THEMA: RIOLERING / POMPEN

41Installatie XL

December 2013

WONINGCORPORATIE

Gaswarmtepomp - Tapwaterbereiding - Legionella

In korte tijd zijn in nieuwe woonzorgcomplexen

in Hoogeveen en Meppel drie gasmotorgedreven

warmtepompen geplaatst. Het gaat om toestellen van

Reduses uit Nijkerk. Het Nederlandse bedrijf ontwik-

kelde een warmtepomp waarvan de compressor

wordt aangedreven door een motor, een gasmotor om

precies te zijn. “Het is eigenlijk een gewone automotor

van VW die op gas loopt,” vat directeur Aart van den

Hoorn van de Energieconcept, dochter van woning-

corporatie Woonconcept samen.

Woonconcept is eigenaar van diverse zorgcomplexen

in het gebied en leverde onlangs het Jannes van der

Automotor drijft

warmtepomp aan De gaswarmtepomp rukt op in Drenthe. Woningcorporatie Woonconcept kiest in grote gebouwen

steeds vaker voor een warmtepomp met gasmotor. Het grote voordeel zit ‘m in de afgegeven

watertemperatuur van 70 graden waarmee ook tapwaterbereiding mogelijk is.

Door Richard Mooi

Sleedenhuis op in Hoogeveen. Een voorbeeld van

kleinschalige zorg, met 30 huurappartementen en

7 zorgafdelingen voor meerdere bewoners. Vier

vleugels die samen komen in een centraal atrium, het

ontmoetingscentrum van het gebouw. De huurder van

het woonzorggebouw, de overkoepelende zorginstel-

43Installatie XL

December 2013

WONINGCORPORATIE

Installatie XL

December 2013 43

ling NNCZ, had naast de warmtevraag ook een koelbe-

hoefte en zo werd samen met installateurs Van Dorp

en Ten Kate door Energieconcept naar een duurzaam

systeem gekeken. Een elektrische warmtepomp ligt

in zo’n situatie voor de hand. Lagere energierekening

in de winter en vrijwel gratis koeling in de zomer door

koude uit de warmtekoude-opslag (wko).

Geen circulatienet

Het is een beproefd installatiesysteem dat Energie-

concept de afgelopen jaren in diverse (zorg)gebouwen

heeft laten installeren. Maar één ding gaat niet zo

goed bij een elektrische warmtepomp: de tapwater-

bereiding. De warmtepomp levert laagtemperatuur

warmte die uitstekend geschikt is voor vloerverwar-

ming, maar voor tapwater is een tweede circulatienet

nodig op hoogtemperatuur waarvoor cv-ketels worden

geplaatst, legt Van den Hoorn uit. Toen duidelijk werd

dat Reduses aan een warmtepomp met gasmotor

werkte, was er duidelijk interesse vanuit Drenthe. Een

gasmotoraangedreven warmtepompsysteem heeft

een belangrijk voordeel: het koelwater van de motor

en de warmte uit het verbrandingsproces wordt benut

en zo levert het apparaat standaard cv-water van 70

graden zodat een tweede hoogtemperatuur circulatie-

net voor warmtapwater achterwege kan blijven.

En zo kwam in het Jannes van der Sleedenhuis een

afgiftesysteem gebaseerd op 70/40 graden. Met deze

watertemperatuur is het meteen mogelijk via afle-

versets in de woningen en op de gesloten afdelingen

warm tapwater te bereiden. “Je hebt minder leidingen

nodig,” schetst Van den Hoorn als bijkomend voor-

deel. Bovendien maakt de warmtepomp met gasmo-

tor meer draaiuren dan een elektrische warmtepomp.

Immers zomers is er ook behoefte aan warmtapwater.

Reinwaterkelder

Als derde voordeel noemt Van den Hoorn de lagere

belasting van het bronsysteem, de wko. Er wordt

minder warmte uit de bron onttrokken en in woonge-

bouwen helpt dat om een bodembalans te houden.

“In woongebouwen heb je een relatief grote warm-

tevraag en maar een kleine koelvraag. De bron is bij

een elektrische warmtepomp dan snel in onbalans.”

Meestal wordt dan met drycoolers, of zonnecollec-

toren in de zomer extra energie in de bodem gestopt

om toch op een verplicht balans uit te komen. Met

de gasmotorgedreven warmtepomp is dit niet of veel

minder nodig. Overigens is dat aspect van onbalans

nu net bij het Jannes van der Sleedenhuis niet aan de

orde. Als bron fungeert namelijk een reinwaterkelder

van de Waterleidingmaatschappij Drenthe. In verwar-

mingbedrijf wordt het in de reinwaterkelder gebuf-

Aart van der Hoorn, directeur Energieconcept: “Het is eigenlijk een gewone automotor van Volkswagen die op gas loopt.”

Atrium van het zorgcomplex.

Een gang in het zorgcomplex.

“We hebben er echt alles

aangedaan om het gebouw

legionellavrij te houden”

Installatiefeiten

Gasmotor aangestookte warmtepomp

Merk: Reduses

Koudemiddel: R134a

Afgegeven vermogen: 267 kW (bij 70/40°C)

Door compressor afgegeven warmte: 181 kW

Motorvermogen: 53,9 kW

Koelwarmte motor: 86 kW

Overige installaties

HR-ketels: 6x Remeha Quinta (elk 115 kW)

Vloerverwarming: Riho (10.000 m2)

Installatie XL

December 2013 45

WONINGCORPORATIE

ferde drinkwater maximaal 1 graad afgekoeld. In de

zomer wordt juist het water in de reinwaterkelder met

maximaal een halve graad in temperatuur verhoogd.

De regionale netwerkbeheerder Rendo is eigenaar van

het systeem en levert het bronwater van gemiddeld

10-12 graden in de technische ruimte aan.

In korte tijd nam Woonconcept drie gasmotorwarmte-

pompen van Reduses in gebruik. Alle drie in zorgin-

stellingen, waaronder het in september opgeleverde

Jannes van der Sleedenhuis in Hoogeveen. Er zijn nog

twee in bestelling voor het nieuwe scholencomplex

Ezinge in Meppel . Hoewel Woonconcept goede erva-

ringen heeft met de gasmotor warmtepomp merkt

Van den Hoorn dat installateurs toch nog terughou-

dend zijn bij de techniek. Want naast de warmtepomp

zijn er ook nog 6 hr-ketels als backup. “Het systeem is

redundant uitgevoerd,” zegt Van den Hoorn. Eigenlijk

staan er teveel hr-ketels opgesteld. De relatief lage

prijs van de gaswandketels maakt dat de installateur

voor maximale zekerheid kiest, want die wil bij uitval

van de warmtepomp niet dat bewoners in de proble-

men komen.

Van den Hoorn vindt het eigenlijk onnodig. “Bij een

gewone grote cv-ketel plaats je ook geen backup.” De

rest van de installatie in het zorggebouw is relatief

eenvoudig. In de appartementen is gekozen voor eigen

mechanische afzuiging met natuurlijke toevoer. In de

7 woonpaviljoens zijn wel centraal opgestelde lucht-

behandelingkasten geplaatst, met warmteterugwin-

ning. Overal ligt vloerverwarming/koeling. Voor grote

raampartijen zijn nog extra convectoren of radiatoren

geplaatst.

RegeneratieoplossingenDe gasmotorgedreven warmtepomp van Reduses is

ontwikkeld op aandringen van moederbedrijf Instal-

lect. Dit installatieadviesbureau liep in gebouwen met

een relatief grote warmtevraag tegen de beperking

aan van een elektrische warmtepomp, vertelt Frank

Dimmendaal van Reduses. “Vanwege de balans van

wko’s moet je bij een beperkte koudevraag behoor-

lijk met regeneratieoplossingen aan de gang.” Het

betekent dat in de zomer met drycoolers of zonnecol-

lectoren extra warmte in de WKO worden gebracht.

Dit werkt weer prijsverhogend. De zoektocht van

Installect naar een compressor met gasmotoraan-

drijving liep stuk, zodat Reduses ‘m besloot zelf te

ontwikkelen. Dit betekent overigens niet dat Installect

de elektrische warmtepomp voor grote gebouwen

voortaan boycot. Per project wordt bekeken wat de

beste oplossing is, vertelt Dimmendaal. Daarnaast is

de gasmotoraangedreven warmtepomp ook interes-

sant voor bestaande gebouwen als vervanging van

de bestaande gasketels zonder dat de bestaande

Links de gaswarmtepomp van Reduses met rechts zes hr-ketels van Remeha.

Gaswarmtepomp met buY ervat

Leiding bronsysteem. Als bron fungeert een waterkelder van Water-

leidingmaatschappij Drenthe. In verwarmingbedrijf wordt het in de

reinwaterkelder gebuY erde drinkwater maximaal 1 graad afgekoeld.

Inkijk in de gaswarmtepomp van Reduses.

Installatie XL

December 2013

radiatoren moeten wijken voor een laagtemperatuur-

afgiftesysteem. “Het gros van het jaar is de water-

temperatuur lager dan 70 graden. Zeker als er later

spouwmuurisolatie en dubbelglas is aangebracht.”

Hoge PERHet hoge rendement van de gasmotorgedreven

warmtepomp is het geheime wapen. Het systeem-

rendement voor verwarmen en koelen komt uit op

220 procent. In vaktermen wordt er gesproken over

een PER van 2,2. Voor verwarming alleen verbruikt

het toestel ongeveer de helft van het aardgas dat een

traditionele HR107-ketel (PER van 1) zou verbruiken.

“Omgerekend haalt een elektrische warmtepomp een

PER van 1,6 tot 1,7.” Door het lagere gasverbruik kan

de netwerkbeheerder een kleinere gasmeter plaatsen.

En dat betekent een lager capaciteitstarief. “Dat zijn

allemaal aspecten die meespelen in het totaalplaatje.”

Waar ook in het totaalplaatje mee rekening moet wor-

den gehouden zijn de revisiekosten van de motor. De

onderhoudsinterval is hetzelfde als bij gasketels. Eén

keer per jaar onderhoud en elk half jaar een visuele

inspectie. Maar na 15.000 draaiuren (gemiddeld eens

per 10 jaar) is de motor toe aan een grondige revisie.

Dat kan groot onderhoud zijn of vervanging door een

ruilmotor, geeft Dimmendaal aan. Hoe dat er precies

uitgaat zien, moet nog blijken. “Dit zijn de signalen

die we van VW hebben gekregen.” Overigens heeft

Reduses bewust gekozen voor een kwaliteitsmotor.

“Het zijn componenten die zich bewezen hebben.

We willen gewoon een hoge bedrijfszekerheid.” Het

afgelopen jaar heeft Reduses 11 warmtepompen met

gasmotor gebouwd, waarvan er 3 bij Woonconcept

zijn geplaatst. Voor het komende maanden zijn nog

minstens een handvol machines besteld, zegt Dim-

mendaal. Het toestel heeft een instavermogen van

200 kW en is met name geschikt voor middel- en – in

cascade – ook voor (heel) grote gebouwen.

LegionellabeheersingOok op het gebied van legionella zijn niet alledaagse

maatregelen getroTen door Ten Kate Installatietech-

niek uit Hoogeveen en Kuipers drinkwater security.

Volgens projectleider Nico Blokzijl van Ten Kate

komt het door de leeftijd van de bewoners dat in

moderne goedgeïsoleerde zorggebouwen relatief

vaak legionella-uitbraken zijn. “Mensen hebben dan

vaak meer behoefte aan warmte.” In eerste instan-

tie schrok hij van de ontwerptemperatuur van de

badkamer. Die ging uit van 28 graden. Het betekent

dat ook de temperatuur van de koudwaterleiding die

temperatuur aanneemt en legionella zich snel kan

ontwikkelen. “De waterleidingtemperatuur mag nooit

boven de 25 graden koen en anders moet hij zo snel

mogelijk afkoelen naar onder de 25 graden,” vertelt

Blokzijl. De temperatuur van de badkamer is daarom

begrensd op 25 graden. Daartoe is een dubbelinstel-

bare thermostaatkraan op de radiator gemonteerd

met een vergrendeling op 25 graden. “De tempera-

tuur kan door bewoners niet boven de 25 graden

ingesteld worden.” Daarnaast zijn in de vloer vrij zones

gemaakt waar geen vloerverwarming is gemonteerd.

Vloerverwarming zorgt immers ook voor ongewenste

opwarming van het drinkwater. De afstand tussen de

koudwaterleiding en de vloerverwarming bedraagt

minstens 60 tot 75 centimeter. Desondanks blijft de

vloerverwarming nog voldoende warmte afgeven.

“Het is allemaal doorberekend en de temperatuur kan

in alle ruimtes de normale waarde halen.” Doordat

veel leidingen in de wand zijn gemonteerd, konden de

vrije zones beperkt blijven.

KunststukjesOok zorgde Ten Kate ervoor dat de wc als laatste op

de waterleiding werd aangesloten zodat een goede

doorspoeling van de leidingen is gegarandeerd. “Dat

tappunt wordt dagelijks gebruikt terwijl bij oudere

mensen de wastafel of douche soms minder wordt

gebruikt.” Het voordeel van deze maatregel: de

wekelijkse verplichte doorspoeling van de koudwater-

leiding – zoals geëist vanuit de legionellawetgeving

– kan achterwege blijven. “Normaal wordt water dan

weggespoeld. Hier willen we geen water verknoeien,

maar toch de leidingen legionellavrij houden. En ook

hoeft de gebruiker er geen aandacht aan te schenken.

Alleen als een appartement niet bewoond is of de

bewoner afwezig is, moet er wel wekelijks gespoeld

worden.”

Tot slot namen Ten Kate en Kuipers nog een bijzon-

dere beslissing. Ze verkleinden de diameter van de

tapwaterleidingen in de appartementen van 16 naar

14 mm. De stroomsnelheid van het water neemt toe

waardoor de kans dat zich een biofilm in de leidingen

vormt – waar legionella zich weer in kan nestelen –

nog verder verminderd. “In Europa zijn ze juist bezig

om die kleinere maatvoering af te schaTen. Wij zijn

nog één van de weinige installatiebedrijven in Neder-

land die het gebruikt. Het was wel pionieren want niet

alle appendages waren in deze maatvoering beschik-

baar. We hebben soms wel wat kunststukjes moeten

bedenken.” Het lijkt dat alle maatregelen zijn vruchten

afwerpen, vertelt Blokzijl. “Het gebouw is helemaal

legionellavrij opgeleverd en we zijn er van overtuigd

dat het ook zo blijft. We hebben er echt alles aange-

daan om het gebouw legionellavrij te houden.” ■

47

WONINGCORPORATIE

Vierpijps leidingsysteem naar de appartementen en zorgpaviljoens.

“In woongebouwen heb je een grote warmtevraag en

een kleine koelvraag; dan is de bron bij een elektrische

warmtepomp snel in onbalans”