EUTTIANASIE van PROEFDIERENEVÀLUÀTIE VAI{ E!{KELE TN NEDERIÀI{D

VEEL ÎOEGEPÀSTE I.IETHODEN

Sectie dierproevenVeterinaire Hoofdinspectievan de Volksgezondheid

Nederlandse Verenigingvoor Proefdlerkunde

RtJrwi.Jk/Utncht, aprit 1993

vooRrfooRD

Voor u ltgrt hct rrpport "Euthenrrl¡ v¡n proefdirr¡n, avllurtl¡ vrn rnkclen¡thod¡n' o¡ryrrtrld door d¡ Torkgroop ¡uthrn¡¡!. .n ¡narthol¡. D¡z¡rcrkgrorp v¡rd ¡l.nd 1989 opgorlcht door h¡t b¡rtuur v¡n d¡ N¡d¡rl¡nd¡¡Vorrnlgtng voor Pro¡fdl¡rkund¡ (lfltP) op v.rzo.k v¡n d. S.ct!. dirrproovcnvrn d¡ V¡t¡rlnelr¡ Hoofdlnr¡rcttr.

Dr wrrkgroo¡r hæft zlch ln ..r.t. t n¡trntl¡ brzlggohoud¡n mt h¡t v¡nnt-uoord dod¡n v¡n dl¡r¡n. AII¡nrr¡t r¡rd ntg.Er¡n r¡Ik¡ rthod¡n tn ll¡d¡r-hnd uord.n to.g.pr¡t. Ht.rto¡ r¡rd¡n ¡l,nd 1990 rnqult¡fo¡mull,¡r¡n grzondcn¡rn dr proefdlrrdlkundig.n (¡rtlk¡l 1{ ven d¡ ¡loD). Vrrvolgrnr mrd¡n d¡ncthodcn gcðveluecrd ¡¡n dc h¡nd vrn dr critrrir o¡ryart.ld door dr lncrtc¡nVeterlnary l.ledlcal Aaaoclatton (A\nfA).

fn reptember 1992 bracht de werkgroep hear repport ult. In goed overlegwerd bealoten het rapport voor to loggrn aan do proefdtrrdcakundlgen nethet verzoek om commentaar. Doel vln d¡ze con¡ultrtl¡rondc w¡3 tc bcvorderendat de aanbevelLngen en conclu¡t¡¡ venreld ln hct rrpport zo vcel rnogellJkdoor de proefdierdeekundLgen wordcn onder¡chravan.

TlJdena de voorJaarebiJeenkomet v¡n de proefdlerdeakundigen op 22 maart1993 werd mede aan de hand van de binnengekomen corurìentrren uitvoerlg overhet repport van gedachten gewlrreld.Tevoren wac het rapport toegezonden lan drte de¡kundigen dle bercld warenop te treden rlr referent. Aan.lultend op de concluric¡ ¡n de o¡xnerkingenvan de drl,e refer¡nten vond ren paneldiscurri¡ plretr.Naar ranleidlng v¡n de dlrcu¡¡h h¡eft de werkgrocp hct rrpport op onderde-len biJgeeteld; hct n¡ulteat llgrt than¡ voor u.

Het be¡tuur vln d¡ tfVP ¡n d¡ S¡ctl¡ dtrrproev.n rcht.n h¡t v¡n groot bclangdat rllen die betrokken zlJn biJ hrt verrichten vln dtorproeven cn hetvarzorgen ven proefdLer¡n kennlr namen vrn dc tnhoud ven hct râPPort.len¡lottc drnkcn zlJ dr leden vrn de wcrkgrorp, de prorfdierd¡¡kundigen rnovrrtgc pcr¡onen dl¡ h¡bben blJgcdragen ¡¡n de totrtrndkomJ.ng van hetr¡pport, voor hun lnzct, betrokk¡nheid rn h¡t borchllcb¡¡r rt¡ll¡n v¡n hun

tlJd rn deakundigheld.

Dr S¡ctl,r dirrprorvcnVeterLn¡irr Hoofdtnr¡ncttr

H¡t Bcrtuur vrn d¡ Nod¡rlrnd¡eVcrenlglng voor Pro¡fdLcrkunde

RlJewiJk/utrecht, april 1993

3

INHOUDSOPCÀI'E

1 INLEIDINC .

LIJST VAN GERAÀDPLEEGDE LITERÀTI'I'R

ADRESLIJST AUÎEURS

7

11

t213

l4

1s

T7

18

2 I¡.ÍVENTARISATIE VAII EUTHAI{ÀSIBNIIHODEN .2.L Trbel la: r¡rultrten onqultr, chemt¡ch¡ nethoden2.2 label lb: re¡ult¡t¡n rngultr, fyrircht nethoden .

2.3 Grtflek : belengrtJkrtr fyalrche en cheml¡che nethoden biJnul¡ rn nt .

3 EVALUATIE VA¡f DE TOEGEPÀSÎE HEÎHODEN

3.1 Tabel 2: beoordelingeryrteem euthanaglemethoden3.2 Tabel 3: beoordellng ruthana¡Lcmethoden per dieraoort

4 RICHTLIJNEN VOOR HET EUTEA}TASEREN VA}¡ PROEFDIEREN

4.L Cervicale dielocatie .

4.2 Decapitatie4.3 Kop-/nekslag .

4.4 Elektrokutle .

4.5 Schietmaeker .

4.6 CO,-gaE

4.7 Mengsel ven COz- en Or-gae4.8 Etherdamp4.9 l4s-222e (tricaine methanosulfonaat) .

4.10 InJectie overdoeering aneatheticas pentobarbltal-Na,urethaan . .

T610,

2L

24

27

29

31

33

35

37

39

4L

44

46

5

I lxr.E¡Drxo

Hct wclzlJn van proefdtrren .trrt de l¡at¡te Jenn ¡tr¡d¡ n¡er tn debolengrtrlling. Dlt grldt tlv¡nr voor h¡t op corr.ctr wiJzr dod¡n vrnprorfdloron, hrtgr.n u..r¡phgrld wordt In mtt¡n ¡n rLchtliJnrn.

D¡ lf¡t o¡r dr dLrrproovrn (1985) vrrrlrt ln rrtlk¡l 13 lid 2¡ "HiJ db rcndLrrprorf værlcht, 1r vrrplícht ¡rvoot zotg t. dng.n d¡t w¡nncer drerblJmn h¡t procfdler ¡rn h¡ndel.ing i.l v¡rrlcht ttngrvolg. vrlrvrn hct ¡nder¡den grdur¡nd¡ ¡en kort¡ tlJd noæenrwurdige plJn of ¡rn¡tlg ender ongcmekzou llJdcn indLpn h¡t ln levcn zou uordcn geletrn, hrt dl¡r t¡r¡tond wordtgcdood, zodn dr prorf dl,t to¡lut".

D¡ lG-RlchtllJn v¡n 1986 le6l6O9lEEG) rchrlJft voor d¡t ln voorkon¡nd¡gcvellen di¡ren gedood di¡nen t¡ sordcn door nlddcl v¡n oen hunanc nrthode.fn ¡rttkel 2 wordt .en "hurnln¡ nethode v¡n dod¡n" godrflnberd ¡Ir "hctdoden vln .en dier net ¡en nlninun lln fyrLok ¡n nrntrrl llJden, eangeprrtran de roort".

De lferlrgroep eneatheei¡ ¡n ¡uth¡n¡¡i¡ werd tngcrtrld ¡ind 1989 door hctbegtuur van de Nederland¡e Vcr¡nlging voor Procfdl¡rkunde op v.rzock v¡n deVetcrin¡lre Hoofdinapectie. In dr .er¡t. vergedrrl,ng werd b¡¡loten d¡t dewcrkgroep zich rllcen bezig zou houden nct hrt ondon¡rp ruthanr¡i¡ omdathicrbiJ dc hoogate prloritrlt gclrgd werd .n clm net b.tr.kklng tot hetondenerp ¡nesthe¡Lr ovrrlep n¡t do BlON-w.rkgrocp Nrr¡th¡¡i. .n Exp.ri¡nen-tele technieken te voorkonen. Arngczi¡n de lfct op dr dlrrprooven zichbcperkt tot gelrrveld¡ dt¡r¡n, zrl ln dlt repport ook rllccn ¡¡n dezedi¡ren rand¡cht bcrt¡¡d worden.

Het@wr¡¡- het Lnv¡ntarL¡ercn v¡n de ln Ncd¡rlend bij vcrrchLll¡nde di¡r¡oorten

gebrul,kte ¡uthana¡lemethoden ¡

- het ¡vlluer¡n v¡n dez¡ methoden met behulp v¡n critlrie, zo¡lr opgertrlddoor de Amerlc¡n Vct¡rin¡ry llcdicel À¡¡ocirtion (AVl.fA, 1986), Iltrretuuran op b¡¡i¡ ven rlgcn rrverlngrn¡

- h¡t oprtcllrn v¡n richtllJnrn t¡n ernzl.n v¡n d¡ ultvo¡ring ven vceltocaepert¡ ¡uthrn¡ri¡nethoden.

fn dlt npport zlJn de rcault¡tcn u.ergegovon vrn r¡n lnv¡ntrritrtl. .n¡valuatl.¡ van de ln N¡derlend gcbruiktc ¡uth¡narion¡thodcn. T.v.nr zlJnunbrv¡llngcn opgenomen net betr¡kklng tot dc ultvoerlng vrn ¡nkol¡ vo¡Igebrulktr nethoden.

DLcrcn kunn¡n onì ncor r¡drnen vord¡n gcdoodl- In het kader van .en rxprrlncnt;- ter verkriJging vrn org¡nen tnlof bloed¡- nanneer het tiJden van het dier one¡nvaardÞaar wordt geacht;

7

fnleiding

- wegena zlekte/ouderdom;- wegene overcompleetheid;

Euthan¡eie vln dier¡n krn op v¡r¡chilhnde menirren worden uitgevoerd:e. door inductie van h14>oxie, direct of lndirect (CO, curariforme

¡toffen, ctc. ),b. door dirccte depres¡ie v¡n vlttle neuronen (CO' barbitur¡ten, T61,

.tc. ) ic. door fyrirche/nrechani¡che brrchedlgJ.ng of kneuzlng van hergenen en/of

ruggemerg (decepitatie, ¡chi¡tnrrker, cervicele dl¡loc¡ti€ .tc. ).

BelangrJ.Jke crl,teria voor euthanaaie ln termen van welziJn voor het dier(het Grlekge woord euthanasia bet¡kent "zachte dood" ) ziJn dat de methodeptJnlooe ie, enel verlieE van ÞcwurtziJn en oen Enelle dood bewerketelligtmet een mlnimum aan peychl.eche ttreoa, betrouwbaar en onomkeerbaar Le,eenvoudig en veilig iE en elthetisch aanvaardbaar voor de uitvoerdetltoe-¡chouwer.In de diEcugEie over euthanaeie etaat het Etreven naer zo weinio mooeliikonoerief voor het dier centrael. Vanuit een anthropomorfe benadering mag

worden eangenomen dat afwezlgheid van bewuetziJn Ba¡nengaat met de afwezJ,g-held van ongerief. Indien dit zo Le, dan Ls het ttJdettp van Lntreden vanbewuetelooeheid belangriJker d¡n het tijdetip waarop de dood intreedt.Een dier wordt beschouwd bewustelooe te ziJn wanneer het ongevoelig J.e voorexterne Etimuli. Beoordelen of ¡en dier bewugtelooe c.g. dood ie zou bijvoorkeur op eenduidige criterla gebaeeerd moeten zijn. In de praktiJklevert dit problemen op, zoal¡ bfiJkt uit discugeiea over de J.nterpretatievan bijv. een EEG en/of, hartetilstand ale criterium. Peraonen, betrokken btjhet uitvoeren van euthanaaie dienen evenwel in etaat te zijn om zowelongerief alE de dood van een dier te kunnen vaetEtellen.BelangriJke aanwiJzingen voor ongerlcf (pijn, gtreee) ziJn gedragamatige enfyeiologJ.sche reeponsen zoalg vocalisatle, urineren, defaeceren, zhreten,speekeelen, pupilverwljding, tachycardie, rpLercontractie etc. Sommige vandeze responeen kunnen echter zowel bij wakkere ale bij bewueteloze dierenoptreden.Belangrijke hulpmiddelen biJ hct vutrtellen ven de dood zljn: hartetil-ãtand, het etoppen van de rdemhallng cn tfwezigheid van reflexen. Eenzekere dood treedt op door verblocden, vernletlgen v¡n de heraenen,decapitatie. BtJ ¡ndere ¡uthana¡i¡ncthoden v¡rdient het ranbeveling na 15-30 minuten te controleren of het dler werketijk dood ig.

Verdere aandachtEpunten:- Het hanteren van dieren om de euthanaeiemethode ult te voeren kan op

zichzelf al ongerief veroorzaken. Uitvoerdera van euthanaeie dienen danook geleerd te hebben hoe de dieren te hanteren.

I

fnleiding

- BiJ het toepaEeen vtn ¡uthane¡lc di¡nt deekundigheid van de uttvoerdergewaarborgd te ziJn. Het oefcncn op dode/geeneethe¡eerde dieren kanhierbiJ cen hul¡niddel zlJn.

- Bovendi.n noet mn rekenl-ng houdrn net nogrllJkr ¡v¡rrt¡ v¡n ultvoerderetegen bopeeldc ¡uth¡n¡¡i¡rnethod¡n. D.z. grvoolrnr kunn¡n nedtligc gevol-gen hrbben voor zow¡l d¡ nen¡ dll de hendcllng no¡t uLtvoeren el¡ hetdier, drt dc handellng no¡t ond¡rgrtn.

- PrychLrch¡ ¡trc¡¡ voor h¡t dL¡r dl¡nt zov¡¡l nogeltJk t. worden vltmeden,niet ¡ll¡en voor het b¡trokken dl¡rr ûalr ook voor de di¡r¡n dl,¡ lndezelfde ruimte aanwezlg ziJn. Voc¡ll¡¡tle, gcuren/phrromonen' vorwlJde-ren van kooigenoten, e.d. kunnan ¡tr..r veroorzrken biJ ¡ndrrc dl¡r¡n.

In tabel 4 zí)n de oeinventari¡eerdc methoden geëvalueerd, al¡mede cnkelemethoden, die niet vermeld zlJn ln de rnquête, matr rt¡arvan de lndrukbeetaat dat deze toch worden toegepast.

iletbetrekkingtoteuthanagievrn@doethetprobleemzlch voor dat in het algemeen methoden worden gebruikt dle voor volwaegendieren worden aangegeven. ìlet ne¡ne voor de inhalatiemethoden ziJn er cchtergrote verschillen tusBen pupe en volwaggen dieren biJvoorbeeld in enelheidvan verliea van ÞewustziJn. Nader onderzoek met betrekking tot euthanaEievan foeten en jonge pupe ie dan ook gewenat.

Met betrekking tot euthanaeie met behulp ven ether le de werkgroep vanmening dat de klaEsieke etherpot ¡terk moet worden ontraden in verband met

ongeri-ef voor het dier (¡trcss, ¡xcLtatie, irrltatie sliJmvllezen, peroxi-devorming, risico direct contact nct ¡ther). Orn deze reden is de klaaeiekeetherpot niet opgenomen in tebel 4. Aangezien ether ook op andere wiJze kanworden toegediend, heeft de werkgroep voor gebruik van de etherborrelpot en

de etherverdamper wel een richtliJn opgeateld.

Euthanaeie met behulp van hÀþEhggg L¡ nlet oPgenomcn in tabel 4, aangeziendeze methode in alle gevallen gekoppcld waa ¡an een exPeriment onderhalothean aneetheeie.

Euthanaste v¡n koudbloediqen brcngrt ¡peclfhke problemen met zich mee

aangezlen het centrale zenuw¡t¡l¡el v¡n deze dlcren mlnder gevoelLg le voorhlpoxle/anoxie. orndat koudbloedlgcn rhcht¡ ¡nkel¡ nrlen door de rcrponden-ten van de enquête werden genoemd, wordt op deze problematlek nlet verdertngegaan ln dit rapport. Voor dit ondencrp wordt ver¡rezen n¡ar het repportvan UFAI{/WSPÀ (zie literatuurllJat}.

Vogele, viesen en amfibieën ziJn nL¡t v¡rder onderverdeeld. Men dient men

er evenwel rekenlng mee te houd¡n d¡t btnnen dez¡ groepen dlrren blJ de

9

Inleiding

verEchillende goorten evenzeer vGrachitlen in effectivlteit van euthanaeie-methoden kunnen optrcden ttr blJ zoogdirren.

Hoezeer ook gepoogd is 3en zo obJectief nrogeliJke ¡valurtl.e te geven,ongetwJ.Jfeld l¡ ¡en zekere rubJrcttvlt¡it gebhven tn het to¡kennen van de¡coreE en de volgorde vrn belrngrlJkhetd v¡n de prrarneters. Derhalve heeftdc werkgrgeP gemeend geen lswall,fLceti¡¡ ¡1¡ "on¡ccaptrbcl" of "ranbevolen"te moeten gcven.

D¡ deflnlti¡v¡ k¡uzr vrn d¡ nee¡t o¡rchl.kte euthanagicmethode Lr ¡fhrnke-ItJk ven de di¡r¡oort, de b¡rchil¡b¡n nogrllJkhodcn, de d¡¡kundighetd vande uitvoerder, het rantal dtenn, h¡t doel ¡n dt rtrd ven het experlment,de ¡conomi¡che factorcn, etc.Niettemln kan dit rapport een l¡ldned zlJn om te komen tot een verantwoor-de keuze van een euthanaelemethode door ntddel vrn ren afweging tuaaen deminet belastende methode voor het di¡r ¡n de mee¡t geschlkte methode voorhet experÍment.

10

2 rln¡liltrRrStt¡E vrx nr:rltxtStEltoDn

voor aen inv¡nteriretic v¡n ¡uthenul¡c¡cthoden werd¡n 35 rnguôtcforrnullerenv¡rzonden n¡¡r dc prorfdtrrdrrkundigan, v¡n rt¡ rr 32 ne¡nndearden.

In de rnquêtc werden de ¡uthen¡¡i¡ncthoden ond¡rv¡rdeeld in fyeirche enchcmt¡che n¡thodcn ¡n conbin¡tL¡r vrn d¡ze. Chenlrche nethoden werdenonderv¡rdecld in Inhrlrtic- tn lnJrctt¡ncthodon.E¡n deel van d¡ rrrpondentrn gef r¡n dat bij ocn dcel vrn de toegepatte¡uth¡ne¡lcmethoden do dl¡ron voonf w¡rdcn geædrcrd of geanesthe¡csrd. De

wiJzen v¡n ¡edrtL¡ of rno¡tho¡Lr zlJn nlrt gepr¡ci¡¡crd of b¡oord¡¡ld.

In de tabellen la en lb wordt h¡t e¡ntal in¡tituten rcergegcven d¡t vooreen bepaalde diereoort een bepeeldr outhrnasl-emethode gebruikt. Binnen éénlnstituut kunnen meerdere methoden worden toegcpert. Om deze reden zcggendeze ciJfera nieta over het aantal dl¡ren per methode, maar wel over deappreciatie van de methode.

Opvallend wae dat universit¡it¡n mn grotrre divcr¡iteit aan methoden tezien gaven dan de indugtrie.

De zoogdieren zijn in de tabellon ultgeaplitet in meerd epeciee, tangeziendeze groep dleren ook het meect gebrulkt wordt alr proefdier. Vogele,vigeen en amfibieën zijn niet verder onderverdeeld.

In grafiek 1 zijn voor de meeEt gebruikte proefdierepeciee (muia en rat) de

methoden grafiech uitgezet. l,let betrekklng tot de fysieche methoden wordtcervicale diglocatfe bij de mui¡ hct meeet toegcpaet en decapitatLe btJ de

rat.Van de chemieche methoden worden biJ de nuie en r¡t co¡, CO,/o, combinatie en

ether het meeat frequcnt tocAepert, trmLJ1 bU de rat ook tnJectLeE metbarbituraten veel worden gebruikt.

11

2.1 Tabel la: resultaten enquête, cheml_Eche methoden

n

at

t

19

7

tt211

rortAt-

3

I

ztItt6

l7

a

Euthan.ondernarcoSc

2

t

5

I1

l

2

I

19

Tlrs(xs222t

5

6

I

Dç-F¡ênlnfixc-tlcf

I

t

Ur.-thaan

I

I

2

5

t9

T61

2

2

I

I3

I

I

Saffan

I

t

Lucht

1

I

I

t

HYP-nodi t

2

Ch torat -hydraat

I

I

Barb./Ch to-ra lh.

1

I

Barbi -turaat

I

11

3

6

9

18

15

6

12

4

t5

lloto-thaan

I

I

I

I

I

2

2

I

Ether

2

5

10

11

8

cq/q

4

4

I

1

10

t0

I

ll

cor

6

6

11

9

2

:ta

ch I oro-form

t

I

AaP

Âmfibie

Cavia

tldmte¡

llorid

(at

llui s

Ierts

Rat

Vis

Voget

tofltL

Koni jn

LBH -di er

llarmset

IIIII

L2

gT

tUUIoI

o

tLJ

ó

tla,

fltItlItffl

f¿l

aaocJ¡t¡J¡F¡O

'w{¡nl

1

Is

tl31

¿

ffl

J¿

¿

a

Iu¡¡zelJ^

¿

¿

ueP-¡rc¡qJ¡

+¡¡¡laoì,v

l

l

¡¡¡Pooìq.J¡¡A

+6c¡s¡au

ldot

t

1

1

I

I

f

'¡ td-¡3¡p

+6e¡s¡au

lòo)-

1

1

¿

t

6slsìautú).

g

l

9

z

¿

lz

ól

uaP-aoìqJa

+at¡nJ

-oJtìal l

z

¿

a!lnt-oJ lìal l

¿

I

I

t¿

a!lel- gdece¡

z

¿

z

t

9

0l

¿

a

a!¡-eco¡slp

alEc!^Jaf,

1

1

l¿

81

9

f

tç

uaPaolqJa+

'ìs€u¡alqos7'¡sgd'npaq

Í

Í

J¡ìs4rle !qr8/'¡s!d'rpaq

l,

s

deY

. !q ! lürv

3!^e3

J.¡Srßl{

Pl¡oH

¡sl

uf luol

J.!p-l{81

¡¡84r¡3¡l

slnr

s¡Jal

¡8U

Ê!^

laôo^

ìwlot

z.z

Inventari¡rtie

2.3 Ao¡31¡l-. L^l ----l ¡i--À- a---: --L^ ^- ¡h¡ri¡¡ha raåLaár¡ \.1 ¿ -..¡- -- --ë

Euthrn¡¡|. mu¡3Fyrirch

Ío¡mtrbgEED fo¡notrlrgÉ+¡5 r tlocrpttrlio

Cowicrl¡t-J dt¡bc¡rb

I Docrpltdir

= Xo¡notrlrg

Euth¡n¡ric muisChrmi¡ch

Gebruikte methode

Euthanasic retCh¡mirch

E B.oltut..t

Elhrr

ll¡bth¡n¡

Chlorolorm

Cq rtq

1

1

coI

..=o

.E

.Egrú5

c1o

=.flr6c6

cqIL- I

EmE=

0 0

2

Gebruikte methode

Euthan¡rie rutFyrirch

1

co

ocGcG

1

1

go

3t

.s(!Ê,6

1

EIrtȡ5

æm

B¡¡bilur¡rl

è,

Co, /O,

Ethor

H¡lolh¡no

14

0Gebruikte methode

0

Gebruikte methode

3 EVÀLUÀT¡E VTIf DE AOEOEPTSTT EIIEODE¡I

De AVIÍA criterla (1986) ziJn elr uitgang¡punt g.nomen (tabel 3), wrarbiJ deperernrtrrt Lr 21 3, 41 6 ¡n 7 r¡l¡v¡nt voor h¡t dhr on 5, 8, 9. 10, 11 en12 r¡I¡v¡nt voor do mn¡ zljn.De permeter¡ 8 en 11 'vercnigbmrh¡id net onderzorkrdocl" raaPectlcvellJk"cffecÈ op hlrtopethologb" zlJn nlot b¡oordæld, d¡rr v¡n drzr permeterav¡ak wcinlg bekond ir, drzr ¡trrk rfhrnk¡liJk ven hct rx¡rri¡nent ziJn envoor het ongerief vrn het dier nt¡t D..w.g¡n.Aen ¡lk v¡n dez¡ perernetcrr (nct uitzond¡ring ven 8 ¡n 11) L¡ ..n g@E vanO, 1 of 2 toegekend om nader t¡ kunncn nuenc.r.n. BlJvoorbeeld btJ het.erste crLterlun "dood zonder plJn' brtrk¡nt ..n tcor3 '0' "wrarechlJnltJkweinJ.g pijn" en een lcore "2" "zondrr twlJfrl duld¡l$k piJn".Tevena LE het belanq van de oara¡netcrr g.¡rogen omdat, naar de mening van dewerkgroep, deze niet allem¡el h¡tz¡Ifd¡ gewlcht di¡n¡n tc hcbben. Zo lebiJvoorbeeld het veroorzeken v¡n dood zonder piJn belangriJker dan ¡conomi-eche haalbaarheid. Het "gewJ.cht' van acn paremeter wordt ¡angegeven met eengeheel getal van 1 tot 10. De ¡corc per paremeter i¡ met dit getal (dat duede belangrijkheid aanduidt) vermenigrvuldlgd. Dit reEulteert in een eindgco-re per parameter. Bijvoorbeeld blJ panmeter "1" 'dood zonder pIJn" geeftvermenigvuldiging van de ¡core vrn "1" ¡net len belengrijkheid van "10" eeneindscore voor deze para¡neter van'10 x 1 - 10". Per euthanaEiemethode werdvan alle parametera een dergelijke ¡indscore opgesteld. Deze eindecoreewerden opgeteld tot een totaal¡o¡n voor de betreffende methode. Aangezien debelangen voor mens en dier verachillen i¡ de tota¡l.aom onderverdeeld in een

"dierEom" en een "menãEom', die de ¡om van de eindacores aangeeft van de

dierrelevante cq. de menErelevante parametere. Hoe Taget de totaalsom, deste aanbeveLensu¡aardiger ís de mcthodc. De maxl¡na1c totraltcor. bedraagt124, de minimale, duE meeet ideale, 0. fn trbel 4 zL)n de geinventarieeerdeeuthanasiemethoden, die zonder ¡negth¡¡ie worden toegepast, gerengachiktnaar diereoort met een totaal¡om ven laag naar hoog.

Eventuele aneetheEie/Eedatl-e vooraf l,¡ niet meegewoçJen, enerzlJda vanwegehet grote rantal verachillende rneeth¡¡i¡methoden, enderzijds omdat dan eenseparate beoordellng van de an¡cthecl.methode net betrekking tot hetongerl,ef zou moeten plaatrvinden. BtJ het gebrulk van lneEtheeic/redatlevóór euthanaele kan aimpelweg geacoord worden det het dicr geen pJ.Jn c.q.ongertef ondervindt van de euth¡n¡¡iemethode zelf. Dit rcEultcert dan ookin een lage totaalEcore.

Het derde doel dat de werkgroep zlch gerteld hed was het ooEtellen vanrichtliinen ten aanzien van de ncest voorkomende euthen¡eiemethoden. DezerichtliJnen ziJn in hoofdstuk 4 ¡¡ngrgsvGn. In deze rlchtltJnen la permethode vermeld:

- diersoort(en) waarbiJ de b¡trcffende methode ken worden toegepaet;- definitie van de methode;

15

Evaluatie

- opmerkingen ten ranzien vtn het t¡4n ondetzoek¡- benodigdheden;- uLtvoerJ,ng¡- vcr¡chLllen in uLtvoerLng p.r dl-er¡oortt- inrchatting van voor- en nad¡l¡n van de nrethode ten ¡anzten van het

dl,¡r¡- in¡chatting ven voor- en nrd¡l¡n van de r¡ethode ten ¡anzicn vrn de

&ena.

16

Evaluatie

3.1 labe[ 2: bcoordclinqssvstecrn ct¡th¡n¡siæthoden

lnsch¡ttine voor- .ñ n¡dcl¡n rt b.trGkking tot hct dier

lnschatting voor- en nadelen rret bctrekkiñg tot d. æns

gil:ä

;ili

*s,ïi

*ßili*$t:H

Hlia

ilr.h#ti..rft Ïiç.àIt!î¡iÏ f. fiF

t0

5

7

8

6

t Dood zondcr pijn

2 lij&dJr¡r voor vcrlles bcrustzljn E

3 Tijdsdu¡r voor doodgecn

4 Risico ni¡lukken

ó Psychischc stress

7 ûrmkccrbe¡rhcid

n¡r¡chi jnt i jk ¡cinig pi jndi¡c¡¡¡¡ic ægcti jk ovcr hocvccthcid pi jnzolrdcr trijfct Ö¡idctijk pijn

< I ¡ccondc1-30 ¡econdcn> 30 ¡econdcn

< 5 ¡econdcn5¡ccondcn-5nirutcn> 5 rirutcn

zecr bctrou¡be¡rricico op tnistukkcn gcringri¡lco op nietukkcn OJid.tijk renrczig

ra¡rschi jnl i jk ¡cinig strcssdi¡cussic ægctijk ovèr hocveclhcid etresszondcr trijfct ô¡idctljkc atrcss

onq*ccrb¡crkrns op overlcvcn geringkrns op ovcrlcvcn ranrezig

çît#ä'in:ü,c.ÊI,,ilðil: Frff.ß

5 Veitighcid pcrsonccI(risicofoctor)

t I,lj

?

0t:a

D

ll$

0t:ä

zccr vcitigbcpcrktc risico'¡ (ctcktrokutie, irùala'tic, rfh. v¡n toxicltelt)d¡idcti jkc rigico's (carcinogenen; inhal,a-tic toxi¡chc ¡toffcn)

n¡wetijks ranrezigin bcpcrktc ncte eanrezigdt¡idetijk ranrczig

kost (bijne) nictskost ictskost Yêêl

rtgüFên bcschikbmr, gecn rcëtc ri¡ico,snict rtgctnên bcschikb¡¡r/boporkt ¡i¡icori¡ico bckcnd (nrrco¡aiddcten)

9 Psychischc¡trêssuitvoerdcr/toc- 5¡chourer

10 Econc¡ni¡chc hectbearhcid ( inctu-¡icf tijd uitvocrder)

3

12 Beechikb¡rrhcid/ri¡ico ri¡bruik 3

E Ycrcnigb¡arhcid ¡t ondcrzoek¡cl -rcn/doct niot broordceld

11 Effcct op histopothotogic

L?

Evaluatie

3.2 Tabe[ 3: beoordetins euthanasisn:thodcn ær diersoort

vemBniewl,disinqsfgctor 108 5 7 E ó 8 5 3 3

P,.$FB,$HF,.,T H.f,.ilmH

ffi

ffinln

'Eî*STf*t*ffi

ts¡Ëp.,ã

s.t

1#trIrfTrÉFå

.8,I

¡ilt

tã

!sli

t9l_ã

1,,il

ÊÉ

FTã*r,l:

t9r$rñil#

#l.,r{ÊftÍrträT

1.,.ã

FÍsÍ

katkat

t.rii.r-r, , t .r.,

fS 222 (in ¡¡tcr)Drcçltrtic

CO,+q (2'1)cqKçlneks t rg+vcrb t ocdcnDêc.pi t¡t i cBerbitur¡et (í.p.)Ccrvic¡tc di¡loc¡ticEthcr

Vriezen 12 (donpctcn)Decapi tat i eG I uteerc ldehyde (dorçc L en)cq

cQ+Q (2:1)co¿

Ccrvicate distocatieKop./neks I ag+verbl ocdenDecapi tet i eBarbituraat (i.p.)Ether

Barbituraat ( i.v. )Ió1 (i.v.)

Barbituraat (i.v.)Tó1 (i.v.)

Barbitureet (i.v.)Tó1 (i.v.)Urcthaan (i.v.)cQ+o, (2:1)Kop/ncks t og+vcrb t ocdcnCcrvicalc disloc¡ticDccapi tat i c

Berbituraat (i.v. )Ìó1 (i.v.lSch i ctmesker+verblocdcnE lcktrocut i c+vcrblocdcn

B.rbitur¡at (i.v.)Tó1 (i.v.)COr+q (2:l)Ccrvicalc di¡toceticCot

Dêcspi t!t i êKoplnek¡ t eg+vcrbl oedenSrrbi tumat ( i .p. )Ch IorofornE t hc rbo r rc I pot /vcrde¡lFr

<--Parætêr nr--123 4 6

010017

0

FHIlÐf,ii,i

<p.rrnt nr>,.1

2

tg$ñ$t:i:_ :.

01

r.t0

,|

011tlt?00?00112200î12

121112 0 011100211

..P

;f ibierf ibie

c¡vi¡c¡vi ¡C'YI Tcrvi.c¡vi o

c¡vi¡c¡vl ¡

foêt/F.p'foet/Frpfoet/Frpf oct./ptp

hansterharsterhanstcrhEmsterhenstcrhamsterhamster

hondhond

koni jnkoni jnkoni jnkoni jnkoni jnkoni jnkoni jn

022011tlt021

122110

0220 r 1

1t 1210211210111210

010010

{å

f."lj.&,

if,f.,rSF,Ís.iF.*r

3.1

ñf,trãg

frRf,$tf"{Í,$Fst:,íî,

l_ó.,

tf,$Ê

:i!f

rt#

ltf*tr"0.

ft,f,râ*

.î,ü

*ó:çe*å

0011011102 0 012 0 012 0 00r121112

011202122012001112 0 002 0 0

22 0 0

0112021202111tt1

12121100t10000121?12

00000II02I

1000201t1tt0211020222021

0tt021210210110110121

0211't It1111212

0r0010010010o?20 t ttttlt0

20?z12 0 0

011010222120

111210111210

2112t0122121

01120212

010010010010

01120212

010010010010

010010010010001100

01001000111000110r

1r10211111101112101221r 0't ttt20

"1,.t

ffitfr

ìiú

,ï¡il

ilãrïñ.*ß

$sFN

n.qTA

,î$fiñ

9Élrl:rgçîfiçÍr?fr

il:ïrfl

fß$fl

tfi.ïtf3*iiiË

feilg4,0"

t,trff,tÉ

ilfl

.l*

.ï,,*

äu

tß*,lj$n:IH

il,

tãn

LBH-dicr-LBX-di erLBH-dierLBH-di cr

n¡isruisr¡i¡l¡¡isírJislr¡¡i sm¡ism¡isruísm¡is 1221?1

PUP'=<TdagenLBH-dier- = Landbourhuisdier

18

Evaluatle

lHrtf. Jil

0110t0111120

111111121120

;'Ü;";0sñ 0rt¡g 00*l 0tis 00Ða Ioilt 2ofã:totÍ,ootg 0t#l I

FTf¡*,ï..8

ïHän

3l#sËi{F}

#,ïáì1S

:1,1

F.,A

F9Ltîf,çr

22I0I0202z2

01120112021211110? 0 000t l1Z 0 001120111

;'II0I0I0III

2022001212 0 011110012

;'202I202I0I

000I0I00I

0001

0II2III

002ItI2I222

tI2IIIIt222

000III0IIII

01000t000 t 0000t ltt1112 2 001121221?210

ilnffitfr.tf,t$tÍ¡tt*?ãîtÇ.8

3¡rbltur¡¡t (1.v.)Tól (i.v.)CO'+q (2:1)Cervlc¡lc di¡l,oc¡tlecqD.c¡pi t.t i cUrcthun (i.p.)Xop/mk¡ t ¡g¡rvcrbt o¡dcnB¡rbltur.rt (1.p.)Ch torrthydrrotEthcr

)aS ?22 (in r¡ter)Saffan (i.p.)Kop/neks [ ¡g+verbt ocdcnE tcktrocut i ervcrbtocdcnHypnodit (i.p.)

Barbitureet (i.v.)Berbituraat (for.nagnun)Tó1 (i.v.)E lektrocut i?+verbloedenCcrvicate distocatieC0r+0, (2:1)Kop/ncks t ag+verbt ocdenBarbituraat (i.p.)c0z

r!$trïirttr¡tr¡tr.tlrtrat1¡t|.atrrtratrat

vlsvisvisvisvis

t 112 r 0

ffiÍnâTf*$t

P)kvogcvogcvogeYOge

YOge

vogevogcvogeYogc

19

a Rrcl:lf ran¡Eil Y(x)R Etlr n:rErxt¡Eng vlx PRolFDrEnn

4.1 Cervlc¡Ie dislocrtie

¿.1.1 Di¡r¡oortaui¡, nt (<200 g), g.rblI, crvie (<400 g), koniJn (<500 g¡ ,vogelr.

4.L.2 Dcfinltl¡ nethodeBiJ cervicel¡ dt¡locrtl¡ wordt door dl,¡locrtle van de halswer-vel¡ de verbindLng turæn h¡rlenen .n ruggemerg verbroken(nekbrouk).

4. 1.3 o¡rnerklngen ten ¡¡nzL¡n v¡n h¡t ond¡rso¡kDeze meÈhode wordt toogrprrt voor h¡t vrrkrlJgen v¡n organen 3nweefrelr dlo nl¡t zlJn bcinvlood door ¡n¡¡thctlce/r¡dativa. zL)kan alleen worden ultgevoerd bU klolne, hanteerbare lÀborato-riumdieren.orn het ttJden van het proefdicr zo veel rnogeliJk te beperkenzot), indien het te verrichten onderzoek dit toelaat, cervicaledislocatie bij voorklur moêten worden uLtgevoerd indien hetdier tevoren ie gesedeerd of geaneatheeeerd.

4.I.4 BenodigdhedenHet iE veiliger om dcze ncthode tc latcn volgen door verbloe-ding.Het ie van belang dat het oppervlak waaroP men het dier plaatetniet gtad iE, om te voorkomen dat het dier uttgliJdt.- Een (gefixeerd) vel rbsorberend tigeue op werkblad.- Een maeeief ataafje (hout of iJzer) i de afmeting is afhanke-

llJk van de grootte van het dier.

4.1.s UitvoeringDe uitvoering ie afhankeliJk van dLeraoort, formaat en leeftiJd(zie verder).

4.1.6 Verechillen ln uttvoerlng per dierEoort

l{uiE en gerbilMen plaatEt het dier op het tafeloppervlak. t{et één handfixeert men de etaart ven het dier door deze aan de baaiEtuasen duim en wlJevinger te nemen. tlet de andere hand fixeertmen de kop door het ¡taafJe Julrt achter de kop op de nek tedrukken. Vervolgene trckt ¡ncn met een ferme ruk aan de ¡taart.Belangrijk ic dat dc ruk ran de staart in cen rechte IiJn tenopzichte van het licheen, due parallel t.o.v het tafeloPPer-vl¡k, wordt uJ,tgcvocrd.In plaetr van met het ¡te¡fJc kan de nok ook ¡net dui¡n enwiJrvinger direct rchtcr de kop gefixcerd worden.BiJ de gerbll dlcnt nen or nkenJ,ng m¡e tc houden dat de¡taarthuid gemakkellJk loeraakt.

HameterBiJ gebrek aan een lange rt¡art pakt men de heupen met de duimen wijsvinger beet teneinde de trekbeweging, als omechreven blj

2L

muis en gerbil, te kunnen ul-tvoeren.

RatBtJ de ret tot r 200 gran kan d¡z¡lfde nethode worden to.gePagtele biJ de nuie.

CavLa cn konlJnBiJ cavla's tot t 400 gre¡n .n konlJnen tot t 500 gram kan mende kop v¡n het dior tu¡æn wiJrvlng.r .n nlddenvlnger flxeren(kop ln de handpaln), n t d¡ ¡nd¡r¡ hrnd flxeert men de heupenvrn het dier. De nckbr.uk kornt tot ¡t¡nd door net beide handen¡en ¡ne1le t.gengert¡Id¡ trckbewrglng ult t. vo.r.n.

KLp en kleÍne vogeleDc ktp wordt met d¡ ¡n¡ hrnd btJ do pot.n veat gchouden ¡ntegen de heup van d¡ ul,tvo¡rdar grftxrerd. llet d¡ rndcr¡ handwordt de kop tu¡¡en ulJr- on nlddelvlngrr (duLm ran de onder-zlJde van de anavel) gcflxærd. Door de kog ¡nel ¡n krachtlgnaar beneden te bewegen wordt de nck gebroken.BiJ kleine vogels dient rÌen er rekenJ.ng mee te houden dat denek erg draaibaar is.

22

¿.1.7 In¡chattlng v¡n voor- ¡n n¡dclen met betrekking tot het dier

4.1.8 Inechatting van voor- ¡n nad¡I¡n net betrekking tot de menE

dl¡cu¡al,c nogcllJk ovcr hoevoelheld plJnbiJ grotrr¡ c¡vh'. .n koniJnen zondertwlJfrl duidrltJk ptJn (door dr grotrrenlrlr vrn h¡t nrkrphmeeftel)1-30 ¡econden

rirlco op nirlukkrn gcringrlrlco op nlrl.ukkon duldcllJk eenwezJ.g biJgrotorc/oud¡r¡ dieren (ret, crvi¡, koniJn)rn btJ dl¡r¡n net onvoldoende staartgriP(hr¡r¡ter, gerbil, c¡via, konijn)

di¡cur¡l¡ nogetiJk over hoeveelheid streee

onomkccrbaar

#

s

*#

2

1 Dood zonder pijn

*;

ililfi

3

4

6

7

5¡¡cond¡n-5nLnut¡n

liJdaduur voor verliegbernrstziJn

ll,Jdrduur voor doodgean

Rl,¡ico nLrlukken

Psychtache atresE

Onomkeerbaarheíd

#*r "€.-*ii:iii: :ii:

5 Veillgheid pereoneel(rieÍcofactor )

9 PeychiEche ¡treEe ul.t-voerder/toeachouwer

10 Economische haalbaarheid(incluaief tiJd ultvoer-der)

L2 Beechil¡baarheid en ri-gtco misbruik

# zrer vellig: de methode ia hygiëniach(niet blocderig)

'#, duideltJk unwezig

o ¡lgemeen beechikbaar, geen reële rieico'E

ko¡t (bijna) nict¡

23

Richtlljnen, S"ë

4.2 Decaoitatle

4.2.L

4.2.2

4.2.3

4.2.4

DiersoortHuir, nt, Ecrbil, hmttlr, clvll, konJ.Jn, pupr van klelneknregdieron, vogelt, vilmn, nptirhn, rnfibL¡ën.

Definltlc nethodeBIJ decepltatie wordt de kop van hct dler net behulp ven eentcherp ln¡trument rnrl vrn het llchem gorcheiden.

Opmerklngen ten ¡enzl¡n v¡n h¡t ondcrzoekDeze n¡thodo wordt toogopert voor h¡t vrrkri,Jgen vrn orglnen enweefeele die niet zlJn beinvloed door lnegthetica/eedatlva ofatrea!.Zij kan alleen word¡n uÍtgevoerd biJ kleine, hantcerbarelaboratoriumdieren.orn het riEico op ongerief voor het proefdl-er zo veel mogeliJkte beperken zou, indien het te verrichten onderzoek dit toe-laat, decapitatie voorafgegaan kunnen worden door redatie cq.aneEtheeie.

BenodigdhedenÀfhankelijk van de diercoort (grootte) kan men de volgendeinEtrumenten gebruiken :

- achaar: (een nodel m¡t holh rchrarbladen hceft de voorkeur):muie, pups van kleine knaagdieren, Jonge vogele (een-dagekulkene ) reptielen.

- mes/blok: vogele, vi6een, reptielen en amfibleën.- guillotine: muls, rat, gerbil, hameter, cavie, (Jong) konijn- beentang: amfibieën, reptl.elen.

4.2.5 Uitvoering

SchaarHet dier wordt in óén hand gefixeerd. llet de ¡chaar ln deender¡ hand wordt de nek doorgeknipt. om de ¡nelheid waarmee dehandeling wordt uitgevoerd tc waarborgen ia het formaat van derchaar en voldoende kracht vrn de ul,tvoerder ceEentieel.

l{eslblokHet dier wordt net één hand geflxccrd waarna de kop en nek vanhet dler op een blok wordt gelegd. üet het meE in de anderehend wordt net een ¡nellc ferrn¡ rlag op de nek, de kop van deromp geechelden.

24

RlchtllJnen, .fJi

GuillotineHet dter wordt not óón hend grfixlerd, w¡rrn¡ nek ven het diern¡t rcht¡r dr kop tu¡..n d¡ turr ne¡bhden v¡n dc guíIlotLnrwordt gebreeht. llet do vriJr h¡nd wordt nu de hefboom rnel cnkrechttg n¡rr brn¡den grdrukt ¡odrt h.t bov.nllggrnde nerbladn¡t h¡t ondrrlLgg¡nd¡ ¡churt.

B..nt¡ng/IblptrngH¡t dl¡r wordt ln óón h¡nd Ln rugllgglng gcflxeerd. om de rnel-h¡ld wra¡mee dc hendcllng wordÈ ultgrvoerd t. w¡arborgen 1r hetformaat van dc bcentrng/rtbbcntrng rn voldo¡nde krrcht van de

ultvoerder eeaentteel.

4.2.6 Verachlllen Ln uitvoering p.r dl¡r¡oort

VogeIsBij decapitatie net rrn nes moct cen hclper het dier blJ depoten en vleugel¡ flx¡r¡n. DE kop rn n¡k van het dter wordenziJdelinge op het hrl¡blok hgt.

KoudbloedigenSommige van deze dier(¡oort)en zlJn door hun beweegliJkheid engladde hutd ¡omE moeiliJk te flx¡r¡n. Onderkoellng vooraf (b.v.in koelkaet van r 70 c) vcrr¡indert de beweeglijkheid cn kandaardoor een goed hul¡mlddel ziJn.vanvrege hun gertngere gcvoeligheld voor hypoxle/anoxtc wordtverdovlng voor¡f (bijv. door een kopelag) renbevolen. Om dezelf-de reden verdient het eanbeveling na decapitatie de hereenen tedegtrueren.

2S

RichtliJnen,

4.2.7 fnechatting voor- en n¡delcn net bctrekklng tot het dier

4.2.8 Inschatting voor- en nadelen net betrekking tot de mene

dl¡currl¡ DogellJk over hoeveelheld piJnhoudblo¡digrn: zond¡r twlJfel duldeliJkptln1-30 ¡econd¡nkoudblocdlgcn

5¡cconden-5nlnutenkoudblo¡dlgcn: > 5 nLnuten

kl¡lne dieren: rt¡tco op nblukken geringgrotr di¡r¡n: ri¡lco v¡n ml¡lukken duide-llJk eanwrzlg

di¡cu¡si¡ mogeliJk over hoeveelheid ltreEakoudbloedigen: zonder twlJfel duideliJkertra¡a

2

3

1 Dood zonder piJn

4 Ri¡ico mislukken

6 Psychieche atreeE il#

#7 Onomkeerbaarheid ono¡nk¡erbear

llJdrduur voor v¡rllo¡bcwuetziJn

TiJdeduur voor doodgaan

9 üë : tlii

5 Veiligheid pereoneel( risicofactor )

9 Paychicche streee ult-voerder/toeEchouwer

10 EconomiEche haalbaarheid(inclueief tijd uitvoer-der )

L2 Beechikbaarheid en ri-Eico miEbruik

H algemeen beechikbaar, geen reële rigico'e

#j duideliJk aanwezlg

.fi koet (blJna) nietB

S*p'

¡}, beperkte riaico'e

26

RichtIlJncn,

4.3 Kop-/nekslaq

4.3.1

4.3.2

4.3.3

4.3 .4

¿.3.s

¿.3.6

Di¡rroortl{uir, ret, gerbll, clvil, henrtrr, konlJn, fret.

D¡finltl¡ nethodeDoor ¡¡n f¡¡mo rhg op dr kop of ln de n¡k r¡akt hct dlerbowr¡¡tcloo¡. Dlt dl¡nt dir¡ct tr wordon grvolgd door v¡rbloe-dlng.

O¡xnerklngen t¡n ¡¡nzl¡n y¡n het ond¡rzoekDeze methode wordt to.g.p¡rt voor h¡t verkrlJgen v¡n orgenen enweef¡el¡ dlc nl¡t zl,Jn belnvlocd door ¡n¡¡thctlcr/r¡d¡tl.v¡. zL)kan rlleen worden uitgrvoord bij kl¡lnc, hant¡¡rbrrc hboreto-riumdieren.

BenodigdhedenAfhankellJk van di¡rroort (grootte) k¡n ¡nen de volgende Lnetru-menten gebruiken.- Een maseieve etaaf (hout of j,J zetl ¡ de afmettng le afhanke-

lijk van de groottc ven hct di¡r.- De rand van de gootstcen of van oen laboratorLumtafel.- AfhankelÍjk van de verblocdingamethode een mes, schaar of

guillotine met eeherpe nerbladen.

UitvoeringDeze is afhankelÍJk ven di¡r¡oort, formaat en leeftiJd.

Verschillen in uLtvo¡ring pcr dirrcoortKletne laboratoriurndlercn (muie, rat, hamEter, gerbil, cavia).- llet een maEgieve ronde ¡teaf: fixeer het llchea¡n ven het dler

ln de hand, geef net de ronde ¡taaf ¡en ferme rleg in de nekof op de achterzlJde van de kop. Deze handeling dient dlrectdoor verbloeden gevolgd te worden (rneseteek in de hale,decepitatie).

- Een gootEteen of labontorlumtafel: ¡la de kop van hEt dierop de rand (dlt vcr¡ttt mn grotc natc van trefzekerhrldt ) ¡dLrect d¡arna dlent het dier door verbloedl-ng te wordengedood.

crotere dLerEoorten (fret, koniJn, oudere dieren¡BiJ deze dieren ir d¡z¡ procrdure nL¡t r¡n t¡ bevelen.Verder dient men bJ.J dezc dlcr€n ne het toebrengen van de kop-/nekelag rekenJ.ng tc houden net optredende kraehtlge convulrles(etuiptrekkingen) die hct verbloeden kunnen bemoelliJken. Hetie daarom aan te bevelen de flxatle door een tweede persoon teIaten uitvoeren.

27

RichtllJnen, Xi f,*{.#

4.3.7 fnechatting ven voor- cn nadelcn net betrekking tot het dier

4.3.8 InEchatting van voor- en nadelen met betrekkl,ng tot de mene

il1 Dood zonder piJn

2 lfjd¡duur voor v¡rliecbowurtzlJn

3 fijdsduur voor doodgaan

4 Ri¡ico miglukken

6 Prychi¡che 3treaa

7 Onomkeerbaarheid

di¡cur¡ie nogellJk ovrr hoeveelheid plJn

1-30 ¡rcond¡n

5r¡conden-5nlnutenri¡ico op nirlukken duidelLJk eenwezig

dircu¡¡i¡ nogellJk ovcr hoeveelheid atreee

ononkcerbrer

il

*

#

#

ü

il

åtùPtêfrlliiii:l: il::

5 Veiligheid pereoneel( risi.cof actor )

9 Psychieche etreEs uit-voerder/toeechouwer

10 Economieche haalbaarheid( inclueief tijd uitvoer-der¡

L2 Beechi¡ßbaarheid en ri-aÍco misbruik

,$ algemeen beschikbaar, geen reëIe rielco's

3i duidelijk aanwezig

ü kost (bijna) nLete

tß9.,.*#

# beperkte risLco'E

28

RichtllJnen, #öþ¡$$C

4.4 Elektrokutle

4.¿.1

4.t.2

4.4.3

4.4.4

Di.rroortVarken, tchaap, gelt, konLJn, klp, k¡lkoen, ¡end.

Definiti¡ n¡thodeUit¡chrkcllng ven h¡t bcwu¡tzlJn door het voeren v¡n voldoende¡l¡ktrtrche rtroon door de h¡rrenen (gonoenrde zoogdlcren) danwcl door hrrr¡n¡n ¡n lLchr¡n (gonoradr vogrlr). D. di¡renworden dr¡rna door v¡rblooding gedood.

Elektri¡che bcdw¡lning ven dieren heeft tot doel het bewuatzlJnv¡n d¡ dl¡r¡n zo ¡n¡l nogrllJk uit tr ¡ch¡kel.¡n, zodat hetdoden v¡n de di¡ren door v¡rbloeding zonder ongerief plaata kanvlnden.

Een effectieve elektrl¡che bedwelming veroorzaakt cen gegenera-liEeerd epileptlrch lnrult on krn, afhankelLJk ven de ¡troom-eterkte en gebruikte nethode, ook oen hartftbrlllatie totgevolg hebben.

opmerkingen ten eanzÍen van het onderzoekAle gevolg ven deze nethode kunnen (kleine) puntbloedingen tndiveree weef¡ela enlof, orgenen worden aangetroffen.

BenodigdhedenElektriEche bcdwelmingrapparatuur, welke ie toegeateen voorgebrulk in Nederland.

4.4.5 Uitvoering

ZoogdierenVoor de elektrleche bedwelming van ¡lachtdieren ziJn voor-achrlften ve¡meld in de Vleeskeuringswet. Enkele belangriJkepunten hieruit zlJn:a. de elektroden mo¡ten op de kop van het dter worden ge-

pleatat.b. het volt¡ge dient t¡n¡nln¡tc 240 Volt te bedregen.c. ..n v¡n de ¡¡r¡ntlöI¡ v¡lllgheLdrfector¡n l¡ hct grbrulk

v¡n .en rchcJ,dinge- of vcllighoid¡tr¡n¡forrnator.d. ne de bedwelntng dhnt het dlcr zo rpoedlg nogeltJk door

verbloeding tc worden grdood.

Vogelaonder laboratoriumomstandlghcdan wordt biJ lndivlduele dicreneen klem geplaatet op de cloaca en een klem op de kop. Na

voldoende gtroomdoorgang treedt cen cffectteve bedwelmtng en

29

Richtlijnen, * tåä

.en ventrlkelflbrillatle op. AIr .xtra zekerheLd worden dedicren dlrect verblocd.BiJ ktppen wordt ook gebruik gemaakt van cen methode waarblJ dedLeren tueeen twee kopcnn pleten worden bcdwelmd.

4.4.6 Ver¡chlllen ln uitvo¡rlng p.r dirr¡oort.

KonlJnHirrblJ k¡n worden vol¡t¡rn net mn ltgcr voltege. Van beleng1r dat d¡ ¡troom door d¡ h¡rrencn wordt gelcid.

Eend cn krlkoenVoor deze dlergoort¡n ir ocn hoger voltrge (200 à 300 V) ver-elgt dan voor gl¡chtkuLk¡ns (t 150 V).

4.4.7 Inechatting van voor- en nadelen met betrekking tot het dier.

4.4.8 Inschatting voor- en nadelen net betrekking tot de meng

i :i::

1 Dood zonder piJn

2 TijdEduur voor verlieEbewuetziJn

3 lijdEduur voor doodgaan

$F

H waarschLjnliJk wetnig pLJn

# < 1 ¡econde

it 5 reconden - 5 ninuten: na verbloedingtn/of het ont¡tlan van een hartflbrillatiele na 20-30 Eec. geen hereenactlviteitrìeer meetbaar.

i*:

#

4

6

7

RiEico miElukken

Paychteche ¡tregeOnomkeerbaarheid

rtrico op mfulukken gertng

waarachiJnliJk welnlg etreeE

kane op overleven gerJ.ng

f.' i;

5 Veillgheid perroneel( rleicofactor )

9 Peychi¡che rtregs uLt-voerder/toe¡chouwer

10 Economirch¡ haalbaarheid(inclutief tiJd ultvoer-der)

12 Beechi¡(baarheid en ri-¡ico misbruik

.H

$; be¡nrkte ri¡ico'a (rpparatuur dient voor-zien te zlJn van velligheldEtranEformator)

i[ ln bc¡nrktc nate aanwezig

¡f' nlet elgemeen begchikbaar cg. beperkt ri-rico

il kost i¡t¡

30

Richtlijn"", f,,.Ff* n

4.5 SchLetmaEker

4.s.1

4.5.2

4.5.3

¿. 5.4

4.5.5

4. 5.6

Dt¡r¡oortPeard, rund, rchaap, v¡rken.

Dcfiniti¡ nethodeHet b¡dwel¡¡en van dt¡r¡n door nlddel vln bcrchadlglng ven de

her¡en¡n. Dc dleren word¡n door vcrbloodlng gcdood.

o¡nrrkingcn tcn ranzhn v¡n h¡t ond¡rzoekSchcd¡l ¡n herr¡n¡n word¡n rrnrtLg borchedigd.

BenodigdhedenSchictm¡¡ker ¡n petronon (a.n urP.nvrrgrunnlng tr vrroirt).De volgende zaken ziJn voor ¡¡n ¡ffectlcve ¡chletmaakerbedwel-ming van belang:1. De holte van de plunJrr (- pen van het ¡chietmaaker) dient

altijd leeg te ztJn.2. De patronen van de rchletmagkere dicnen droog bewaard te

worden.3. Het onderhoud van een rchi¡tmesker dient rrgrlrrtlg en door

een d¡¡l¡u¡digr te gerchledcn. Geadvtr¡erd wordt vln hetEchletmaEker tenmlngte elke dag of per 50 dleren de vuurka-mer en de plunJcr to r¡inigen. Elke week of per 100 dterenie een algeheel onderhoud noodzakeliJk (gehele apparaatreinigen en invetten).

UitvoeringDe pen van het schietma¡k¡r noet in de hercenen dringen. Daarom

dienen de dieren zodanlg te worden gefixeerd dat de kop goed

binnen bereik van het ¡chl¡t¡n¡rker tr. Er dl¡nt te wordengeechoten op het kruispunt van de verbindingetiJn hoornbasig en

ogen (rund). Direct ne de achietmaskerbedwelming dlent het dierdoor verbloeding te worden gedood. soma trcden heftige convul-rles op.

VerachLllen in ultvoerlng Fr dlcrroortBedwelming van varken¡ !ìct .cn ¡chL¡tma¡kor dl-¡nt zo weLnignrogeliJk gebruikt te worden, eangezien dc combinatie v¡n eendlkke botlaag en een r¡lrtief kl¡in hcr¡¡nvolume het ¡ffcctLefbedwelmen van varkena Det oen ¡chletmaeker zeer bemoetltJkt.fndlen wel een ¡chietma¡ker wordt gebrulkt lr de Julate plaat-rlng niddcn op de kop, Juirt bovcn dc ltJn die de rchtersteooghoeken met elkaar vcrÞLndt.

31

Richtlijnen, ii rli#

4.5.7 fngchatting voor- ¡n n¡delcn ¡net betr.kking tot het dler

4.5.8 InschattÍng voor- en nadelen met betrekklng tot de mene

I Dood zonder piJn fr|

2 l$deduur voor verlies HbewuatziJn

3 lfjdaduur voor doodgaan * 5 r¡conden - 5 nlnut¡n (binnen 5 mlnutengocn hereenactivl,tcit ¡necr meetbaar)

rl¡tco op ntrlukkcn grrlngdl¡cu¡slc nogettJk over hoeveelheid ttreaB

onomkeerbaar

**fi

4

6

7

Rbtco mt¡Iukken

Prychirche ttreeeOnomkeerbaarheid

wearechiJnliJk reinlg pUn

< 1 ¡econde

nict algemeen begchilcbaar cg. beperkt ri-cico

10 koet lete

L2

5

9

'tì

A: duidelijk ranwezig

.s

# zeer vellLgVelligheid pereoneel( rieicofactor )

Psychieche EtreEE uit-voerder/toeechouwer

Economleche haalbaarheid(incluelef tijcl uitvoer-der)

BeEchi)cbaarheid en ri-Eico misbruik

32

RichtllJncn, Ëj*

4.6 99.ge

4.6. 1

4.6.2

4.6.3

¿.6.¿

4.6.s

4.6. 6

Dhrroort!luJ.r, rlt, clvir, henrtlr, koniJn, vogelr.

D¡flnitL¡ nrthodeHet dodcn vrn di¡ren door lnh¡l¡tic vrn 10Ot Cp¡-gaE.

Opmerkingen t¡n unzl¡n ven h¡t ond¡rzoekAlr gevolg vrn dez¡ ¡uthrnr¡i¡nrthod¡ tn¡dt rctdoec op. Ρvengkunn¡n bloedlngrn ln d¡ longrn optndrn.

BenodLgdheden(Cylindrr net) @-g¡¡ .n ln ¡Ik grvel ¡¡n r¡ducærvrnttcl, zomogetlJk ook een flomretcr en ttJdklok.

UitvoeringEen rulmte waarin viruelc controlc nrogeltJk le wordt gevuld metCo,-gae. Een gellmlteerd aantel te doden dL¡ren wordt Ln dczeruimte geplaatet. De di¡ren nocten in deze ruLmte blljventotdat ze mingten¡ 5 mtnutrn bowrgingloos ziJn. Het La nlet aante bevelen de dieren in de bak tc plaataen en daarna het CO,-

gae toe te dienen: dlt verlcngt de benauwdheidrfase.

VerEchillen in uitvoering p.r diercoortBij vogels duurt CO1-gaE cuthanesle langer dan biJ zoogdierenomdat de luchtzakken ¡en ¡nell. CO¡-verzadiging belcmmeren.voor foeten/neonaten ie deze methode mlnder geschLkt l.v.m. dezeer lange tlJd voordat d¡ dood lntrcedt.

33

RichtliJnen, *$

4.6.7 Incchattlng voor- cn nadcl¡n nct betrekklng tot het dier

4.6.8 Inechatting voor- en nadelen met betrekking tot de mena

Dood zonder piJn

llJdeduur voor verlLeEbernretzlJn

li,Jdeduur voor doodgaan

RL¡teo nlrlukkenPaychltche ltreeeOnomkeerbaarheLd

dircur¡l¡ nogrltJk ovcr horvcclheid plJn

l-30 ¡cconden

5¡rconden-5ninutenzr¡r b¡trouwb¡er

zonder twlJfel duidellJke ltreaskenr op ov¡rl¡ven gerlng

#

#

*#

*

1

2

3

4

6

7

Hä iiif; :li

5 Veiligheid pereoneel(rieicofacÈor )

9 Peychl,gche atrege uit-voerder/toeEchouwer

10 Economische haalbaarheid(incluEief tfjd uttvoer-der)

L2 BeEchikbaarhetd en ri-Eico mi¡bruik

.$ ln goed geventlleerde ruLmten zeer veilig

i* kost iGtE: de aanschaf van apparatuur J,e

cenmalig, de koeten van het gaa zlJn ge-rLng

i* ntet algemeen begchikbaar cg. beperkt ri-¡Íco

i*j in beperkte mate aanwezig

34

RichtllJnen, H.h ll

4. 7 llenqsel van Co'- en O.-qaa

Dler¡oortllull, nt, clvil, h¡¡¡¡tor kontJn, vogelr.

D¡flnltl¡ nothodeH¡t b¡duolnen vrn di¡r¡n door Ínhelrth v¡n .cn ncngael vankoolzuurgl¡ .n zuur¡tof (2:1), gcvolgd door hct doden doorLnheletic vrn 1O0t koolzuurger.

Opmerklngen ten ¡anzl¡n vrn het onderzo¡kÀla gevolg van dez¡ ¡uthrn¡¡i¡method¡ tr¡edt acLdore op. levenEkunnen bloedlngen ln d¡ longcn optndon.

Benodigdheden- (cyltnders net) CO¡-g¡¡ .n q-gre, 2 r¡duc¡ervent.lclen en

luchtbevochtiger. Zo nogelljk ook flourmeters en tiJdklokken.- Bak/container.

Uitvoering:Een gelJ.miteerd aantal te doden dieren wordt ln een vlgueel teinepecteren rutmte geplaetrt. D¡arna wordt aen mengEel van CO,-

gae en o¡-gaa toegevoegd tn cen verhouding van 2:1. AIE alledieren bec ¡etelooe ztJn wordt de zuur¡toftoevoer efgeeloten enwordt nog enkele minuten uitsluitend CO,-gaE toegevoerd. De

dieren moeten in het gasmengsel bliJven totdat ze mineteng 5

mlnuten bewegJ,ngaloor ziJn.

Ver¡chillen Ln ultvoerlng pcr dieraoortEr liJken diergoort-ver¡chLllen te beatran ten ranzien van de

tiJd waarin bewu¡t¡loocheid optreedt.Voor foeten/neonaten ic deze rnethode minder geechlkt in verbandmet de zeer lange tijd voordat de dood tntreedt.

Dc nethode zou ook grrchlkt ztJn voor het doden van Jongekatten.

BiJ vogele duurt Cq-gar ¡uth¡na¡ie lengcr dan biJ zoogd!.crenomdat de luchtzakken ¡en ¡nellc COr-verzadlglng belemmeren.

4.7 .L

4.7.2

4.7.3

4.7 .4

4.7 .5

4.7.6

3s

RichtliJnen, ,H&

4.7.7 Incchatting voor- en nadelen net betrckklng tot het dier

4.7.8 InEchatting voor- en nadelen met betrekkLng tot de mene

llJdaduur voor verlleebcwurtzJ.Jn

TlJdrduur voor doodgean

Rielco ni¡lukkenPsychiache ltregeOnomkeerbaarheid

il weanchlJnltJk weinlg piJn* vogolr: dircu¡rir nrogelJ'Jk over hoeveel-

hrid ptJn

#j > 30 ¡cconden

> 5 ninutcn

z¡¡r betrouwb¡¡r

di¡curcl¡ nogctlJk over hoeveelheld ttreee

kane op overleven gertng

#

H

*

2

1 Dood zondcr plJn

3

4

6

7

i{ koet ietEi de aanechafkoeten van de appa-ratuur zijn cenmalig, de kocten van degaasen zijn gering.

l{j ntet algemeen beechikbaar cg. beperkt ri-¡ico

10

T2

5

9 ,þ neuwelljke renwezig

Et zeer velligVeiligheid personeel( rieicofactor )

PeychJ.ache atreae uit-voerder/toeEchouurer

Economieche haalbaarheid(inclueief tijd uitvoer-der )

BeEchlkbaarheid en ri-stco miebruik

36

RLchtllJnen,

4.8 Etherdamo

4.8. 1

4.5.2

4.8.3

4.8.4

4.8.5

4.8.6

DlersoortHul,¡, ret, htnltcr.

D¡flnitl¡ nethodeUit¡chrkellng ven hrt bowr¡¡tziJn door het toedi¡nen v¡n ¡ther-danrp n.b.v. .3n bomlpot of oth¡rvrrdratprr.

O¡nerkingen ten ¡anzirn vrn h¡t ond¡rzockl.lorfologL¡ch. v.rlndrringon ln purnch¡metouzr orgrn¡n.Nict Ecechikt voor ¡tr¡rrlozc blo¡d¡fnrne.

BenodigdhedenEen goed elultende ¡therborrelpot/verdanper in voldoende geven-

tl,leerde ruimte, den wel nrt voldornde lok¡lr lfzuiglng.De etherpot dient rlr obroloct be¡chouwd tr worden.

UitvoeringTe veel dieren in ¡en brk v¡roorzrrkt onnodig ¡trees.Een goed afzuigingayrteem lt noodztkeliJk.De dieren mogen ni¡t dl,r¡ct tn tanraking komen met de ether.PaE ops geen op€n vuur ln de buurt van ether.

Verechillen in uitvoerlng Pcr dier¡oortDe grootte van de brk dtent tc worden aangePeat aan de groottevan de proefdieren.

37

RichtlíJnen,

4.8.7 Inachatting voor- en nadclen nst betrGkking tot het dler

4.8.8 Inechatting voor- en nadelen net betrekking tot de mens

1 Dood zonder ptJn

2 l$d¡duur voor verllesbewuatzl,Jn

3 Ttjd¡duur voor doodgarn

4 Ririco ni¡Iukken

6 Peychieche ¡treas7 Onomkeerbaarheid

# dircur¡lc nogellJk ovcr hoevrelheid plJn

# > 3o reconden

* > 5 nLnuten

ff rl¡lco op nlrlukhen gering

# zonder twlJfcl dutdeltJke streaE

$¡ kenr op overl¡ven ger!-ng

#iiiif( ii5 Veitigheid pereoneel

( rI-eicof actor )

9 Peychische etreEE uit-voerder/toeEchouwer

10 EconomiEche haalbaarheid(inclueief tfjd uLtvoer-der )

12 Beechikbaarheid en ri-sieo miEÞruik

*Ëp

i* beperkte risico'a m.n. biJ aLechte afzui-glng (toxicltelt)

i*i tn beperkte mate aanweztg

il kost iete

n rigico bekend (narcoaemlddelen)

38

RichtliJn"", ffiHf,#;ä!

¡l.9 tlS-222o ltricaine methano¡ulfon¡atì

DierroortVlleen, r¡nfibl¡ön Ln h¡t equatlrch rtrdium.

D¡flnltl¡ nothodeH.t voor vL¡r¡n ¡n r¡flbloön v¡¡l grbrulkt rne¡th¡¡l¡ ntddelAs-222' kan ook gebrulkt worden om d¡zr di¡ren t. authant¡eren,door z¡ ln ¡cn hogc conc¡ntntir vrn d¡ze oplorring tr pltat-¡cn. Dc oplorrtng k¡n n¡¡rd¡r¡ n¡lon gobrulkt word¡n ¡n ¡fhrn-krllJk vrn do groott. vrn d¡ bak kunnen ook mccrdcre dtarcntrgrllJk gecuthrnt¡o¡rd yorden.

O¡xnerklngen tcn aanzl¡n vrn h¡t ond¡rzoekl4s-222' 1r frrmacologirch vrrgeliJkbrer rnet lokr¡I eneethetLca.

BenodlgdhedenVoor euthanaEie wordt æn oploraJ,ng gemaekt met ninLmaal 200mg/liter us-222'. Drzc oploreing hcrft.en pH van 3.8 ¡n dLentmet natriumbicarboneat gcbuff¡rd te worden tot een neutrale pH.De benodigde hoeveelheld oplorrlng hangt af van de grootte venhet te euthanasercn dlcr .n vrn de lnhoud van de bak waarln hetdier gedompeld moet worden.Let op de temperatuur ven het water w¡erin de dteren zLchbevinden en de temperatuur ven de t4S-222o oploaaing waarin dedieren worden overgebracht dienen zoveel mogellJk geliJk tezijn.

4.9. s

4.9.1

4.9.2

r¡.9.3

4.9.4

4.9.6

UitvoeringDe vl¡een worden l-n de oploeelng gebrecht cn men wachter geen bewegingen meer waarneembaar ziJn; met name demoeten beweginglooe zljn. De dl,eren bliJven daarna nogmLnuten Ln de oploarlng clm cr z¡ker van te zlJn dat zeziJn. BIJ twiJfel kan men de dicrcn alanog decapiterenverbloeden.

Verechillen in uitvoering per dLer¡oortEr zijn geen verechlllen bekend.

totdatkleuwenenlgedoodof

39

RlchtliJnen, *.'gjf.!

4.9.7 In¡chatting voor- ¡n n¡d¡l¡n net betnkking tot het dier

4.9.8 fnechatting voor- ¡n nrdclen met b¡tr¡kktng tot de rneng

rilf't'|tfrffit¡

1 Dood zonder piJn

2 ItJdrduur voor verll¡abcwurtzlJn

3 T$d¡duur voor doodgeen

¿û Rt¡lco nttlulcken

6 Prychl¡che ¡tregg7 Onomkeerbaarheid

H wernchiJntlJk welnlg piJn

* 1-30 ¡cconden

5r¡conden-5nlnutcnz¡rr botrouwblar

dl¡cu¡¡l¡ nogcltJk over hoeveelheLd rtreee

ononkeerbaar

*,*

*H

ko¡t v¡e1z t4S-222 + ¡rbeidalnteneief (vaaklndlvlduelc behandellng dler¡

10

rirlco bekend (narcoaemiddelen¡

5

9

T2

.$ nauwelijka eanwezig

#i

H

fri duidelÍjkc ri¡ico'a (carcinogeen)Veiligheid pereoneel( riaicofactor )

Peychieche etreae ult-voerder/toeechouwer

EconomLgche haalbaarheid(inclualef tijd uitvoer-der¡

Beschikbaarheid en ri-eico miebruik

40

Richrlijnen, $tifirg¡ ::i:i:r ce-

¿. 10

¿.10.1 Dlor¡oortI'luir, nt, gerbil, h¡m¡t¡r,hndbouwhut¡dieren, vogal¡,

4.10

4. 10.3

4. 10. 4

4. 10. 5

kat, åap,

.2 Dcfiniti¡ nethode:H¡t Lntr¡vaneu¡ lnJrctrrrn yrn ov¡rdor¡ringen van enegthetica(bijv. ¡rntoberbltrl-Nr of h¡t r¡rclfirkr ruth¡neri¡mlddel 161')krn gobrulkt word¡n ¡I¡ mthode on pro.fdicrcn lndivLdueel te¡uthan¡¡eren. D. di¡r¡n rorôcn hbrblJ ¡nel b¡wugtelool ¡nIt.rv.n Ln hun rlaep doordrt dc rd.ûltrling rtopt cn h¡t hartophoudt net kloppcn. Nr l.p. toedhnlngen vrn overdoeerlngenv¡n rne¡thetLce ken h¡t lengrr dur¡n voordrt bern¡¡teloosheLdlntreedt.

clvil, koniJn, hond,rcptlrhn.

Opmerkingen ten aanzien ven het onderzoek:Deze methoden zljn bij nagenoeg alle experimenten mogeliJk metuitzondering van dic rx¡nrimentrn, wrerblJ ¡rcetmortaal bioche-mi¡ch of farmacologirch onderzoek pleatevindt. Bovendienontetaat in velc organen blordrtuwtng.

Benodigdhedenpentobarbital-Na: men kan gebrulk rnaken van de 6t-oploealng dan

wel van de rpccialc euthanaaie-oploeeing 18tT61c: hiervan is elecht¡ één concentratie verkrlJgbaar.urethaan¡ wordt als 20t oploesJ,ng gebrulkt.ÀIle ¡ndere LnJecteerbare ¡neethetica zlJn t.o.v. deze middelenninder effectief cn voel duurder.

Zoale geeteld moeten deze niddelen blJ voorkcur lntraveneue(intracardiaal alleen na ¡cdatLe) worden toegedtend.

Doseringpentobarbital-Na: 75-100 mg/kS. De hoogste doeering geldt voor

kleine dicrcn cn rnder¡om.T61': 0.3 ml/kg.urethaan¡ 2 S/kS.

Uttvoerlngf ntr¡vcneuze toedirnlngInJectleepuit met een voldo¡nde hoovcelheld en met ren geachlk-tc naald klaarleggen. lfaar vGnrn onder de behaarde huld llggendeze eerEt ¡cheren. l{uizen an ratten kan men flxeren door ze ineen holle perEpex buie t¡ pleetren. Àndere dieren kan men heÈ

beste door een helper lrten fixeren. D¡ vene proximaal van delnjectieplaatE Etuwen. De na¡Id inbrengen. Door de zulger van

41

Richr r i j nen, $f,rf,fE#åCiiiit#Ttf,l##$öå

4. 10.6

de rpuit ¡ven terug te tnkken controlcren of de naald ln devene ztt. Do ¡tuwlng ophrff¡n ¡n de ¡tof lnrpuiten. BU grotedicrcn lengzren rpuitrn ood¡t ¡r ¡ndcr¡ nogal wlt "nrre'edembewegingen kunnen optrrdGn.

Intncardlele toedienlngDlt l¡ ¡llcen ecceptrbol rlr de dl¡ren el goredeerd zlJn. Doort¡n dc borrtka¡ te voel¡n wrer de ictur cordis het ¡terkst igk¡n nen op die plartr turr.n de rlbbcn door de naald ln hethrrt ¡t.ken. ook htrrblJ door t¡rugrtrokhen v¡n de zulgercontrol¡ren of nen good zit. D. n¡rlddlkter voor 1.c. kunnengroter zlJn dan voor 1.v. In h¡t rlgrneon zullcn de hngtesranzíenlijk groter no¡trn zl,Jn: dc punt vrn dc naald noetzonder problemen de nedlun ven de borrtkas kunnen berelken.

Intraperitoneale toedieningHet dier op de rug flxeren .n neagt de medlaanltJn in hetachterste kwadrant van de buikwand de naald ineteken.

Verechillen in uitvo¡ring Fr di¡rroortBij kleine vogelo kan T610 ook direct in de pectoraal apierenworden toegediend. De doorbloeding van deze rpieren l-e zo grootdat er enel een hoge bloedrplegel bereLkt wordt en het diervlot ineleapt.

Bij kippen iE het direct in de her¡enen injecteren ven pento-barbital-Na een anelle en effectl-eve methode. Hiertoe wordt bijheÈ goed gefixeerde dier de kop ¡t¡rk near ventraal geÞogen.Daarna wordt het achterhoofdegat gepalpeerd en de naald rich-ting hersenen lngebracht en de vloeletof geinJecteerd.

42

RichtlJ.Jnen,

4.10.? fn¡chettlng voor- ¡n ned¡l¡n n t Þ¡tr¡kkLng tot h¡t dl¡r

¿.10.8 InechattJ-ng voor- cn nadel,¡n met betrekking tot de menE

Ie] 1.v. to¡dl,¡ning vrn ¡nntoberbltrl-Nacg urothren i.p. ¡ uter¡chtjnltjk rclnlgpUnfbl t.p. tordirnlng ven ¡rcntobrrbital-Na:dl¡cu¡rlo nogcllJk over hosvrcJ'hold piJn

frl 1-30 r¡condenfb¡ > 30 ¡¡cond¡n

frl < 5 r¡condenfbl > 5 ninut¡ni.v.: zeer bctrouwbaari.p.: rirLco op mirlukken gering, cchternogellJkheid onderdoeering of inJectie inbulkorgenen

dircurri¡ nrogelijk over hoeveelheid atrese

onomkeerbaar

2

3

*

H

t¡::*

4 Rigico miglukken

6

7

:t::

'l'.

1 Dood zondrr piJn

llJdeduur voor verlisgbrnrrtziJnlJ,Jdrduur voor doodgaan

Paychiache stress

onomkeerbaarheid

Barbiturrten en T61c¡ zeer veiligUrethran: dutdetiJk rlrico (carclnogeen¡

biJ berbitureten in beperkte mtte aanwe-ztg: vrroorzrkcn bIJ tncllô toedLenlng eenhrftlge diepe inedemtngbij 1610 duldeliJk eanwezig: er kunnenrpirrrpasmen optrôden.

kort t¡t¡: de noodzeak i¡der dirr ¡fzon-derliJk te behandelen ko¡t (veel) tijd.

rl¡lco bck¡nd (zelfdodlng m.b.v. nlrcoae-nlddelen)

#ït:T:I+l¡

i*'

5

9

*

10

L2

:*,

¿¡:Íi

H

Veiligheld ¡rersoneel( risicofactor )

Peychische ¡treea uit-voerder,/toegchouwer

Economigche ha¡Ibaarheid(inclueJ.ef tiJd uitvoer-der)

Beechlkbaarheld en ri-gico mlebrulk

43

LI''SI VAIf OER.TTDPI¡EEODE LIIERTI¡'UN,

AVl.lA P¡nel on Euth¡nllit, Report of the ÀVl,lA Penel on Euthanasia, JA\¡l.lA'1986¡ 188 (3lz 256-257.

Allred, John 8., .t rl. s I¡ cuthenmi¡ of retr by docepitetion inhunene?Am. Inrt. of NutrítLon, 1986; 116¡ 1895-1861.

Beroch, Lrur¡ D.: Rcvl¡w of litrr¡tur¡ on ur. of 161o ¡r ln Euth¡n¡¡LaAgent. Int. J. Stud. Ànin. Prob., 1983¡ 4: 336-342.

Bognrd, A.E.J.l,f . vln den, D¡n, !. v¡n, & I¡ck¡r¡, 8.H.: Het gebrulk ven¡en koolzuurgar rppartat voor r¡tt¡n. Blot¡chnhk, 1985¡ 24: 3¿-38.

Booth N.H.: Inhal¡nt ¡neethetlct. In¡ Eooth NH, l{cDoneld LE ¡ds. Veterlnarypharnecology end therepeutlc¡ Sth rd. Àner, Iowe¡ fowa St¡te UnlvereltyPrea3, L982¡ L7S-2O2.

Butler, l.f.M. et al.: the effect of ¡uthana¡le technigue on vaeculararachidonic acid metaboliem ¡nd veacular end lnteetinal emooth mueclecontractiltty. Laboratory ani-nal lclcnce, 1990¡ 40 (3): 277-283.

CommiEEion of the European Conununitlee DGXI: ReconÍiendations for theeuthanaeia of experimental ení¡ral¡. In prcse.

Decopaa, F and BehrenE, tl.A.: Effcctg of handling, decapitation, aneEtheel!¡ and eurgery on plaema noradrcnalin lcvcl¡ in the white rat. can .7.Phyeiol. Pharmacol., L977¡ 35¿ 2L2-2I9.

Fricker, Chr.: Die elektrL¡che Betäubung von Hühnern vor dem Schlachten metl{echEelEtrom von 50 Hz, Dise. Zürich, L974.

Green C.,f.: Euthanagi¡. fn: Animal An¡c¡the¡ia. Laboratory Animal Handbook8., 1979: 237-242.

Hellebrekerg L.J., Baumane, V., Bertant, A.P.tl.G., Hartman, l{.: On the ueeof T-61 for euthana¡La of domcctlc rnd laboratory enlnale¡ an ethicalevaluation. Lab. An., 1990; 24¿ 2OO-2O4.

Hoenderkerlr R., LogtestiJn, J.G. van, Sybeama, lf., & SpanJaard, t{.J.t|..Kohlendioxid-Betåubung von Schl¡cht¡chweinen. Die Fleiechwlrtschaft,l9?9¡ 59¡ L572-1578.

Hoenderken, R. Elektrlache bedwelming ven ¡l¡chtvarken¡. Dies. Utrecht,1978.

KruLJt, B.C. .n Beyn.n, A.C.: Hct dodcn ven prorfdirron. Pro¡fdierkundeHandboek voor d!¡renverzorgerr cn blotechnLci. Stichting ProefdlerkundlgeInformatle, 1990¡ 3: 135-138.

Larnbooy, E.: Some neural and phyriological erpectg of clcctrlcal andmechanlcal ¡tunnlng in ruminlntl, dl¡¡. Utrecht, 1981.

LamÞooy,83.

44

E.: Bedwelmen en doden van dleren. Biotechnlek, L984¡ 23 (6): 81-

Literatuur

LuLJtelear, G. vrn, Drl-nkenburg, P., Hosndcrken, R. en Coenen, À. ¡ Kooldloxide en cther ¡uthena¡ie blJ de nt: lffectcn op EEc, ECG en gedrag.BLotcchnick, in pnre.

t{lkrema, dl.À., ¡t rl. ¡ EEG Evalu¡tion of hunrnenela of ¡rphyxLa ¡nddrcepitttion ¡uth¡nrri¡ of th. hbor¡tory r¡t. L¡borrtory Anlmel Sctcnce,L975¡ 252 175-179.

PoPP.r, C.tf., ¡t rl. ¡ Pl¡¡ma c¡t¡cholrntn¡ concrntr¡tion in unan¡¡thetLzedr¡tr durtng rhep, wakefulnrtt, tanobiltzatl,on end ¡ftcr drcepLtetlon. .t.Pharrracol. Exp. Ther., 197?, 2O2: 44-148.

SadJak, A, et ¡1.¡ Ev¡Iuation of th¡ ¡ff¡ct¡ of blood rmelltng, hendllngend lnegtheEia on plaama catechol¡nine¡ tn rrt¡. Z. Verauchrtierkunde,1983i 5:245-250.

Schlingmann, F. s Rotor voor het op vrrentwoordc ulJzr dodcn vrn groteaantallen klelne laboratoriu¡ndlcrcn. Biotochntok, 1989; 3: 38-¡¡1.

Stol, H.J., Broeky, J.4., Gaalen, J.!1. vln, Hui¡man, J.ll., l{ullink,J.l{.M.À., Greeve, P.c.M. de: Het vcrrntwoord doden vrn dieren. Biotech-nlek, L972¡ 11.

UnLver¡itiee FederationE for Ànimal lfelf¡res Humrne killlng of rnl,male.3rd ed., 1989 lnew edition in preparetion), UFAWr Hertc Englend PottersBar.

Univereities FederationE for Animal tfelfare and tforld society for theProtection of Ànimale: Euthanaaia of rmfibiane and reptilee. Rcport of a

Jolnt UFAII/I{SPÀ working party, 1989, UFA¡{, Herte England Potters BÀr.

Venkatarmaran, B.V. et al.: Variations in brain and heart acetylcholinecontent in rat cervical dielocation vs. guillotine technfgue. Indian J.Phyeiol. Pharmacol., 1981; 25: (3), 289-29L.

Vleeekeurlngewet, Edltie Schuurman en Jordene, 98. 19e druk¡ tl.E.J. TJeenkllllllnk, Zwolle, 1987.

9lolff, l.L.: Laboratory animal t¡chnLcians, their role in EtreBs reductlonand human-companion ani¡nal bonding. Vet. CIin. North. Am. (small animalpractice), 1985i 15¡ 4¿1-¿45.

llormuth et al., Ticrachutzgerechte ¡lcktrl¡che Betäubung von Schl¡chtgeflügel, Vct. l{ed. Berichte BGÀ, Bcrlln, 1981.

45

lDnESL¡at¡Î l¡tlEtn¡ m¡orotp tiu,|ttrxr¡rt g tltSm¡srt

Ë.L. Brrtol¡RIJ krunlvrr¡l,t¡lt GronlngonC¡ntn¡l Dl¡ronlrbontorlunAnt. Dourlnglern 509713 ÀZ Gronlngrn

Dr. V. B¡r¡n¡n¡Unlv¡rtlt¡Lt UtrechtVekgrorp Pro¡fdi¡rkundePo¡tbu¡ 80.1663508 TD Utrecht

Dr. À. Berten¡UnLv¡r¡lt¡lt UtrechtVekgroep ProofdlcrkundePostbug 80.1663508 TD Utrecht

Dre. H. van HerckUniver¡lteit UtrechtGemeen¡chappeliJ k DterenhboretoriumPo¡tbu¡ 80.1903508 ÎD Utrccht

Da. R. HoendcrkcnVeterlnalre Inrpcctievan d¡ VolkrgezondheldPo¡tbu¡ 90136800 DR Àrnhem

l. Schll.ngûrnnSolvey Duph¡rPo¡tbur 9001380 DÀ L.rp

46