gebied met het gewenste woonmilieu “Stadswijk”. In de ontwikkelingsvisie De Kroon van Deventer (juli 2005) is als belangrijke structuurdrager de route Lebuinuslaan/ Margijnenenk aangewezen, als onderdeel van het Hanzetracé, de derde ring rond de stad en belangrijke ontsluitingsweg van Deventer-Noord. Deze route dient een goede doorstroming van het verkeer te bevorderen. In de gemeentelijke kaders Herstructurering Keizerslanden (april 2006) staan belangrijke sociale beleidsdoelen voor Keizerslanden, die nader zijn uitgewerkt in het sociaal programma Keizerslanden en het actieplan Kikk’n:

• Het vergroten van de sociale samenhang in de buurt • Het verbeteren van de sociaal-economische positie van bewoners • Het realiseren van een zogenaamde “opgroeiwijk” • Een openbare ruimte die schoon, heel en veilig is • Een goede afstemming tussen welzijnsvoorzieningen en onderwijs

(inhoudelijk en fysiek) • Het samenwerken in de zorg (zorg op maat, zo lang mogelijk

zelfstandig kunnen wonen) • Inrichten van een woonservicezone in het gebied Keizerslanden

In de stedelijke visie op de woonservicezones worden voorwaarden gesteld aan de inrichting van een zogenaamde woonservicezone, zoals o.a. bereikbaarheid, toegankelijkheid en veiligheid van de wijk en de voorzieningen; aanwezigheid van voorzieningen als een

activiteitencentrum, een loket en 24-uurs-zorg; beschikbaarheid haal- en brengdiensten. Vanuit het milieubeleidsplan spelen in dit stadium ook een aantal milieubeleidsthema’s een rol. Bij de verkeersontsluiting van en naar het centrumgebied en de verkeersafwikkeling binnen het plangebied dient integrale aandacht te zijn voor wegverkeerslawaai en luchtkwaliteit. Om een bijdrage te leveren aan beperking van uitstoot van broeikasgassen zoals CO2 dient een efficiënt en duurzaam energiegebruik uitgangspunt te zijn bij vernieuwingen. In 2003 is voor de wijk Keizerslanden een energievisie opgesteld, waarbij bij de verdere planuitwerking van dit deelgebied aangesloten kan worden om de ambities te behalen. Er dient ten aanzien van de inrichting van het groen aandacht te zijn voor het benutten en realiseren van ecologische verbindingen in en tussen de deelgebieden in Keizerslanden. Verder dient er toegankelijk groen te worden gerealiseerd. De groenstructuur als architectonisch en ecologisch element. Voorafgaand aan nieuwbouw moeten eventuele bodemverontreinigingen gesaneerd zijn. Bij het inpassen van de gevoelige bestemmingen (wonen, scholen e.d.) nabij (winkel-)bedrijven, zullen milieuhygiënische effecten (geur, geluid e.d.) van die bedrijven in oogschouw moeten worden genomen.


4 Huidige situatie centrumgebied In dit hoofdstuk wordt de huidige situatie in het centrumgebied beschreven, waarbij in aparte kaders de bewonerswensen vanuit het opgestelde bewonersdocument zijn opgenomen. Algemeen beeld huidig centrumgebied Het huidige Keizerslanden-Centrum is geen samenhangend gebied. Een deel van het gebied behoort tot de (administratieve) buurt Tuindorp en een deel hoort bij de (administratieve) buurt “Ludgeruskwartier” (nieuwe naam voor Karel de Grotelaan – buurt). En fysiek gescheiden door de erg brede Karel de Grotelaan. Het huidige Keizerslanden-Centrum wordt hierdoor opgedeeld in een aantal aparte woonbuurten, die allemaal redelijk introvert, naar binnen gericht zijn en soms met de rug naar elkaar toe staan. Het is geen samenhangende en op elkaar gerichte buurt. Verbindende schakels ontbreken. Zie onderstaand schema.

Het winkelcentrum Keizerslanden is een goed draaiend, maar enigszins verouderd en naar binnen gekeerd en rommelig aandoend winkelcentrum. Door de huidige (forse) omzet ontstaan logistieke problemen zoals een hoge parkeerdruk en te beperkte winkelruimte. Ook voor de nieuwbouw-wijk Steenbrugge (vanaf 2009) zal het winkelcentrum een belangrijke voorziening moeten worden. De eigenaar van het winkelcentrum heeft daarom de gemeente gevraagd om medewerking bij de verbetering en uitbreiding van het winkelcentrum. Het Mariënburghplein plus bijbehorende kruising van wegen is onoverzichtelijk en zal bij verandering van de ruimtelijke functie van de Karel de Grotelaan een andere aansluiting vragen. De Karel de Grotelaan vanaf de Margijnenenk tot het Mariënburghplein heeft een erg ruime en achterhaalde dimensionering omdat het niet meer de toevoerweg voor een groot Steenbrugge hoeft te worden. Het zogenaamde Ludgergroen (achter de zorgen welzijnsinstelling Ludgerus) is onvoldoende sociaal veilig ingericht. De Karel de Grotelaan ter hoogte van Ludgerus is niet veilig en slecht oversteekbaar door snel rijdend autoverkeer en de verschillende hindernissen (stoepranden etc). Het Woonbedrijf ieder1 heeft huurwoningenbezit in deze buurt (flats aan de Meiboomstraat, het gebouw van Ludgerus en de woningen aan de Bernholdstraat en omgeving). In het gebied Bernholdstraat en omgeving staat de leefbaarheid onder druk. Hier loopt ook een zogenaamd “snoepspoor” van de scholen naar het winkelcentrum, hetgeen voor overlast in dit buurtdeel zorgt. Bewoners van de Bernholdstraat vrezen ook voor sluipverkeer naar het winkelcentrum. Een aantal ontwikkelingen in het centrumgebied zijn inmiddels al gestart en zijn dus voor dit vernieuwingsplan een gegeven. Zo zullen de scholen aan de Van Hetenstraat en Meiboomstraat op korte termijn hun functie verliezen. De Panta Rhei-school zal medio 2009 verhuizen naar de nieuwbouw aan de Willem de Zwijgerlaan in het Oranjekwartier. De bedoeling is dat de schoolgebouwen plaats gaan maken voor woningbouw (zie: Kroon van Deventer). De nieuwbouw van de Graaf


Florishof aan het huidige parkeerplein bij het winkelcentrum wordt in de tweede helft 2009 afgerond. Nader bekeken: Bevolking Keizerslanden-Centrum omvat delen van de buurten Ludgeruskwartier (buurt 40) en Tuindorp (buurt 41) en is in de statistieken niet altijd als één buurt onderscheiden. Dit betekent dat er niet altijd exacte cijfers voor het centrumgebied als geheel zijn alleen voor de twee buurten samen. Het volgende plaatje kan worden geschetst. Het aantal inwoners van Keizerslanden-Centrum bedraagt 2352 mensen (peildatum 1 januari 2007), De samenstelling van de bevolking in Keizerslanden-Cemtrum is naar etniciteit: Autochtoon 1834 mensen (77,3%) Deventer totaal 78,9% Allochtoon 538 mensen (22,7%) Deventer totaal 21,1% Hiervan komen 242 mensen uit westerse landen (10,2%) en 296 mensen uit niet-westerse landen (12,5) De leeftijdsopbouw van de bevolking afgezet tegen het Deventer totaal is als volgt: Centrumgebied Deventer totaal 0-19 14,2 24,4 20-34 24,4 21,5 35-49 15,3 23,4 50-64 12,5 16,8 >= 65 33,5 14,0 Meer dan de helft van de inwoners van het centrumgebied woont alleen (895 mensen zonder kinderen en 93 mensen met kinderen). In vergelijking tot de hele wijk Keizerslanden wonen in Keizerslanden-Centrum relatief veel alleenstaanden. Dit heeft met name te maken met het feit dat in dit gebied relatief gezien meer sprake is van speciale woonvoorzieningen voor ouderen (zoals Ludgerus). Wel is gebleken dat het aantal alleenstaanden met kinderen in het centrumgebied sedert 2000 is verdubbeld. Het gemiddeld besteedbaar inkomen per persoon bedraagt 13.600 euro (Deventer totaal 12.200) en per huishouden: 21.600 euro (Deventer totaal

28.500). Het aantal ingeschreven werkzoekenden is 186 personen of wel 14,1% van de bevolking (Deventer totaal: 7,3%). Het aantal uitkeringsgerechtigden bedraagt 143 of wel 10,9% (Deventer totaal 3,6%). Procentueel ligt Keizerslanden-Centrum hierbij dus hoog. De doorstroming van het basisonderwijs naar de Havo/VWO (schooljaar 2005/2006) is voor buurt 40 Karel de Grotelaan: 23%, voor buurt 41 Tuindorp: 17%, voor Keizerslanden totaal: 24% en voor Deventer totaal: 44% Nader bekeken: Wonen in de buurt Er staan in Keizerslanden-Centrum 870 woningen (peildatum 1 januari 2007), waarvan er 18% (Deventer: 53%) in eigendom zijn van de bewoners en 82% huurwoningen (Deventer: 47%), hoofdzakelijk verhuurd door het Woonbedrijf ieder1. De koopwoningen zijn vooral gesitueerd in de drie koopflats in het gebied, namelijk de Margijnenenkflat, de Keizerslandenflat (bij het winkelcentrum) en de Karel de Groteflat (naast Ludgerus). Deze flats hebben alle drie een eigen Vereniging van Eigenaren (VVE). De realisatie van de Graaf Florishof voegt ook koopwoningen toe. Het huurbezit bestaat vooral uit woningen in het verzorgingstehuis Ludgerus, de vier flatwoningen aan de Karel de Grotelaan en de woningen in het deelgebied Bernholdstraat en omgeving. De bewoners van de Roelandflat (74 huurwoningen) hebben in 2004 te horen gekregen dat hun woning in 2009 zal worden gesloopt. In 2009 zal de Graaf Florishof met 90 nieuwe appartementen worden opgeleverd.

Het aandeel gestapelde woningen bedraagt 67% (Keizerslanden totaal: 55%, Deventer totaal: 27%).

Bewoners vragen dat bij de sloop van woningen tijdig overleg moet plaatsvinden met de betreffende bewoners om zodoende in kaart te brengen wat de woonwensen zijn van de huidige bewoners en of er mogelijkheid tot terugkeer bestaat.


Het aandeel specifieke bejaardenwoningen bedraagt 29% (Keizerslanden totaal: 10%, Deventer totaal: 5%). De gemiddelde verkoopwaarde van woningen in het centrumgebied (gemeten aan de hand van WOZ-waarden) is voor huurwoningen 119.000 euro (Deventer totaal: 148.000 euro) en voor koopwoningen 125.500 euro (Deventer totaal: 236.000 euro). Deze verkoopwaarde ligt ten opzichte van de andere gebieden in Keizerslanden erg laag wat de koopwoningen betreft (Keizerslanden totaal: 150.000 euro).

Nader bekeken: Leefbaarheid De Karel de Grotelaan doorsnijdt het centrum gebied Keizerslanden. Hier wonen relatief veel gezinnen / huishoudens met verschillende, o.a. sociale, problemen. Leerlingen van het Etty Hillesum College veroorzaken soms overlast in de buurt. Overlast wordt ook ervaren door drugsgebruik en soms handel in de buurt. Wat betreft de sociale cohesie stelt het Sociaal Programma Keizerslanden Deventer vast dat in de afgelopen jaren veel bewoners met een modaal of hoger inkomen de wijk Keizerslanden hebben verlaten omdat zij hun wooncarrière niet binnen de wijk konden voortzetten. Daarnaast signaleert een deel van de achterblijvers tekenen van verloedering en een verminderde leefbaarheid. De frequentie waarin vernielingen aan telefooncellen en bushokjes voorkomen in Keizerslanden is 34% vaak (Deventer: 14 %), waarin rommel op straat voorkomt is 33 % vaak (Deventer: 21%), waarin hondenpoep op straat voorkomt is 33% vaak (Deventer: 38%), waarin parkeeroverlast voorkomt is 16% vaak (Deventer: 22%), waarin agressief rijgedrag door automobilisten voorkomt is 28% vaak (Deventer: 17%), waarin overlast van groepen jongeren voorkomt is 12% vaak (Deventer: 8 %), waarin overlast door omwonenden voorkomt is 17% vaak (Deventer: 7%). (Bron: Leefbaarheid- en Veiligheidsmonitor 2007)

Om de leefbaarheid te waarborgen, dient het huidige groene en open karakter van het centrumgebied naar de mening van de klankbordgroep zo veel mogelijk gehandhaafd worden.


Nader bekeken: Openbare ruimte en groen De openbare ruimte kenmerkt zich door versnippering en geen functioneel groen. De opzet van de buurt is ruim, maar de routes zijn niet echt veilig. De oversteekbaarheid van de huidige Karel de Grotelaan laat te wensen over. In het gebied staan waardevolle bomen. Er is onvoldoende structuur in de openbare ruimte en het groen in het gebied. Het zogenaamde Ludgergroen (aan de Ludgerstraat) wordt sociaal onveilig gekenmerkt. De bomen aan de Bernholdstraat zijn bijzonder fraai.

Sociale veiligheid: De aanwezigheid van hangjongeren op bepaalde plekken binnen het centrumgebied wordt door bewoners veelal als onveilig ervaren. In het kader van de sociale veiligheid vinden de bewoners dat deze groep een eigen plaats dient te krijgen binnen het centrumgebied waardoor de overlast tot een minimum wordt beperkt.

In het kader van sociale veiligheid zijn de bewoners van mening dat zoveel mogelijk straatgericht moet worden gebouwd en blinde muren/plinten moeten worden voorkomen. Bewoners vinden ook dat de komende ontwikkelingen en bouwactiviteiten van invloed zijn op de leefbaarheid. Mede gelet op de ontwikkeling van de wijk Steenbrugge dient de gemeente bij de ontwikkeling van het centrumgebied de wandel- en fietsroutes (kindlint) van de wijk Steenbrugge naar het centrum van de stad, zodanig in te plannen dat zoveel mogelijk rekening wordt gehouden met de veiligheid van de verschillende verkeersdeelnemers in het centrumgebied. Voorkomen dient te worden dat binnen het centrumgebied en dan in het bijzonder in en om het winkelcentrum alsmede in het parkgebied donkere plaatsen (plekken) zullen ontstaan.

Afval: De bewoners van het centrumgebied worden in de directe woonomgeving veelvuldig geconfronteerd met zwerfafval. Om zwerfafval te voorkomen pleiten de bewoners dat voldoende afsluitbare afvalbakken en dergelijke voorhanden zijn en de openbare ruimtes schoon worden gehouden. Natuurlijk spreekt het voor zich dat het daarbij noodzakelijk is dat deze afvalbakken geregeld worden geleegd. Bewoners vinden ook dat het winkelcentrum na sluitingstijd ontdaan moet worden van rondzwervend afval. Om “illegale” dumping van afval te voorkomen pleiten de bewoners voor afsluitbare (ondergrondse) vuilcontainers die alleen toegankelijk zijn voor de bewoners.

Hondenpoep: Een terugkerende ergernis in de wijk is de hondenpoep op de stoep, op speelterreinen en in het openbare groen. Om de overlast van de hondenpoep tot een minimum te beperken, vragen de bewoners dat bij de ontwikkeling en inrichting van het centrumgebied, voldoende bakken voor hondenpoep en goed bereikbare plekken worden gecreëerd waar honden kunnen worden uitgelaten.

Geluidhinder: Bewoners ervaren in de directe omgeving van het winkelcentrum geluidsoverlast van niet alleen de bevoorrading van de winkels, maar ook van hangjongeren en scooterverkeer door het winkelgebied. Bewoners vragen om hier bij de wettelijk vastgestelde geluidsnormen aan te houden. Voor wat betreft de geluidsoverlast van hangjongeren en het scooterverkeer na sluitingstijd op het winkelplein, zijn volgens de bewoners diverse oplossingen te bedenken, waaronder bijvoorbeeld een met hekken af te sluiten winkelcentrum.


Nader bekeken: Voorzieningen Keizerslanden is een wijk met een relatief een groot aantal voorzieningen, zoals onderwijs, kinderopvang, activiteitencentra, sport en speeltuinen en voorzieningen voor ouderen. Winkelcentrum Keizerslanden is een bloeiend centrum met een stedelijke aantrekkingskracht. Het niveau van sociaal maatschappelijke voorzieningen is goed. Wel zijn er allerlei ontwikkelingen gaande al dan niet in het kader van de wijkvernieuwing, waarbij voorzieningen kunnen verschuiven (ontwikkeling Graaf Florishof, nieuwe WVC Keizerslanden, herontwikkeling winkelcentrum, realisatie nieuwbouw speciaal onderwijs en een nieuwe sporthal).

Naast het winkelcentrum Keizerslanden staan er twee kerken in de buurt (Maria Koningin en Het Open Hof). Bovendien is er een verzorgingshuis (Ludgerus) en staan er een aantal scholen. De scholen zullen verdwijnen uit de buurt (Panta Rhei nieuwbouw in Oranjekwartier). De winkelstrip aan het Mariënburghplein, die een aantal jaren geleden op de nominatie stond om gesloopt te worden blijft gehandhaafd. De weekmarkt in Keizerslanden is op woensdag op het Karel de Groteplein.

Groen: Het centrumgebied heeft thans een behoorlijke groene uitstraling en dat is iets wat de bewoners graag wil behouden. Bewoners vinden behoud en uitbreiding van de huidige groenvoorziening belangrijk en tevens compensatie van groen wat sinds 2002 verdwenen is , zoals de bomen in de middenberm Karel de Grotelaan en bosjes tussen Meiboomstraat en van Hetenstraat. Helder is dat de gemeente de huidige Karel de Grotelaan deels wil omvormen tot een parkachtig gebied. Wel zijn de bewoners van mening dat het “kijkgroen” zoveel mogelijk moet worden omgezet in “recreatiegroen”. In sommige gedeelten van het centrumgebied oogt het huidige groen verwaarloosd en geeft soms samen met het zwerfafval een verloederde aanblik. Daarom is het noodzakelijk om zoveel mogelijk onderhoudsvriendelijk groen aan te planten. Beeldbepalende en waardevolle bomen dienen te worden gehandhaafd en daar waar bomen toch dienen te worden gekapt moet herbeplanting plaatsvinden. De bewoners pleiten ook voor het aanbrengen van enige kleur in de groenvoorziening. Daarbij zou onder andere gedacht kunnen worden aan verschillende soorten bolgewassen. In het kader van de “verantwoordelijkheid, aansprakelijkheid en handhaving”, dient duidelijkheid te worden geschapen over de vraag welke gebieden als particulier en welke als openbare gebieden worden aangemerkt.

Om bewonerscontacten te bevorderen dient de wijkaanpak gericht te zijn op alle bewoners. Daarbij is het onontbeerlijk dat er voor de bewoners van het centrumgebied een voorziening wordt getroffen om elkaar te kunnen ontmoeten. Daarbij gaat de voorkeur uit naar een permanent toegankelijk informatiepunt voor iedereen dat zowel fysiek als digitaal te bereiken is.

Bewoners vragen mede in verband met het verdwijnen van de huidige speelplekken op de schoolpleinen, om naast recreatieplekken voor ouderen, ook rekening te houden met veilige, schone, vandalismebestendige en veilig te bereiken speel/recreatieplekken voor (kleine) kinderen en jongeren.


92 procent van de bewoners van Keizerslanden is tevreden over de winkels voor dagelijkse boodschappen in de buurt. 83 procent is tevreden over de straatverlichting en 75 procent is tevreden over de groenvoorzieningen, 60 procent is tevreden over de sportvoorzieningen, 60 procent is tevreden over het onderhoud van wegen en fietspaden en 65 procent is tevreden over de parkeervoorzieningen in de buurt (Bron: Leefbaarheid- en Veiligheidsmonitor 2007).

Nader bekeken: Verkeerssituatie: parkeerdruk en buurtontsluiting

Auto In de Herijking Nota Hoofdwegenstructuur (januari 2007) zijn de wegen in en om het gebied in categorieën aangegeven. De route Margijnenenk – Lebuïnuslaan (het zogenaamde Hanzetracé) is gecategoriseerd als een gebiedsontsluitingsweg type a/b. Dit betekent dat de doorstroming op dit tracé belangrijk is (verkeersfunctie) en dat dit zoveel mogelijk gewaarborgd moet worden. Het bijbehorende snelheidsregime is 50km/uur. De overige wegen in het gebied zijn gecategoriseerd als erftoegangsweg. De Karel de Grotelaan is gecategoriseerd als erftoegangsweg. Bij deze wegen is de doorstroming minder belangrijk en is verblijven ook belangrijk (verblijfsfunctie). Deze wegen kennen daarom over het algemeen een snelheidsregime van 30km/uur. Waar nodig zijn op deze wegen snelheidsremmende maatregelen genomen.

Bewoners pleiten er voor om de winkeliers van het Mariënburghplein nauw te betrekken bij de ontwikkeling van het centrumgebied Keizerslanden en hen zo goed mogelijk te compenseren voor verminderde bereikbaarheid door de “knip” in de Karel de Grotelaan.

Bewoners vragen directe betrokkenheid bij het plaatsen van kunstobjecten in de wijk. Dit kan bijvoorbeeld door kunst te maken waarbij de bewoners of de jeugd aan de hand van een opdracht, zelf iets inleveren waarna een kunstenaar dit tot één geheel verwerkt. Voor voorbeelden kan worden verwezen naar kunstwerk in Epe of het Tegelpad in Utrecht. Ook kan bijvoorbeeld gedacht worden aan het voorleggen van een aantal ontwerpen waaruit dan het uiteindelijke kunstwerk door de bewoners zelf kan worden gekozen. Daarnaast kan gedacht worden aan functionele kunst. Daarbij dient wel te worden opgemerkt dat het kunstwerk vooral vandalismebestendig en onderhoudsvriendelijk dient te zijn. Ook een vorm van rehabilitatie van het kunstwerk “Open lesruimte” dat op het huidige terrein van de Graaf Florishof lag wordt door de bewoners voorgestaan.


De Karel de Grotelaan kent op dit moment een 50km/uur-regime en een bijbehorende inrichting. Deze weg heeft verder een zeer ruime profilering, die gemaakt is ten tijde van de verwachting dat het nieuwe Steenbrugge 10.000 woningen zou krijgen (rond 1971). De weg heeft op dit moment overwegend een verkeersfunctie, wat niet in overeenstemming is met de categorie erftoegangsweg. De huidige Karel de Grotelaan snijdt het gebied in tweeën. Het Mariënburghplein en de wegenstructuur ter plekke is onoverzichtelijk en geen eenheid. Vastgesteld uitgangspunt is dat de Karel de Grotelaan wordt afgesloten voor gemotoriseerd verkeer ter hoogte van het winkelcentrum.

De Van Hetenstraat en de Splithofstraat – Ludgerstraat zijn eveneens zogenaamde erftoegangswegen, met een snelheidsregime van 30km/uur, maar daarnaast hebben beide wegen ook een ontsluitingsfunctie op buurtniveau. In de Van Hetenstraat zijn in de huidige situatie snelheidsremmende maatregelen getroffen. In de Splithofstraat – Ludgerstraat zijn geen snelheidsremmende maatregelen getroffen.

Fiets Op de wegen in het gebied zijn over het algemeen geen aparte fietsvoorzieningen aangelegd. De uitzondering hierop vormen het Hanzetracé en de Karel de Grotelaan, waarlangs vrijliggende fietspaden zijn aangelegd. Beide wegen hebben een brede middenberm, waardoor de oversteek voor fietsers vergemakkelijkt wordt. Het kruispunt Hanzetracé – Karel de Grotelaan heeft een fietsoversteek met verkeerslichten. Op de overige wegen in het gebied mengt het fietsverkeer zich met het gemotoriseerd verkeer. Voetganger Over het algemeen hebben alle wegen in het gebied voorzieningen voor voetgangers (trottoirs). Met name de Karel de Grotelaan vormt vanwege de ruime profilering een barrière voor voetgangers. Ter hoogte van het bejaardencentrum Ludgerus zijn daarom de rijstroken versmald en is een plateau met zebra gerealiseerd, zodat de oversteekbaarheid verbeterd is. De overige oversteekvoorzieningen zijn zonder deze aanpassingen uitgevoerd. Op het Hanzetracé is de oversteek bij Humanitas eveneens voorzien van een zebra. Verder zijn er ook hier geen extra oversteekvoorzieningen gerealiseerd. Op het kruispunt van beide wegen kunnen voetgangers oversteken met behulp van verkeerslichten.

Bewoners noemen als knelpunt de aard van de afsluiting van de Karel de Grotelaan en dan vooral het mogelijke doorkruisen van het winkelgebied door fietsers en busvervoer. De angst bestaat dat de veiligheid van het winkelende publiek in gevaar komt wanneer de Karel de Grotelaan (over het nieuwe winkelgebied) als doorgaande route blijft bestaan voor (brom)fietsers, scooters en bussen. Mede daarom is de klankbordgroep van mening dat nu de “knip “ als voldongen feit moet worden beschouwd, de betreffende afsluiting van de Karel de Grotelaan dan ook voor al het doorgaande verkeer dient te gelden.

Als knelpunt ervaren de bewoners van het centrumgebied het huidige sluipverkeer. Gezien de besluitvorming ten aanzien van de afsluiting van de Karel de Grotelaan ter hoogte van het winkelcentrum bestaat de vrees bij de bewoners van de doorgaande wegen rondom het centrumgebied, dat het sluipverkeer zal toenemen tenzij de gemeente Deventer met passende oplossingen komt. Daarnaast zien de bewoners ook de (toekomstige) bevoorrading van de (nieuwe) winkels op het winkelcentrum als een knelpunt .


OV Het gebied wordt met twee stadsbuslijnen goed door het openbaar vervoer ontsloten. Lijn 2 rijdt over het Hanzetracé en halteert (in het gebied) bij de Ludgerstraat, de Balderikstraat en het winkelcentrum. Lijn 4 rijd over de Karel de Grotelaan en halteert bij de Bernoldstraat en bij Ludgerus. Vaak gebruikte haltes en haltes bij bijzondere locaties zoals verzorgingstehuizen zijn voorzien van een verhoogd perron, voor een verbeterde toegankelijkheid van het openbaar vervoer

Parkeren Op een aantal locaties in het gebied is sprake van een hogere parkeerdruk. Dit wordt veroorzaakt door de verkeersaantrekkende functies bij deze locaties, zoals het winkelcentrum en de kerk. Het parkeren op deze locaties kan rommelig aandoen en kan hiermee voor overlast voor de omgeving zorgen.

Bewoners vinden een goed parkeerbeleid voor het centrumgebied noodzakelijk, mede gelet op uitbreiding van het winkelcentrum en de komst van een groot aantal nieuwe bewoners in de Graaf Florishof en de nog verdere nieuwbouw op de schoollocaties. De leefbaarheid van de wijk zou in het gedrang kunnen komen door onduidelijk parkeerbeleid. Dit kan onder andere worden voorkomen met een eenduidig parkeerregime op de huidige parkeerplaats evenals op de nieuw te realiseren parkeergelegenheden. Wildparkeren in de (aangrenzende) straten van het centrumgebied Keizerslanden dient te worden voorkomen. Een parkeervergunningensysteem geniet niet de voorkeur van de bewoners.

De bewoners pleiten voor veilige fiets- en wandelroutes voor zowel (schoolgaande) kinderen (kindlint) als ouderen door het centrumgebied. Gezien het relatief grote aantal ouderen in het centrumgebied, zijn de bewoners van mening dat bij de aanleg van de trottoirs en dergelijke onder andere rekening gehouden moet worden met de onderstaande punten:

• De trottoirs moeten zoveel mogelijk rollator/ rolstoel vriendelijk gemaakt worden.

• Geen drempels, egale stoep, open afritten. • Stoep breed genoeg. • Veilige oversteekplaatsen, mogelijk met verkeerslicht dat

werkt na indrukken van een knop. • Voldoende rustplekken (zitbankjes etc)

De bewoners zijn van mening dat een goede bereikbaarheid van het centrum van Deventer, het station, het wijkvoorzieningencentrum Keizerslanden/Steenbrugge, het Deventer Ziekenhuis en andere voorzieningen, met het openbaar vervoer, gegarandeerd dient te worden. Daarbij moet het onder andere voor de bewoners van Ludgerus en Humanitas mogelijk zijn om voor de deur op te kunnen stappen.


5 Gewenste situatie en vernieuwingsopgave In dit hoofdstuk wordt op basis van de beschreven huidige situatie, de geformuleerde bewonerswensen in het vorige hoofdstuk en de doelstelling om ook in dit gebied een vernieuwingsslag te maken een gewenste eindsituatie beschreven en een beschrijving van de vernieuwingsopgave die dat met zich meebrengt. 5.1. Inleiding Hoe ziet Keizerslanden-Centrum er in 2017 uit? In welke richting zal de buurt zich ontwikkelen? Welke wijk gaat er ontstaan als gevolg van de vele activiteiten van bouwbedrijven, winkeliers, de woningcorporatie, de gemeente, de scholen, de welzijnsstichtingen, de politie, de instellingen voor zorg en maatschappelijk werk en andere organisaties in samenwerking met de huidige en toekomstige bewoners van de buurt? In dit deel van het vernieuwingsplan wordt de toekomst van de buurt geschetst en de opgave die er ligt om die toekomst te bereiken. Op basis van de analyse van de huidige situatie en met in acht neming van de uitgangspunten en geformuleerd beleid uit de vorige hoofdstukken zal in dit hoofdstuk aangegeven worden waar we naar toe willen en welke vernieuwingsopgave er ligt om dat te bereiken. Dit wordt uitgewerkt in een plankaart voor het gebied en vervolgens in een beschrijving van de vernieuwingsopgave in de verschillende deelgebieden. Het geschetste beeld is geen voorspelling van de toekomst, maar een realistisch streefbeeld dat we kunnen bereiken door een gezamenlijke inspanning op de korte en middellange termijn. De opgaven zullen in het volgende hoofdstuk voor de komende 5 jaren vertaald worden in concrete projecten en een doorkijk naar de jaren daarna.

5.2. Gewenste situatie: Waar willen we naar toe Voor wie wordt vernieuwd? Wat vinden de huidige en toekomstige bewoners van het centrumgebied belangrijk voor hun woning en woonomgeving? Om op deze vragen een goed antwoord te geven is, naast alle input van de klankbordgroep centrumgebied (bewonersdocument) gekeken naar gewenste woonmilieus. In de ontwikkelingsvisie De Kroon van Deventer is dit gebied getypeerd als het woonmilieu “stadswijk”, hetgeen betekent dat in het gebied rond het winkelcentrum een iets stedelijker karakter mag krijgen dan het gebied aan de randen van Keizerslanden. Uit nader onderzoek is gebleken dat Keizerslanden-Centrum veel verschillende leefstijlen herbergt. Vertaling van de typering in dit onderzoek naar wonen en leven in Keizerslanden Centrum zegt over de huidige bewoners het volgende:

- waarderen de nabijheid van voorzieningen zeer; - vinden een goed onderhouden openbare ruimte erg belangrijk; - willen graag een gezellige woonbuurt waarin sociaal contact en

hulpvaardigheid centraal staan; 5.2.1. Algemene doelstelling voor de vernieuwing Kijkend naar de verschillende leefstijlen worden de aanknopingspunten voor de doelstelling van de vernieuwing van de buurt zichtbaar. Als algemene doelstelling kan worden geformuleerd: “Keizerslanden-Centrum is in de toekomst een buurt die groen, gevarieerd en gezellig is en het bruisend hart vormt van de wijk Keizerslanden.” Bij de vernieuwing van het centrumgebied van Keizerslanden spelen de factoren “leefbaarheid en “sociale veiligheid” een belangrijke rol. De te plannen nieuwbouw en de invulling van de openbare ruimte dient te resulteren in een centrumgebied dat een groene uitstraling heeft, gevarieerd van samenstelling en evenwichtig van opbouw is, waar mensen graag komen wonen en willen blijven, kortom waar het gezellig is. Het toekomstige centrumgebied is het bruisende hart van Keizerslanden. Het gebied is een eenheid en kent een aantal functies die voor geheel


Keizerslanden (en soms nog daarbuiten) van belang zijn. Het is bovendien een verblijfsgebied waar het goed wonen, winkelen, werken, spelen en recreëren is.

5.2.2. Van huidig beeld naar streefbeeld Uit de analyse in het vorige hoofdstuk blijkt echter dat het huidige centrumgebied nog geen samenhangend verblijfsgebied is, dat een centrumfunctie voor de wijk Keizerslanden vervult. Om dit te bereiken moeten de verschillende deelbuurten in Keizerslanden-Centrum een betere relatie krijgen. Door in het middengebied de beide zijden van de bebouwing aan de Karel de Grotelaan een relatie in de openbare ruimte te geven. Door het winkelcentrum deels uit te breiden in de richting van de locatie Roelandflat wordt ter plekke een relatie gelegd. Naast deze twee relaties zal ook ter hoogte van de Graaf Florisstraat en de Bernholdstraat een (infrastructurele) relatie moeten worden gelegd en ter hoogte van het Mariënburgplein idem dito. Zie onderstaande relatieschema.


Om de relaties in het gebied te versterken zal de buurtvernieuwing zich met name richten op de organisatie van de verbindingen tussen de verschillende delen van het centrumgebied. Er wordt een (groen) centrumgebied gemaakt waar in de oorspronkelijke opzet van de buurt de organiserende, maar ook scheidende Karel de Grotelaan lag. De oriëntatie wordt op deze manier binnenstebuiten gedraaid; op de plek van deze oude laan wordt het nieuwe centrum ontwikkeld in de vorm van een verbindend park, pleinen en een nieuw winkelcentrum. De opgave zal zijn om in dit plan de eenheid in de buurt te versterken door de verschillende delen opnieuw vorm te geven. Dit moet leiden tot een nieuwe samenhang en tegelijkertijd waarbij het sterke organiserende concept van de oorspronkelijke wijk vast moet worden gehouden. Zie het schema Organisatie.

5.2.3 Een integrale aanpak Om van het huidige beeld van het gebied naar het streefbeeld van het gebied te gaan zijn verbindende ontwikkelingen nodig zoals het versterken van het winkelcentrum als een centrale voorziening in de wijk, het oplossen van de parkeerproblematiek rond het winkelcentrum, het veranderen van vrijkomende schoollocaties naar een stadswijk waar prettig gewoond en gewerkt kan worden, het verbeteren van de harmonie tussen verzorgingstehuis Ludgerus en de direct omliggende buitenruimte, het opwaarderen van de openbare ruimte, het ontwikkelen van een nieuw centraal verblijfsgebied voor jong en oud en het nemen van verkeers-maatregelen om verkeersdrukte in het gebied tegen te gaan. Het is nodig om de bebouwing in het centrumgebied goed te organiseren. Bestaande woonbuurten krijgen (groene) verbindingen.


Er wordt rekening gehouden met de randen van de openbare ruimte. Er moet een goede beeldkwaliteit ontstaan in de relatie tussen bebouwde wand en openbare ruimte. Op de locatie van de huidige Roelandflat is een beeldbepalende bebouwing nodig als symbool van het nieuwe centrumgebied. Naast de organisatie van de bebouwing is de organisatie van de openbare ruimte van even groot belang om de verbinding in het centrumgebied te bewerkstelligen. Dit betekent met name dat in het gebied tussen het Mariënburghplein en het winkelcentrum Keizerslanden een groene verbinding komt in de vorm van het Keizerspark die groene uitlopers de buurt in krijgt. Bovendien worden de pleinen (Mariënburghplein en plein bij het winkelcentrum) als een verbindend element betrokken.

Tenslotte is voor de verbinding in het centrumgebied de organisatie van het verkeer van belang. Belangrijk daarin is de doorgaande fietsroute als onderdeel van de zogenaamde zevenster. Deze fietsroute moet de nieuwbouwwijk Steenbrugge verbinden met de binnenstad. Ander belangrijk aspect in de organisatie van het verkeer wordt het parkeercircuit rondom het nieuwe winkelcentrum. En tenslotte de wijze van buurtontsluiting vanaf de buitenkant van het gebied.


5.2.4. Gewenste situatie per thema Naast de stedenbouwkundige opgave om het gebied meer als een eenheid, als een bij elkaar horend verblijfsgebied, te ontwikkelen, zijn er binnen die ruimtelijke context een aantal belangrijke thema’s die onderdeel moeten zijn van de buurtvernieuwing. De vernieuwingsopgave opgave wordt aan de hand van de thema’s Wonen in de buurt, Leefbaarheid, Openbare ruimte en groen, Voorzieningen en Verkeer in de volgende paragrafen wordt uitgewerkt. Wonen in de buurt Om Keizerslanden-Centrum op het gebied van wonen een kwaliteitsimpuls te geven is uitgaande van de bestaande woningbouw een gerichte aanvulling nodig van woningcategorieën binnen de mogelijkheden die de woningmarkt biedt. Gerichte nieuwbouw De woningvoorraad is eenzijdig (o.a. 67% appartementen) en daarmee niet aantrekkelijk voor een bredere groep mensen. Daarom zal bij toevoeging van woningen in het gebied ingezet worden op voldoende gevarieerdheid in woningtypes en prijscategorieën, passend binnen het woonmilieu “Stadswijk” (zie De Kroon van Deventer). Een centrumgebied waar mensen graag komen wonen en willen blijven. Bij de invulling van de (nieuwe) bouwlocaties wordt dus rekening gehouden met een gedifferentieerd woningaanbod waarbij tevens ruimte wordt gemaakt voor starters op de woningmarkt en voor modale inkomens of hoger. De te bouwen woningen zullen duurzaam en zoveel mogelijk levensloopbestendig worden gebouwd en zullen naast huur en koop ook “te woon” worden ontwikkeld. Ook zal worden gekeken of zoveel mogelijk straatgericht kan worden gebouwd, met voldoende buitenruimte en blinde muren/plinten kunnen worden voorkomen. Dit laatste om de sociale veiligheid in de directe woonomgeving te verbeteren. Kwaliteitsimpuls bestaande woningbouw Het is van belang dat voor de bestaande woningen ook aandacht is voor een goed onderhoud van de woningen. Ook daarmee kan in delen van de buurt worden voorkomen dat verloedering ontstaat. Voor de huurwoningen houdt de corporatie hiervoor een onderhoudsbudget aan. De eigenaar-

bewoners zijn zelf verantwoordelijk voor het onderhoud van hun woning. Er zijn voor Keizerslanden echter geen gelden voor particuliere woningverbetering beschikbaar. In het algemeen wordt bij sloop en vervangende nieuwbouw altijd in overleg met bewoners een sociaal plan opgesteld door de corporatie, zoals dat ook in de andere buurten van Keizerslanden wordt gehanteerd. Daarmee wordt vroegtijdig met de bewoners van de sloopwoningen gesproken over de woonwensen, verhuiskostenvergoeding en mogelijkheden tot terugkeer in de wijk Keizerslanden. Leefbaarheid Om Keizerslanden-Centrum een impuls te geven in leefbaarheid van de buurt is het nodig om de bewoners te laten stijgen op een aantal zogenaamde maatschappelijke ladders. Het betreft daarbij de volgende onderwerpen. Betere opgroeimogelijkheden In Keizerslanden-Centrum wordt gestreefd naar een buurt, waar gezinnen graag wonen, waar voorzieningen zijn voor kinderen en hun ouders, waar alle kinderen gelijke ontwikkelingskansen hebben en waar uitdagend vrijetijdsaanbod is voor kinderen en jeugd. Door te investeren in voorzieningen voor jongeren wordt geprobeerd de aanwezigheid van hangjongeren op bepaalde plekken binnen het centrumgebied te voorkomen, waardoor bewoners deze plekken niet meer als onveilig ervaren. Betere zorgstructuur Keizerslanden-Centrum wordt een buurt, waar ouderen zo lang mogelijk zelfstandig kunnen wonen en waar voorzieningen zijn voor ouderen en andere zorgvragers. Dit betekent dat in de eisen die we aan de woningen stellen hiermee rekening wordt gehouden en dat de buurt als onderdeel van de op te zetten woon-service-zone Keizerslanden goed uitgewerkt moet worden. Binnen deze woon-service-zone (die heel Keizerslanden beslaat) worden diverse voorzieningen in samenhang aangeboden met als doel hulpbehoevende en kwetsbare mensen in staat te stellen zelfstandig en zelfredzaam te blijven wonen.


Betere sociaal controle Keizerslanden-Centrum wordt een buurt, waar bewoners zich veilig voelen, bewoners zich in hun buurt op hun gemak voelen, de buurt schoon en heel is, de openbare ruimte uitnodigt voor ontmoeting en illegale activiteiten worden aangepakt. In het op te stellen inrichtingsplan openbare ruimte, maar ook in een handhavings- en beheerplan zal hier aandacht voor moeten zijn. Van bewoners zal meer aandacht gevraagd worden voor de woon- en leefomgeving, om met elkaar de leefbaarheid in de buurt te verbeteren. Betere maatschappelijke betrokkenheid Keizerslanden-Centrum wordt een buurt, waar ruimte is voor ontmoeting en ontspanning, waar bewoners hun kansen pakken, waar bewoners zorgdragen voor elkaar en hun omgeving, waar bewoners met grote maatschappelijke achterstanden worden geactiveerd en/of toegerust met betere startposities voor zelfredzaamheid en maatschappelijke participatie. Zodat alle bewoners in staat zijn om een huishouden te voeren, zich te verplaatsen in en om de woning, zich lokaal te verplaatsen per vervoermiddel en medemensen te ontmoeten en op basis daarvan sociale verbanden aan te gaan. In het kader van het sociaal programma Keizerslanden zullen daartoe ook in deze buurt projecten worden opgestart om de zelfredzaamheid en maatschappelijke (en arbeids-) participatie te stimuleren, om door middel van huisbezoeken daar waar nodig hulp te bieden of op gang te brengen en een budget te reserveren voor bewoners voor eigen initiatieven op dit vlak in de buurt. Openbare ruimte en groen Om Keizerslanden-Centrum een kwaliteitsimpuls te geven in de woon- en leefomgeving zal in de komende jaren worden geïnvesteerd in de kwaliteit van de openbare ruimte. Daarbij zal niet alleen aandacht zijn voor schoon, heel en veilig, maar zullen ook een aantal dingen structureel verbeterd worden. Te denken valt aan onderwerpen als o.a. algemene opwaardering in de bestaand buurtdelen, eenheid in de buurt door een verbindende openbare ruimte, de inrichting van de straten, de verlichting, maatregelen in verband met sociale veiligheid, het functioneel gebruik van groen, voorkomen van hinder door geluidsoverlast van verkeer, jeugd, hondenpoep of zwerfafval. Belangrijk daarbij is ook dat duidelijk wordt

welke gebieden als particulier en welke als openbare gebieden worden aangemerkt, en als zodanig onderhouden worden. Openbare ruimte als verbinding Omdat binnen het centrumgebied een groot deel van de bestaande bebouwing zal worden gehandhaafd, zal een belangrijk deel van de vernieuwing in de openbare ruimte plaatsvinden. De openbare ruimte wordt als het ware een alles verbindende groene onderlegger waarop los staande bebouwing staat. Door vorm en de gebruiksfunctie samen te laten vallen ontstaat een royaal parkachtig karakter. Op die manier wordt de openbare ruimte opnieuw van betekenis voor de wijk; als park, parkeerplaats, speelplek, of weg, als marktplaats of als kijkruimte. Op deze manier zal het centrumgebied niet alleen van belang zijn voor de omliggende buurt, maar voor de hele omliggende wijk. Groen De groene uitstraling van het centrumgebied zal behouden blijven en zelfs worden versterkt. Het groen zal van nieuwe functies worden voorzien, o.a. door de aanleg van het Keizerspark langs de vernieuwde Karel de Grotelaan. Dit park zal vooral een (verblijfs)functie voor de buurt en de wijk krijgen. Bewoners worden nadrukkelijk betrokken bij (het ontwerp van) de inrichting van het park, waarbij ook nagedacht kan worden over onderhoudsvriendelijk groen, kunstuitingen (vergelijk de “open lesruimte”), ontmoetingsruimte en waarbij beeldbepalende en waardevolle bomen zoveel mogelijk worden ingepast. Sociale veiligheid De vormgeving van het gebied zal gebeuren conform de eisen van het Politiekeurmerk. Deze garanderen dat het gebied optimaal sociaal veilig wordt ingericht. Dit zal leiden tot een beperking van ruimtes zonder sociaal toezicht. Gedacht kan worden aan het verwijderen van de grove onderbeplanting ten gunste van overzichtelijke gazons met sierheestervakken. Ook zal de verlichting in het gebied worden aangepakt om sociaal onveilige plekken in de wijk te voorkomen. Voorkomen van overlast Om zwerfafval te voorkomen in de directe woonomgeving zal in het totale gebied worden geïnventariseerd hoeveel (ondergrondse) afvalverzamelpunten aanwezig zijn en welke punten zich lenen voor het


installeren van ondergrondse vuilcontainers (voornamelijk bij de flats) met een pas-systeem. Met de winkeliersvereniging van het winkelcentrum zal bekeken worden op welke wijze het winkelcentrum na sluitingstijd beter kan worden schoongemaakt (verantwoordelijkheid winkeliersvereniging) en hoe de handhaving hiervan moet worden ingevuld. Om de overlast van hondenpoep te beperken, zal bij inrichting van de openbare ruimte in het centrumgebied, rekening gehouden worden met voldoende bakken voor hondenpoep en goed bereikbare plekken te creëren waar honden kunnen worden uitgelaten. Een en ander conform het gemeentelijk hondenpoepbeleid. Bij de herontwikkeling van het winkelcentrum zullen ter voorkoming van geluidsoverlast van niet alleen de bevoorrading van de winkels, maar ook van hangjongeren en scooterverkeer over het winkelplein het ontwerp aan de wettelijke vastgestelde geluidsnormen worden getoetst. Daarbij zullen in het kader van dit project passende maatregelen worden getroffen. Voorzieningen Om Keizerslanden-Centrum een goed voorzieningenniveau te bieden zullen naast een aantal fysieke ontwikkelingen in Keizerslanden en in de buurt, ook thema’s als ontmoeten, spelen, recreëren, en kunst/cultuur in de buurt nadrukkelijk aandacht krijgen in de vernieuwing. Winkelcentrum Keizerslanden Het winkelcentrum Keizerslanden zal worden herontwikkeld en uitgebreid met maximaal 5000m2 winkeloppervlak. Bovendien worden de te slopen woningen (Roelandflat) in het plangebied 1 op 1 teruggebouwd. Voor de ontwikkeling van het winkelcentrum wordt met de ontwikkelaar een afspraak gemaakt, waarbij een programma van uitgangspunten en een ruimtelijk voorkeursmodel als randvoorwaarde geldt. Op basis van het opgestelde Verkeersplan zal de Karel de Grotelaan ter plekke van autoweg naar fietsverbinding worden omgevormd. Dit maakt het o.a. mogelijk om hier een fietsenstalling te realiseren. De bestaande bebouwing in het plangebied (de 11 hoog flats) zal goed worden ingepast (ook qua bebouwingshoogte en inpassing bestaande bomen aan de Van Hetenstraat). Extra aandacht zal nodig zijn voor het oplossen van de onoverzichtelijke situatie rondom de expeditie in de Graaf Florisstraat, de bevoorrading in het algemeen, alsmede overlastbeperking en bevordering sociale veiligheid. De ontwikkelaar van het winkelcentrum zal in samenwerking met gemeente, woonbedrijf ieder1, de winkeliersvereniging

en een bewonersvertegenwoordiging binnen deze kaders een vernieuwd winkelcentrum ontwikkelen die op zijn vroegst in 2012 opgeleverd wordt. Wijkwinkel in de Graaf Florishof De Graaf Florishof zal ruimte bieden aan de wijkwinkel. De wijkwinkel die tijdelijk aan de Van Hetenstraat was gevestigd zal zijn definitieve plek in de Graaf Florishof hebben. Daar zal naast informatie over wonen, zorg en welzijn ook informatie over de Wet Maatschappelijke ondersteuning en informatie over arbeidsparticipatie en ondernemen beschikbaar zijn. Ontmoeten Om bewonerscontacten in allerlei uitingen te faciliteren in het centrumgebied zal er aandacht zijn voor voorzieningen om elkaar te kunnen ontmoeten. Dat kan gaan om een informatiepunt voor iedereen dat zowel fysiek als digitaal te bereiken is (de wijkwinkel is daarvoor bedoeld) door toevoeging van een horecavoorziening in de Graaf Florishof, alsook het creëren van ontmoetingsplekken op een aantal locaties in de buurt, (zoals bijvoorbeeld zitjes of een ontmoetingsplek bij het Mariënburghplein). Het te ontwikkelen Keizerspark zal hierbij ook een belangrijke functie gaan vervullen. In samenwerking met bewoners zullen de ontmoetingsplekken worden ingericht. Het huidig winkelcentrum is een favoriete verzamelplek voor jongeren. Je kunt het zo organiseren dat het voor jongeren nergens meer aantrekkelijk is om te verblijven. Dat is niet wenselijk. Naast ontmoediging hoort ook stimulering. Bij de inrichting van ontmoetingsplekken in de buurt zal ook worden nagedacht over hoe je een plek in de buurt geschikt kunt maken voor jongeren (bijvoorbeeld door koppeling aan een centralere plek voor de markt in het centrumgebied). Een beperkte vorm van een overkapping is dan wenselijk om ook bij slecht weer dit toegankelijk te houden. Het geeft de professionals in de wijk (politie, jongerenwerk) ook de mogelijkheid om de jongeren niet simpelweg weg te sturen maar naar dit alternatief te verwijzen. Speel- en recreatieplekken in de buurt Mede gelet op het (toekomstige) vertrek van de verschillende scholen binnen het centrum gebied en het daarmee verdwijnen van de huidige speelplekken op de schoolpleinen, is het in het kader van de leefbaarheid voor gezinnen met (kleine) kinderen van het grootste belang dat bij de nadere invulling van het centrumgebied naast recreatieplekken voor


ouderen, ook rekening wordt gehouden met veilige, schone, vandalismebestendige en veilig bereikbare speel/recreatieplekken voor (kleine) kinderen en jongeren. Kunst in de wijk Ten behoeve van de wijkvernieuwing wordt gebruik gemaakt van de diensten van de cultuurmakelaar, die een aantal projecten zal initiëren in de buurt en bestaande evenementen worden voortgezet (o.a. Krasse Kunsten). Bij het eventueel fysiek (ver)plaatsen van kunstobjecten in de buurt zullen bewoners of de jeugd direct betrokken worden. Daarbij zal aandacht zijn voor kunstobjecten die vandalismebestendig en onderhoudsvriendelijk zijn. In dit kader vragen bewoners om rehabilitatie van het kunstwerk “Open Lesruimte”.

Winkelstrip Mariënburgplein De winkeliers op het Mariënburghplein beschikken weliswaar over een eigen klantenkring, maar om een goede marktpositie in de toekomst te houden, mede doordat de bereikbaarheid vanaf de hoofdwegenstructuur door de afsluiting in de Karel de Grote laan is verminderd, is een

kwaliteitsimpuls voor de winkelstrip van belang. Daarbij wordt o.a. gedacht aan het verbeteren van het plein in relatie tot het nieuwe Keizerspark en de veranderingen in de wegenstructuur. Hoe dit er komt uit te zien zal in een uitvoeringsproject verder worden uitgewerkt. Verder is er in mei 2008 een nieuwe trekker met aanvullend aanbod geopend (in de vorm van de Zuivelwinkel Melk en Meer in het voormalige informatiecentrum van Hanzewonen). Verkeer Om Keizerslanden-Centrum als verblijfsgebied verkeersveilig te maken en de overlast van doorgaand en bezoekend verkeer zo veel mogelijk te beperken, zullen een aantal samenhangende maatregelen worden genomen in het centrumgebied. Deze maatregelen zijn voor zover het de (aansluitingen op de) hoofdstructuur betreft gebaseerd op het Verkeersplan Keizerslanden. Voor zover het de wegenstructuur in het gebied betreft, zullen in het kader van dit vernieuwingsplan voorstellen worden gedaan die vervolgens worden uitgewerkt in een aantal uitvoeringsprojecten. Realiseren van de afsluiting van de Karel de Grotelaan ter plekke van het winkelcentrum Om het besluit tot afsluiting van de Karel de Grotelaan uit te voeren, zullen eerst maatregelen tegen sluipverkeer zijn genomen (zie Verkeersplan). De afsluiting van de Karel de Grotelaan ter plekke van het winkelcentrum zal zoveel mogelijk plaatsvinden in relatie met de sloop van de Roelandflat. De snackbar en de videotheek blijven dan bereikbaar, er bestaat de mogelijkheid om tijdelijke parkeerplaatsen te realiseren en het winkelcentrumproject zal daarna de definitieve inrichting van het gebied opleveren. Verkeersafwikkeling De wegen in het centrumgebied kunnen worden omschreven als bestemmingswegen. Het is dus niet de bedoeling dat de wegen als hoofddoel doorgaand (auto)verkeer moeten verwerken. De wegen zullen dan ook zodanig in samenhang worden gerealiseerd dat doorgaand verkeer zoveel mogelijk zal worden gehinderd. Op basis van het Verkeersplan Keizerslanden zullen daartoe de volgende maatregelen worden getroffen:


- Van Hetenstraat (Noord): ter plekke zal in samenhang met de herontwikkeling van het winkelcentrum een parkeerplein worden ontwikkeld, waarop het autoverkeer te gast is. Doordat het autoverkeer ter plekke over de parkeerplaats moet rijden wordt een sluipverkeer-remmende werking gezien, waardoor deze straat niet de radiaalfunctie van de Karel de Grotelaan overneemt..

- Ludgerstraat/Splithofstraat: op deze straten zullen verkeersremmende maatregelen worden uitgevoerd in overleg met de omwonenden. Gedacht wordt hierbij aan verhoogde plateaus ter hoogte van de kruisingen (met o.a. de Keurkampstraat). Hiermee zal ook in dit weggedeelte worden voorkomen dat de functie van radiaal wordt overgenomen van de Karel de Grotelaan.

In het kader van de vernieuwing van het centrumgebied zal het gedeelte van de Karel de Grotelaan tussen het winkelcentrum en het Mariënburghplein worden omgevormd tot een parkgebied. In dit nieuwe Keizerspark zal de doorgaande fietsroute vanuit Steenbrugge naar de binnenstad worden aangelegd. Hoe dit park er precies uit komt te zien zal in een uitvoeringsproject nader worden uitgewerkt. Om de Van Hetenstraat niet verder te belasten zal een zuidelijke verkeersroute naar het winkelcentrum worden gerealiseerd in de vorm van een lus met één-richtingverkeer, die vanaf het Mariënburghplein, via een verbinding met de Meiboomstraat, de Graaf Florisstraat terug gaat op een versmalde Karel de Grotelaan ter plekke gesitueerd aan de westzijde (langs de Karel de Grotelaan-flat en Ludgerus). Daarmee wordt de goede ontsluiting van deze laatste twee woongebouwen behouden en blijft de orëntatie van Ludgerus onveranderd en zullen parkeeroplossingen ook aan de zijde van de Karel de Grotelaan worden gezocht. Om het door bewoners gevreesde sluipverkeer in de Bernholdstraat te voorkomen zal in deze straat een onderbreking voor het autoverkeer worden gerealiseerd tussen de Varlarstraat en de Eleonorastraat. Inrichting wegen Alle wegen in het centrumgebied zijn of blijven 30km-wegen en zullen als zodanig worden ingericht. Daarbij staan de uitgangspunten voor Duurzaam Veilig Verkeer voorop. Door het gebied zullen diverse wandelroutes worden aangelegd o.a. naar de omliggende wijkdelen.

Openbaar vervoer De bus vanuit Diepenveen en toekomstig Steenbrugge zal een goede route moeten krijgen naar het centrum van Deventer. Daarbij kan de bus niet meer over de knip in de Karel de Grotelaan. Met provincie en Connexxion worden alternatieven besproken. Belangrijke punten waar de bus een halte moet krijgen of houden zijn Humanitas, Winkelcentrum en Ludgerus. Gedacht wordt om de bus vanuit Karel de Grotelaan Noord, af te laten slaan naar de Lebuinuslaan (met haltering ter hoogte van het huidige Humanitas) en vervolgens de bus via de Ludgerstraat te leiden naar de Van Lithstraat (met haltering bij Ludgerus). Parkeren Het parkeren bij het winkelcentrum dat door bewoners als knelpunt wordt ervaren vraag bijzondere aandacht. Het opgestelde Verkeersplan Keizerslanden geeft hiervoor de uitgangspunten. In dit Verkeersplan is aangegeven dat voor de uitbreiding van het winkelcentrum volgens de geldende normen voldoende parkeerplaatsen in het plangebied zullen worden gerealiseerd. Ook zullen in het hele centrumgebied parkeerplaatsen die vanwege de vernieuwing verdwijnen elders in het centrumgebied weer terug komen (1 op 1 terug). Er is tevens aandacht voor voldoende parkeerfaciliteiten voor de bewoners en de instellingen in het plangebied van het winkelcentrum. Gebouwde parkeervoorzieningen krijgen in principe een aanrijroute vanaf de hoofdwegenstructuur. Er wordt van een gelijk parkeerregime in het hele plangebied uitgegaan. Vooralsnog wordt dat gratis parkeren. In het kader van het winkelcentrumproject wordt in een (stedenbouwkundig) programma van eisen een totale capaciteit voor parkeerplaatsen opgenomen, bij de geplande uitbreiding van max. 5000m2 winkeloppervlak en bij de nieuwbouw van woningen in het winkelcentrum (1 op 1 terugbouwen van woningen ter vervanging van de te slopen woningen).


5.3. Vernieuwingsopgave: hoe bereiken we ons doel? Aan de hand van een plankaart en een beschrijving per onderscheiden deelgebied zal de vernieuwingsopgave worden uitgewerkt. Er zal worden ingezet op het verbeteren van de leefbaarheid in de wijk. Daartoe zullen een aantal sociale en economische projecten worden uitgevoerd en zal worden geïnvesteerd in de openbare ruimte door o.a. gericht een aantal ontmoetingsplekken en speelplekken te realiseren. De inrichting van de openbare ruimte zal een impuls krijgen door het maken van een centraal park in het gebied: het Keizerspark. De inrichting van dit park wordt met bewoners bepaald. Er zal een beeldkwaliteitplan worden uitgewerkt. Verder zal in het gehele centrumgebied de openbare ruimte “op orde” worden gebracht (zowel door snelle maatregelen als door een meer structurele aanpak) en zal het Mariënburghplein worden gereconstrueerd. Een aantal nieuwbouwprojecten zullen de komende jaren hun beslag krijgen om de differentiatie van woningen in het gebied en het aanbod aan voorzieningen te verbreden. Er zullen de komende jaren verkeersmaatregelen worden uitgevoerd. Daarbij zal op korte termijn al met enkele snelle maatregelen worden begonnen om de grootste ergernissen op te heffen. Vervolgens zal per verkeersmaatregel een uitwerking plaatsvinden, waarbij bewonersvertegenwoordigers worden betrokken. Het parkeren in en rond het winkelcentrum zal conform het verkeersplan worden uitgevoerd al dan niet als onderdeel van het winkelcentrumproject. Voor zover mogelijk zal al op korte termijn begonnen worden met een aantal aanpassingen in de buurt. De planning daarvan is in het volgende hoofdstuk “fasering en aanpak” opgenomen.


5.4. Plankaart Keizerslanden - Centrum De vernieuwingsopgave kan worden vertaald in een plankaart voor Keizerslanden-Centrum. Deze plankaart is in de bijlage op A3-formaat toegevoegd. In deze plankaart is op schematische wijze aangegeven in welke richting de wijkvernieuwing zich beweegt. Hierbij zijn de gewenste accenten globaal aangegeven. Deze dienen als basis voor de verdere uitwerking in concrete plannen.


5.5. Uitwerkingen per deelgebied De vernieuwingsopgave zoals hiervoor globaal weergeven in de plankaart wordt hierna vertaald in concretere stappen per deelgebied. In het volgende hoofdstuk worden deze stappen vertaald naar concrete projecten. Deelgebied Winkelcentrum In dit deelgebied zal door het Woonbedrijf ieder1 de Roelandflat worden gesloopt (planning eind 2009). Met de oorspronkelijke bewoners is een sociaal plan afgesproken die per 1 januari 2007 is ingegaan. Sindsdien zijn een deel van de bewoners al verhuisd. De Karel de Grotelaan ter hoogte van het winkelcentrum (vanaf het Margijnenenk tot aan de Graaf Florisstraat) zal als straat worden afgesloten. De snackbar en videotheek blijven bereikbaar totdat de uitvoering van het vernieuwde winkelcentrum gestalte krijgt. Ter plekke kunnen ook tijdelijke parkeerplaatsen worden gesitueerd. Dit wordt vervolgens samen met de vrijkomende locatie van de Roelandflat de bouwlocatie van de uitbreiding van het winkelcentrum. Met de ontwikkelaar van het winkelcentrum wordt een plan gemaakt voor een nieuw winkelcentrum Keizerslanden, dat voldoet aan de eisen van de tijd en dat ten opzichte van het winkelcentrum nu twee keer zoveel winkeloppervlakte zal krijgen. Ook zullen hier 1 op 1 woningen worden gebouwd (aantal sloop = aantal nieuwbouw) Volgens planning zal het winkelcentrum in 2011 worden opgeleverd. Naast de goede inpassing van de bestaande bouw (vooral de twee koopflats) is ook een goede ruimtelijke inpassing van de parkeervoorziening voor het winkelcentrum van belang.


Deelgebied Graaf Florishof en schoollocaties In dit deelgebied is medio 2007 begonnen met de bouw van de Graaf Florishof (86 woningen plus voorzieningen zoals de wijkwinkel). Medio 2009 zal dit wooncomplex worden opgeleverd. Zodra de Panta Rhei school in Oranjekwartier klaar is, naar verwachting in 2009, zullen de scholen op de oude locatie aan de Van Hetenstraat worden gesloopt. Woonbedrijf ieder 1 zal conform afspraak hier circa 80 zogenaamde grondgebonden woningen realiseren, passend bij het woonmilieu “stadswijk”. Naar verwachting is de start bouw van deze woningen in 2011. Opgave bij deze nieuwbouw is de samenhang in bebouwing en passendheid in hun omgeving. In deze omgeving zal ook de situering zijn van een speelplek voor kinderen en vervanging van bosschage. Voor de ontsluiting van deze nieuwbouw wordt een verkeersroute aangelegd in de vorm van een lus met één-richtingverkeer, die van het Mariënburghplein, via een verbinding met de Meiboomstraat, de Graaf Florisstraat terug gaat op een versmalde Karel de Grotelaan ter plekke gesitueerd aan de westzijde (langs Karel de Grotelaan-flat en Ludgerus).


Deelgebied Verzorgingstehuis Ludgerus In dit deelgebied zal de omgeving van Ludgerus worden getransformeerd naar een park (zie deelgebied Keizerspark). Vanaf Ludgerus zal een veilige route worden ontwikkeld naar het winkelcentrum Keizerslanden en de winkelstrip aan het Mariënburghplein. Er zal een bushalte gesitueerd blijven bij Ludgerus, maar na besluitvorming over de definitieve busroute waarschijnlijk aan de Ludgerstraat in plaats van de Karel de Grotelaan.Ontsluiting van Ludgerus blijft aan de (versmalde) Karel de Grotelaan. De winkelstrip Mariënburghplein wordt niet alleen aantrekkelijker gemaakt door de inmiddels gerealiseerde Zuivelwinkel, waar naast zuivel ook toeristische wandel- en fietsroutes naar het Deventer buitengebied worden aangeboden, maar ook door de reconstructie van het plein (zie Verkeersplan Keizerslanden).


Deelgebied Bernholdstraat en omgeving In dit deelgebied zal zich geen wijziging in de woningvoorraad voordoen in de looptijd van dit vernieuwingsplan. Door de verandering van het Landsherenkwartier zal de directe verbinding met deze buurt verdwijnen. In dit deelgebied zal vooral worden ingezet op de verbetering van de woonomgeving en de leefbaarheid, waarbij ook samengewerkt zal worden met initiatieven uit de wijkaanpak (bestaande taakgroep). Om de snelheid en de hoeveelheid van het doorgaande verkeer te remmen zal in de Bernholdstraat een aanpassing van de straat plaatsvinden in de vorm van een passage, waardoor in het gebied tussen de Eleonarastraat en de Varlarstraat een binnenhof ontstaat met behoud van de fraaie bomen ter plekke. Er zal ook aandacht zijn voor parkeren rondom Het Open Hof


Deelgebied Keizerspark Dit deelgebied bestaat uit de inrichting van het nieuwe Keizerspark op de plek waar een deel van de Karel de Grotelaan loopt. Het Keizerspark is een centrale ontmoetingsruimte voor Keizerslanden-Centrum, waarin diverse verblijfsfuncties kunnen worden ontwikkeld. Doelstelling wordt: het groene verbindende hart van een nieuwe buurt: Keizerslanden-Centrum. Daar waar je mensen kunt ontmoeten, waar je dingen kunt ontdekken (o.a. in de vorm van kunst) en waar je kunt ontspannen en spelen. Het idee is om de inrichting van het park via de systematiek van Community Planning te ontwikkelen. Bij de ontwikkeling van het multifunctionele Keizerspark zullen de bewoners van het centrumgebied daarbij nauw betrokken worden bij het ontwerp en de planvorming van de inrichting, natuurlijk binnen de daarvoor beschikbare middelen. Hierbij wordt ook nadrukkelijk gekeken naar goede inpassing van de huidige tuintjes bij de Karel de Groteflat en behoud van bomen in het gebied.


6 Fasering en aanpak In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de uitvoeringsprojecten naar aanleiding van de geformuleerde vernieuwingsopgave in het voorgaande hoofdstuk, alsmede een indicatie van de geplande planvorming, de initiatiefnemer/trekker en de realisatie van deze projecten. Inleiding Om de vernieuwingsopgave voor Keizerslanden-Centrum zoals geformuleerd in het vorige hoofdstuk gestalte te geven in de komende jaren onderscheiden we een aantal projecten die zullen worden uitgevoerd. Het betreft zowel fysieke projecten als sociale en economische projecten. In dit hoofdstuk wordt aangegeven welke projecten de eerste 5 jaren worden opgestart en wordt een doorkijk gegeven naar de daarop volgende periode door een beeld te geven van projecten op de middellange termijn. Fysieke uitvoeringsprojecten Binnen het centrumgebied Keizerslanden onderscheiden we een aantal deelprojecten, namelijk het winkelcentrum, de Graaf Florishof, de schoollocaties Van Hetenstraat, de herinrichting Karel de Grotelaan, verkeersmaatregelen in de Van Hetenstraat en Ludgerstraat, het Ludgergroen, eventuele corporatieprojecten en daarnaast o.a. wijkwinkel en een pilot woonservicezone. Hierna worden deze projecten beschreven. Winkelcentrum Keizerslanden Belangrijke bepalende ontwikkeling met een uitstraling naar de rest van het centrumgebied en een belangrijke pijler voor de totale wijkvernieuwing van Keizerslanden is de herontwikkeling van het winkelcentrum Keizerslanden. De gemeente heeft een aantal uitgangspunten vastgesteld voor de herontwikkeling van het winkelcentrum: een maximale uitbreiding van 5000m2 winkeloppervlakte, uitbreidingsrichting naar de huidige Roelandflat, afsluiting van de Karel de Grotelaan ter plekke, de aanleg van een fietsenstalling en tegemoetkomen aan een aantal bewonerswensen, zoals toegankelijkheid, overlast, parkeersituatie etc. Bovendien worden concrete verkeersmaatregelen voorgesteld voor de Van Hetenstraat, De Ludgerstraat/Splithofstraat en in het verlengde daarvan de Graaf Florisstraat en de Bernholdstraat.

De herontwikkeling van het winkelcentrum is een afzonderlijk uitvoeringsproject dat tot stand zal komen binnen de kaders van dit Vernieuwingsplan. Planvorming: 2009/2010 Realisatie: 2011/2012 Trekker: Multi Vastgoed i.s.m. WB1 en gemeente Graaf Florishof Lopend project is de bouw van de Graaf Florishof door Woonbedrijf Ieder1. De oude opstallen op het bouwterrein zijn inmiddels begin 2007 gesloopt en de nieuwbouw van dit project is medio 2007 van start gegaan. Het betreft 86 woningen, waarvan een deel zorgwoningen, en een aantal functies zoals een café, dagbehandeling voor ouderen, een bibliotheekfiliaal en de wijkwinkel. De woningen hebben eigen parkeerplaatsen onder het gebouw. Start bouw: 2007 Realisatie: Medio 2009 Trekker: WB1 Keizerspark De huidige Karel de Grotelaan heeft een zeer breed profiel (nog afkomstig van de tijd waarin Steenbrugge een wijk met 10.000 woningen zou worden). In de Kroon van Deventer is aangegeven dat het wegprofiel versmald zou kunnen worden om ruimte te geven aan een beter ingerichte openbare ruimte. Door de versmalling van de Karel de Grotelaan komt er ruimte beschikbaar om het centrale verblijfsgebied van de buurt in te richten. Er wordt een inrichtingsplan opgesteld in nauw overleg met de bewoners. Planvorming: 2010 Realisatie: 2011/2012 Trekker: gemeente Verkeersmaatregelen Verkeersplan Het afzonderlijke Verkeersplan Keizerslanden voorziet ook in de aanpassing van een aantal wegen in het centrumgebied, o.a. als gevolg van de afsluiting van de Karel de Grotelaan. Deze uitwerking van de verkeersmaatregelen zal in overleg met bewonersvertegenwoordigers worden opgesteld en vervolgens worden uitgevoerd. Daarbij kan het gaan om snelle maatregelen of maatregelen van meer structurele aard. Planvorming: start in 2009 Realisatie 2010/2011/2012 Trekker: gemeente


Schoollocaties Van Hetenstraat De scholen aan de Van Hetenstraat komen beschikbaar wanneer de Panta Rhei de nieuwbouw betrekt aan de Willem de Zwijgerlaan in het Oranjekwartier (verwachting in 2009). Het ligt in de bedoeling om hier woningbouw te realiseren in het woonmilieutype “stadswijk”. Planvorming: start in 2009 Realisatie: 2011/2012 Trekker: WB1 i.o.m. gemeente Ludgergroen Locatie waar het groen heringericht gaat worden. Planvorming: 2009/2010 Realisatie: 2010/2011 Trekker: gemeente Pilot Woonservicezone Keizerslanden In het kader van de visie Wonen, zorg en welzijn wordt gewerkt aan het plan van aanpak woonservicezone Keizerslanden waarbij ook de instellingen in het centrumgebied betrokken zijn. Doel: een vraaggerichte sluitende zorginfrastructuur en het zo lang mogelijk zelfstandig kunnen blijven wonen in de eigen woning. Realisatie: 2009/2010 Trekker: WB1 i.o.m. gemeente Wijkwinkel Keizerslanden De wijkwinkel is voorlopig gehuisvest aan de Van Hetenstraat maar zal na oplevering van de Graaf Florishof daar een plekje krijgen. In de informatievoorziening rondom de wijkvernieuwing kan de wijkwinkel een informerende rol spelen. Gekeken wordt of er nog functies aan het concept kunnen worden toegevoegd, zoals zorgloket en werkwinkel. Realisatie: Medio 2009 Trekker: gemeente Sociale uitvoeringsprojecten Fonds Klavertje Vier Budgetten voor de beste ideeën voor projecten waarin verschillende groepen elkaar tegenkomen. Ideeën worden gehonoreerd als er tenminste twee groepen met elkaar samenwerken: jong, oud, zwart, wit etc. Realisatie: 2009/2010 Trekker: WB1

Cultuurproject Centrumgebied Culturele en kunstzinnige activiteiten (o.a. Keizerskunsten) ter bevordering van de sociale cohesie in de buurt in overleg met de cultuurmakelaar van Deventer als onderdeel van het sociaal programma Keizerslanden. Realisatie: 2009/2010 Trekker: WB1 i.s.m. cultuurmakelaar Beheerplan voor centrumgebied De openbare ruimte moet aantrekkelijk zijn voor alle bewoners en uitnodigen tot ontmoeting en schoon, heel en veilig zijn, zodat bewoners trots zijn op hun buurt en medeverantwoordelijkheid voelen voor de leefbaarheid. Daartoe wordt een concreet beheerplan opgesteld (met o.a. positieve profilering buurt, aanpak woongedrag, aanpak vervuiling, handhaven en vergroten veiligheid, en klachtenafhandeling); Inzet buurtbeheer. Inzet cleanteam Cambio. Realisatie: 2009 Trekker: WB1 of gemeente Inrichting WMO-loket in wijkwinkel In de wijkwinkel wordt het zogenaamde WMO-loket verder ingevuld. Realisatie: 2009 Trekker: gemeente Huisbezoek-Plus In heel Keizerslanden worden op korte termijn circa 600 huisbezoeken afgelegd. Huisbezoek Plus is een methodiek die bewoners activeert en ondersteunt bij het benutten van kansen en mogelijkheden om de sociaal-maatschappelijke positie te verbeteren. Daarnaast is het ook een methodiek om bewoners die dat nodig hebben snel en effectief in contact te brengen met hulp- en dienstverlenende instanties. Daarbij kan het gaan om het voor het eerst tot stand brengen van een hulp- of dienstverleningscontact óf het herstellen van een verbroken contact. In het centrumgebied van Keizerslanden zullen 50 huisbezoeken worden gepland.. Realisatie: 2008/2009 Trekker: WB1


Economische uitvoeringsprojecten Spreekuur Startende ondernemers Opzet van een ondernemershuis in Deventer wordt gekoppeld aan de inrichting van een spreekuur en inzet van arbeidsadviseurs, mogelijk gekoppeld aan de wijkwinkel aan de Graaf Florisstraat, die voor heel Keizerslanden een functie gaat vervullen op het gebied van dienstverlening ten behoeve van arbeidsparticipatie en buurteconomie. . Realisatie: Eind 2008/Begin 2009 Trekker: WB1 i.s.m. gemeente Buurtwerkplaats/Werkplein In samenwerking met buurtbeheerbedrijf Cambio is een (tijdelijke) buurtwerkplaats/werkplein ingericht aan de Karel de Grotelaan/Meiboomstraat. Is begin 2009 al gerealiseerd Trekker: WB1 i.s.m. Cambio Zuivelwinkel Marienburgplein Het inrichten van een zuivelwinkel in het pand waar nu het informatiepunt van Woonbedrijf ieder1 is gevestigd. In de nieuwe zuivelwinkel is melk, kaas annex toeristische uitvalbasis voor wandel en fietstochten van stad naar platteland. Is in 2008 al gerealiseerd Trekker: Cambio i.s.m. WB1


7 Communicatie/Participatie Algemeen De algemene doelstelling van communicatie bij de uitvoering van de wijkvernieuwing is het attenderen van de betrokken partijen op de wijkvernieuwingsprocessen en eenduidige informatieverstrekking over de concrete invulling van deze vernieuwingsprocessen. De inhoud, de achtergrond en het proces van wijkvernieuwing moet bij alle relevante doelgroepen bekend zijn. Verder is communicatie gericht op het begrip kweken bij betrokkenen voor de noodzaak van de vernieuwingsprocessen om deze ook daadwerkelijk uit te kunnen voeren. Betrokkenen moeten een dusdanig(e) houding en begrip krijgen voor de noodzaak van de invulling van de wijkvernieuwing, dat men bereid is mee te werken aan de verandering van de oude situatie naar de nieuwe. De doelstelling van participatie is de bewoners maximale invloed te geven op de inrichting van hun woon- en leefomgeving. Gemeente en corporatie geven de bewoners en instellingen de ruimte om hun verantwoordelijkheid ten aanzien van de inrichting van de eigen woon- en leefomgeving te kunnen nemen. Door de inbreng van hun ervaringsdeskundigheid verbetert de kwaliteit van de plannen. Hiermee wordt de basis gelegd voor grotere betrokkenheid van bewoners bij hun directe leefomgeving. Participatie wil echter niet zeggen dat bewoners het laatste woord hebben over alle aspecten van wijkvernieuwing, maar participatie dient wel een dominante plaats in te nemen. Bewoners moeten hun inbreng terugzien in het eindresultaat.

Wat is er tot nu toe gebeurd ten aanzien van Keizerslanden-Centrum? Om van een vernieuwingsplan tot een succesvolle uitvoering te komen, is het belangrijk om met open vizier met alle betrokkenen te praten en verder te kijken dan de eigen schutting. Daarom heeft de gemeente ook al in een vroeg stadium bewoners en professionele partijen geïnformeerd en gevraagd mee te denken over het vernieuwingsplan. Op 9 januari 2007 is een eerste bijeenkomst georganiseerd waar een 300-tal bewoners uitleg hebben aangehoord over het proces van tot stand koming en de stand van zaken tot op dat moment. De mogelijkheid bestond om inbreng te leveren op de thema’s van het vernieuwingsplan. Bovendien is een bewonersklankbordgroep in het leven geroepen. In maart 2007 is het nodige gepubliceerd over de vaststelling van de uitgangspunten voor het winkelcentrumproject. En in mei 2007 is het Keizerslanden-magazine verschenen, met o.a. informatie over het centrumgebied en enkele projecten daarin. Ook is de Keizerslanden-website gelanceerd, (www.keizerslandenvernieuwt.nl) waar de stand van zaken van de wijkvernieuwing in de verschillende buurten van Keizerslanden kan worden opgezocht. Wat gaan we de komende periode doen ten aanzien van communicatie en participatie?

1) Voor Keizerslanden-Centrum zal in navolging van de andere buurten in Keizerslanden regelmatig een nieuwsbrief verschijnen met daarin de voortgang van de verschillende projecten zoals in dit vernieuwingsplan genoemd.

2) Door de gemeente en het Woonbedrijf ieder1 zal met de bewonersklankbordgroep zal een participatieconvenant worden gesloten, waarin een aantal zaken worden geregeld, zoals de mate van participatie bij planvorming, de ondersteuning van de bewonersgroep, informatievoorziening naar bewoners in het centrumgebied etc.

3) Per project (zie vorig hoofdstuk) zal ook communicatie plaatsvinden en worden bewoners betrokken bij de ontwikkelingen. Voor het winkelcentrumproject is inmiddels een bewonerswerkgroep actief.

4) Regelmatig zullen bijeenkomsten in de buurt worden georganiseerd om plannen toe te lichten.

5) In de buurt bevindt zich ook de wijkwinkel, dat als informatiecentrum voor de wijkvernieuwing is ingericht.

De bewonersklankbordgroep dringt aan op dat gedurende het gehele proces van buurtvernieuwing overleg met de bewoners zal worden gevoerd.


COLOFON Het vernieuwingsplan centrumgebied Keizerslanden is een uitgave van de gemeente Deventer in samenwerking met Woonbedrijf ieder1 en een bewonersvertegenwoordiging verenigd in de Klankbordgroep Centrumgebied Keizerslanden. Diverse andere partijen in het centrumgebied zijn ook betrokken bij de totstandkoming. Het vernieuwingsplan is behandeld en goedgekeurd door het college van B&W van de gemeente Deventer. Met deze goedkeuring heeft de gemeente Deventer het vernieuwingsplan vastgesteld als ontwikkelingskader voor het centrumgebied Keizerslanden (PM: dit is al een voorschot op de definitieve tekst). Dit vernieuwingsplan is vastgesteld door het college van B&W van Deventer op PM. Vormgeving Gemeente i.s.m. PM Eindredactie Gemeente Deventer Fotografie o.a. Moric van der Meer Oplage 450 stuks

gfedcb Raad Programma: gfedc OR 07. Wonen en herstructurering Weth. Swart - Deventer · B & W d.d.:...

Documents

Transcript of gfedcb Raad Programma: gfedc OR 07. Wonen en herstructurering Weth. Swart - Deventer · B & W d.d.:...