Facultair Overlegorgaan Sociale Wetenschappen (FOSO)€¦ · Web viewEpistemologie: hoe komt men...
123
Kaat De Muynck R0665930 Katholieke Universiteit Leuven Academiejaar 2017-2018 Samenvatting Sociale verandering 1
Transcript of Facultair Overlegorgaan Sociale Wetenschappen (FOSO)€¦ · Web viewEpistemologie: hoe komt men...
Kaat De Muynck
R0665930
Katholieke Universiteit Leuven
Academiejaar 2017-2018
SamenvattingSociale verandering
1
Inhoudsopgave 1. Inleiding: sociologie, sociale problemen en moderniteit....................................................................6
1.1 Verlichting, sociologie en positivisme...........................................................................................6
1.2 Modernisering als industrialisering..............................................................................................8
1.3 Een ‘industrialistische’ of ‘sociaaleconomische’ bias in de sociologie..........................................8
1.4 De Verlichting en de moderne politieke ideologieën..................................................................10
2. Modernisering I: Meritocratisering..................................................................................................12
2.1 Het belang van meritocratie in de USA.......................................................................................13
2.1.1 Religieuze achtergrond........................................................................................................13
2.2 De moderne, industriële samenleving als open, meritocratische samenleving..........................14
2.2.1 Meritocratie als ideologie....................................................................................................14
2.3 Meritocratie, sociale stratificatie, sociale mobiliteit, graduele relationele klassenconcepties...15
2.4 Culturele reproductietheorieën..................................................................................................17
2.4.1 De verklaring door culturele reproductietheorieën:............................................................17
2.5 Conclusie: meritocratie, sociale stratificatie en sociale mobiliteit..............................................18
3. Modernisering II: secularisering.......................................................................................................19
3.1 De seculariseringstheorie...........................................................................................................19
3.2 Secularisering op 3 niveaus (Dobbelaere)..................................................................................20
3.2.1 Secularisering op macro niveau...........................................................................................20
3.2.2 Secularisering op mesoniveau.............................................................................................21
3.2.3 ‘Laïcisering’ en ‘professionalisering’....................................................................................21
3.2.4 Secularisering op microniveau.............................................................................................22
3.3 Conclusie....................................................................................................................................22
4. Modernisering III: rationalisering.....................................................................................................23
4.1 Formele versus substantiële rationaliteit: de Holocaust............................................................24
4.2 Rationalisering en McDonaldisering...........................................................................................24
4.3 Rationalisering van arbeidsorganisaties.....................................................................................25
4.4 Formele en substantiële rationaliteit van arbeidsorganisaties...................................................25
4.5 Automatisering en robotisering..................................................................................................26
4.6 Rationalisering van arbeidsorganisaties en rationalisering van staat en recht...........................26
4.7 Rationalisering van de verzorging: de verzorgingsstaat..............................................................26
4.7.1 Particulier initiatief (conservatisme)....................................................................................27
4.7.2 Marktgebaseerde verzekeringen (liberalisme)....................................................................27
4.7.3 Verzorgingsstaat (socialisme):.............................................................................................27
4.8. Spanningen tussen formele en substantiële rationaliteit..........................................................29
2
4.9 De paradox van formele en substantiële rationaliteit in de verzorgingsstaat........................30
5. Modernisering IV: onttovering.........................................................................................................31
5.1 Webers verklaring van rationalisering........................................................................................31
5.2 Externe rationalisering: opkomst van het moderne, gerationaliseerde kapitalisme..................32
5.2.1 Rationalisering van het recht:..............................................................................................33
5.2.2 Rationalisering van het overheidsbestuur...........................................................................34
5.2.3 Rationalisering als bureaucratie..........................................................................................34
5.3 Interne rationalisering: de Protestantse Reformatie, 16e eeuw.................................................34
5.4 Onttovering van de wereld door religie en wetenschap.............................................................36
5.4.1 Onttovering door de wetenschap........................................................................................37
5.5 Het ‘waardenprobleem’ bij Weber.............................................................................................37
5.6 Conclusie (WEBER).....................................................................................................................39
6. Van modernisering naar postmodernisering....................................................................................40
6.1 De Renaissance (15e -16e eeuw)................................................................................................40
6.2 De Renaissance: utopisch denken..............................................................................................41
6.3 Moderniteit volgens Bauman: sociale orde als menselijke opdracht.........................................41
6.3.1 De Renaissance volgens Bauman:........................................................................................41
6.3.2 Renaissance-utopieën als overgang naar de Verlichting......................................................42
6.3.3 Drie kenmerken van moderniteit volgens Bauman:............................................................42
6.4 Ronald Inglehart: van modernisering naar postmodernisering..................................................43
6.5 Moderniteit en postmoderniteit................................................................................................44
6.5.1 Morele evaluatie van modernisering...................................................................................45
7. De tegencultuur van de 1960s......................................................................................................46
7.1 Max Weber.................................................................................................................................46
7.1.2 Weber over rationalisering.................................................................................................46
7.2 De tegencultuur..........................................................................................................................47
7.2.1 De tegencultuur en de technocratie....................................................................................47
7.2.2 Karakterisering van de tegencultuur...................................................................................47
7.2.3 Oorzaken en achtergronden van de tegencultuur...............................................................48
7.2.4 Van tegencultuur naar culturele hoofdstroom....................................................................48
7.2.5 Romantisch onbehagen over moderniteit...........................................................................49
7.3 ‘systeemparanoia’ van de Frankfurter Schule............................................................................49
7.4 ‘Systeemparanoia’ in de populaire cultuur sinds de 1960s........................................................50
7.4.1 De tegenculturele obsessie met mythen en fantasy fiction.................................................50
7.5 Postmodernisering sinds de tegencultuur van de 1960s............................................................50
8. Postmodernisering I: religie..............................................................................................................52
3
8.1 Religieuze verandering in West-Europa sinds de 1960s.............................................................52
8.2 Spiritualiteit als ‘geprivatiseerde’ religie....................................................................................52
8.2.1 Max Weber: twee ideaaltypen van religie...........................................................................53
8.3 Religieuze verandering sinds 1960s............................................................................................54
8.4 Geen algemeen aanvaard wereldbeeld......................................................................................55
8.5 Rol in het publieke domein.........................................................................................................56
8.6 Spiritualiteit als geprivatiseerde religie......................................................................................57
8.7 Christelijke religie en post-christelijke spiritualiteit....................................................................58
9. Postmodernisering II: wetenschap...................................................................................................59
9.1 Postmodernisering: afnemend gezag van de wetenschap.........................................................59
9.2 Wat zijn de sociale problemen?..................................................................................................60
9.3 Sociale problemen: twee sociologische benaderingen...............................................................61
9.4 Postmodernisering en afnemend gezag van de wetenschap: de 1960s.....................................63
10. Postmodernisering III: arbeid en organisatie..................................................................................65
10.1 De 1960s: tegenculturele kritiek op het bureaucratische organisatiemodel............................65
10.2 Robert Bellah; Expressief individualisme..................................................................................66
10.3 Een nieuwe arbeidsethiek sinds de 1960s?..............................................................................66
10.4 De 1960s: tegenculturele kritiek op het bureaucratische organisatiemodel............................67
10.5 De nieuwe geest van het kapitalisme.......................................................................................68
10.6 Heelas: ‘New Age capitalism’....................................................................................................69
10.7 Conclusie..................................................................................................................................70
11. Postmodernisering IV: politiek.......................................................................................................71
11.1 De tegencultuur van de 1960s en het politieke systeem..........................................................71
11.2 Populisme is niet per se rechts.................................................................................................72
11.3 Populisme als ‘buitengewone’ politiek.....................................................................................73
11.4 Personalisering van de politiek.................................................................................................73
11.5 Personalisering en mediatisering..............................................................................................74
11.6 Romantische esthetisering van de politiek...............................................................................74
11.7 Postmodernisering / romantisering van de politiek.................................................................75
12. Postmodernisering V: consumptie.................................................................................................76
12.1 Authenticiteit in de hedendaagse consumptiecultuur..............................................................76
12.2 Product-authenticiteit..............................................................................................................77
12.3 Een blinde sociologische vlek voor consumptiecultuur............................................................78
12.4 Warenfetisjisme (Karl Marx).....................................................................................................78
12.5 Modern consumentenactivisme...............................................................................................78
12.6 Postmodern consumentenactivisme.......................................................................................79
4
12.7 Verbeelding en mythen............................................................................................................79
12.8 Conclusie..................................................................................................................................79
5
1. Inleiding: sociologie, sociale problemen en moderniteit
Twee doelen:
Verwerven van empirisch en theoretisch inzicht in maatschappelijke veranderingen in westerse samenlevingen, met name sinds 1960s
Verbinden van deze veranderingen aan de klassieke sociologisch-theoretische erfenis, met name die van Karl Marx, Max Weber en Emile Durkheim D
Drie vragen:
- Hoe heeft het programma van de Verlichting de klassieke en de moderne sociologie beïnvloed?- Hoe heeft het programma van de Verlichting het moderne politieke denken beïnvloed?- Hoe klinkt dit moderne politieke denken door in de klassieke maatschappijdiagnoses van Marx,
Weber en Durkheim?
1.1 Verlichting, sociologie en positivisme
Verlichting (17e &18e eeuw): ‘de wetenschappelijke rede kan en moet mensen bevrijden van traditie en religie’
Sociologie = maatschappijwetenschappelijk uitvloeisel van de Verlichting met twee zelfopgedragen taken:
1. Mensen via wetenschappelijke kennis bevrijden van traditie en religie, opgevat als vormen van geloof, betutteling en onmondigheid
2. Via wetenschappelijke kennis bijdragen aan het oplossen van de sociale problemen waarmee processen van modernisering gepaard gaan Verlichting
De positivistische traditie domineert onder invloed van de Verlichting vanouds de sociologie
Streven naar wetenschappelijke kennis over de samenleving, beschouwd als superieur aan wat mensen zoal geloven, vinden of menen te weten
Overtuiging dat dergelijke kennis bruikbaar is om sociale problemen te helpen oplossen
Marginalisering van religie en cultuur (=wat mensen zelf zoal geloven, vinden of menen te weten)
6
‘Cultuur’ in de positivistische traditie = onmiskenbare connotatie van (premoderne) ‘domheid’
Wat mensen geloven moet worden vervangen door een rationeel inzicht in hoe de dingen echt zijn
= Twee gevolgen, tot op de dag van vandaag zichtbaar:
1) Sociologen moraliseren vaker over cultuur dan dat ze er serieus onderzoek naar doen
2) Sociologen zien cultuur hooguit als een ‘bijzaak’: een ‘afhankelijke’ variabele, bepaald door een ‘meer fundamentele’, ‘echte’ sociale werkelijkheid waarom het sociologen te doen is
Auguste Comte (1798-1857)
= Naamgever van de sociologie, grondlegger van het positivisme en zelfbenoemd ‘hogepriester’ van de ‘religie van de mensheid’
Meende dat de sociologie als seculiere bron van de moraal de religie kon en moest vervangen
Karl Marx (1818-1883)
Klassenstrijd is ‘normaal’ en arbeidsvrede is ‘abnormaal’
Vals klassenbewustzijn: ‘Arbeiders zijn gewoon te stom om te begrijpen wat hun eigen belangen zijn!’
Emile Durkheim (1858-1917)
Klassenstrijd is ‘pathologisch’ en arbeidsvrede is ‘normaal’
‘In industriële samenlevingen is organische solidariteit de ‘normale’ toestand – zelfs als zij in werkelijkheid niet eens voorkomt!
Comte, Marx en Durkheim veronderstellen alle drie dat er twee verschillende sociale werkelijkheden bestaan
1. De ‘onechte’ sociale werkelijkheid van de cultuur:
De ideeën van de deelnemers aan het sociale leven, door de sociologie te vervangen door een rationeel wetenschappelijk inzicht in hoe de sociale werkelijkheid ‘echt’ is
2. De ‘echte’ sociale werkelijkheid:
Gesitueerd ‘onder’ of ‘achter’ de cultuur, meer fundamenteel dan wat mensen zoal geloven of vinden, en bloot te leggen door de sociologie
7
Karl Marx= De drijvende krachten achter sociale verandering vind je in laatste instantie in de ‘economische onderbouw’ (De ‘vroege’)
Emile Durkheim= De industriële arbeidsdeling bepaalt de primaire bron van sociale cohesie
van ‘mechanische’ naar ‘organische’ solidariteit door toenemende arbeidsdeling
Receptie van Emile Durkheims sociologie Sociologische tekstboeken = Besteden dan ook minder aandacht aan de ‘late’, meer cultuursociologische, Durkheim (The Elementary Forms of Religious Life)
1.2 Modernisering als industrialisering
In de moderne sociologie doortrekt deze marginalisering van cultuur de notie van ‘modernisering’: = ‘Modernisering’ wordt voor al het andere opgevat als ‘industrialisering’
dus als technologische en economische veranderingen culturele verandering wordt in de regel gezien als niet meer dan een gevolg daarvan
Bijv. Macionis & Plummer, Sociology: A Global Introduction (1997: 673):‘Modernization’ = “the process of social change initiated by industrialization”
1.3 Een ‘industrialistische’ of ‘sociaaleconomische’ bias in de sociologie
De ‘harde kern’ van het moderniseringsproces ziet er volgens sociologen al met al meestal als volgt uit:
1. De wetenschap doet ontdekkingen 2. Die ontdekkingen slaan neer in technologie 3. Deze technologie wordt toegepast in arbeidsorganisaties 4. Hierdoor veranderen de door werknemers benodigde onderwijs- en arbeidskwalificaties5. De cultuur past zich aan de technologische en economische ontwikkeling aan
De wetenschap doet ontdekkingen + ontdekkingen slaan neer in technologie
= Ziet dit terug in het sociologisch onderzoek:
Wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen worden vanouds nauwelijks onderzocht en verklaard
Behandeld als ‘exogeen’ (‘technologisch determinisme’)Pas als vanaf eind jaren 1960 de moderniseringstheorie onder vuur komt, ontstaat de zgn. ‘Sociology of Scientific Knowledge (SSK)’
(vgl. Thomas Kuhn, Bruno Latour, Harry Collins…)
8
Deze technologie wordt toegepast in arbeidsorganisaties
= Ziet dit terug in het sociologisch onderzoek:
De organisatiesociologie is vanaf het begin een belangrijk specialisme steeds overwegend gericht op de ‘leefbaarheid’ van gerationaliseerde arbeidsorganisaties (vervreemding, kwaliteit van de arbeid, arbeidssatisfactie, en bijvoorbeeld nauwelijks op carnavals- of hengelsportverenigingen
Door de technologische ontwikkeling = veranderen de door werknemers benodigde onderwijs- en arbeidskwalificaties
= Ziet dit terug in het sociologisch onderzoek
‘Meritocratisering’ (overgang van ‘ascription’ naar ‘achievement’) wordt gezien als nodig en wenselijk
Onderwijssociologie= onderzoek naar invloed ouderlijk herkomstmilieu op schoolsucces
Mobiliteitsonderzoek= onderzoek naar (de ongelijke verdeling van) opwaartse sociale mobiliteitskansen
De cultuur past zich aan de technologische en economische ontwikkeling aan
= Ziet dit terug in het sociologisch onderzoek
Vele theorieën veronderstellen dat waarden, opvattingen en identiteiten worden bepaald door het beroep, de klassenpositie of de welvaart
(bijv. Martin Lipset, Melvin Kohn, Ronald Inglehart)
Boek Houtman (2003, 2009): Class and Politics in Contemporary Social Science: ‘Marxism Lite’ and Its Blind Spot for Culture
9
1.4 De Verlichting en de moderne politieke ideologieën
Verlichting (17e &18e eeuw):
‘de wetenschappelijke rede kan en moet mensen bevrijden van traditie en religie’
De Verlichting resulteerde dan ook niet alleen in de opkomst van de sociologie + had ook gevolgen voor het politieke denken
Meer specifiek: de politieke rol van religie wordt teruggedrongen door met de Verlichting nieuw opgekomen seculiere politieke ideologieën
Het Liberalisme
= komt met de Verlichting op als nietreligieus alternatief voor religie
Liberalisme: Religie berust op geloof en dient in de moderne tijd dan ook te worden vervangen door rationaliteit en individuele vrijheid
Centrale waarde: Individuele vrijheid, zowel in het economische domein (vrije markt) als in het politieke domein (individuele vrijheidsrechten van burgers tegenover de staat)
Het Socialisme
= komt als tweede op als reactie op de uitwassen van het liberalisme
Socialisme: Het liberalisme veroorzaakt economische kwetsbaarheid en ongelijkheid, dus de economie dient georganiseerd en collectief beheerd te worden
Centrale waarde: (Economische) gelijkheid, via nationalisering van de economie (communisme) dan wel toekenning van sociale grondrechten aanburgers / sociaal beleid / verzorgingsstaat (sociaal-democratie)
Het Conservatisme
= komt als derde op als reactie op de uitwassen van liberalisme en socialisme
Conservatisme: Het door liberalisme en socialisme aangemoedigde najagen van economische belangen ondergraaft moraal en gemeenschap
Centrale waarde: gemeenschapszin in morele zin, dus niet te organiseren via de markt of de staat
Nota bene: anders dan liberalisme en socialisme is conservatisme eennegatieve reactie op de Verlichting, als zodanig dus welwillender tegenover religie en traditie
Liberalisme, socialisme en conservatisme zijn na de Verlichting uitgegroeid tot de drie belangrijkste moderne politieke ideologieën
10
Ze institutionaliseren elk één van de drie idealen van de Franse Revolutie:
1. Vrijheid (liberalisme), 2. Gelijkheid (socialisme) 3. Broederschap (conservatisme)
Ze bepalen de inhoudelijke profielen van de vanouds belangrijkste politieke partijen: Vlaanderen: resp. VLD, SP.a en CD&VNederland: resp. VVD, PvdA en CDA
Liberalisme, socialisme en conservatisme bepalen daarmee vanouds ook de belangrijkste politieke conflicten
Liberalen versus socialisten= Conflicten over economische (her)verdeling en marktregulering
Liberalen versus conservatieven = Conflicten over moraal en persoonlijke vrijheid (abortus, euthanasie, gender,
(homo)seksualiteit…) Socialisten versus conservatieven
= Conflicten over de verhouding tussen staat en gemeenschap (‘civil society’, ‘maatschappelijk middenveld’)
Maatschappelijke domeinen en moderne politieke ideologieën:
11
2. Modernisering I: Meritocratisering
Literatuur:
- Stephen J. McNamee & Robert K. Miller, Jr., (2009), ‘The American Dream: Origins and Prospects’, pp. 1-11 in: The Meritocracy Myth (Second Edition)
- Paul de Graaf & Ruud Luijkx, (1995), ‘Paden naar succes: Geboorte of diploma’s?’, pp. 31-45 in: Verschuivende ongelijkheid in Nederland
Claude-Henri de Saint-Simon (1760-1825)
= Revolutionair, utopisch socialist en socioloog
Was enige tijd Auguste Comte (1798-1857) persoonlijke secretaris Beïnvloedde zowel Marx als Durkheim diepgaand
Pleitbezorger industrialisme en technocratie: geen belangentegenstelling tussen arbeid en kapitaal (=‘kapitalisme’)
maar tussen productieven en nietproductieven (=‘industrialisme’)WN & WG komen dus samen in een nieuwe orde
Ziet de edelen als niet productief, ze dragen niets bij
Saint-Simons beroemde ‘parabel van 1819’:
“Stel dat Frankrijk in één klap zijn beste wetenschappers, ondernemers en ambachtslieden zou verliezen. Dat zou een nationale ramp zijn. Stel nu eens dat Frankrijk in één klap al zijn edelen en geestelijken zou verliezen. Het Franse volk zou natuurlijk rouwen, maar het zou het land verder geen enkele schade berokkenen…”
12
Saint-Simon = profeet van het industrialisme
Geeft stem aan het meritocratisch ideaal dat aangeboren standsverschillen verwerpt
Meritocratie = een sociaal systeem waarin maatschappelijke posities en beloningen worden bepaald door individuele talenten en inspanningen
Kijken naar wat men presteert, NIET naar de afkomst
= voormoderne samenlevingen die bestonden uit verschillende standen wordt verworpen
Typische standen-gebonden privileges verdwijnen samen met dejuridische ongelijkheid
Belang Franse Revolutie & Déclaration des droits de l’homme et du citoyen” (1789)
Belang Amerikaanse Revolutie & Amerikaanse ‘Declaration of Independence’ (1776)
Idee in Amerika van gelijkheid = sterk aanwezig, roept meritocratisch ideaal op
2.1 Het belang van meritocratie in de USA
Meritocratie is een moderne utopie: Een droom en een belofte van een betere wereld
Vooral in de Verenigde Staten is meritocratie vanouds invloedrijk:“the first new nation”“the land of opportunity” “the land of the free”
Bevrijd van op afkomst gebaseerde standsverschillen
Vgl. de American Dream: “Los van zijn of haar uitgangspositie kan iedereen die talent heeft en hard werkt maatschappelijk succes boeken”
2.1.1 Religieuze achtergrond= De eerste kolonisten, de Pilgrim Fathers in 1620, waren Puriteinse Protestanten met een arbeidzame en sobere levensstijl (vgl. Max Webers Protestantse ethiek)
Wouden ontsnappen aan de Europese voorrechten
2.1.2 Politieke achtergrond= Deze eerste kolonisten ontvluchtten feodaal Europa met zijn politieke en religieuze onderdrukking om in de nieuwe wereld democratie te vestigen,
Gelijkheid en vrijheid voor allen
2.1.3 Economische achtergrond = De grote, ‘lege’ ruimte en de enorme natuurlijke hulpbronnen nodigden uit tot westwaartse expansie en economisch initiatief
(‘frontier mentality’, ‘Go West, young man!’)
13
2.2 De moderne, industriële samenleving als open, meritocratische samenleving
Meritocratie is sinds de Franse en Amerikaanse Revolutie een centraal modern ideaalgebleven
maatschappelijke posities en beloningen dienen te worden toegekend op basis van talent, inzet en prestaties (‘achievement’), niet overgeërfde privileges (‘ascription’)
2.2.1 Meritocratie als ideologie
Meritocratie kent wel gelijke kansen, maar geen gelijke uitkomsten:
Iedereen krijgt wat hij of zij verdient op grond van eigen talenten en inspanningen
“Most Americans believe that meritocracy is not only the way the system should work but the way it does work” (McNamee & Miller, p. 3)
“The reason they call it the American Dream is you have to be asleep to believe it” (George Carlin, geciteerd door McNamee & Miller, p. 1)
Meritocratie wordt door velen omarmd als ideaal: ‘zo zou het moeten zijn’
Meritocratie is volgens velen echter niet meer dan een mythe: zo is het helemaal niet
2.2.2 Meritocratie: ideologie en/of utopie
Karl Mannheim onderscheidt ‘ideologie’ en ‘utopie’:
Ideologie (vgl. Marx) = ideeënstelsel dat de sociale werkelijkheid vertekent en legitimeert, maar dat door degenen die het omarmen desondanks als ‘waar’ wordt beschouwd
= ‘hoe men gelooft dat de wereld werkelijk is’ (‘conserverende’ rol van cultuur)
Utopie = ideeënstelsel dat onverenigbaar is met, en kritisch staat tegenover, de sociale werkelijkheid
= ‘hoe men vindt dat de wereld zou moeten zijn’ (‘revolutionaire’ rol van cultuur)
Meritocratie is een ideologie: een mythe die de bestaande ongelijkheid rechtvaardigt (“men heeft zijn positie aan zichzelf te danken/wijten”)
14
Maar meritocratie is ook een utopie: juist wie het ideologisch karakter vanmeritocratie benadrukt, doet dat vaak uit naam van meritocratie als normatief ideaal!
2.3 Meritocratie, sociale stratificatie en sociale mobiliteit, graduele relationele klassenconcepties
De notie van meritocratie veronderstelt dat sociale stratificatie de vorm heeft van een maatschappelijke ladder, te beklimmen via talent en inzet:
Meritocratie, sociale stratificatie en sociale mobiliteit
Geen structurele barrières en klassentegenstellingen
Vanouds centraal in (vooral Amerikaans) onderzoek naar sociale stratificatie en sociale mobiliteit
Stanislaw Ossowski (1897-1963),
Class Structure in the Social Consciousness (1963)
= Onderscheid tussen graduele en relationele concepties van klasse (overgenomen door Erik Wright)
Erik Wright, Class Structure and Income Determination (1979):
The concept of class is not simply a contested concept: it is an essentially confused concept
Graduele concepties van klasse
Betrekking op de verdeling van individuen over een ‘maatschappelijke ladder’
Zijn verbonden met de notie dat de moderne, industriële samenleving een open, meritocratische samenleving is
Klassen worden hier ‘kwantitatief’ geordend in termen van ‘hoger’ en ‘lager’ (‘upper class’, ‘middle class’, ‘lower class’…)
Hogere klassen hebben meer van het definiërende kenmerk (soms inkomen, meestal ‘beroepsstatus’ of ‘beroepsprestige’) en lagere minder
Vanouds kenmerkend voor het functionalisme en voor de Amerikaanse sociologie
15
Relationele concepties van klasse
Definiëren belangentegenstellingen: ‘Relational conceptions of class all insist (…) that the basic structures of inequality in a society are also structures of interests and thus the basis for collective action’ (Wright, 1979, p. 7)
De notie van de moderne, industriële samenleving als een open, meritocratische samenleving wordt hier gezien als
Slechts een ideologie die structurele barrières en klassentegenstellingen miskent
Klassen worden hier kwalitatief geordend in termen van de aard van hun onderlinge afhankelijkheidsrelatie
bijv. klasse A buit klasse B uit (Marx), of klasse A heeft zeggenschap over klasse B (Dahrendorf)
Klassen zijn niet ‘hoger’ of ‘lager’ dan andere klassen, maar daar op verschillende manieren afhankelijk van
Vanouds kenmerkend voor Marxisme / conflicttheorie en voor de Europese (m.n. Britse) sociologie
16
2.4 Culturele reproductietheorieën
Empirische vaststelling: De invloed van het ouderlijke herkomstmilieu op het bereikte opleidingsniveau blijft aanzienlijk en staat daarmee meritocratie in de weg
Onderzoeksvraag: hoe komt dat? De meest invloedrijke theorieën hierover zijn (tegenwoordig) de zgn. ‘culturele reproductietheorieën’
2.4.1 De verklaring door culturele reproductietheorieën: De schoolcultuur stemt overeen met de thuiscultuur van de bevoorrechte klassen
Kinderen uit de bevoorrechte klassen doen het daardoor beter in het onderwijs = Het onderwijs selecteert daarmee op klassenachtergrond en is dus niet meritocratisch
Het onderwijs is daarmee een middel waarmee bevoorrechte klassen hun bevoorrechte positie overdragen aan hun kinderen
Basil Bernstein (1924-2000)
= Sociolinguïstiek: onderzoek naar de relatie tussen taal en samenleving
Bernstein onderscheidt twee typen taal (‘code’)
Beperkte (‘restricted’) code:
= Typisch voor de arbeidersklasse Veel groepsgebonden impliciete veronderstellingen die voor buitenstaanders niet vanzelfsprekend en niet begrijpelijk zijn
Ontwikkelde/uitgewerkte (‘elaborated’) code:
= Typisch voor de (hogere) middenklasse Geen groepsgebonden impliciete veronderstellingen:Alles wordt geëxpliciteerd en voor iedereen begrijpelijk gemaakt
17
Pierre Bourdieu (1930-2002) en Jean-Claude Passeron (1930-)
Ook Bourdieu en Passeron benadrukken de rol van de kloof tussen de
thuiscultuur (‘primaire socialisatie’) en de schoolcultuur (‘secundaire socialisatie’)
Naast taal (‘linguïstisch kapitaal’) speelt hierbij volgens hen ook ‘cultureel kapitaal’ een rol (=kennis van kunst en cultuur, bezit van kunst en cultuur, culturele smaak….)
De conclusie is hetzelfde als bij Bernstein: het onderwijs is niet meritocratisch, maar een instrument waarmee bevoorrechte klassen hun bevoorrechte positie overdragen aan hun kinderen
2.5 Conclusie: meritocratie, sociale stratificatie en sociale mobiliteit
Meritocratie (=toestand) en meritocratisering (=proces) waren met de opkomst van de moderne samenleving utopische idealen, ingegeven door de afkeer van overgeërfde standsprivileges
Mettertijd groeide de twijfel: is meritocratie wel meer dan een ideologie die structurele ongelijkheden tussen klassen onzichtbaar maakt en rechtvaardigt?
Deze laatste vraag staat vanouds centraal in het sociologisch onderzoek naar sociale stratificatie en sociale mobiliteit, inbegrepen dat naar sociale herkomst en schoolsucces
18
3. Modernisering II: secularisering
Secularisering in een notendop:
Afnemende maatschappelijke betekenis van religie voor maatschappelijke integratie en cohesie
Keerzijde hiervan: toenemende maatschappelijke betekenis van rationaliteit, wetenschap en technologie (=rationalisering in de zin van college 4)
3.1 De seculariseringstheorie
De sociologische wortels van de seculariseringstheorie (=de notie van modernisering als secularisering) zijn al te vinden bij Weber en Durkheim
Weber: notie van de onttovering van de moderne wereld (zie college 5) Durkheim: notie dat alleen voormoderne samenlevingen kunnen worden
bijeengehouden door ‘mechanische solidariteit’ (gedeelde culturele voorstellingen, religie)
Na WO II:
= De aanzetten van Weber en Durkheim worden gesynthetiseerd tot een theorie over modernisering als secularisering: de seculariseringstheorie 1
960s/1970s:
= Hoogtijdagen van de seculariseringstheorie (net als van de bredere moderniseringstheorie)
1980s-heden:
= Aanzwellende kritiek op de seculariseringstheorie als empirisch onhoudbaar / een moderne mythe of wensdroom
Vanaf 1980s: aanzwellende kritiek op de seculariseringstheorie
Vb Jeffrey K Hadden
‘Seculariseringstheorie is geen coherente en toetsbare sociologische theorie, eerder een quasi religieuze doctrine waarin sociologen vanouds geloven’
Vb R. Stark & W. Sims
Religie appelleert aan universele behoeften aan ultieme zingeving waardoor secularisering onmogelijk is en alleen de manifestaties van religie kunnen veranderen. Waar kerken hun vroegere monopolies verliezen, ontstaan competitieve religieuze markten, die religie revitaliseren: secularisering als “self limiting process”.
19
3.2 Secularisering op 3 niveaus (Dobbelaere)
Secularisering is een meerdimensionaal proces dat zich op drie niveaus voltrekt:
Macroniveau: samenleving als geheel Mesoniveau: organisaties Microniveau: individu
Nota bene: optreden van secularisering is het minst omstreden op het macro- en het meest op het microniveau (-> zie college 8: religieuze verandering)
3.2.1 Secularisering op macro niveau
Op macroniveau verwijst secularisering naar een proces van structurele differentiatie:
Domeinen als politiek, kunst, economie en wetenschap worden steeds onafhankelijker van religie (en van elkaar)
Het religieuze domein wordt hierdoor een ‘subsysteem’ naast alle andere, zodat het zijn vroegere bevoorrechte ‘overkoepelende’ betekenis verliest
Peter Berger, 1967: religie werpt niet langer haar schaduw over alle maatschappelijke domeinen: verdwijnen van ‘the sacred canopy’ (‘het hemels baldakijn’)
Differentiatie = het van elkaar scheiden raken van ooit onderling verbonden clusters van sociaal handelen
Ontstaan er van elkaar gescheiden subsystemen
Pol, wetenschap, kunst, eco,.. raken allemaal gescheiden van religie
Elk van de subsystemen raakt steeds meer gerationaliseerd: Formele rationaliteit wordt belangrijker (zie college 4):
Binnen elk subsysteem dus een toenemende nadruk op berekenbaarheid, voorspelbaarheid en beheersbaarheid
Elk subsysteem blijft desondanks georiënteerd op een eigen, specifieke doelstelling of waarde
20
Structurele differentiatie gaat hand in hand met culturele pluralisering
= Een overkoepelende religieuze cultuur maakt plaats vaan een met de subsystemen verbonden cultureel pluralisme
Politiek raakt gericht op ‘gelijkheid/ rechtvaardigheid’Wetenschap op ‘waarheid’Kunst op ‘schoonheid’Economie op ‘winst’ en ‘nut’Religie zelf blijft gericht op verlossing
Ontstaat een conflict tussen vb religie en wetenschap (stamcelonderzoek), politiek (liberale abortuswetgeving) kunst (blasfmie, godslastering)
3.2.2 Secularisering op mesoniveau
Op mesoniveau verwijst secularisering naar een afnemende invloed van religie binnen organisaties:
Veel welzijnsinstellingen, ziekenhuizen, scholen, universiteiten, etcetera, hadden vanouds een religieuze identiteit
Secularisering op mesoniveau: deze religieuze identiteit is mettertijd steeds minder belangrijk geworden, terwijl professionele expertise juist steeds belangrijker is geworden
3.2.3 ‘Laïcisering’ en ‘professionalisering’
Secularisering op macro- en mesoniveau kan zich volgens Dobbelaere op twee manieren voltrekken:
Laïcisering: Bewuste en bedoelde (‘manifeste’)want levensbeschouwelijk gemotiveerde, marginalisering van religie door niet-religieuze groepen (bijv. liberalen, socialisten, communisten)
Voorbeelden: Uitbannen van religieuze symbolen uit het publieke domein
(bijv. hoofddoek- c.q. boerkaverbod) Terugdringen religie in wetgeving rond abortus, euthanasie en huwelijk
(bijv. homohuwelijk)
Professionalisering / verwetenschappelijking: onbewuste en onbedoelde (‘latente’)Marginalisering van religie door het belangrijker worden van kennis en expertise
Voorbeelden: • In ziekenhuizen en scholen worden geestelijken vervangen door
professioneel opgeleiden
• Universiteiten met een ooit religieuze identiteit benoemen niet-religieuze hoogleraren
21
3.2.4 Secularisering op microniveau
Op microniveau verwijst secularisering naar het steeds minder religieus worden van steeds meer mensen:
Afnemende oriëntatie op het bovennatuurlijke, alsmede de keerzijde daarvan: toenemende oriëntatie op kennis en rationaliteit
Afnemend belang van religie voor dagdagelijkse praktijken, keuzen en beslissingen • Afnemende instemming met religieuze leerstellingen
Afnemende kerkgang en binding aan de kerk
3.3 Conclusie
Secularisering voltrekt zich op drie verschillende niveaus: Samenleving, organisatie en individu
= Afnemende maatschappelijke betekenis van religie gaat samen met rationalisering (zie college 4)
Vanouds protestantse Europese landen zijn meer geseculariseerd dan vanouds katholieke en orthodoxe (eenvoudigst aantoonbaar voor individueel niveau)
Opmerkelijk: nauwelijks onderzoek naar de onderlinge beïnvloeding van secularisering op de drie niveaus
22
4. Modernisering III: rationaliseringLiteratuur:
George Ritzer, (2000), ‘McDonaldization and Its Precursors: From the Iron Cage to the Fast-Food Factory’, in: The McDonaldization of Society (New Century Edition)
Wat verstaat Max Weber onder ‘rationalisering’?
Rationalisering = toenemende nadruk op formele rationaliteitFormele rationaliteit = Het inzetten van formele regels, procedures, structuren en systemen als middelen om gegeven doelen op de meest effectieve en efficiënte manier te bereiken
Nota bene:
Het beoogde doel is gegeven en het middel om het te bereiken is effectief en efficiënt
Effectiviteit: het ingezette middel leidt daadwerkelijk tot het beoogde doel Efficiëntie: onbedoelde neveneffecten, inbegrepen kosten en moeite, worden geminimaliseerd
!Weber onderscheidt deze formele rationaliteit van substantiële rationaliteit!
Substantiële rationaliteit = rationaliteit in de zin van de ethische of morele aanvaardbaarheid van het nagestreefde doel en/of de gerealiseerde neveneffecten
Kern van Webers maatschappijdiagnose:
Formele rationaliteit wordt met rationalisering steeds belangrijker
Substantiële rationaliteit verdwijnt daardoor steeds meer naar het tweede plan en komt erdoor in de knel
Formele rationaliteit kan dus heel goed substantieel irrationeel zijn
Formele rationaliteit is objectief en wetenschappelijk vaststelbaar, maar dat geldt niet voor substantiële rationaliteit
Of iets substantieel rationeel is, is een waardeoordeel: Het kan slechts op grond van een wetenschappelijk gezien arbitrair moreel gezichtspunt worden bepaald -> zie over dit laatste college 5 (onttovering)
23
4.1 Formele versus substantiële rationaliteit: de Holocaust
De ultieme consequentie van de toegenomen nadruk op formele rationaliteit werd volgens Ritzer pas zichtbaar na Webers dood (1920)
De Nazi Holocaust Ritzer volgt hier de Pools-Britse socioloog Zygmunt Bauman, Modernity and the Holocaust (1990)
Baumans stelling: De Holocaust was geen ‘afwijking’ of ‘bedrijfsongeval’, hoe graag wij dat ook
willen geloven
De Holocaust was de ultieme en logische consequentie van de moderne verdringing van substantiële door formele rationaliteit
De Nazi Holocaust onderscheidt zich immers van ‘gewone’ genocide door zijn formele rationaliteit: geen woeste lynchpartijen, maar de planmatige en fabrieksmatige uitroeiing van een volk
4.2 Rationalisering en McDonaldisering
Ritzers stelling:
In Webers tijd waren bureaucratie en bureaucratisering de belangrijkste maatschappelijke manifestaties van het rationaliseringproces;
Inmiddels zijn dat fastfood restaurants als McDonald’s en ‘McDonaldisering
Ritzer volgt Weber en benadrukt de formeel-rationele kenmerken die bureaucratisering en McDonaldisering gemeen hebben:
Nadruk op efficiëntie Nadruk op berekenbaarheid Nadruk op voorspelbaarheid Nadruk op beheersing via niet-menselijke technologie
(=onpersoonlijke regels die indien mogelijk worden vervangen door technologie)
24
4.3 Rationalisering van arbeidsorganisaties
De rationalisering van de fabrieksarbeid raakte in Webers tijd (rond 1900) in de USA in een stroomversnelling:
Frederik Winslow Taylor (1856-1915), ‘scientific management’ (‘Taylorisme’):
= Een optimaal efficiënte productie vereist arbeidsdeling en standaardisering, vorm te geven via ‘time-andmotion studies’
dus: van informele ‘vuistregels’ naar ‘the one best way
Arbeiders moeten niet zelf hoeven nadenken, maar moeten tot voorspelbare raderen in het productieproces worden gemaakt
De rationalisering van de fabrieksarbeid raakte in Webers tijd (rond 1900) in de USA in een stroomversnelling
= Henry Ford (1863-1947) introduceerde in zijn Fordfabriek de lopende band (‘Fordisme’)
Max Weber voorspelling:Socialisme zal het rationaliseringsproces eerder verder versterken dan tegenwerken
En inderdaad: Het Amerikaanse Taylorisme en Fordisme werden in de Sovjet-Unie enthousiast onthaald door Lenin, omdat ze prima pasten bij een centraal geleide planeconomie
4.4 Formele en substantiële rationaliteit van arbeidsorganisaties
Door arbeidsdeling + standaardisering worden werknemers voorspelbare en beheersbare raderen binnen het productieproces
Als zulke vormen van arbeidsorganisatie in de ogen van werknemers de kwaliteit van hun werk ondergraven;
Leidt formele rationaliteit tot substantiële irrationaliteit
= De centrale onderzoeksvraag van de arbeids- en organisatiesociologie:
“Welke gevolgen hebben arbeidsdeling en standaardisering in de ogen van werknemers voor de kwaliteit van hun arbeid?”
25
4.5 Automatisering en robotisering
Gevolgen van arbeidsdeling en standaardisering:
Arbeiders worden niet slechts voorspelbare en beheersbare raderen in het productieproces
Daardoor worden vervolgens ook automatisering en robotisering mogelijk om het productieproces nog voorspelbaarder (en goedkoper) te maken
Arbeidsdeling en standaardisering transformeren de Fabrieksarbeid (‘blue-collar work’) Kantoorarbeid (‘white-collar work’)
!Ook geroutiniseerde en gestandaardiseerde kantoorarbeid (‘white-collar work’) verdwijnt daardoor steeds vaker door automatisering en robotisering!
4.6 Rationalisering van arbeidsorganisaties en rationalisering van staat en recht
Rationalisering manifesteert zich niet alleen in domein 1 (markt/economie/arbeid), maar ook in domein 2 (staat/politiek/recht)
4.7 Rationalisering van de verzorging: de verzorgingsstaat
Verzorging = ondersteuning bij tegenslag of gebrekkigheid Verzorging kan in beginsel op drie verschillende manieren worden georganiseerd
Elk favoriet binnen een van de drie moderne ideologieën:
Particulier initiatief (conservatisme) Marktgebaseerde verzekeringen (liberalisme) Verzorgingsstaat (socialisme)
26
4.7.1 Particulier initiatief (conservatisme)
Historisch gezien de oudste vorm (Middeleeuwen):
= Lokaal georganiseerde armenzorg en gezondheidszorg door vooral de kerken
Zorg is hier geen juridisch afdwingbaar recht, maar uitdrukkelijk een gunst
Precaire positie van religieuze en niet-religieuze minderheidsgroepen zonder lokale inbedding
Vandaag de dag: marginaal geworden, maar zeker niet verdwenen (voedselbanken, kerkelijke hulp aan armen en vluchtelingen, etc.)
4.7.2 Marktgebaseerde verzekeringen (liberalisme)
Mensen verzekeren zichzelf vrijwillig tegen ziekte en tegenslag
= Zorg is een contractueel afdwingbaar recht voor wie premie heeft betaald en wordt getroffen
Precaire positie van juist degenen met de grootste risico’s en de zwakste economische posities
Vandaag de dag: levensverzekeringen, particuliere (aanvullende) ziektekostenverzekeringen
4.7.3 Verzorgingsstaat (socialisme):
De staat stelt zich garant voor hulp en ondersteuning bij tegenslag en gebrekkigheid
= Zorg bij tegenslag en gebrekkigheid is hier een juridisch afdwingbaar recht
Vandaag de dag: dit is veruit de belangrijkste organisatievorm (de twee andere zijn vooral aanvullingen voor resp. de armsten ende rijksten)
In de praktijk zien we vandaag de dag vooral mengvormen van de drie grondvormen: Levensbeschouwelijke of beroepsgroepen organiseren hun eigen onderlinge verzekeringen binnen door de overheid gestelde randvoorwaarden
(bijv. mutualiteiten, pensioenfondsen, werkloosheids- en arbeidsongeschiktheidsfondsen)
Sociale verzekeringen zijn geen ‘gewone’ verzekeringen= ze perken de marktlogica steeds op een of meerdere manieren in:
Deelname is verplicht voor iedereen Premie is inkomensafhankelijk Uitkering heeft een boven- en/of ondergrens
27
De verzorgingsstaat is bezien vanuit geen van de drie moderne politieke ideologieën geheel onproblematisch + blijft daardoor de politieke gemoederen beroeren
Liberalen:
“Doordat de overheid de burger garanties biedt bij tegenslag en gebrekkigheid worden persoonlijke verantwoordelijkheid en initiatief ondergraven”
= De verzorgingsstaat ondermijnt de dynamiek van de markt
Conservatieven:
“Doordat de overheid de burger garanties biedt bij tegenslag en gebrekkigheid neemt de maatschappelijke bereidheid af om via particulier initiatief voor elkaar te zorgen”
= De verzorgingsstaat ondermijnt gemeenschap
Socialisten:
“De overheid biedt de burger weliswaar garanties bij tegenslag en gebrekkigheid, maar die garanties komen paradoxaal genoeg juist onder druk te staan wanneer ze het hardst nodig zijn, d.w.z. in tijden van economische crisis”
= De verzorgingsstaat is als het er echt op aankomt kwetsbaar en fragiel
Formele juridische en beleidsclassificaties bepalen in de verzorgingsstaat welke categorie burgers recht heeft op welke voorziening
Maar: Juist deze noodzaak van formele categorisering van burgers leidt in de ogen van burgers paradoxaal genoeg gemakkelijk tot substantiële irrationaliteit
Voorbeelden van benodigde gegevens voor formele categorisering:
Is iemands belastbaar inkomen hoger of lager dan een bepaalde kritische grens? Hoeveel studerende kinderen heeft iemand? Hoe hoog zijn iemands woonlasten? Is iemand wel echt alleenstaand? Zijn iemands studerende kinderen wel echt uitwonend? ….
28
Formele categorisering vereist controle en deskundigheid
Noodzaak van controle: Door burgers aangeleverde informatie moet worden gecontroleerd
Omdat burgers zich uiteraard realiseren dat zij belang hebben bij een bepaalde categorisering
-> risico van fraude Deskundigheid:
Vaak is het professionele oordeel van een technische specialist doorslaggevend
Bijv. een keuringsarts bij ziekte of arbeidsongeschiktheid
4.8. Spanningen tussen formele en substantiële rationaliteit
1. De noodzaak om door burgers verstrekte informatie te controleren leidt gemakkelijk tot privacy-problemen
bijv. ‘tandenborsteltellers’ die via huisbezoek moeten vaststellen of iemand wel ‘echt’ alleenstaand is
Het overheidsstreven naar rechtvaardige verdeling leidt er hier paradoxaal genoeg toedat datgene waarop men formeel gesproken recht heeft toch als gunst wordt ervaren
Substantiële irrationaliteit
2. Doordat juridische en beleidscategorieën onvermijdelijk formeel en algemeen zijn, kunnen ze geen recht doen aan bijzondere persoonlijke omstandigheden
Het overheidsstreven naar rechtvaardige verdeling leidt er hier paradoxaal genoeg toe dat men zich onrechtvaardig behandeld voelt wanneer men niet krijgt waarop men redelijkerwijze recht meent te hebben
Substantiële irrationaliteit
3. Doordat juridische en beleidscategorieën onvermijdelijk formeel en algemeen zijn, kunnen in de ogen van burgers onbelangrijke verschillen
Bijv. net onder of net boven een kritieke inkomens- of leeftijdsgrens) leiden tot grote verschillen in uitkomst
Het overheidsstreven naar rechtvaardige verdeling leidt er hier paradoxaal genoeg toe dat men zich onrechtvaardig behandeld voelt wanneer men niet krijgt wat ‘identieke’ anderen wel krijgen
Substantiële irrationaliteit
29
4.9 De paradox van formele en substantiële rationaliteit in de verzorgingsstaat
Streven naar rechtvaardigheid vereist toekennen van formele rechten aan alleen die burgers die een voorziening ‘echt’ nodig hebben
Zorgt tot het in formele beleidscategorieën persen van de complexiteit van de sociale werkelijkheid
Streven naar rechtvaardigheid in de praktijk leidt er gemakkelijk toe dat de betrokken burgers zich juist onrechtvaardig behandeld voelen
Deze paradox treedt scherper aan het licht naarmate sociaal beleid ‘selectiever’ is
d.w.z. naarmate het rechten toekent aan strikter afgebakende categorieën
‘Universalistisch’ sociaal beleid maakt een einde aan deze paradox
= Breekt met de notie dat men rechten alleen moet toekennen aan ‘de mensen die het “echt” nodig hebben’
Pleidooien voor meer universalistisch sociaal beleid zijn dan ook vaak ingegeven door onvrede over de substantiële irrationaliteit van formele rationaliteit
Bijv. ‘arbeidsloos basisinkomen’:
Alle burgers krijgen een als sociaal grondrecht gedefinieerd minimuminkomen zonder verdere voorwaarden:
vrijheid om wel/niet, meer/minder, al dan niet betaald te werken
Uitvoering van de sociale zekerheid wordt hierdoor eenvoudiger en burgers worden bevrijd van bureaucratie en haar substantieel-irrationele gevolgen
30
5. Modernisering IV: onttovering
Literatuur:
- Rogers Brubaker, (1984), ‘The Specific and Peculiar Rationalism of Modern Western Civilization’, in: The Limits of Rationality: An Essay on the Social and Moral Thought of Max Weber, London.
- Patrick Dassen, (1999), ‘Het probleem van waarden en zingeving in een onttoverde wereld’, in: De onttovering van de wereld: Max Weber en het probleem van de moderniteit in Duitsland, 1890-1920, Amsterdam
5.1 Webers verklaring van rationalisering
Webers hoofdvraag:“Wat kenmerkt het westerse rationaliseringsproces en hoe valt het te verklaren?”
Webers antwoord: Rationalisering = de onbedoelde en min of meer ‘toevallige’ uitkomst van allerlei processen die in het Westen hebben geleid tot twee elkaar versterkende processen
‘Externe’ rationalisering: ontstaan gerationaliseerde structuren en instituties (‘institutionele hardware’)
‘Interne’ rationalisering: ontstaan gerationaliseerd modern persoonlijkheidstype (‘culturele software’)
N.B.: Het onderscheid is van Brubaker, niet van Weber
‘Externe’ rationalisering:
Processen van rationalisering in verschillende maatschappelijke sferen (bijv. economie, bestuur en recht) hebben elkaar wederzijds versterkt en aangemoedigd ‘Interne’ rationalisering:
De Protestantse Reformatie leidde tot een rationalisering van de persoonlijkheid (nadruk op discipline, hard werken en soberheid)‘Interne’ en ‘externe’ rationalisering gingen vervolgens elkaar verderstimuleren
31
5.2 Externe rationalisering: opkomst van het moderne, gerationaliseerde kapitalisme
Modern westers kapitalisme = Secifieke manifestatie van het westerse rationaliseringsproces(Weber)
Modern westers kapitalisme verschilt van vroegere vormen van kapitalisme
Dit door zijn nadruk op berekenbaarheid (=formele rationaliteit)
Anders dan bij Marx draait het in Webers analyse van het modern kapitalisme dus NIET primair om de klassenverhouding tussen bezitters en niet-bezitters van de productiemiddelen
In moderne, gerationaliseerde kapitalisme:
Het productieproces zelf gerationaliseerd geraakt (en dus berekenbaar en voorspelbaar) Centraal kenmerk: inzet van de productiemiddelen op basis van berekening en boekhouding om maximale winst te kunnen realiseren
Rationalisering van het productieproces zelf werd echter slechts mogelijk doordat ook diverse andere (deel)processen van rationalisering optraden
Deze andere (deel)processen van rationalisering zorgde voor gunstige voorwaarden voor opkomst van het moderne, gerationaliseerde kapitalisme:
Beschikbaar komen van in het productieproces toepasbare wetenschappelijke kennis
Beschikbaar komen van formeel vrije arbeid Ontstaan van zeggenschap van de ondernemer over de inzet van de
productiemiddelen (=centralisatie van de beschikkingsmacht
Cruciaal = vooral de rationalisering van de juridisch-bestuurlijke context:
Modern kapitalisme vereist een omgeving die berekenbaar en voorspelbaar is(formele rationaliteit):
Rationalisering van het recht Rationalisering van het overheidsbestuur
32
5.2.a Rationalisering van het recht:
Kenmerken van modern, formeel-rationeel recht: •
Religie, traditie/gewoonte en affectie/emotie spelen geen rol
Juridische beslissingen zijn voorspelbaar doordat algemene regels consequent en systematisch worden toegepast op individuele gevallen
Wetten worden welbewust en weloverwogen tot stand gebracht (dus niet: impliciete morele of ethische noties, gebaseerd op gewoonte of traditie)
Totstandkoming van nieuwe wetten is zelf gebonden aan vastgelegde juridische procedures (staatsrecht)
Voorbeelden van niet-formeel recht
- Rechtspraak op basis van goddelijke openbaring:
Bijv. door de wil van de goden te achterhalen via het vorsen van de ingewanden van offerdieren (o.a. Etrusken, Romeinen en Babyloniërs)
Het Tibetaanse staatsorakel speelt tot op de dag van vandaag een rol bij politieke beslissingen en bij het aanwijzen van de reïncarnatie van de religieus en politiek leider, de Dalai Lama, na diens overlijden
- ‘Kadi-rechtspraak’
Een wijze man of vrouw neemt op grond van praktische en morele overwegingen juridische beslissingen over individuele gevallen (Vgl. het ‘Salomonsoordeel’, genoemd naar het bijbelse verhaal over Koning Salomo)
Rechtspraak op basis van goddelijke openbaring en ‘Kadi-rechtspraak’ hebben onberekenbare en onvoorspelbare uitkomsten
Modern, gerationaliseerd kapitalisme kan onder dergelijk ‘irrationeel’ recht dan ook niet functioneren
33
5.2.b Rationalisering van het overheidsbestuur
Kenmerken van modern, formeel-rationeel overheidsbestuur:
Onpersoonlijk formalisme: Bevoegdheden worden toegewezen en beslissingen genomen zonder aanzien des persoons, dus op grond van strikt nageleefde formele regels
Technische efficiëntie en voorspelbaarheid: Een moderne bureaucratie is een door formele regels geleide ‘beslismachine’
Technische kennis en expertise: Het functioneren van een bureaucratie vereist gespecialiseerde technische kennis en expertise
5.2.c Rationalisering als bureaucratie
Weber; bureaucratisering manifesteert zich
- In arbeidsorganisaties - In het overheidsapparaat- In politieke partijen- Kerken- Universiteiten- Hulpverleningsinstellingen- Verenigingen- …
Bureaucratisering een van de belangrijkste maatschappelijke manifestaties van rationalisering is
5.3 Interne rationalisering: de Protestantse Reformatie, 16e eeuw
Centrale kenmerken van het Protestantisme:
1. ‘Binnenwereldlijkheid’: Om een religieus virtuoos te zijn, behoeft men zich niet uit de wereld terug te
trekken in een strikt religieus domein (bijv. een klooster)
2. ‘Ascese’: De gelovige dient zichzelf te definiëren als een werktuig in de handen van God
3. ‘Predestinatieleer’God valt niet door de mens te beïnvloeden -> een eeuwig leven in het hiernamaals is door God voorbestemd vanaf geboorte
34
Weber benadrukt de (onbedoelde!) economische gevolgen van de opkomst van het Protestantisme:
Binnenwereldlijke ascese:
Men moet ter meerdere eer en glorie van God werken in een wereldlijke roeping (=Protestantse arbeidsethiek)
Predestinatieleer: Martelende onzekerheid over de eigen uitverkiezing leidt er in de pastorale praktijk toe dat men economisch succes gaat zien als teken van uitverkiezing
Het Protestantisme verschafte zo een religieus motief om hard te werken en geboekte winst niet te verkwisten, maar te herinvesteren (=‘de geest van het kapitalisme’)
= De Protestantse Reformatie leidde zo tot een rationalisering van de persoonlijkheid (nadruk op discipline, hard werken en soberheid)
=‘interne’ rationalisering
2e belangrijk gevolg van de Protestantse Reformatie:
= Doordrijven van de ‘onttovering van de wereld’
via een radicaal monotheïsme dat alle bovennatuurlijke krachten uit de wereld verwijderde
Er bestaat slechts één God en alleen Hij is heilig Maakt GEEN deel uit van de wereld die hij zelf heeft geschapen
= almachtig en beslist soeverein, en valt dus door gelovigen niet via magie te beïnvloeden
(predestinatieleer impliceert afwijzing magie!)
Reformatie was een hervormingsbeweging binnen de Katholieke kerk:
= Kritiek op de notie dat het heilige binnen de wereld zelf te vinden zou zijn: Verwerping van de verering van heiligen en heiligenbeelden;
van het toeschrijven van heiligheid aan de Heilige Roomse Moederkerk en haar geestelijkheid zelf;
Van wonderen, relikwieën en iconen…
Vergelijk de zogenaamde Beeldenstorm in de Lage Landen (1566): vernieling van Katholieke kerken
35
Protestantisme stimuleerde wetenschap en technologie:
= Strijd tegen bijgeloof en magisch denken
De wereld werd gezien als een onbezield ‘ding’, slechts bestaand uit betekenisloze causale ketens
Dit onttoverd wereldbeeld stimuleerde het verrichten van natuurwetenschappelijk onderzoek en het plegen van technologische interventies
Balthasar Bekker (1634-1698)
Predikant, theoloog, strijder tegen bijgeloof, magie en tovenarij – zowel calvinist als cartesiaan (!)
Zijn boek De betoverde weereld (1691) was destijds een bestseller
Het waren vooral protestanten die in de 17e eeuw in Engeland de opkomst en ontwikkeling van de natuurwetenschap voortstuwden
Hun motief: “De natuur en haar wetten vertellen ons iets over de verder ondoorgrondelijke bedoelingen die God met zijn Schepping had
5.4 Onttovering van de wereld door religie en wetenschap
De ‘onttovering van de wereld’ wordt volgens Weber dus NIET simpelweg ‘veroorzaakt’ door de wetenschap (Dassen, p. 195):
1. In eerste instantie is religie cruciaal: De Protestantse Reformatie verwijdert bovennatuurlijke krachten uit de wereld
2. Zet daarmee de deur open voor de wetenschap: Verspreiding van een beeld van de wereld als een geheel van causale mechanismen, ontdaan van ‘objectieve’ zin of betekenis, ten koste van haar voorstelling als bezield en betekenisvol
Gevolgen van ‘onttovering’
1. Het ‘nuchter’ worden van de wereld: De wereld wordt een empirisch waarneembare werkelijkheid doordat de notie van een ‘meer fundamentele’ ‘achterliggende’ of ‘onderliggende’ werkelijkheid verdwijnt
2. Illusieloosheid: De wereld gaat gezien worden zoals zij ‘werkelijk’ is – dus strikt empirisch gezien – en alle sluiers van ‘wensdenken’ en ‘illusies’ worden weggenomen
36
5.4.a Onttovering door de wetenschap
Twee aspecten van onttovering door wetenschap volgens Weber:
1. Wetenschap beschouwt de wereld als een geheel van empirisch kenbare causale ketens:Gedachte dat men de wereld via ‘berekening’ kan beheersen (=overgang van ‘magie’ naar ‘technologie’)
2. Wetenschap maakt zich los van ethiek en kan daardoor geen absolute waarden meer funderenZij kan niets meer zeggen over wat de dingen ‘echt’ betekenen (=toename zingevingsproblemen)
Eerste aspect: van magie naar technologie
Magie is een rituele praktijk gericht op het oplossen van alledaagse praktische problemen, veelal gesitueerd op het raakvlak van natuur en samenleving
(onvruchtbaarheid, ziekte, natuurrampen…)
Door de onttovering van de wereld kan magie als oplossingsmiddel voor dergelijke problemen worden vervangen door technologie
(=toegepaste wetenschap)
Tweede aspect:
Van religie naar zingevingsproblemen
Anders dan magie biedt religie geen oplossing voor praktische alledaagse problemen, maar vertelt zij wat de dingen ‘echt’ betekenen – wat men moet doen en laten om een goed mens te zijn
Door de onttovering van de wereld nemen zingevingsproblemen toe: Wetenschap dringt religie weliswaar terug, maar kan haar niet vervangen, want heeft over dergelijke ethische vragen niets te zeggen
5.5 Het ‘waardenprobleem’ bij Weber
Het ‘waardenprobleem’ bij Weber is het gegeven dat waarden niet wetenschappelijk (empirisch en/of logisch) kunnen worden gerechtvaardigd:
Er bestaat een onoverbrugbare kloof tussen ‘zijn’ en ‘behoren’
Via empirisch onderzoek kun je niet ‘ontdekken’ wat ‘goed’ of ‘slecht’, ‘mooi’ of ‘lelijk’ is
Er bestaan nu eenmaal onderling strijdige waarden (bijvoorbeeld vrijheid en gelijkheid) en de wetenschap kan niet bepalen welk daarvan het belangrijkst is
37
Kern van Webers (neokantiaanse) wetenschapsleer:
De werkelijkheid is een irrationele, ongestructureerde en betekenisloze chaos:
‘das Ding an sich’ is niet objectief kenbaar
De onderzoeker selecteert en ordent de feiten daarom op grond van een zinvol geacht gezichtspunt
Dit gezichtspunt is onontkoombaar waardegebonden en dus intellectueel gezien arbitrair
= Wetenschappelijke kennis is daarom nooit ‘echt’ ‘waar’ in strikt ‘objectieve’ zin, want altijd eenzijdig
Wetenschappelijke kennis is voor Weber dus altijd ‘waardebetrokken’ of ‘waardegebonden’
Onderzoekers die deze waardegebonden eenzijdigheid ontkennen, beschouwen hun kennis als
‘Echt Waar’ + menen hier daarom ten onrechte morele implicaties aan te kunnen verbinden
Bijv. Marx over ‘vals klassenbewustzijn’Durkheim over ‘pathologie’: dat zijn wetenschappelijkgezien niet te rechtvaardigen waardeoordelen
Echte’ wetenschap onttovert volgens Weber dus ook zichzelf: zij onderkent dat zij
Niet kan bepalen wat de dingen ‘echt’ betekenen en dus religie niet kan vervangen
38
5.6 Conclusie (WEBER)
Wetenschap kan alleen maar vaststellen of iets formeel rationeel (‘waar’) is, niet of het substantieel rationeel (‘moreel juist’) is
“Formal rationality is a matter of fact, substantive rationality a matter of value” (Brubaker, p. 36)
Anders dan religie kan wetenschap de voor mensen zo belangrijke vragen naar substantiële rationaliteit dus niet beantwoorden
Wetenschap kan wel magie vervangen als instrumentele praktijk, namelijk door de toepassing van kennis in de vorm van technologie (formele rationaliteit)
MAAR wetenschap kan niet religie vervangen als bron van moraal en ethiek (substantiële rationaliteit)
Weber staat hiermee lijnrecht tegenover het positivisme van Comte (zie college 1):
Onttovering ondergraaft niet alleen religie, maar ook de mogelijkheid om op wetenschappelijke gronden te bepalen wat moreel gezien ‘goed’ of ‘slecht’ is
Onttovering is dus iets anders dan secularisering en behelst niet eenvoudigweg een toenemend gezag van de wetenschap:
Onttovering dringt religie weliswaar terugMAAR leidt niet tot een vervanging van religie door wetenschap, juist tot toenemende zingevingsproblemen
39
6. Van modernisering naar postmodernisering
Literatuur:
- Zygmunt Bauman, (1992), ‘Introduction: The Re-Enchantment of the World, or, How Can One Narrate Postmodernity?’, in: Intimations of Postmodernity
- Ronald Inglehart, (1997), ‘Chapter 1 – Value Systems: The Subjective Aspect of Politics and Economics’, in: Modernization and Postmodernization: Cultural, Economic, and Political Change in 43 Countries
Zygmunt Bauman:
Moderniteit en modernisering vormden vanaf de 17e eeuw slechts een intermezzo tussen de Renaissance (15e-16e eeuw) en de 1960s
= Een intermezzo gekenmerkt door nadruk op formele rationaliteit (zoektocht naar orde, zekerheid en voorspelbaarheid)
Postmoderniteit en postmodernisering behelzen de verwerping sinds de 1960s van deze moderne nadruk op formele rationaliteit
= Een terugkeer naar de open en tolerante Renaissancecultuur
Ronald Inglehart:
Moderniteit en modernisering zijn uitvloeisels van de Verlichting (17e-18e eeuw)Nadruk op formele rationaliteit (wetenschap, technologie en bureaucratie)
Postmoderniteit en postmodernisering behelzen de verwerping sinds de 1960s van deze moderne nadruk op formele rationaliteit (wetenschap, technologie en bureaucratie) en de opkomst van vrijheid, tolerantie en diversiteit als nieuwe prioriteiten
6.1 De Renaissance (15e -16e eeuw)
Zygmunt Bauman beschouwt de Renaissance als soort ‘scharnierpunt’ tussen de donkere Middeleeuwen en de moderne samenleving met haar nadruk op formele rationaliteit
Cultuur van de Renaissance lijkt volgens Bauman veel op de postmoderne cultuur die vanaf de 1960s is gegroeid
De cultuur van de Renaissance maakte destijds echter al snel plaatsvoor een moderne nadruk op formele rationaliteit -> overgang van delate Renaissance naar de vroege Verlichting
40
“Het einde van de donkere Middeleeuwen”
= Scherpe toename zelfbewustzijn en scheppingsdrang; bloei van kunst en wetenschap
De mens gaat zich beschouwen als God’s gelijke:= Opkomst van het humanisme
Sleutelpersonen: Giovanni Boccaccio, Dante Alighieri, Niccolò Machiavelli, Desiderius Erasmus, Leonardo da Vinci, Michelangelo, Marsilio Ficino, Francesco Petrarca, Thomas More, William Shakespeare, Giovanni Pico della Mirandola, Michel de Montaigne
6.2 De Renaissance: utopisch denken
De wereld wordt vanaf de Renaissance niet meer simpelweg aanvaard ‘zoals zij nu eenmaal is’
maar wordt gezien als door actief menselijk handelen veranderbaar en verbeterbaar
In de Renaissance begint men ook utopieën te ontwerpen: Blauwdrukken van de volmaakte samenleving, waarin voor armoede, honger en onveiligheid geen plaats meer is
De Renaissance-utopieën verschilden van de Middeleeuwse sprookjes- en fantasiewerelden
de laatste slechts een tijdelijke en gedroomde ontsnapping boden aan de dagdagelijkse ervaring van honger en armoede:
Nederlands: ‘Luilekkerland’ Frans: ‘(Pays de) Cocaigne / Cockayne’ Duits: ‘Schlaraffenland’
6.3 Moderniteit volgens Bauman: sociale orde als menselijke opdracht
6.3.1 De Renaissance volgens Bauman:
In eerste instantie bracht Renaissance een cultureel klimaat van vrijheid, tolerantie en diversiteit,
Wat veel leek op wat wij nu ‘postmoderne cultuur’ noemen
Open culturele klimaat kwam echter al snel onder druk te staan door bloedige godsdienstoorlogen (m.n. de Dertigjarige Oorlog, 1618-1648)
Deze godsdienstoorlogen voedden al snel drie samenhangende overtuigingen:
Dat sociale orde niet ‘vanzelf’ ontstaat Dat mensen orde dus zelf actief tot stand zullen moeten brengen Dat zulks wetenschappelijk inzicht vereist in de aard van de mens en de
werkelijkheid
41
6.3.2 Renaissance-utopieën als overgang naar de Verlichting
Wetenschappelijk beredeneerde voorstellen voor door mensen zelf te realiseren ideale samenlevingen
De vrijheid van het individu wordt hierbij ondergeschikt gemaakt aan de geconstrueerde sociale orde
De orde wordt streng bewaakt en het onderscheid tussen goed en kwaad dus strikt gehandhaafd
Thomas Hobbes, Leviathan (1651):
In een natuurtoestand slachten mensen elkaar af (“Homo homini lupus est”);
Daarom rationeel om een sociaal contract te sluiten en de absolute macht aan een vorst over te dragen
Kortom: zonder sterke staat resteert slechts een oorlog van allen tegen allen
6.3.3 Drie kenmerken van moderniteit volgens Bauman:
1. Een cultureel besef dat sociale orde niet zomaar ‘vanzelf’ ontstaat
2. Een wetenschappelijke zoektocht naar kennis die sociale orde mogelijk moet maken
3. Een politiek streven om de samenleving op die kennis te baseren (-> huwelijk tussen wetenschappelijke kennis en politieke macht)
42
6.4 Ronald Inglehart: van modernisering naar postmodernisering
Hoe valt volgens Inglehart de omslag van moderniteit / modernisering naar postmoderniteit / postmodernisering vanaf de 1960s te verklaren?
Ingleharts antwoord ademt de vertrouwde moderniseringslogica van een economisch-technisch domein dat ‘fundamenteler’ is dan al het andere en dat al dat andere dus determineert (vgl. college 1)
Modernisering (p. 1):
“Industrialization (…) tends to bring increasing urbanization, growing occupational specialization, and higher levels of formal education in any society that undertakes it. These are the core elements of a trajectory that is generally called ‘Modernization’”
Postmodernisering (p. 11):
“The prevailing direction of development has changed in the last quarter century [sinds eind 1960s; DH], and this shift is so distinctive that, rather than continuing to use the term ‘Modernization’, we prefer to speak of ‘Postmodernization’”
Vanaf de late 1960s vindt volgens Inglehart dus een omslag plaats in de maatschappelijke ontwikkeling:
“Vanaf de late 1960s maakt ‘modernisering’ plaats voor ‘postmodernisering’”
“The process of economic development leads to two successive trajectories, Modernization and Postmodernization” (p. 8)
Ingleharts verklaring van deze omslag:
= Door de scherpe toename van de welvaart worden vanaf de 1960s economische problemen minder belangrijk, zodat men nieuwe culturele en politieke prioriteiten gaat stellen
“Modernization (…) eventually reaches a point of diminishing returns” (p. 8)
Juist in rijke, verwetenschappelijkte en hoogtechnologische samenlevingen worden verdere investeringen in wetenschap en economische groei minder zinvol
(-> ‘afnemende meeropbrengsten’)”
Daardoor verschuiven de culturele en politieke prioriteiten van ‘nog meer wetenschap, technologie en welvaart’ naar ‘meer vrijheid en welzijn
43
De economisch-industriële ontwikkeling van westerse samenlevingen (‘modernisering’) heeft vanaf de 1960s volgens Inglehart dus paradoxale gevolgen:
Zij leidt ertoe dat zij zelf steeds minder een culturele en politieke prioriteit wordt Zij effent daarmee het pad voor de opkomst van nieuwe culturele en politieke prioriteiten
6.5 Moderniteit en postmoderniteit
Kenmerken van ‘moderniteit’ volgens Bauman en Inglehart:
Traditionele substantiële rationaliteit (religie en daarop gebaseerde moraal) wordt verworpen
Moderne formele rationaliteit wordt juist centraal gesteld (economische efficiëntie, bureaucratisch gezag, gezag van wetenschap en technologie)
Kenmerken van ‘postmoderniteit’ volgens Bauman en Inglehart:
Traditionele substantiële rationaliteit (religie en daarop gebaseerde moraal) wordt verworpen
Moderne formele rationaliteit wordt verworpen Postmoderne substantiële rationaliteit (relativisme, individuele vrijheid en
tolerantie) wordt omarmd
Postmodernisering volgens Bauman en Inglehart:
Postmodernisering is het proces waarin de (moderne) nadruk op formele rationaliteit plaatsmaakt voor een (postmoderne) substantiële rationaliteit die vrijheid, tolerantie en culturele diversiteit centraal stelt
formele rationaliteit + zoektocht naar orde, zekerheid en voorspelbaarheid via wetenschap, technologie en bureaucratie
44
6.5.1 Morele evaluatie van modernisering
Verschil tussen Bauman en Inglehart:
Bauman: moderniteit en modernisering behelsden gevaarlijke en totalitaire projecten, maar worden sinds de 1960s gelukkig steeds minder serieus genomen
Inglehart: moderniteit en modernisering brachten veel maatschappelijke vooruitgang, maar sinds de 1960s is voor verdere vooruitgang een breuk met de moderniseringslogica vereist
Bauman is een postmoderne socioloog:
Relativeert het gezag van de wetenschap,
Meent dat de wetenschap niet kan bepalen wat de dingen ‘echt’ betekenen en dus ook niet kan bepalen wat ‘we’ moeten doen en moeten laten
Hij meent dat moderne wetenschap in het verleden steeds een verdoken politieke rol heeft gespeeld en als zodanig meer een onderdrukkende dan een bevrijdende rol heeft gespeeld
Nota bene:
Merk op dat Max Webers ideeën over onttovering reeds preluderen op Baumans (postmoderne) relativering van het gezag van de wetenschap (zie college 5)
Zie ook college 9 over hoe het proces van postmodernisering de sociale wetenschappen zelf heeft veranderd: relativering van het gezag van de wetenschap (vgl. artikel Loseke)
45
7. De tegencultuur van de 1960s
Literatuur:
- Bernice Martin, (1981), ‘The Expressive Revolution’, pp. 13-26 in A Sociology of Contemporary Cultural Change, Oxford.
- Johan Roeland, Stef Aupers & Dick Houtman, (2011), ‘Fantasy, paranoia en het romantisch erfgoed: Max Weber en de geest van de hedendaagse populaire cultuur’, Sociologie 7(1): 3-20
7.1 Max Weber
7.1.2 Weber over rationalisering
Rationalisering = Toenemende nadruk op formele rationaliteit
Formele rationaliteit = Het inzetten van formele regels, procedures, structuren en systemen als middelen om gegeven doelen op de meest effectieve en efficiënte manier te bereiken
Toenemende nadruk op formele rationaliteit gaat ten koste van de ruimte voor substantiële rationaliteit
Onttovering ondergraaft bovendien de mogelijkheid om gezaghebbende / bindende uitspraken te doen over substantiële rationaliteit
Rationalisering en onttovering leiden in Webers optiek tot cultureel onbehagen
Gevoelens van onvrijheid & zinloosheid De zogenoemde ‘tegencultuur’ van de 1960s was een manifestatie van dit door Weber voorspelde onbehagen
Webers analyse van dit moderne onbehagen behelst ook synthese van de analyse ervan door Marx & Durkheim;
Ondermijning v/d menselijke vrijheid door rationalisering & bureaucratisering =VERVREEMDING volgens Marx
= teveel aan structurele institutionele overheersing & inkapseling
Verlies aan betekenis door de onttovering van de wereld = ANOMIE volgens Durkheim
= een tekort aan betekenis verschaffende culturele inbedding
46
De tegencultuur: Theodore Roszak als kroongetuige Theodore Roszak
(1969), The Making of a Counter Culture:
= Minstens evenzeer een tegencultureel pamflet als een onthechte analyse van de tegencultuur
Destijds een enorme bestseller
Strekking van Roszak’s boek:
“Het ‘technocratische systeem’ bedreigt de individuele vrijheid, de moraliteit en de menselijkheid”
“‘Het Systeem’ is moreel leeg en inhoudsloos, het reduceert mensen tot raderen in een onbezielde machine en het manipuleert het bewustzijn teneinde slaafs conformisme te bewerkstelligen
7.2 De tegencultuur
7.2.1 De tegencultuur en de technocratie
De wetenschap heeft weliswaar religie en traditionele moraal ondergraven,
Maar heeft ‘technocratie’ in plaats van vrijheid gebracht:
“The relentless quest for efficiency, for order, for ever more extensive rational control” (Roszak, p. 21)
“‘The System’ tries to make us believe that we are ‘free’ and ‘happy’” (Roszak, p. 17)
Vgl. college 6 over postmoderniteit: gelijktijdige verwerping van traditionele substantiële rationaliteit (religie) en moderne formele rationaliteit!
7.2.2 Karakterisering van de tegencultuur
“What [the counter-culture] ‘countered’ was not so much traditional cultural values as the contrasting hemisphere of instrumentality and power, work and politics. The counter-culture (…) pushed Romantic individualism to ever more extreme lengths in contradistinction to the bureaucratic and bourgeois individualism of the instrumental enclave” (Martin, p. 21)
Centraal binnen de tegencultuur stonden dus individuele vrijheid, zelfontplooiing en het belang van het opdoen van nieuwe ervaringen
47
7.2.3 Oorzaken en achtergronden van de tegencultuur
De tegencultuur = manifestatie van het door Weber voorspelde moderne culturele onbehagen:
Een moderne, gerationaliseerde samenleving belemmert mensen om vrij te zijn, zichzelf te zijn, zichzelf als individu te ontplooien (Martin p. 16-17)
Omdat zo’n samenleving mensen via ver doorgevoerde arbeidsdeling en gespecialiseerde arbeidsrollen reduceert tot radertjes binnen formeelrationele systemen (Martin p.16-17)
Verklaring, interpretatie van de tegencultuur volgens Martin
= Als een substantieel-rationeel protest op basis van “an ideology of self-fulfillment, spontaneity and experiential richness” (Martin, p. 18)
Tegen de dominantie van formele rationaliteit “an ideology which places a high value on rationality, calculation and efficiency” (Martin, p. 17)
Een meer secundaire verklaring lijkt op die van Inglehart (college 6):
De toegenomen welvaart leidde tot nieuwe culturele prioriteiten
Zie Martin, p. 23 (alsmede p. 16): “The sixties were able to ‘afford’ an expressive extravaganza because it seemed to most Western people in that decade that a never-ending economic expansion and rise in standards of living was one of the givens of life in industrialized societies
7.2.4 Van tegencultuur naar culturele hoofdstroom
“The gist of my thesis is that the extravagant counterculture of the 1960s (…) drew attention to, and familiarized the wider society with, a range of expressive values, symbols and activities by showering them forth in their most extreme and dramatic form” (Martin, p. 24)
“If [the counter-culture] ever was truly a counterculture (…), it had certainly ceased to be so by the mid-1970s because its most characteristic methods and messages had been appropriated by mainstream culture” (Martin, p. 16)
“Much of what was counter-cultural in the 1960s is now an unnoticed and accepted part of the givens of the 1980s [boek is uit 1981; DH]” (Martin, p. 23)
De stelling dat de tegencultuur van de 1960s de nieuwe culturele hoofdstroom is geworden, wordt in wat volgt uitgewerkt voor populaire cultuur (vandaag, college 7), religie (college 8), wetenschap (college 9), arbeid & organisatie (college 10), politiek (college 11) en consumptie (college 12)
48
7.2.5 Romantisch onbehagen over moderniteit
De tegencultuur van de 1960s behelsde een scherpe heropleving van de Romantie
= al sinds de 18e eeuw de belangrijkste culturele reactie vormt op rationalisering en verwetenschappelijking (‘modernisering’)
Belangrijkste aanjager van de Romantiek was steeds de ervaring van de moderne sociale werkelijkheid als ‘onecht’, ‘onnatuurlijk’, ‘onderdrukkend’ en ‘onvrij’
De Romantiek is sinds de 1960s steeds verder verspreid geraakt in het Westen (‘postmodernisering’)
Roeland et al. (2010) behandelen de belangrijke plaats van twee centrale kenmerken van de tegencultuur van de 1960s binnen de hedendaagse populaire cultuur:
‘Systeemparanoia’: De overtuiging dat mensen niet ‘echt’ vrij zijn, maar worden
gemanipuleerd en gehersenspoeld door ‘Het Systeem’ Mythen:
De voorliefde voor niet-gerationaliseerde mythische werelden in een verbeeld verleden of een imaginaire toekomst
7.2 ‘systeemparanoia’ van de Frankfurter Schule
Het neo-Marxistische werk van de Frankfurter Schule staat, net als de tegencultuur die haar adoreerde, bol van de ‘systeemparanoia’
“Het persoonlijke bewustzijn wordt gemanipuleerd door ‘Het Systeem’ en vrijheid en geluk zijn slechts illusies”
Voorbeelden van paranoïde noties: ‘Het Systeem’, ‘vals bewustzijn’, ‘repressieve tolerantie’, ‘hersenspoeling’, ‘subliminale verleiding
Marcuse’s boek One-Dimensional Man: Kritiek op de creatie van ‘valse consumptieve behoeften’, bedoeld om de mensen tevreden te houden, in slaap te wiegen en zo het kapitalisme te vrijwaren van kritiek
Horkheimer & Adorno’s boek Dialektik der Aufklärung: Kritiek op de ‘cultuurindustrie’ die via populaire massacultuur de massa’s dom en tevreden zou houden
“Mensen wordt wijs gemaakt dat zij vrij en gelukkig zijn” (vgl. Roszak – zie eerder)
49
7.3 ‘Systeemparanoia’ in de populaire cultuur sinds de 1960s
Roeland et al. (2010):Dergelijke ‘systeemparanoia’ is inmiddels al lang niet meer marginaal, tegencultureel of deviant
doortrekt thans ironisch genoeg zelfs de populaire massacultuur
Vele boeken, films en televisieseries geven tegenwoordig uitdrukking aan het idee dat mensen worden gemanipuleerd door kwaadaardige krachten achter de schermen (vgl. complottheorieën, college 9)
7.2.a De tegenculturele obsessie met mythen en fantasy fiction
Tolkien’s mythische fantasiewereld Middle-Earth uit Lord of the Rings contrasteert scherp met de moderne, gerationaliseerde samenleving
Geen door formele rationaliteit gedomineerde, gerationaliseerde en onttoverde samenleving, maar juist een wereld vol magie, mysterie en mythische wezens (elven, orcs, hobbits, tovenaars…)
Geen naar de achtergrond verdwijnen van substantiële rationaliteit, maar juist onophoudelijke strijd van het goede tegen het kwade
7.4 Postmodernisering sinds de tegencultuur van de 1960s
De tegencultuur van de 1960s stond aan de basis van een postmoderne cultuur,
= Sindsdien alleen maar verder verspreid is geraakt
Postmodernisering, negatief gedefineerd: Erosie van het gezag van niet alleen religie en geloof, maar ook wetenschap en rationaliteit
Postmodernisering, positief gedefinieerd: Toename van het belang van
1) mythen en verbeelding2) persoonlijke ervaring 3) authenticiteit (‘echtheid’ en ‘natuurlijkheid’)
Het proces van postmodernisering sinds de 1960s impliceert nieuwe, romantische antwoorden op drie fundamentele vragen: Ontologie: wat is de aard van de sociale werkelijkheid?
50
Epistemologie: hoe komt men tot waarheid? Soteriologie: hoe is verlossing van het lijden mogelijk?
Ontologie:
Wat is de aard van de sociale werkelijkheid?
Het postmoderne / romantische antwoord:
“De bestaande sociale werkelijkheid is onderdrukkend en onvrij
-> mythische en verbeelde sociale werkelijkheden zijn belangrijker dan de reëel bestaande (‘de verbeelding moet aan de macht’)
Epistemologie:
Hoe komt men tot waarheid?
Het postmoderne / romantische antwoord:
“Geloof (religie) en rede (wetenschap) zijn geen van beide geldige wegen naar waarheid, want ze suggereren allebei ten onrechte dat er één voor iedereen bindende Waarheid bestaat
-> alleen de eigen ervaring kan bepalen wat ‘waar’ is”
Soteriologie:
Hoe is verlossing van het lijden mogelijk?
Het postmoderne / romantische antwoord:
“Men moet zich niet slaafs onderschikken aan traditionele substantieel-rationele of moderne formeelrationele kaders
-> alleen een consequente keuze voor authenticiteit (echtheid, natuurlijkheid, non-conformisme, originaliteit…) maakt verlossing van het lijden mogelijk ”
51
8. Postmodernisering I: religie
Literatuur:
- Colin Campbell, (1978), ‘The Secret Religion of the Educated Classes’, Sociology of Religion 39 (2): 146-156.
- Dick Houtman & Paul Tromp, (2018), ‘The Quantitative Study of Holistic Spirituality: Misconceptions, Obstacles, Prospects’ (te verschijnen hoofdstuk)
-
8.1 Religieuze verandering in West-Europa sinds de 1960s
In de context van de tegencultuur van de 1960s werd de moderne samenleving ervaren als ‘onvrij’ en ‘onderdrukkend’
Demonisering van seculiere en religieuze gezagsstructuren in ‘de buitenwereld’ Oosterse religies wonnen aan populariteit, juist door het belang dat ze hechten aan ‘de binnenwereld’ (meditatie e.d.)
‘Niet religieus, wel spiritueel’ Typerend citaat van respondent ‘Sandy’, geciteerd in een artikel van Heinz Streib & Ralph Hood (2011, p. 435):
“Religion is organized, dogmatic, and social. Spirituality is individual, intimate, personal. Religion tells you what is good or true and tells you who is favored and who is not. It operates in fixed categories. Spirituality is developed. You have to work hard at it and to be conscious about it and take time for it. Sometimes, in order to grow spiritually, you have to go beyond or even against religious doctrine.
8.2 Spiritualiteit als ‘geprivatiseerde’ religie
Het hedendaags spirituele landschap wordt gekenmerkt door diversiteit, keuzevrijheid en individualisme:
Spirituele consumenten combineren vrijuit en naar eigen smaak uit een breed religieus en psycho-spiritueel aanbod
‘syncretisme’ of ‘bricolage’) “Doe-het-zelf-religie” (Baerveldt) “Pick-and-mix religion” (Hamilton) “Religious consumption à la carte” (Possamai) “A spiritual supermarket” (Lyon)
Sinds Luckmann wordt ‘post-christelijke spiritualiteit’ (‘niet religieus, wel spiritueel’) door meeste (godsdienst)sociologen opgevat als geprivatiseerde religie die de seculariseringstheorie bevestigt
52
Macroniveau:
Geen maatschappelijke betekenis buiten het religieuze / spirituele domein zelf (-> lijkt in niets op Berger’s ‘sacred canopy’)
Microniveau:
Spirituele consumenten knutselen in alle vrijheid strikt persoonlijke ‘privéreligies’ in elkaar uit een breed aanbod op een ‘religieuze markt’
Luckmann’s privatiseringsthese is daarmee de nieuwe orthodoxie in de godsdienstsociologie geworden
Kelly Besecke (artikel in Sociological Theory, 2005):
“Luckmann’s characterization of contemporary religion as privatized is pivotal in the sociology of religion; it has been picked up by just about everyone and challenged by almost no one” (p. 186)
“(R)eligion as almost an exclusively psychological phenomenon, with very limited and indirect social consequence” (p. 187)
Met deze interpretatie van hedendaagse spiritualiteit als ‘geprivatiseerd’ toont de seculariseringstheorie haar belangrijkste blinde vlek:
Onvoldoende oog voor de diversiteit die kan schuilgaan achter de notie van ‘religie’
Impliciete gelijkschakeling van ‘religie’ aan christelijke religie, gekenmerkt door geloof in God en georganiseerd als kerk
“Al wat hiervan afwijkt is geen ‘echte’ religie” -> onvoldoende oog voor religieuze verandering
8.2.1 Max Weber: twee ideaaltypen van religie
1. Ascetische religie:
De gelovige beschouwt zichzelf als ‘werktuig’ van God en moet dus actief doen wat God vraagt (nadruk op ‘geloof’)
2. Mystieke religie:
De gelovige beschouwt zichzelf als ‘voertuig’ van God en moet zich dus passief openstellen om één te kunnen worden met God (nadruk op spirituele ‘ervaring’)
53
8.3 Religieuze verandering sinds 1960s
Colin Campbell op basis van Webers ideaaltypen:
“Vanouds is westerse religie ascetisch en oosterse religie mystiek”
Sinds de 1960s is religie in het Westen echter steeds mystieker geworden, wat o.a. tot uitdrukking komt in nieuwe religieuze zelfidentificaties (‘Niet religieus, wel spiritueel’)
De stelling dat hedendaagse post-christelijke New Age spiritualiteit een geprivatiseerde vorm van religie behelst, berust op twee aanvechtbare claims:
- Dit type spiritualiteit kent geen algemeen aanvaard en bindend wereldbeeld: Slechts persoonlijk ‘syncretisme’ en individuele ‘bricolage’ uit de schappen van een ‘spirituele supermarkt’
- Dit type spiritualiteit blijft beperkt tot het privédomein en is in sociaal opzicht onzichtbaar en betekenisloos:
Geen wezenlijke rol in het publieke domein
!! Juist de verwerping van religieuze organisaties, tradities en doctrines vormt hier een algemeen aanvaarde en bindende religieuze doctrine, ‘individualisme als dogma’
De sociale en publieke betekenis is wel degelijk groot, zij het niet (zoals christelijke religie vanouds) als levensbeschouwing in de politiek
Ernst Troeltsch (1865-1923)
= Sociologisch georiënteerde protestantse theoloog
“[Troeltsch’s] most significant sociological empirical investigation‚ Die Soziallehren der christlichen Kirchen und Gruppen, may be considered a supplement to the works of Max Weber” (Karl Mannheim, 1935)
Huisvriend en sparring partner van Max Weber (vanaf 1910 woonden Troeltsch en zijn vrouw Marta zelfs in bij Max en Marianne Weber in Heidelberg)
Troeltsch onderscheidt drie (ideaal)typen van religie:
kerk, sekte en mystiek
Kerk (m.n. katholicisme: gezag van de kerk) en sekte (m.n. protestantisme: gezag van God en zijn woord, de bijbel) domineren vanouds in het Westen
Het derde type, mystiek, is daardoor in de receptie van Troeltsch’s werk vanouds nogal verwaarloosd
Artikel Colin Campbell: sinds de 1960s is echter juist mystiek (‘niet religieus, wel spiritueel’) belangrijker geworden ten koste van kerk en sekte
54
8.4 Geen algemeen aanvaard wereldbeeld
Kernidee mystiek;
Alle rituele en doctrinaire verschillen tussen religieuze instituties en tradities laten onverlet dat ze uiteindelijk allemaal verwijzen naar één en dezelfde eeuwige spirituele waarheid”
Er zijn vele wegen, maar er is slechts één waarheid
Dit heet perennialisme (‘philosophia perennis’) (Houtman & Tromp) of polymorfisme (Campbell) en is binnen het spirituele milieu algemeen aanvaard
“I feel connected with the person of Jesus Christ, not with Catholicism. But I also feel touched by the person of Buddha. I am also very much interested in shamanism. So my belief has nothing to do with a particular religious tradition. For me, all religions are manifestations of god, of the divine. If you look beyond the surface, then all religions tell the same story.”
Perennialisme / polymorfisme definieert verschillen en onverenigbaarheden tussen religieuze tradities als triviale, door mensen bedachte ‘bijzaken’
Cruciaal: daarmee schrijft dit perennialisme / polymorfisme dus syncretisme / bricolage als bindend voor
= Negeer verschillen tussen religieuze tradities, verwerp hun zelfbenoemde religieuze autoriteiten en volg je eigen spirituele pad
Individualisme als centraal dogma
Het spirituele wereldbeeld vereist dat men ‘het eigen spirituele pad’ volgt en zichzelf dus niet onderschikt aan religieuze tradities en autoriteiten
De diversiteit en fragmentatie van het spirituele milieu wijzen daarmee niet op de afwezigheid van een algemeen aanvaard wereldbeeld > Worden juist veroorzaakt door de aanwezigheid daarvan
Voorstelling het sacrale / heilige (‘God’) in deze kringen
Niet als radicaal gescheiden van de wereld (zie college 5 over Weber over onttovering en Reformatie, toen God radicaal transcendent werd gemaakt)
Niet als een soort ‘persoon’ die de wereld heeft geschapen en de waarheid heeft geopenbaard
Maar als ‘iets’, een diffuse macht, kracht of energie die in de wereld zelf aanwezig is = Niet ‘transcendent’, maar ‘immanent’ -> ‘hertovering’ van de wereld
55
Gevolgen van het immanente en diffuse karakter van het sacrale in deze kringen:
Het sacrale is ‘overal’ en verbindt alles met alles = HOLISME
Het sacrale is ook te vinden in de diepere lagen van het zelf = ZELF SPIRITUALITEIT
Het sacrale laat zich kennen via gevoelens, emoties en intuïties en kan en moet dus persoonlijk worden ervaren = GNOSIS
!! Citaten op Slides bekijken
8.5 Rol in het publieke domein
Christelijke religie speelt vanouds een belangrijke levensbeschouwelijke rol in het publieke domein (m.n. politiek)
Post-christelijke spiritualiteit speelt eerder een therapeutische rol in het publieke domein (empowerment, persoonlijke groei, genezing….)
Met name in
1. Gezondheidzorg = Alternatieve geneeswijzen
2. Arbeid, organisatie en management = Human resource management, business leadership (zie college 10)
Dualistische moderne biomedische geneeskunde: = Veronderstelt scheiding van lichaam en geest
Holistische alternatieve geneeswijzen= Veronderstellen wederzijdse beïnvloeding van lichaam en geest
Vergelijk de immanentie van het sacrale: sacrale is ‘overal’ en verbindt alles met alles; ook lichaam en geest
56
8.6 Spiritualiteit als geprivatiseerde religie
Hedendaagse New Age spiritualiteit van het type ‘niet religieus, wel spiritueel’ is minder ‘geprivatiseerd’ dan velen binnen de (godsdienst)sociologie aannemen
1. Het gaat om een logisch coherent en in spirituele kringen algemeen aanvaard wereldbeeld:
Het sacrale is een onpersoonlijke macht, kracht of energie die alles doortrekt (immanentie) en verbindt (holisme), mede te vinden is in de diepere bewustzijnslagen van het zelf (zelfspiritualiteit) zich laat kennen via gevoel en intuïtie (gnosis), de spirituele kern vormt van alle bestaande religies (perennialisme/polymorfisme) en zo aanzet tot het volgen van het eigen pad (bricolage)
2. Aanzienlijke betekenis binnen het publieke domein
Niet zozeer een levensbeschouwelijke rol in de politiek, zoals christelijke religie vanouds heeft, maar eerder een therapeutische rol binnen;
Gezondheidzorg Arbeid, organisatie en management (zie college 10 over punt 2!!!)
57
8.7 Christelijke religie en post-christelijke spiritualiteit
Een romantische ontologie van de sociale werkelijkheid:
Christelijke religie: seculiere sociale instituties moeten worden verworpen als ze afwijken van Gods wil
Post-Christelijke spiritualiteit Alle sociale instituties, zowel seculier als religieus, moeten worden verworpen, omdat ze mensen per definitie vervreemden van hun spirituele bron (vgl. 1960s: onderdrukkend ‘Systeem’
Een romantische epistemologie
Christelijke religie: de waarheid is door God geopenbaard=‘geloof’ als weg naar waarheid
Post-Christelijke spiritualiteit:Strikt persoonlijke waarheden worden via gevoelens en intuïties onthuld door een macht, kracht of energie die te vinden is in de diepere lagen van het eigen bewustzijn = ¨Persoonlijke ervaring, ‘gnosis’, als weg naar waarheid
Een romantische soteriologie
Christelijke religie: gehoorzamen van Gods leefregels en vermijden van zonde maakt verlossing mogelijk in de vorm van een eeuwig leven in het hiernamaals
Post-Christelijke spiritualiteit: Luisteren naar de innerlijke spirituele stem maakt verlossing van dwingende sociale rollen en instituties mogelijk via een vrij en authentiek bestaan zonder vervreemding
58
9. Postmodernisering II: wetenschap
Literatuur:
- Donileen R. Loseke, (2003), ‘Examining Social Problems’, in: Thinking About Social Problems: An Introduction to Constructionist Perspectives
- Stef Aupers, (2012), ‘“Trust No One”: Modernization, Paranoia and Conspiracy Culture’, in: European Journal of Communication
9.1 Postmodernisering: afnemend gezag van de wetenschap
Vgl. colleges 6 en 7:
Postmoderniteit behelst de dubbele verwerping van traditionele moraliteit en religie enerzijds en moderne formele rationaliteit anderzijds
Postmodernisering behelst daarmee mede een afnemend gezag van de wetenschap
Verwerping van de moderne (positivistische) notie dat formeel-rationele wetenschappelijke kennis belangrijker is dan cultuur (=wat ‘gewone’ mensen geloven, vinden en menen te weten)
Postmodernisering vanaf de 1960s:
Binnen de sociologie zelf (en ruimer: binnen de sociale wetenschappen) neemt het gezag van de wetenschap af
>> Te behandelen aan de hand van Loseke’s pleidooi voor een niet-positivistische benadering van sociale problemen
Ook in de samenleving als geheel neemt het gezag van de wetenschap af >> Te behandelen aan de hand van Aupers’ analyse van hedendaagse complottheorieën
Dubbele stellingname van Loseke:
1. “Formeel-rationele wetenschappelijke kennis is niet superieur aan wat ‘gewone’ mensen geloven, vinden en menen te weten”
2. “Nodig is daarom een niet-positivistische benadering van sociale problemen die cultuur (=de betekenissen die ‘gewone’ mensen aan de sociale werkelijkheid toekennen) serieus neemt”
59
9.2 Wat zijn de sociale problemen? Algemeen aanvaarde definitie:
Sociale problemen zijn “conditions that we believe are troublesome, prevalent, can be changed, and should be changed” (p. 7)
Kenmerken van sociale problemen zijn dus:
Gezien als onwenselijk Gezien als veel voorkomend (veel ‘getroffenen’) Gezien als door menselijk ingrijpen te bestrijden Gezien als nopend tot beleidsmaatregelen
Sociale problemen zijn niet strikt ‘objectief’:Iets ‘is’ niet simpelweg een sociaal probleem, maar wordt al dan niet als een sociaal probleem ‘gedefinieerd’
Sociale problemen zijn vaak omstredenVaak bestaat geen overeenstemming over;
1) of iets een sociaal probleem is en zo ja, 2) waarom dan eigenlijk precies
Sociale problemen zijn dus context-afhankelijk: Afhankelijk van de context wordt een zelfde maatschappelijk verschijnsel al dan niet als een sociaal probleem beschouwd
Variatie naar tijd: bijv. ‘pesten op het werk’, ‘roken in het openbaar’, ‘homofobie’ en zelfs ‘kindermishandeling’waren vroeger in West-Europa geen sociale problemen !‘homoseksualiteit’ wel, maar inmiddels is eerder ‘homofobie’ dat
Variatie naar plaats: ‘Alcoholconsumptie’ is in veel islamitische landen een sociaal probleem en hoofdbedekking door vrouwen juist niet, terwijl dat in hedendaags West-Europa eerder andersom is
Enerzijds zijn sociale problemen subjectieve betekenisverleningenObjectieve maatschappelijke omstandigheden worden gedefinieerd als onwenselijk en als door menselijk ingrijpen verbeterbaar
Anderzijds zijn sociale problemen deze objectieve maatschappelijke omstandigheden zelf
60
9.3 Sociale problemen: twee sociologische benaderingen
Elk van beide aspecten staat centraal in een specifieke sociologische benadering van sociale problemen:
1. ‘Objectivistische’ benadering (positivisme): Sociale problemen worden opgevat als ‘objectieve’ omstandigheden en daardoor getroffen personen
2. ‘Subjectivistische’ benadering (constructivisme, cultuursociologie): Sociale problemen worden opgevat als ‘subjectieve’ aan de sociale werkelijkheid toegekende betekenissen (=de benadering die Loseke in haar boek bepleit)
Objectivistische’ benadering (positivisme): Sociale problemen worden bestudeerd als ‘objectieve’ omstandigheden en daardoor getroffen personen
>> Het gaat hier dus niet om de door mensen toegekende betekenissen, maar om objectieve indicatoren:
Hoe vaak komt het probleem voor? Waar / bij wie komt het probleem vooral voor? Waardoor wordt het probleem veroorzaakt?
‘Subjectivistische’ benadering (constructivisme, cultuursociologie): Sociale problemen worden bestudeerd als ‘subjectief’ toegekende betekenissen:
Welke groepen vinden verschijnsel X om welke redenen een sociaal probleem? Welke groepen/bewegingen hebben zich ingespannen om verschijnsel X als probleem erkend te krijgen en (hoe) hebben zij anderen weten te overtuigen van hun opvattingen?
Objectivistische’ en ‘subjectivistische’ benaderingen van sociale problemen zijn niet tot elkaar te herleiden en bezien elkaar met argwaan
De subjectivistische benadering leidt door de veronachtzaming van (personen in) objectieve omstandigheden in extremis tot onderzoek naar bizarre hersenspinsels
Bijv. onderzoek naar het als sociaal probleem construeren van bijv.1) Ontvoeringen door UFO’s & aliens of van 2) complotten die staat en wetenschap zouden smeden tegen burgers (vgl. artikel Aupers)
De objectivistische benadering leidt door de veronachtzaming van betekenistoekenning in extremis tot sciëntisme (‘De wetenschap weet het beter dan de leek’)
Sciëntistische notie van ‘latent probleem’: “Het probleem bestaat ‘echt’, maarmensen zien het niet”
Sciëntistische notie van ‘schijnprobleem’: “Mensen maken zich druk over een niet-bestaand probleem”)
61
‘Objectivistische benaderingen’ van sociale problemen stellen formele rationaliteit centraalZe veronderstellen dat het sociale verschijnsel in kwestie een sociaal probleem ‘is’ en onderzoeken vervolgens hoe vaak, waar, wie, oorzaken, etc.
‘Subjectivistische benaderingen’ van sociale problemen stellen substantiële rationaliteit centraal: Ze onderzoeken niet het sociale verschijnsel in kwestie, maar wie het waarom een sociaal probleem vinden
De objectivistische benadering (positivisme) trekt een scherpere grens tussen wetenschap en cultuur dan de subjectivistische (constructivisme, cultuursociologie):
‘Rationele wetenschappers’ versus ‘irrationele leken’ (-> ‘latent probleem’ en ‘schijnprobleem’: sciëntisme!)
‘Kennis’ versus ‘cultuur’ (‘dat wat echt waar is’ versus ‘dat wat mensen geloven dat waar is’)
De objectivische benadering kent aan de wetenschap dus meer gezag toe dan de subjectivistische:
>> Wetenschappelijke kennis is superieur aan cultuur en moet daarom ook serieuzer worden genomen
Gezag van de wetenschap vergelijking;
Auguste Comte, naamgever van de sociologie, grondlegger van het positivisme en zelfbenoemd ‘hogepriester’ van de ‘religie van de mensheid’
Meende dat de sociologie als seculiere bron van de moraal de religie kon en moest vervangen
EN meende dus dat wetenschappelijke kennis superieur is aan cultuur en deze zou moeten vervangen
Max Weber>> Wetenschap kan wel magie vervangen als instrumentele praktijk, namelijk
door de toepassing van kennis in de vorm van technologie (formele rationaliteit) Maar wetenschap kan niet religie vervangen als bron van moraal en ethiek (substantiële rationaliteit)”
Het gezag van de wetenschap: Max Weber (vgl. college 5, onttovering) “Onttoveringondergraaft naast religie ook de mogelijkheid om op wetenschappelijke gronden te bepalen wat moreel gezien ‘goed’ of ‘slecht’ is
62
9.4 Postmodernisering en afnemend gezag van de wetenschap: de 1960s
Kritiek op positivistische sociologie (vanaf 1960s):
1. Onvoldoende wetenschappelijk: ‘Zij vermengt wetenschappelijke formele rationaliteit met morele substantiële rationaliteit door impliciet te steunen op common sense noties over wat “problematisch” is’
2. Moreel aanvechtbaar: ‘Zij stelt “cultuur” voor als inferieur aan “wetenschappelijke kennis” en neemt daarmee de ideeën van “leken” onvoldoende serieus’ Klacht in beide gevallen: ‘Positivistische sociologie is niet “neutraal”, maar steeds verbonden met politiek
Vanaf de 1960s neemt het gezag van de wetenschap binnen de sociologie zelf af:
Objectivistische (=positivistische) benaderingen komen onder vuur te liggen en subjectivistische winnen aan populariteit
>> Deze verandering is onderdeel van een proces van postmodernisering, waarin naast traditionele moraliteit en religie ook moderne formele rationaliteit wordt verworpen, inbegrepen het gezag van de wetenschap zelf
Gevolgen positivismekritiek 1960s voor de sociologie:
‘Subjectivistische’ benaderingen winnen aan populariteit (constructivisme, cultuursociologie, postmoderne sociologie…)
>> De door mensen toegekende betekenissen worden serieuzer genomen en komen centraal te staan in onderzoek
‘Subjectivistische’ benaderingen breken met de wetenschappelijke pretentie te kunnen ‘ontdekken’ wat ‘echt’ waar is en richten zich in plaats daarvan op wat mensen geloven dat waar is c.q. op de betekenissen die zij toekennen aan hun wereld
Sinds de 1960s is ook in de bredere samenleving het gezag van de wetenschap afgenomen: Afgenomen vertrouwen dat de wetenschap strikt ‘formeel-rationeel’ en dus ‘neutraal’ en ‘objectief’ is
Veelzeggende manifestatie: de wildgroei aan complottheorieën, die de notie van ‘objectieve wetenschap’ beschouwen als een dekmantel voor legitimering, misleiding en manipulatie -> zie artikel Aupers
63
Traditionele versus postmoderne complottheorieën:
Traditionele complottheorieën: ‘buitenstaanders’ (Communisten, Joden, Vrijmetselaars… ) spannen samen tegen ‘ons’
Postmoderne complottheorieën (vanaf 1960s): ‘onze eigen moderne instituties’ (staat en politiek, bedrijfsleven, maar zeker ook de wetenschap) spannen samen tegen ‘ons’, vaak samen met internationale organisaties en netwerken en/of zelfs buitenaardse intelligenties
Postmoderne complottheorieën verwerpen de notie dat de wetenschap ‘neutraal’ en ‘objectief’ is
Vb1 De wetenschap misleidt en manipuleert burgers in het belang van staat, bedrijfsleven, en/of internationele organisaties en netwerkenVb2 De medische wetenschap dient niet de gezondheid, maar de belangen van de farmaceutische industrieVb3 Linkse politieke partijen en de sociale wetenschappen bevorderen de re-islamisering van Europa
Artikel Aupers:
Over dergelijke complottheorieën moet je als socioloog en onderzoeker niet moraliseren (‘abnormaal’, ‘irrationeel’, ‘gevaarlijk’, ‘onwetenschappelijk’…)
Je moet ze gewoon bestuderen als cultuur: hoe ze eruit zien, waar ze vandaan komen en welke maatschappelijke gevolgen ze hebben”
Aupers hanteert hier dus een ‘subjectivistische’ benadering: hij bestudeert complottheorieën als toegekende betekenissen (of ze ‘waar’ zijn, is geen kwestie…)
Deze postmoderne complottheorieën zijn min of meer ‘logische’ uitkomsten van processen van ‘modernisering’, zoals ‘postmodernisering’ in meer algemene zin dat ook is
In onze terminologie: het zijn manifestaties van ‘postmodernisering’ sinds de 1960s, meer specifiek van de afname van het gezag van de wetenschap
Oorzaken van de opkomst van postmoderne complottheorieën (Aupers):
Toegenomen epistemologische onzekerheid: ‘Wat is waar en wat is onwaar?’
>> Postmodernisering: notie van ‘objectieve’ kennis wordt problematisch)
Toegenomen ontologische onzekerheid: ‘Wat is echt en wat is onecht?’ >> Postmodernisering: de gerationaliseerde moderne instituties zijn niet ‘echt’ en ‘natuurlijk’ en moeten veranderen
Epistemologische en ontologische onzekerheid leiden tenslotte samen tot existentiële onzekerheid, waardoor mensen vatbaar worden voor postmoderne complottheorieën
Deze postmoderne complottheorieën zijn nieuwe betekenis verlenende verhalen die een alternatief vormen voor zowel religie als wetenschap, die allebei aan gezag inboeten
64
10. Postmodernisering III: arbeid en organisatie
Literatuur
- Kobe de Keere, (2014), ‘From a Self-Made to an Already-Made Man’, Acta Sociologica 57 (4): 311-324.
- Paul Heelas, (1992), ‘The Sacralization of the Self and New Age Capitalism’, in Nicholas Abercrombie & Alan Warde (red.), Social Change in Contemporary Britain.
10.1 De 1960s: tegenculturele kritiek op het bureaucratische organisatiemodel
Kritiek op arbeidsdeling: Horizontale arbeidsdeling:
Functionele scheiding tussen gespecialiseerde arbeidsrollen, zodat veel capaciteiten onbenut blijven en nauwelijks sprake kan zijn van persoonlijke ontwikkeling / zelfontplooiing
Verticale arbeidsdeling: Hiërarchische gezagsverhoudingen, zodat ondergeschikten nauwelijks zeggenschap hebben over hun eigen werk
Deze tegenculturele kritiek was in feite een echo van klassieke diagnoses van de sociologische grondleggers:
Emile Durkheim over onvrijwillige (‘pathologische’) vormen van arbeidsdeling Karl Marx over de vervreemding van arbeiders onder kapitalistische verhoudingen Max Weber over gebureaucratiseerde verhoudingen als ‘ijzeren kooi’ (‘ein stalhartes Gehäuse’)
Arbeids- en organisatie-onderzoekers als William H. Whyte en Douglas McGregor schreven reeds in de 1950s invloedrijke boeken over de problemen van gerationaliseerde arbeidsorganisaties:
Managementboeken die vooruitliepen op de tegenculturele kritiek die pas vanaf de tweede helft van de 1960s opkwam
Managementboeken die inmiddels klassiek zijn en nog steeds worden herdrukt en serieus genomen
>> Onvrede over de kloof tussen werk en privé-leven:
“[P]eople (…) do not live where they work. ‘Real life’ and one’s ‘authentic self’ are supposed to be centred in the private sphere. Life at work thus tends to take on the character of pseudo-reality and pseudo-identity. (…) The private sphere, especially the family, becomes the expression of ‘who one really is’. The sphere of work is conversely apprehended as the region in which one is ‘not really oneself’, or (...) ‘plays only a role’”
(Berger, 1964, geciteerd in De Keere; onderlijning DH)65
10.2 Robert Bellah; Expressief individualisme
Robert Bellah et al., (1985), Habits of the Heart:
Vanaf de 1960s heeft een verschuiving richting ‘expressief individualisme’ plaatsgevonden:
Rationaliteit, discipline en zelfopoffering zijn minder belangrijk geworden >> Individuele vrijheid, welzijn en zelfontplooiing zijn belangrijker geworden
‘Expressief individualisme’ was de centrale waarde van de tegencultuur van de 1960s: Nadruk op vrijheid, welzijn en zelfontplooiing
Vergelijk de titel van het hoofdstuk van Bernice Martin (college 6): ‘The Expressive Revolution’ (ontleend aan Talcott Parsons) Paul Heelas (p. 139): “‘The expressive revolution’ is all about discovering one’s ‘true’ nature (…). It is about authenticity, liberation, creativity and natural wisdom
10.3 Een nieuwe arbeidsethiek sinds de 1960s?
Daniel Bell, (1976), The Cultural Contradictions of Capitalism: Deze verschuiving richting ‘expressief individualisme’ heeft een tegenstelling veroorzaakt tussen de productieve en de consumptieve sfeer
Waar de productieve sfeer vraagt om rationaliteit, discipline en zelfopoffering, staan in de consumptieve sfeer vrijheid, welzijn en zelfontplooiing centraal: werknemers zijn “straight by day and swingers by night” (Peter Berger)
Luc Boltanski & Eve Chiapello, (2005), The New Spirit of Capitalism:
Deze tegenstelling tussen beide sferen is inmiddels verdwenen, doordat ook het domein van arbeid en organisatie sinds de 1960s ingrijpend is veranderd
Onder invloed van de tegencultuur van de 1960s is een ‘nieuwe geest van het kapitalisme’ ontstaan
>> Rationaliteit, discipline en zelfopoffering hebben ook in de productieve sfeer steeds meer plaatsgemaakt voor vrijheid, welzijn en zelfontplooiing
66
10.4 De 1960s: tegenculturele kritiek op het bureaucratische organisatiemodel
Deze ‘nieuwe geest van het kapitalisme’ is geworteld in de tegencultuur van de 1960s, m.n.in de toenmalige kritiek op het bureaucratische organisatiemodel en de bijbehorende arbeidsethiek (discipline, zelfopoffering):
Kritiek op gerationaliseerde systemen die mensen beroven van hun vrijheid en reduceren tot radertjes in een bureaucratische / technocratische machine
>> Verlangen naar vrijheid en zelfontplooiing op het werk
Boltanski & Chiapello: een nieuwe geest van het kapitalisme
Eerste geest van het kapitalisme (tot 1920s): Protestantse arbeidsethiek, belichaamd door de sobere en spaarzame kapitalistische eigenaar-ondernemer
>> Belichaamd door de sobere en spaarzame zelfstandige eigenaar-ondernemer Vooral tot 1920s/1930s: discipline, zelfopoffering door plichtsbesef tegenover God / eigen geweten
Tweede geest van het kapitalisme (1930s1960s): Bureaucratische arbeidsethiek, belichaamd door de bureaucratische manager
>> Belichaamd door de bureaucratische manager Vanaf 1930s/1960s: plichtsbesef tegenover de arbeidsorganisatie
Derde geest van het kapitalisme (vanaf 1970s): Belichaamd door de hoogopgeleide zelfsturende professional
>> Belichaamd door de hoogopgeleide en zelfsturende professional Vanaf 1960s: van plichtsbesef naar vrijheid, welzijn en zelfontplooiing
De Keere: een nieuwe, expressiefindividualistische arbeidsethiek
De Keere demonstreert deze verschuiving in de richting van de ‘nieuwe (“derde”) geest van het kapitalisme’ van Boltanski & Chiapello:
1930-1960: Nadruk op het belang van rationaliteit, discipline en zelfopoffering ‘utilitair individualisme’
1960-heden: Nadruk op het belang van vrijheid, welzijn en zelfontplooiing ‘expressief individualisme’
67
10.5 De nieuwe geest van het kapitalisme
Onderzoeksontwerp, gegevens en methodologische aanpak van De Keere: - Inhoudsanalyse van 41 Nederlandstalige adviesboeken voor werknemers
(plm. 5.400 pagina’s in totaal) - Periode van 80 jaar (1930-2009) - Kwalitatieve inhoudsanalyse, gericht op veranderingen in de inhoud van (zeven)
aangesneden thema’s
Karakterisering periode tot 1960
>> Wilskracht, doorzettingsvermogen en aanpassing als centrale deugden / waarden Het zelf wordt gezien als ‘maakbaar’, ‘kneedbaar’ en ‘plooibaar’ ‘Utilitair’ individualisme staat centraal: rationaliteit, discipline en zelfopoffering
Zie titel artikel: van een ‘self-made man
Karakterisering periode na 1960:
>> Persoonlijke authenticiteit als centrale deugd / waarde: ‘je moet je niet aanpassen aan het werk, maar werk zoeken dat bij je past’ •
Het zelf wordt gezien als een vaste, harde essentie waaraan men trouw moet zijn / die men tot uitdrukking moet brengen
‘Expressief’ individualisme staat centraal: vrijheid, hedonisme/welzijn en zelfontplooiing … naar een ‘already-made man’ (zie titel artikel)
Huidige visie ‘arbeid’ en ‘arbeidsorganisaties’
Zien arbeid minder dan vroeger als inpassing in / aanpassing aan een regelgeleide formeel-rationele structuur en steeds meer als een proces van zelfverwerkelijking / zelfontplooiing dat ook de arbeidsorganisatie ten goede komt
We zien arbeidsorganisaties minder dan vroeger als regelgeleide formeel-rationele structuren en steeds meer als netwerken van werknemers die binnen het kader van een gedeelde ‘missie’ naar zelfontplooiing en excellentie streven
Huidige gedachte over de doelen die werknemers en arbeidsorganisaties idealiter nastreven
Arbeid: Het gaat niet alleen om geld verdienen, maar meer nog om zichzelf ontplooien en ontwikkelen als werknemer en als persoon
Arbeidsorganisatie: Het gaat niet alleen om winst maken, maar om zich onderscheiden van de middelmaat door het leveren van absolute topkwaliteit (‘excellentie’)
68
Huidige gedachte over de manier waarop werknemers moeten worden gemotiveerd
Niet door te appeleren aan ‘instrumentele’ of ‘extrinsieke’ motieven (geld, angst voor straf)MAAR door te appeleren aan ‘intrinsieke’ motieven
>> Betrokkenheid bij de organisatie, passie, bezieling en beleving, liefde voor het vak,..
10.6 Heelas: ‘New Age capitalism’
Onderscheid tussen twee varianten van expressief individualisme:
Een ‘psychologische’ variantZelfontplooiing en zelfverwerkelijking staan centraal en het zelf als ‘quasi’ sacraal wordt gezien
Een meer radicale, ‘spirituele’ variantWaarbinnen het zelf als ‘echt’ sacraal wordt gezien (= post-christelijke spiritualiteit college 8, hier door Heelas ‘zelfreligie’ genoemd – vgl. ‘zelfspiritualiteit’)
!Het onderscheid tussen ‘quasi sacraal’ ‘echt sacraal’ valt in de praktijk nauwelijks te maken
Deze ‘zelfreligie’ is zich steeds minder gaan afzetten tegen de kapitalistische hoofdstroom en is er steeds meer verbonden mee geraakt
>> ‘New Age capitalism’ “(W)hereas hippies steered well clear of the capitalist mainstream, many (…) (New Age
professionals) (…) believe that self religiosity can be practised in the world of business” (p. 152)
“The great majority of self religions organize management and business training” (p. 153)
Motto: “Je hoeft niet ziek te zijn om beter te worden” (hier dus niet ‘genezing’, maar ‘empowerment’ / ‘unleashing the God within’)
[Daniel Bell’s; DH] two ‘worlds’ of ‘life’ (…) and work (…)” (p. 155) “By working, participants suppose they have the opportunity to ‘work’ on
themselves, thereby actualizing the God within” (p. 157) “Self work ethic” als nieuwe arbeidsethiek: “work being highly valued as it is
a means to the ultimate end of Self-actualization and expression (p. 159)
Kortom: arbeid is steeds meer in het teken van persoonlijke groei en zelfontplooiing komen te staan
69
10.7 Conclusie
Daniel Bell wees in 1976 op een tegenstelling tussen de productieve en de consumptievesfeer
Peter Berger wees in 1964 op een tegenstelling tussen werk en privé-leven
>> Sindsdien is er echter veel veranderd:
Deze tegenstellingen zijn steeds meer geneutraliseerd, want expressief individualisme (zelfontplooiing, ‘jezelf zijn’) is ook in de productieve sfeer van het werk steeds meer de norm geworden
Oorzaken van de opkomst van deze nieuwe arbeidsethiek volgens marxistische sociologen: Aanpassing aan de behoeften van een dynamisch en flexibel kapitalisme, gekenmerkt door snel veranderende, gemondialiseerde markten (‘post-Fordisme’)
Aanpassing aan nieuw opgekomen, flexibiliteit vereisende marktachtige arrangementen binnen de overheids- en dienstensector (‘neo-liberalisme)
‘Post-Fordisme’ en ‘neo-liberalisme’ zijn echter zeker niet de enige oorzaken van deze veranderingen in het denken over arbeid en organisatie
De tegencultuur van de 1960s voedde een verlangen naar ontmanteling van gebureaucratiseerde verhoudingen en strikte arbeidsdeling en naar meer ruimte voor vrijheid en zelfontplooiing in het werk
De veranderingen sindsdien lijken dan ook opmerkelijk veel op die in het religieuze domein:
>> Persoonlijke authenticiteit, vrijheid en zelfontplooiing zijn belangrijker geworden
Zoals Webers Protestanten in de 16e eeuw onbedoeld de weg plaveiden voor het moderne kapitalisme, deden tegenculturele hippies in de 1960s onbedoeld hetzelfde voor post-Fordisme en neoliberalisme
70
11. Postmodernisering IV: politiek
Literatuur:
- Rudi Laermans, (2012), ‘Populisme als buitengewone politiek: Naar een Weberiaanse interpretatie’, Sociologie 8 (1): 127-151 Postmodernisering IV: politiek
- Dick Pels, (2003), ‘Aesthetic Representation and Political Style’, in John Corner & Dick Pels (red.), Media and the Restyling of Politics: Consumerism, Celebrity and Cynicism
11.1 De tegencultuur van de 1960s en het politieke systeem
De tegencultuur van de 1960s ageerde tegen een door formele rationaliteit gedomineerd ‘Systeem’, waartoe zeker ook het politieke systeem behoorde
Het politieke systeem werd gezien als een vervreemdende en technocratische sta-in-de-weg zonder veel oog voor de legitieme wensen en verlangens van gewone burgers
Deze vervreemding ten opzichte van het politieke systeem is sindsdien niet verdwenenDenk aan de zgn. ‘kloof tussen burger en politiek’
Politici proberen de onderliggende onvrede sinds de 1980s weg te nemen door het ‘systeemkarakter’ van de politiek terug te dringen:
Opkomst populistische politiek (stuk Laermans) ‘Personalisering’ van de politiek (stuk Pels)
Populisme hanteert een notie van ‘het volk’ met drie groepen die zijn eenheid bedreigen:
Etnische minderheidsgroepen en immigranten Misdadigers, criminelen en fraudeurs • Maar ook, en voor de thematiek van vandaag belangrijker:
Politieke en ambtelijke elites die nauwelijks geïnteresseerd zijn in de problemen, wensen en verlangens van ‘het volk’
>> Populisme stelt het politieke systeem voor als incompetent, machteloos, en slechts uit op de eigen handhaving en expansie;
“De politiek is niet bereid en niet in staat om de ‘echte’ problemen van burgers aan te pakken” “De politiek lost geen problemen op, maar veroorzaakt ze alleen maar” “Politici zijn baantjesjagers en carrièrebeluste zakkenvullers
71
Voorkeur voor “maatschappelijke bewegingen” boven (in het politieke systeem ingekapselde) partijen
>> Afstand bewaren van het politieke systeem >> Aansluiting zoeken bij de dagdagelijkse ervaringen en problemen van “de mensen in het
land”, “de mensen in de oude wijken”, “de mensen in de samenleving” >> Intuïties van “gewone mensen” (“onderbuikgevoelens” en “wat ieder normaal denkend
mens weet”) als superieure bron van politieke kennis
Het hedendaagse populisme mag dan vooral rechts zijn, het lijkt voor wat betreft de houding tegenover het politieke systeem toch op de tegencultuur van de 1960s:
Afkeer van de nadruk op formele rationaliteit (bureaucratie, formalisme, bestuurlijkheid, zakelijkheid, pragmatisme, compromisbereidheid: ‘vorm’)
Verlangen naar substantiële rationaliteit (een politiek die zich laat leiden door de problemen, waarden en principes die burgers belangrijk vinden: ‘inhoud’)
De populistische driehoek (Rudi Laermans);
Politieke en ambtelijke elites
Volk Politiek leider
Volk en politiek leider zijn twee handen op één buik: de leider belichaamt de soevereine volkswil
Volk en politiek leider staan daarmee zij aan zij tegenover politieke en ambtelijke elites die de volkswil negeren (‘directe’ democratie als ideaal)
11.2 Populisme is niet per se rechts
Het huidige populisme in West-Europa is overwegend rechts, maar populisme kan net zo goed links zijn
Bijv. Jan Schaeffer (1940-1994), Nederlands politicus (Partij van de Arbeid), beroemd geworden door zijn spijkerpak en populistische oneliners: “Is dit beleid, of is hier over nagedacht?” • “In gelul kan je niet wonen” (over olkshuisvesting)
Hans Spekman, ex-voorzitter van de Nederlandse PvdA (2012-2017) leek mede gekozen in de hoop dat zijn ‘arbeideristische’, Jan-Schaeffer achtige voorkomen de ‘gewone man’ / ‘arbeider’ weer meer zou aanspreken
Wikipedia: “Spekman staat bekend om zijn ongekamde haren en een kledingkeuze van onder andere gebreide truien
Ook in Zuid-Amerika bestaat een lange traditie van links populisme, bijv. belichaamd door Hugo Chávez, de socialistische president van Venezuela (1999 - 2013 †)
72
De tegencultuur van de 1960s en het hedendaagse populisme
Artikel Rudi Laermans:
Populisme vormt een reactie op / afwijzing van een politiek die in de ogen van burgers te formeel-rationeel en pragmatisch is geworden
Populisme behelst daarmee ‘buitengewone’ politiek (Andreas Kalyvas) die ‘gewone’ politiek bekritiseert
Laermans behandelt diverse ideaaltypische onderscheidingen die zo’n contrast tussen ‘gewone’ en ‘buitengewone’ politiek tot uitdrukking brengen
11.3 Populisme als ‘buitengewone’ politiek
11.4 Personalisering van de politiek
Politici als Fortuyn nemen afstand van hun formeelrationele rol binnen het door zovelen gewantrouwde / gehate politieke systeem
Dit doen zij door ‘de mens achter de politicus’ te tonen c.q. hun privéleven te etaleren • De omgang met de kloof tussen burger en politiek
>> Leidt zo tot het ontstaan van een tweede kloof: Die tussen politicus en politiek
Dus ook hier: persoonlijke authenticiteit (‘Gewoon jezelf zijn’) en demonisering van rollen (vgl. colleges 8 over spiritualiteit en 10 over arbeid en organisatie)
Openhartigheid over een uitbundige homoseksuele levensstijl: “Ik heb niets tegen Marokkanen – ik heb zelfs met heel veel Marokkaanse jongens seks gehad!”
Dergelijke openhartigheid versterkt het vertrouwen in de eerlijkheid en oprechtheid van een politicus
Fortuyn’s motto: “Ik zeg wat ik denk en ik doe wat ik zeg…”Politici gaan laten zien dat zij net ‘echte mensen’ zijn, met gezinnen, hobby’s, favoriete recepten, humor…
73
11.5 Personalisering en mediatisering
Mediatisering faciliteert personalisering:
Via de tv kan men politici als ‘echte mensen’ de huiskamer van de kiezer binnenloodsen
Door de tv wordt de politicus een ‘huisvriend op afstand’: ver verwijderd, maar toch vertrouwd
Nota bene: Fortuyn’s aanhangers noemden hem zelden ‘Meneer Fortuyn’ – meestal ‘Pim’, ‘Professor Pim’, of zelfs ‘Pimmie’ of ‘Pimmetje
11.6 Romantische esthetisering van de politiek
Personalisering en mediatisering leiden tot een romantische esthetisering van de politiek:
De vorm wordt net zo belangrijk als de inhoud, waardoor de politiek een soort kunstwerk wordt
Vanouds wantrouwen westerse intellectuele en politieke elites dit:
“Verbeelding, emotie en verleiding moeten buiten de politiek blijven, want de politiek moet in het rationalistische spoor van de Verlichting blijven – romantische politiek ontaardt in fascisme”
Het rationalistische taboe op romantische esthetisering van de politiek heeft inmiddels flink terrein verloren, ook in linkse kringen -> postmodernisering / romantisering (zie ook Duncombe, college 12)
Celebrity politics
= Celebrity politics is de meest extreme variant van personalisering van de politiek
Celebrity politicians maken zich niet alleen los van de partij en het politieke systeem (=anders dan moderne politici), maar onderscheiden zich ook van de man of vrouw in de straat (=anders dan populistische politici)
Celebrity politicians verleiden kiezers op dezelfde manier waarop ‘gewone’ mediaberoemdheden (bijv. film- en popsterren) hun publiek betoveren
>> “Het probleem van de hedendaagse politiek is niet de kloof tussen burger en politiek, maar de manier waarop populistische politici deze proberen te dichten door zich op te stellen als slaafse spreekbuis van het volk – dan veel liever ‘celebrity politics’ à la Fortuyn”
74
11.7 Postmodernisering / romantisering van de politiek
Ontologie: een nieuwe conceptie van de politiek
Moderne formeel-rationele politiek maakt plaats voor een politiek waarmee burgers zich gemakkelijker kunnen identificeren
>> De politieke verbeelding heeft aan belang gewonnen
Epistemologie: een nieuwe politieke kennisbron
Populisme: de intuïties en dagdagelijkse ervaringen van ‘gewone mensen’ worden serieus genomen (het populistische ‘onderbuikgevoel’)
Personalisering: politici proberen kiezers te verleiden door te appeleren aan emoties en intuïties
>> Emoties, intuïties en ervaringen hebben aan belang gewonnen
Soteriologie: een nieuw politiek doel / ideaal
Populisme: authenticiteit staat centraal, in de zin dat politici de culturele eigenheid van het volk uitdrukken
Personalisering: authenticiteit staat centraal, in de zin dat politici ‘de persoon achter de politicus’ tonen
>> Idealen van authenticiteit hebben aan belang gewonnen
75
12. Postmodernisering V: consumptie
Literatuur
- Stephen Duncombe, (2012), ‘It Stands on Its Head: Commodity Fetishism, Consumer Activism, and the Strategic Use of Fantasy’, in: Culture and Organization
- Carly O’Neill, Dick Houtman & Stef Aupers, (2014), ‘Advertising Real Beer: Authenticity Claims beyond Truth and Falsity’, in: European Journal of Cultural Studies
12.1 Authenticiteit in de hedendaagse consumptiecultuur
Strekking van de drie genoemde boeken:
De hedendaagse consumptiecultuur is diepgaand getransformeerd door de tegencultuur van de 1960s, doordat authenticiteit de heilige graal van de consumptiecultuur is geworden
Twee vormen van authenticiteit spelen hierbij een rol:
1. Persoonlijke authenticiteit Consumenten proberen via hun consumptieve keuzen te demonstreren dat zij ‘anders’ en ‘authentieker’ zijn dan de conformistische massa
2. Product-authenticiteit Consumenten verlangen naar producten die niet zijn gemaakt via gerationaliseerde massaproductie
Broeder Manu van Hecke, abt (in: De Standaard, 25/07/2006)Arbeid is belangrijk in de Benedictijner spiritualiteit. (...) Het zorgt voor evenwicht.”
“We brouwen om te leven, we leven niet om te brouwen.”
“Onderzoekers van de Leuvense universiteit hebben eens vastgesteld dat wij zonder iets van management af te weten, toch de juiste marketingkeuzes maken.”
76
12.2 Product-authenticiteit
O’Neill et al. (2014): “Bier wordt in reclames losgemaakt van gerationaliseerde massaproductie door het te voorzien van een aura van authenticiteit
Vier manieren waarop bier wordt geauthenticeerd:
- Nadruk op het ambachtelijke / artisanale karakter van het productieproces
- Nadruk op het natuurlijke karakter van het productieproces
- Nadruk op de historische wortels van het product
- Nadruk op de lokale wortels van het product Ideaaltypen (Max Weber): de vier komen in de praktijk zelden in ‘pure’ vorm voor (vaak combinaties)
Ambachtelijke / artisanale productie
Dit product wordt op ambachtelijke / artisanale wijze geproduceerden niet in de eerste plaats om geld te verdienen, maar eerder uit liefde voor het product en het productieproces
>> Zodat het in feite helemaal geen ‘product’ is, maar eerder een soort ‘cultureel erfgoed’”
Natuurlijkheid / ‘duurzaamheid’
Dit product is niet of nauwelijks technologisch gemanipuleerd en is dus ‘natuurlijk’, ‘ecologisch’, ‘duurzaam’
>> Zodat het in feite geen ‘product’ is, maar eerder ‘de natuur zelf’”
Historische worteling:
Dit product bestaat al eeuwenlang en houdt daarmee een traditie in ere>> Zodat het in feite geen ‘product’ is, maar eerder een soort ‘cultureel erfgoed’
Lokale worteling:
Dit product wordt vervaardigd en geconsumeerd door echte mensen op een specifieke plaats >> Zodat het in feite geen ‘product’ is, geïntroduceerd door een op winst beluste ondernemer, maar eerder een soort ‘cultureel erfgoed’”
77
12.3 Een blinde sociologische vlek voor consumptiecultuur
De sociologie besteedt vanouds nauwelijks aandacht aan consumptie(cultuur), hoogstens als afgeleide van industriële productie en ongelijkheid tussen klassen
Oorzaak is de aloude ‘industrialistische’ of ‘sociaaleconomische’ bias van de sociologie (vgl. college 1):
1) Economie is ‘fundamenteler’ en ‘echter’ dan cultuur;
2) Productie is ‘fundamenteler’ en ‘echter’ dan consumptie;
3) Feitelijke consumptiepraktijken zijn ‘fundamenteler’ en ‘echter’ dan aan consumptiegoederen toegekende betekenissen
12.4 Warenfetisjisme (Karl Marx)
Deze blinde sociologische vlek voor consumptiecultuur komt het best tot uitdrukking in Marx’ analyse van ‘warenfetisjisme’ (Das Kapital, deel 1) – zie Duncombe
‘Warenfetisjisme’ (‘commodity fetishism’):
>> Ideologische verhulling van de productiewerkelijkheid via een fixatie van consumenten op de waren (‘commodities’) zelf
De ‘echte’ werkelijkheid wordt onzichtbaar gemaakt, namelijk het ‘achter’ de waren schuilgaande onrecht van kapitalistische productieprocessen
Een ‘onechte’ werkelijkheid komt hiervoor in de plaats, namelijk mythen en fantasieën over het belang en de betekenis van de waren, die hun feitelijke gebruikswaarde geheel overwoekeren
12.5 Modern consumentenactivisme
Modern consumentenactivisme maakt gebruikt van een strategie van onthulling (‘revelation’):
Openbaar maken van ware en betrouwbare informatie over de ‘echte’ werkelijkheid ‘achter’ een product
Fantasie en mythen rond consumptiegoederen worden hier dus beschouwd als een ideologische verhulling / maskering van een ‘achterliggende’ werkelijkheid die moreel problematisch is
Starbucks is inderdaad meer dan koffie zetten, namelijk:
Arme koffieboeren in de Derde Wereld uitbuiten en westerse consumenten de lege illusie verkopen dat zij via Starbucks onderdeel worden van een hippe, jonge, stedelijke, creatieve middenklasse
78
12.6 Postmodern consumentenactivisme
Postmodern consumentenactivisme bekritiseert fantasie en mythen niet als ‘onware’ ideologische mystificaties
MAAR waardeert en mobiliseert fantasie en mythen juist
Duncombe: “If one has the truth, what more is there to say? What more is there to do? … except follow the lead of the story-teller. Truth-telling is profoundly authoritarian” (p. 370)
Dus niet spreken uit naam van ‘De Waarheid’, maar mythen en verbeelding gebruiken om consumenten te bewegen om zichzelf vragen te gaan stellen
Spontane en speelse optredens in de openbare ruimte (vgl. de Amsterdamse Provo’s in de 1960s)
Nauw verbonden met (klein)kunst en (straat)theater (‘Een boodschap met een knipoog’ – grappig, satirisch, en ironisch)
12.7 Verbeelding en mythen
Duncombe: Inmiddels bestaat naast ‘modern’, ‘onthullend’ consumentenactivisme ook ‘postmodern’ consumentenactivisme, dat mythen en fantasie niet ontmaskert, maar juist mobiliseert
O’Neill et al.: Inmiddels bestaat in de reclame ook ‘mythische authenticering’, waarbij authenticiteitsclaims worden ontdaan van hun waarheidspretentie
Deze openheid over het mythische karakter van authenticiteitsclaims rechtvaardigt twijfel aan interpretaties in termen van ‘misleiding van consumenten’
Mythen lijken voor consumenten aantrekkelijker te worden als zij zich ermee kunnen identificeren zonder ‘dom’, ‘naïef’, of ‘goedgelovig’ te lijken
‘Mythen’ veranderen van ‘te ontmaskeren onware verhalen’ (negatief, modern) in ‘inspiratiebronnen voor de verbeelding’ (positief, postmodern/romantisch)
12.8 Conclusie
Ook in de consumptiecultuur heeft zich sinds de 1960s een postmoderne/romantische wending voltrokken
Mythen zijn belangrijker geworden en de behoefte om ze te ‘ontmaskeren’ is afgenomen (ontologie)
Rationele afweging prijs en kwaliteit is minder belangrijk geworden en gevoelsmatige identificatie met mythen juist belangrijker (epistemologie)
Authenticiteit is de heilige graal van de consumptiecultuur geworden (soteriologie)
79
