4.Ethiekendeontologie

4.1Inleiding

- Maaktdeeluitvanfundamentelecompetentiesvaneenklinischpsycholoogenbetreftalleaspectenvanonshandelen,allepuntenwaaropeenpsycholoogkanoptreden,assessment,interventiesmaarookonderzoek,administratie,inalleaspectenvanjewerkkanjegeconfronteerdwordenmetmorele/ethischevragenwaarweandersdaninhetgewonelevenopeenbewuste,beargumenteerdemaniermeemoetenomgaan.

- Indiezinmaakthetdeeluitvaneenreflectievepraktijk,hetzijndievraagstukenwaarweopbotsenenwaarhetvaakheelmoeilijkisomeenduidelijkantwoordopteformulerenwaarbijerniemandisdiezomaarkangaranderenwatdejuisteactieis,ookalzijnerrichtlijnen,hetblijftietsdatheelwatafwegingvraagtenonsberoepzeercomplexmaakt.

- Ethischevragen,morelekwestieszijnoveral:indekrantvindjeelkeweekwelietsengaatoveralledomeinenvhleven,ookindepsychologie:euthanasiebijpsychischlijden,welkstandpuntneemjeinenvanwaaruitonderbouwjedatstandpunt?

- 4voorbeeldenvanethischekwesties:o Eencliëntverteltjedathijvanplaniszijnexinelkaarteslaan.Gajenaarde

politieofhoujedeinformatiegeheim?o Eencliëntevanjougaathaartherapieafrondenenbrengtbijdelaatste

sessieeenbosbloemenmeeomjetebedanken.Neemjedezeaan?o Jewerktineeninstellingeneencliëntzegtdateenanderepsycholooguit

hetcentrumseksueletoenaderingzocht.Watdoeje?o Eenminderjarigmeisje,ongewenstzwangernaverkrachting,vraagtofje

methaarmeegaatnaardeabortuskliniek.Inteamwaseronenigheidofdebeslissingmoestondersteundwordendanwelofhaaralternatievenmoestenvoorgesteldworden.

4.2Ethischebegrippen

- Ethiekisdeformelevormgeving,moraalwetenschappen,bestudeertenbevraagtopsystematischemanierhoemoraalineensamenlevingvormgegevenwordtenhoehetzoumoetenzijn,hetgeheelvanopvattingenoverwatwaardevolisinhetleven,hoeweonslevenmoetinrichten,watgoed/kwaadofjuist/foutis,wehebbenallemaalopvattingenoverhoeweinhetlevenstaan,maarethiekgaatdatopeenmeersystematischemanierbestuderen.

- Moraal:mores=zede,gewoonte,zijndieopvattingenoverwatwaardevolisinhetlevenen,vragendiegaanoverhoemensenzoudenmoetensamenleven,hoegaanmensenommetbvdieren(vegetarischzijn)voorsommigemensenishetetenvandierenietswatnietkan,anderemensenvindendatnietproblematisch,erzijnopveelvlakkenmorelevragenenerkunnenveelverschillendeopvattingenzijn,dieopvattingenenvragengaanallemaalrondhoemoetjeleven,watisgoedenkwaad?

- Refereertaanwaardenennormen,diezijnnietdoordewerkelijkheidgegevenmaarhangtsamenmetlevensvisiesenbepaaldeidealenendiebepalenhoeergedachtwordtoverwatwaardevolis.

- Moraalbestaatzowelintuïtief,maarkanookobvemotieofrationeleoverwegenenwanneerwenaarethiek/moraalwetenschapgaan,proberenweopbasisvanargumentendatteonderbouwen.

- Opvattingenzijnnietstatisch:verschillenovermensen,culturen,tijd,hetveranderthoeweomgaanmetanderen

- Wekunnenmorelevragenenopvattingenop3niveaussitueren:o microniveau:hoegaateenmensmeteenandermensom,hoeverhoudjeje

tavelkaar,hoevindjedatmensenmetelkaarmoetenomgaano Mesoniveauisopniveauvinstellingen,bv.eenbedrijfdatkledijmaaktop

basisvanwaardenbeslistomkledijinBelgiëtelatenmakeno Macroniveau:opvattingenoverhoesamenlevingmoetwordeningerichtbv.

terugbetalenmedicatievoorrokers,debateuthanasie,…- Ookopaldieniveauszijnersituatieswaarinjemoetnadenkenover‘watishier

eengoeiemanieromtehandelen?’

- Waarden:meerabstractebegrippenzoalsrechtvaardigheid,eerlijkheid,trouw,…waardendieopzichnognietzeggenwatwemoetendoen,beschrijvenwelwatwewaardevolvindenmaarzeggennietrechtstreekswatwemoetendoenduskunnenopverschillendemanierenwordeningevuld.

- Normen:handelingsvoorschriftenbv.nietliegen,afsprakennakomen,eneenwaardekanuitinggeventotverschillendenormenennormenkunnensomsinconflictzijnterwijlzeweloverdezelfdewaardegaan,ensomskaneenconflictwelergenslosgemaaktwordendoordaarovernatedenken:watzijndeachterliggendewaarden?o Focusopnormenleidtsomstotverstarringomdaternietmeerdie

onderliggendewaardeinduidelijkis,nl.watishetgenewathiermeewilbereiktworden?

o Bv.2oudersdiebezorgdzijnomwelzijnvanautistischezoon,waarbijéénouderwildathijveelincontactkomtmetanderekinderenendeanderewildezoonbeschermenenmeerthuishouden.Allebeikoppelenzeanderenormenofhandelingsvoorschriftenaan,enkunnenzedaarmeeinconflictkomenmaardeachterliggende(gemeenschappelijke)waardeproberenachterhalenkanhelpenterugeengesprekopgangtebrengen.

o Rondnormenkunnenweverschillendesoorteninonderscheidenzonderstriktegrenzen§ Morelenormenzijneerderovermorelekwestiesenhoejemetmensen

omgaat,§ Fatsoennormengaaneerderoveretiquette,normenvanbeleefdheiden

datisnietaltijdmakkelijkteonderscheidenvanmorelenormenmaarerzijnwelverschillen.

§ Juridischenormen:vanuitwettelijkkadermetwatmagenwatniet,botstsomsmetmoreleaanvaardbaarheid,bv.juridischkanhetnietomtestelenmaarvanuitbepaaldemoreleopvattingkanhetmisschiennogaanvaardworden(eensituatiewaarbijiemandsteeltomzijngezinetentegeven)

- Deugden:gaatoververinnerlijktewaarden,zegtietsoverhoeeenmensis,waardenennormenstaanlosvanspecifiekemensen,deugdengaatovereigenschappendieeenpersoonheeftdierefererennaarwaardeno bv.iemanddieeerlijkofoprechtis,isnauwgerelateerdaaneenwaarde

maarisspecifiekvooreenpersoon.o Hoewedaaroverdenkenverschilteveneensovertijdenculturen.

- Ethiek:hetwoordzelfbetekenthetzelfdealsmoraalmaarhetrefereertaandesystematischereflectiedaarop.Wekunnen3vormenvanethiekonderscheideno Descriptief:dievormenvanethiekdiegaanoverhetgewoonbeschrijven

vanwatdemoreleopvattingenineengroepmensenindemaatschppijzijnzondereenuitspraakdaarovertedoen,zonderaftewegenenteproberenreflecterenomeenuitspraaktedoenoverdewaardedaarvan,probeertdattebeschrijvenwatinbepaaldegemeenschappendemorelewaardenennormenofopvattingenzijn.

o Prescriptieveofnormatieveethiek:probeertnategaanwelkewaardenennormenwemoetennaleven,watzijngoeiehandelingsvoorschriften,hoemoetenwehandelenoriënteren?Erzijnverschillendevormenvannormatieveethiek,enookondzeberoepscodeiszo’nvormvannormatieveethiek.

o Meta-ethiek:gaatoverethiekvandeethiek,meta-perspectiefopdemeerfundamentelevraagstukkendieonderliggendzijnaanhetdenkenoverwatgoedenkwaadisinhandelen,reflecteertdusoverdebetekenisofdeherkomstvanethischeoverwegingenoftheorieën.Datisookgeenveldwaarineensgezindheidisofduidelijkheidis§ Vragenwaarhetdaarisbv.ofwaardenuniverseelzijnofcultureel

gebonden.Weziendaardatoverdewereldvanbeideneenstuk:demensprobeertviauniverselerechtenvandemenseenaantalprincipesteexpliciterendievooriedereengelden,allelandendieondertekenenonderchrijvendatergens,datwilnietzeggendatdaarooknaargehandeldwordt,datzijnprincipeswaarmeegepoogdwordtvanietsvanuniversaliteitdaarinwaartemaken.

§ Anderzijdsishetookduidelijkdatwaardenennormenverschillenoverculturen,endaterdusookeenstukcultureelrelativismeis,erwordtopverschillendemanierenovergedacht,daarblijvengroteverschillen.

§ Anderevragenzijnofmensenuberhauptvrijzijnenverantwoordelijkvoorhundadenetc.

- Voorbeeld:JestaatindeDelhaizeaanteschuivenaandekassa.Hetisdrukenerstaateenlangerij.Voorjoustaatiemanddietijdenshetwachteneenkoffiekoekuithetzakjehaaltenalvastopeet.Bijhetbetalen,merkjedathijnietbetaaltvoordekoffiekoek.Watvindjehiervan?Zegjeerietsvanofniet?o Erzijnverschillendemanierenomhieroverteredeneren,verschillende

principesdiejedaarbijkanhanterenbv.enerzijdsdehandelingopzich,ofdatdiefoutisofnietfout,daarzijnvssopvatingenover,watdoejedaardanaanenvanuitwelkeprincipes?bv.omdatjedegevolgenafweegtvoordewinkel,ofvoordepersoon(isdiearmofnietarm?decontext)ookwiewiljijdaarinzijn(conflictofniet?)hoewiljijjedaarinopstellen?

4.3Normatievetheorieën

4.3.1Teleologischeofgevolgenethiek

- Deeerstevraagnaardegevolgen(endatkanzowelgaanvan‘watzijndegevolgenvandehandelingenopzich’alsdegevolgenvanintegrijpen)

- Deeerstegroeptheorieënzijnteleologisch(teleos=gevolg,logos=rede,nadenken)ofgevolgenethiek,vindtzijnoorsprongindeverlichtingenvertrektvandevraag:‘watzijndegevolgenvaneenbepaaldehandeling?’,diegevolgentegenoverelkaarafwegen,omeenantwoordteformulerenopdevraagofietsgoedoffoutis.

- BegonnenbijDavidHumedieervanuitgingdatdebelangrijkstedrijfveervoordemensisomzoveelmogelijkgenottezoekenenpijntevermijdenendieafwegingblijfteigenlijkeenstukdebasisuitmaken(geluk,genottgopijn,nadelen),datisdanhetutilitarismegenoemd,dusutility(hetnutvaniets)endatwilhetgrootstegelukvoorhetgrootsteaantalmensenbereikeno Vooreendeelisdatproblematischwantdatkaneenstukmetelkaarbotsen,

maardatgingaltijdoverhetoptellenvanpijnengenotenzoafwegenvanwatzijndeconsequentiesenwatmoetenwedandoen.

o Hetisonmogelijkomalleconsequentiesaftewegenopverschillendevlakken(korteenlangetermijn)vaneenhandeling,maardebedoelingiseenzogoedmogelijkeinschattingmakenendatdoenweopveelmomenten,inonsdagelijksafwegenmaarookindenkenalspsycholoogmakenwegebruikvanverschillendeprincipesendegevolgenvanonsgedragzijnvaakweleenaspectdaarvan.

- Tweevormendaarin:o Handelingsutilisme

§ Voorelkehandelingapartzogoedmogelijkallegevolgeninkaartbrengen,dietgoelkaarafwegenenzoeenbeslissingnemen:watdegevolgenzijnvoorjezelf,vooreenander,voordesituatie,…

o Regelutilisme§ Vandaaruitwordtgetrachtomeenaantalregelsteformulerenoverhoe

jebestreageertineenbepaaldesituatieafgaandopeenmeeralgemeendenkenoverwatdegevolgenvanhandelingenzijn.

- Vanuitdatredenerenrondgevolgenbotsjeopeenaantalbeperkingenofmoeilijkheden:o Kunnenwediegevolgenallemaalzogoedinschatten?àMakkelijkeromop

kortetermijninteschattendanoplangetermijno Heiligthetdoelaltijddemiddelen?Vanuitstrengtoepassenvaneen

teleologischeethiekgaathetomdegevolgen,endemiddelendaartoezijneigenlijkvrij

§ alswedanbvhebbenoverhoeverwekunnengaaninhetvoorkomenvanterrorisme(bv.gevangeneninGuantanamodiebuitenelkrechtssysteemvallenenkunnengefolterdworden)gaanwedaarmeeakkoordmethetoogophetbeschermenvandemaatschappij?

o Hetafwegenvanvoor-ennadelenisnietallemaalhetzelfde:erzijnveelvormenvanpijnengenotofvoor-ennadelen§ bv.JohnStuartMilldachtnaoverwelkevormenvangenoterzijnen

maaktedaaronderscheidtss.hogereenlagerevormen(fysiekgenotvs.zelfontplooiing)engingervanuitdatpijnoflijdenokéwasalsdatgerichtwasopeenlaterevormvanhogergenot.

§ bv.kinderenmochtenverplichtwordennaarschooltegaanookalwaser‘lijden’omdatdatmogelijkheidgaftotvrijdenkenenbeteropgeleidzijn(=hogerevormvangenot).

§ Benthamvroegzichinde19eeeuwafwaaromerstraffenwerdenopgelegdvoorhomoseksualiteit,degevolgendaarvanzijnnietnegatiefduserisgeenredenomdaaropdiemaniermeeomtegaan

4.3.2Deontologischeofbeginselethiek

- Netzoalsdegevolgenethiekisdittesituereninperiodevdverlichting- Gaatoverplichten,losvanwatdegevolgenzijnvanonzehandelingmoetenwe

handelennaarbepaaldeprincipesookalzijndiegevolgenheelnegatief:alseerlijkzijneenprincipeiswaarvolgenswewillenlevenzijnweverplichtomdattedoenookaldoenwedaarmensenschademee,alseerlijkeideenprincipeisdanmoetenwedaarnaarhandelen.

- Deon=plicht,logos=rede- Voorbeelden:

o De10geboden,religieuzemorelerichtlijnen,diezeggenonsbepaaldedingendiewenietmogendoen,

o Beroepscodes,gaanoverspecifiekeberoepsgroepen(artsen,psychologen,…)

- BelangrijkegrondleggervandedeontologischeethiekisKantwaareigenlijknogaltijdheelwatprincipesdieookinonzedeontologischecodestaanschatplichtigaanzijn,hijishetbekendstevoorbeeldvaneenbeginselethiekenbijhemstondautonomiezeercentraal:hethoogstedoelvdmensisomautonoomtefunctionerenendwzdateenmensobvrationeel,redelijkdenkenzelfinstaatisomzijnwettentebepalen,enomteachterhalenwatgoedmoreelgedragis.

- Opdatmomentookeenstukeenreactietegendereligieuzenormendieheersten,enwatdaarvangekomenwas,tegenoverdegodsdientstoorlogenwaarheelweinigvrijheidvanmeningsuitingetc.wasplaatsthijdaarietswatgebaseerdisopdemenselijkerede

- Hijgaatervanuitdathetmogelijkisomopgrondvanderedetekomentotuniverselewaardendustotprincipeswaarvolgenswemoetenhandelendiealgemeengeldigzijn,hetisdaaroverookdatwemoetennadenken,mijnhandelenmoetietsreflecterenwatikzouwillendateennatuurwetis,dathetgeldtvooriedereenendatiederenopdiemanierhandelt.

- Categorischeimperatief:alsjedatprincipehebtkunnenaflijnenmoetjedaarnaarhandelen,datisjemoreleplichtendatiseenonvoorwaardelijkgebod,geenenkelegebodofcontextkandaarafbreukaandoen.

- Ookdaarzijneenaantalkritiekenopgeformuleerd:o Hetabsolutekarakterwatleidttosomszeermoeilijkesituaties,hetis

absoluutdusjemoetjeerabsoluutaanhoudenmaarwatalstweeprincipeswaarvolgensjewillevenmetelkaarinbotsingkomen?Datzijnzakenwaarjeobvdezevormvanethiekgeenuitspraakoverkandoen,dusdaarloopjevastendaarzijngeenrichtlijnenvoor

o Hetideevandemogelijkheidvanuniverselewaardenaftebakenenlijktnietzovanzelfsprekend:veelwaardenverschillenoverculturenenmensen,erzijnwaardendiemeermensenmakkelijkeronderschrijvenmaartochisereenmoeilijkheidinhetdenkendathetmogelijkisomjevolledigtebaserenopuniverselewaardenenuniverseleredelijkheidenookdatelkmensevengoedinstaatisomredelijktotdieprincipestekomen

o Miskentdeverbondenheidtussenmensen:hetredenerenobvalgemeengeldendeuniverselewetenenprincipesisietswatlosvanmensenofcontextisterwijldemensnietlosvancontextenanderenleeftmaarnetinverbondenheidennetdatinrekeningneemtalshijbeslissingenneemt,menmaaktvaakoverwegingendiegaanoverhetverbondenzijnmetanderemensenendatheefteenbepaaldebetekenis.

Iemanddreigteenvliegtuigwaarinookonschuldigepassagierszitteneendrukbezochtgebouwbinnentevliegen.Mogenmilitairevliegtuigenhetvliegtuigneerhalenofniet?

DitiswaargebeurdinDuitsland,daarhadeenstudenteenvliegtuiggekaaptendreigdedeEuropesecentralebankbinnentevliegen.Danzijnmilitairevliegtuigenopgestegenomdatneertehalenmaardestudenthadhetvliegtuigalaandegrondgezetvoorzemoesteningrijpen.NaaraanleidingdaarvaniserinDuitslandeenwetgestemddatmilitairenmogeningrijpeninzo’ngeval,ookalzoudenerpassagiersaanboordzijn.In2006heefthethooggerechtshofvanDuitslanddiewetherroepenomdatdieingaattegenhetfundamentelerechtvandemensopleven,endatjenietmagafwegeneenvlietgtuigmet200mensenneertehalenomeengebouwmet3000manteredden.

Redeneringvanuiteengevolgenethiekenvanuitdeontologischeethiek?

Dieherroepingvandiewetbaseertzichopeendeontologischeethiek,dieuniverselewaardevanrechtoplevenprimeertbovenalles.Diewetdiegestemdisnadatincidentzichbaseertopeengevolgenethiek,wegrijpeninomdatwezohetlevenvanduizendenmensenkunnenredden.Ookopdieniveauszijndatgeenzakenwaarmakkelijkuitsprakenovertedoenzijn.Erisgeennatuurlijkeabsoluutjuisteuitspraak,jekandaarverschillendepositiesoverinnemen.

4.3.3Deugdenethiek- KentzijngrondbijdeoudeGrieken,nl.PlatoenAristoteles,- Diedeugdenethiekmeeractueelkomtalseenaanvullingbijdedeontologische

enteleologischeethiekomwillevandebeperkingendaarvanenomdatnetietsvandatrelationele,dieverbondenheidtussenmensen,daareigenlijkafwezigblijft.

- Waarovergaathetindeugdenethiek:overdepersoondiehandelinguitvoertenvanwaaruitdiedatdoet,hetmotiefwaarmeejehandelt,hiergaathetnietmeeroverwateenidealehandelingis,maargaathetovernadenkenwathetidealekarakterisvanwaaruitjeietsdoet.Welkeeigenschappenmoetikhebbenomeengoedmenstezijn?

- Vandeidealehandelingnaarhetidealekarakter- Platodefinieerde4cardinaledeugden:

o wijsheido moedo matigheido rechtvaardigheido Degrondleggerismeeraristotelesdieeenbegrip(phronesis)definieerdeen

datgaatovermoreleverstandigheid,dematewaariniemandzichontwikkelttotiemanddiemoreelverstandigis,diewaardenverinnerlijktenopbasisvaneenaantaldeugdenzijnhandelenuitvoert.

- Ook:hoeverhoudjejetavdemaatschappij,watismoreleverstandigheidindemaatschappij,dehogeremaatschappelijkedoelenofwaardenofnormendiejeeenstukverinnerlijktomvandaaruittehandelen.Datisdeklassiekegronddaarvan.

- Vandaagwordtdateenstukhervertaaldnaarhetdenkenoverethiekbinnenzorgberoepenvooralomdiedimensievanhetrelationeledaarterugintebrengen,o.a.hetwerkenvolgensdeontologischeregelsismoeilijkzonderdaareigenschappenzoalsempathie,..inmeetenemendusdiezakenmoetensamengaanomtekomentoteengoedethischhandelenindeklinischepraktijk.

- Hetisookvanuiteendergelijkeethiekdatzakenzoalseigenemotiesenzelfzorg,dusookmetjeeigenwaardenetc.aandeslaggaan,wordenbenadruktalsnoodzaakomethischopeengoedemanierwerktekunnendoen.

- Vanuitdiehoekkomtermeeraandachtvoormorelebeslissingendieineenrelationelecontextgenomenworden,begrippenalszorgenzorgzaamheid,ethiekgaatoververbondenheidenvanuitverbondheideenmaatschappijvormgevenenvandaaruitproberenomgaanmetethischeproblemen,datzijnallemaalzakendieeenstukdatrelationeelaspectmeeinrekeningbrengen

- Daarmeegerelateerd:denkenrondtoleratie,wilhiernietzeggendatjeallesgoedvindtmaartolerantiegaatoverhetkunnenaccepterendatanderenandersoverietsdenken,handelen,anderewaardenhebben(hierverschijnteenstukcultureelrelativismevanwaarden)

- Basisbegrippenennormatievetheorieënzijninstrumentendiehelpendenkenovereenconcretesituatieenhoejedaarhandelenkuntbeargumenterenmaarwewerkenbinneneenspecifiekecontextendatvraagtspecifiekerichtlijnenenvragen,eendeelvandieethischeendeontologischekwestieswordenbehandeldindedeontologischecode,dieissinds2014wettelijkverankerd,maareigenlijkisdatzeerbeperkt,daarstaanheelwatrichtlijneninmaardatisnietzoevidentomdaarmeetewetenwatjemoetdoen,vraagtnogaltijdveeldenkenopwelkemanierjedieprincipesdanmoettoepasseninconcretesituaties

- Ethiekgaatveelruimerdandiedeontologischecode,ethiekgaatookoverbv.verschillendetherapeutischerichtingendieookethischepositieshebbentav‘hoesteljejeoptavuwpatient’,‘hoedenkjeovernormaliteitenabnormaliteit’,…

4.4Beroepscodes

- Vroegerhadjedieallenvoorartsen,datbestaatnuallangvoorpsychologenensinds2014staatdatineenkoninklijkbesluit

- Erookgewerktaanndeoprichtingvaneentuchtraad,datwerktnognietopzelfdemanieralsbijartsen,ishelemaalnietzo’nuitgebreidsysteemmaarwordtwelmeergeformaliseerdenmetwetgevingrondberoepdieditjaarinvolleontwikkelingiszaldatookverderuitgebouwdworden

- Diedeontologischecodeisietsopbasiswaarvanjijjehandelenmoetkunnenverantwoorden,waaromjebepaaldedingenwelofnietdoet,isopgebouwdomrechtenvpatiëntentebeschermen,enomdatpatientenrechtenhebbenhebjealstherapeutookeenaantalplichtendiederechtenmoetenwaarborgen.Alseenpatientrechtheeftopprivacyhebbenwijonsberoepsgeheim.

- Hetiseenkaderwaarbinnenwekunnenwerkenmaarzoalsgezegdzijndieregelsopzichnietgenoeg,datzijngeeneenduidigehandelingsvoorshcriften.Inde

vorigedeontologischecode,diemeerdevormhadvaneentekstomdatdatnognietzoinartikelsgegotenwasdiewettelijkgeldendzijn.Nulijktdatheelergopeenwettekst,waargrotendeelshetzelfdeinstaatmaarendatwordtgeëxpliciteerddatonsdatnietrechtstreekszegtwatwemoetendoenmaardatdatethischberaadenonderscheidingsvermogenietsiswatjeeenstukmoetleren.Jeookzalmerkendatindepraktijkdatietsiswaarjeblijftopbotsenendatervragenzijnwaaroverjezaloverleggenmetcollega’somdatinmoeilijkesituatiesdaarmoeilijkeeneenduidigantwoordoptegevenis.Eenbeslissingbrengtheelwatverantwoordelijheidmetzichmee,enmettweeweetjevaakmeerdanéén,hetisindiezinvaakgoedomniethelemaalalleentezijnendatjedaarovermetanderenkanspreken.

- Indeverschillendedeontologischecodes(jehebtdeBelgischemaarookdeEuropese,vanhetAPA,erzijnerverschillende,Nederlandheefteenmeeruitgebreidedeontologischecodeenwetgevingrondberoepvanklinischpsycholoog)komen4principesterug:o Respecto Integriteito Verantwoordelijkheido Deskundigheid

- Verschillendeelementenstaansomsonderanderetopicsgerangschiktmaarzoalsjezalzienrefererendemeestespecifiekeretopicsookwelnaarverschillendethema’s..

4.4.1Respect

- Waardemeestezakenondervallenisrespect,respectiseenzeerbreedenalgemeenbegrip

- Respecthebbenvooranderenisniettevlugoordelen,anderenrespectereninwieenhoezezijndusdatgaateroveromdaarzorgvuldigmeeomtespringen,daaraandachtvoortehebbenvoorwieenwatzichaandientopentebenaderen,niettevlugteoordelen,watnietinallesituatiesevenmakkelijkismaarhetisweldemogelijkheidsvoorwaardevooreentherapeutischprocesmogelijktekunnenmaken.Alsjenietiemandkanmetrespectbenaderen,ookalsluitietsnietaanbijjewaarden,danishetonmogelijkofheelmoeilijkomeenopensprekentehanterenofiemandtoetelatenteexplorerenwatdatvoorhembetekentalsjezelfeenoordeelhebt.

- Hoegajedaarmeeom?Hetisnietgemakkelijkomjeeigenwaardenopzijtezetten,ookwiejezelfbentofhoejestaatinhetleven,kandaareenrolinspelenmaardiezakenkunnenhetwelonmogelijkmakendatiemanddaaroverkanspreken,dusindiezinishetbelangrijkdatjedaarinookergensgrenzenafbakent,erzijnmisschienpunten,endiepuntenzijnvooriedereenafzonderlijk

enverschillend,puntenwaaropjezegt:ikkanmetdezeproblematieknietwerken.Alsiemandbijjekomtishetookronddekleinereenmeersubtielewaardenbelangrijkdatjejeeigenvoorkeurendaareenbeetjeopzijkanzetten,daarvoorishetookbelangrijkdatjediekent,enalsiemandkomtsprekendatdatnietgebondenisaanvoorwaardenvanhoeiemandmoetzijnofinwelkerichtingiemandmoetveranderen.

- RespectbinnenonzedeontoloigischecodegaatheelsterkterugophetautonomiebegripuitdedeontologischeethiekzoalsdoorKantgegeven,dusrespectalshethonorerenvandeautonomieenvrijheid,autonomie:demogelijkheidomjezelfwettentestellendusomzelftebeslissenhoejewilleven,watjeinjelevenwildoen,volgenwelkeprincipesjewillevenendatjezelfdevrijheidhebtomdattedoen.Heelerggebaseerdopeenplichtenethiekwaarbijautonomieheelsterkingevuldwordtvanuiteennegatievevrijheid,dusdatisookinonzeliberaleenindividualistischeopvattingdatweonsnietinmengeninhetlevenvananderen,datjeandereeenlevenlaatzoalszehetwillenendatjejedaarnietinbemoeit.Datiseenstuknegatievevrijheid,datgaatnietover:watkanvrijheidzijnvooriemand,maardatgaateroverdatjedatlaatendatjejenietbemoeitinhoemensenhunleveninvullen,dusdatiedereenzijnlevenmaginrichtenzonderinmenging.Datbotstergensophetgegevendatmensenopeenofanderemanierwelaltijdafhankelijkzijn,maarvanuitdatprincipezoujekunnenzeggen:hoemeerafhankelijkiemandisvanandere,hoemeerautonomieiemandheeftwanthoeminderhijdusvoorzichzelfkanbeslissenhoehijzelfwilleven,hetisdatwatvanuiteenzorgethiekeenstukgeproblematiseerdwordtdatmensenaltijdtotbepaaldehoogteafhankelijkzijnvananderen,doordatweinrelatiestaantotanderezijneraltijddynamiekenvanafhankelijkheidenisdatduseentebeperkteinvullingvanautonomie,enwordterhiergesteldvaneenaccentoppositievevrijheidteleggen,als‘hoewillenmensenhunlevenvormgeven’,nietgewoonvannietinmengeninwatmensendoenmaardevraagvanhoewillenmensenhunlevenvormgevenendaarbijstilstaanbijdekwaliteitvanlevendiedatmetzichmeebrengt,watnietevidentiswanteendergelijkeopvattingvanvrijheidendaarinbekommerdzijnomkwaliteitvandiekeuzeskantochomslaaninidealenopleggenenhetwetenvoordepatiëntenwathetbesteisdusdatiseenspanningsveld:enerzijdsdenegvrijheiddieergensingaattegenpaternalismevan‘wijwetenvooruwatbestis’endatniet-inmengenvooropsteltversushetomslaan,hetextremehiervan,waardatweomslaaninweldiemeerpaternalistischehoudingmaardanvanuitdegoeiebedoelingenvantewillenzorgenvoordepatient,hetbeterwetenvoordepatientwatgoedis.Dewaarheidligtwssergensinhetmiddenmaardatisergenseenspanningsveldinhoekunnenwerespectalshonorerenvanautonomieenvrijheiddenken.

- Eenanderebedenkingdaarinvanuiteenzorgethiekisdatdemoeilijkheidtotautonomieverschilttussenenbinnenmensen,erzijnmensendieookbijwetalshandelingsonbekwaamwordenbeschouwdendaarzijnverschillendegradatiesininwatjedannogmagbeslissenofnietbv.omwillevanverstandelijkehandicapofdementie,zwarepsychopathologie,alsiemandgedwongenwordtopgenomenwordtjehandelingsvrijheidbeperkt,dusdemogelijkheidtotautonomieverschilttssmensenwaardatookeenstukteruggaatopietswatweivmKantzeiden,devraag‘heeftiedereenevenveelmogelijkhedenomautonoomtebeslissenoverzakenenomdaaropdiemanierrationeelovernatedenken’,erwordtweleensgezegddatdatisvoorbehoudenvoordeintellectueleeliteendathoudtweinigrekeningmethoehetlevenvoorveelmensenis

- Datisduseenspannignsveld:enerzijdshetpaternalismevanallesbepalenvooriemandenhetbeterweten,maaraandeanderekantdienietinmengingkanleidentotzorgverlammingwaarbijwenietsmeerdurvendoen

- Hierziejeookdattweeuniverselewaardenkunnenbotsenbijeenkeuzetemaken,waardatdeplichtenethiekdangeenuitpraakoverdoet,hetrechtoplevenalsprincipeenhetrechtopautonomieopvrijheid.Alsdietweeprincipesalletweerationeeloverdachtalsgeldigwordengeachtkunnenweopgronddaarvannietbeslissenwatwemoetendoendusvandaardatspanningsveld.

A. Zwijgplicht–rechtopgeheimhouding

- Hetrechtvdpatientdatprivacygerespecteerdwordtenhetberoepsgeheimdatdaaropvolgt,isomtegaranderendatiemanddemogelijkheidkrijgtomvrijtespreken,zonderberoepsgeheimiseenvrijsprekenonmogelijk,watwebv.zienisdatdateenprobleemvormtindeforensischesectorwaarervaakrapportageplichtis,patiëntenwetendatook;erisdusrapportageaaninstantiediekanbeslissenoverpatiënten,datiszeermoeilijkomdaarvertrouwensrelatieoptebouwenenomeentherapeutischwerkmogelijktemakenomdateraltijddievraagiswatergebeurtmethetspreken.

- Beroepsgeheimiszeercentraalomvertrouwensrelatietsspsycholoogenpatiëntmogelijktemakenendustherapeutischprocesopgangtebrengen.Erzijneenaantaluitzonderingenop,maarookdaarzijndatgeenabsoluteregels,hetisaltijdeenafwegingtenzijopeenpaaruitzonderlijkesituatiesnawaarinheteenduidigiswatjemoetdoen.

- Erzijnooksituatieswaarjespreekplichthebtenjedusmoetaangiftedoenofdatjeanderskanbeschuldigdwordenvanschuldigverzuim,datjeiemandineengevaarlijkesituatiehadmoetenhelpenmaarhetniethebtgedaan

- Situatieswaarinjespreekrechthebt:jemagberoepsgeheimverbrekenmaarjebentnietverplicht,weziendatindemeestesituatiesprioriteitwordtgegevenaandehulpverleningsverantwoordelijkheid:wedenkenvooralnawatinhet

belangisvdcliënt,hoewedehulpverleningssituatiekunnencontinueren,hoewekunnenzorgendatpatiëntbestgeholpenwordt,datgaatmeestalvoorindebeslissingendiewenemen.o Dwz.datjevaakinsituateskomtwaarjedingenhoortdienietmakkelijkzijn,

waaroverjezo’nbeslissingmoetnemen,maarwaarjeergensmoetomgaanmethetrisicodatertochietsgebeurtendatisietsvoorelkepsycholoogwaarjebotstopjeeigenangst:deangstomverantwoordelijkgesteldtewordenvoorietsomdatjijeeninschattinghebtgemaaktdiedantochfoutisgebleken,datzijnzeermoeilijkesituatiesdieheelconfronterendzijnmaarwaarjeopeenofanderpuntindemeesteklinischesituatiesweleensmeegaattemakenhebben.Erzullenaltijdsituatieszijnwaarinjejezelfdevraagsteltofjemoetspreken,ofaangiftedoen,ofniet.

- Eenverschiltussenjuridischperspectiefenethischepraktijk:watkanniet,welkedadenzijnjuridischfout?Daarbinnenisookbelangrijkomteweten:hetisnietomdatjeweetdatjejuridischjuistbent,datdatgeeneffectheeftopjezelfalshv,datdatmakkelijktedragenis,daaromisoverlegmetcollega’sensupervisiezobelangrijk,o bv.kindereninmisbruiksituatieswaaraanjesomsweinigkandoen,ookal

weetjedatjejuridsichinordebent,danwildatnietzeggendatdatnieteenheelgewichtisomtedragen.

- Beroepsgeheimishetenigeuitonzedeontologischecodedatinhetstrafrechtstraat,wezijndaaronderworpenaandezelfdeartikelsuithetstrafrechtalsartsenenanderegezondheidsberoepen.o Maardanzijnerdeuitzonderingen:alsjekennishebtvanmisdrijfgepleegd

opminderjarige,danhebjespreekrecht,maarjehebtspreekplichtophetmomentdatjezelfgetuigebentvanfeiten,maardatgeldtvooriedereen.§ Getuigenvanfeitenalspsycholooggajebijnanooitmeemakentenzijje

huisbezoekendoet,danbenjeverplichtaangiftetedoen,maardatzijnuitzonderlijkesituaties.Inveelanderegevallen,alsjenietpersoonlijkhetgevaarhebtvastgesteld,dankanjenietgestraftwordenenvaljenietonderspreekplicht

o Zekerbijjongerenisdatsneleenstukdelicater:bijjongerenwordtspreekrechtalsnelleringeroepenvandanbijvolwassenen,enhiergaathetookoverhetafwegenvangevaar:jemoetdedreigingafwegendieerreëelis,§ alsbv.iemandopbiechtdathij10jgeledenopeenreismetvrienden

heeftmeegedaanaaneengroepsverkrachtingdanisdateenstrafbaarfeit,maaralsdiedatvertelttegenjouhebjeberoepsgeheim,erisgeenredendatjezoietsmagaangeven,jebentintegendeelzelfsstrafbaarbijaangifte.Alsblijktdatdiemandaaroverspreektendaarergmeeindeknoopzitenjezietdatdatietsisvan‘meeslepenineengroep’eniets

wathijabsoluutnietokévindthebjezekergeenspreekrechtmaaralsdiemanblijkgeeftvaneenvoortdurendedrangdaartoedieernuookaanwezigisenalsblijktdatalsdieopnieuwinzoeensituatiekomtdatdaareenverleidingzoukunnenzijntotdergelijkefeitendankomjewelineensituatiedatjemoetafwegen,datisheelmoeilijkeafwegingomdatjedevertrouwensrelatiebreektdoorhetmelden.Debanddiejehebtwordtverbrokenenheelwsskomenmensennietmeerterugdusdanisdeplekwaargesprokenkonwordenenietsbewerktkonwordenwegwaardoorjeookeenrisicocreëert.

- Bv.traumaslachtoffershebbenzeervaakagressievefantasieënoverwatzezoudendoenmetdiegenediehenietsheeftaangedaan,datiszeermenselijk,ookzondertraumaisdatzodaterfantasieënzijndieomgezetinhandelingenjuridischstrafbaarzoudenzijn.Hetisdusaltijdeenzaakvanafwegenhoereëelhetgevaaris.InAmerikaisermeldingsplichtrondmisbruik,bijonsniet,bv.misbruikbijminderjarigen,daarmagjenietzwijgenenhierwel,maarhetisooknietvanzelfsprekendomtezeggendathetbeterisomdataltijdtemelden.o bv.eensituatiewaarbijeenjongereintherapieis,blijktdatdeinwonende

grootvadermisbruikt,psycholooggeeftditaan,grootvaderwordtweggehaaldeneriseenproces,erzijnnietgenoegbewijzen,wordtvrijgesprokenwatinmisbruiksituatiesvaakgebeurtenkomtterugingezinwaarhetnuhelemaalfoutlooptenwaargeenhulpmeerisomdatpatiëntenietwoudathetgemeldwerd.Datzijncomplexesituatiesenhetisgoed

ommetpatiëntenteproberenuitklarenwathunvraagdaarinisendeonderliggenderedenomietsniettemelden

o Alsjedeinschattingmaaktdatietstéproblematischzijnerveelanderekanalendiejeeerstkanproberen,vertrouwensartsencentrumdiejeadvieskangevenenstappenkunnenzettenwaardangeenjuridischestappennoodzakelijkmoetengezetworden,erzijnheelveelzakendiejekandoenomvertrouwensrelatietochtebewaken,wantuiteindelijkisdatcruciaalzekerinsituatieswaarinjeweetdatkindereningezinnenblijvenendathetbelangrijkisdaterietsgeprobeerdisvanveiligheidteinstallereneerderdanallebandentedoorbrekendusdatzijnzeermoeilijkesituaties.

o Ookvoorjezelfalshulpverlener:metkinderenisdatvaakheelmoeilijk,datisvaaknogveelmoeilijkeralsbijvolwassenebijwiejekanwerkennaarweggaanuitmisbruiksituatie,waareenkindnietkanalleenlevenendekeuzemakenomuitdiesituatiewegtegaan.

- Hetisaltijdafwegenendaarkomteenbeetjediegevolgenredenering:jedenktdaarinna,jehebtdeontologischeregelsmaarjedenktnaoverwatdegevolgenzijnvangebruikmakenvanzwijgrechtofspreekrecht.Bijsuïcideisdathetzelfde:hetinschattenvangevaarisnietaltijdmakkelijkmaarookdaarkanjeinveelgevallenproberenietsvanveiligheidtegaranderenvanuiteennetwerk,endatviadepatiëntteproberenopbouwen,voorzoveldatmogelijkisisdataltijdbeterdaninstantiesinteschakelenzoalsbv.voorgedwongenopname,watgroteimplicatiesheeftenzekeralsdepatiëntdatnietwil,datzetdevertrouwensrelatiewelhelemaalopdehelling.Datzijnmoeilijkesituatieswaaringeeneenduidigantwoordis,endieéénperéénmoetenafgewogenworden.

- Beroepsgeheimronddagelijksepraktijk:o hoejeomspringtmetinfoendossierso discreetomgaanmetgegevensdiejekrijgto jeeigenemotiesenspanningen:alsereenpatiëntbuitengaatdiebv.zeer

onbeleefdisofjeheeldetijdaanvalt,laatjedatdevolgendepatiëntnietmerken

o gedeeldberoepsgeheim:jehebtberoepsgeheim,dwzjemaggeeninfodelenmaardatwilnietzeggendatjetegenniemandietsmagzeggen,hetisooknoodzakelijkmaarjedoetdatmetrespectvoordepatiëntenenmetdiscretiedusdwzinsupervisie,datisbijeenanderehvdieookberoepsgeheimheeft:daarmagjesprekenoverpatiëntenmaardatisnietnodigombv.naamentoenaamenadrestegeven.Ookinteamshebjegedeeldberoepsgeheim,ookdaarspringjedaarrespectvolmeeom,maarvooridereenishetweleensnodigomietstekunnenvertellentegenpartner,…

Watdoeje?

• Jedoetonderzoekbijjongerennaaragressiefgedrag.Eenvandejongerendiejeinterviewtverteltdathijeroverfantaseerthoehijeenmeisje,datbijheminhetstudentenhuiswoont,gaatneersteken,omdatzenooitaandachtaanhembesteedt.

• Deoudersvaneencliëntdiezelfmoordpleegde,hopendooreengesprekmetjouverlosttewordenvanhunschuldgevoelens

- Mensenzittenmetzeerveelvragenwaaromiemanddatdoetendeouderscontacterenje,watdoejedan?

- Ookalspatiëntoverledenismagjenietszeggenomwillevanhetberoepsgeheim,maaropditmomentishetvanbelangommensenteerkennenindevragendiezehebben.Bijminderjarigenspeelthetanders,maarookdaartrektdewetopdepatiëntenrechteneenaantalanderegrenzenafhankelijkvandeleeftijd,vanaf16hebbenmensenmeerrechtopgeheimhoudingmaarookvroegerwordtersomswelgeargumenteerdovergeheimhouding.

• Jehebteenzwaredagachterderugenzitopdetreinmeteencollega.Jewilgraagjehartluchtenovereenbijzonderlastigesessiediedag.

B. Informatieplicht–rechtopvrijedeelnameeninzagerecht

- Belangrijkisdatmensenvrijwilligstappenineentherapeutischerelatiedusjemoetzeuitlegkunnengevenoverhoejewerktzodatmensenwetenwaarzeaanbeginnen,dusinformedconsentindebredezinvhwoord,nietietsondertekekenzoalsinonderzoek,zekrijgenhetnietoppapiermaarhetiswelvanbelangvanuitlegtegeven.

- Totopwelkehoogtekunnenmensenvrijwilligtoestemminggevenomineenprocestestappen?o Daarhebjedehelekwestierondminderjarigen,bijkinderenishetzodatje

toestemmingvandeoudersnodighebt,bv.kinderenmetconflictueuzeechtscheidingvdouders,danmoetjevanbeidetoestemminghebben,tenzijderechterdaarintussenkomstwordthetouderschapvanbeideouderserkendenmoetenzebeidentoestemminggeven.

- Daarnaastiserookzoietsdatweookmetkinderenproberenhettherapeutischprocestebespreken,wettelijkisdatalmindernoodzakelijkenhoeouderkinderenwordenhoemeer,menprobeertmethentesprekenoverwater

gebeurtintherapieenofzijdaarwilleninstappendusookopeenofanderemaniervanhentoestemmingwillenverkrijgen.

- Hetgaataltijdomvrijwilligebasisbehalveingevallenvangedwongenopname,endatgebeurtophetmomentdatersuïcidegevaaris,…opdiemomentofalserfeitengepleegdzijnkanergedwongenbehandelingzijnàcontradictie:hetisheelmoeilijkomeentherapeutischprocesofeenvertrouwensrelatiemetmensenoptebouwenalsdaarconsequentiesaanverbondenzijnmbtvrijlatingofvoorwaarden.

- Ronddossiers:inprincipemoetjevoorelkepatiënteendossierbijhoudenenpatiëntenhebbendaarookinzagein,datwilnietzeggendatjegeenpersoonlijkenota’smagnemenwaarpatientengeeninzageinhebben,indeambulatepraktijkwordtdatnietveelgevraagdmaarzehebbenweldatrecht,opeenpuntdatdatwelrelevantkanzijnisalsiemandjekomtconsulterenmetdevraagvooreenverslagvoorderden(school,werkgever)o Jemoetzorgendatpatiëntdaarvanopdehoogteis,datdatbesproken

wordtendeconsequentieseventueel,enhetisdaaromnietevidentenzekerinvrijwilligecontext,ineengedwongencontextwetenmensendatenexpliciteerjedatookdatdatconsequentieskanhebbenenbijvolwassenenmagjenooitzomaarrapporterenaanderdenbuitenhetwetenvdpatiëntom.Jemagooknooitalspatiëntenintherapiekwamenenergebeurendaarnabvfeiten,optredenalsexpert.

o Watmagjemeegevenenniet?Jemagietsdoorgevenaananderenmettoestemmingvdpatiëntmaardannogkanjezelfbeslissendathetbeterissommigedingenniettevertellen.§ bv.iemanddiemeerderjarigis,diemoeilijkhedenheeftmetwerk

zoekenendieheellangopzijnkamerzitennooitbuitenkomtenvoorwiehetonmogelijkisomdestaptezettennaarwerkzoeken.Deoudersvragenvooreenafspraak,dejongenisvragendepartijvoortherapie,endieoudersvragenomeenstekunnenlangskomenomtesprekenwantdatzijnietmeerwetenhoezeermeemoetenomgaanomdaterthuisookklachtenzijnenhetnietvlotverloopt.Dejongeniszelfsterkvragendepartijommetdeouderstesprekenengeefttoestemmingomallestezeggen,zodatzijvanallesopdehoogtezijn,opzichkanjezeggen:hijgeefttoestemming,maaraangezienermoetgewerktwordennaardathijeenaantaldingenzelfmoetzeggen,kanmenbetereenaantalcrucialepuntenmethembesprekenenopenheidcreëerendateroverdingenkunnengesprokenwordenmaarnietdatjehetverhaalvdpatientzelfaandeoudersbrengt.

C. Eerbiedvoormorelewaarden-zelfbeschikkingsrecht

- Datwerespecthebbenvoordemorelewaardenvanmensenenvoorhunzelfbeschikkingsrechtdaarin,datzezelfmogenbeslissenhoezemethunlevenomgaanendatwillenindelen,endatwedaarnietdiscriminerenopgrondvanwaardendiemensenbrengeno datbrengtdathelevraagstukvanautonomieterugboven,erisooknietzoiets

alseenabsoluutneutraletherapieoftherapeut,therapieisonvermijdelijkwaardegeladen,wijhebbenallemaalwaarden,hetisvanbelangdatweonsdaarbewustvanzijnmaarwekunnendatniethelemaaluitschakelen,erzijnaltijdwaardendieverschijneninhethandelenendiepatiëntenookkunnenaflezen,daaromishetookzobelangrijkomdaarbijjezelfbijstiltestaanwatdewaardenzijndiejezelfbelangrijkvindt,welkeopvattingenjezelfoverietshebt,..zodatjekritischkanreflecteren.

- Datwaardenaanwezigzijnhoeftgeenprobleemtezijn,maarwelalszeonsverhinderentekunnenopenzijnnaarwatmensenbrengenintherapeutischesituatie,erzijnookdaargrenzenaan,o bvrondsuïcide,inhoeverreerkennenwedewaardevaniemandomzelfte

beslissenoverlevenofnietleven?Alsiemandzegtdatdiedaarovernagedachtheeftkiestvoorsuïcide,àineentherapeutischesituatiewaariemandkomtmeteenhulpvraag,dusenerzijdskomtdiebijeentherapeuteniserdaarschijnbaarappelopeenanderenanderzijdsdebooschapvannietmeertewillenleven,dieaspectenroepeneenethischdillemaoprondhoevergajeineerbiedoverhetzelfbeschikkingsrechtvmensen?

- Daarnaastintherapie:hetisnietdebedoelingdatwewaardenvanandereveroordelenmaardatwilnietzeggendatweeenaantaldingennietkunnenondervragenwantuiteindelijkisdatwatintherapieookgebeurt.Endaarinisheteenstukbewakendatjeeigenzakendaarinnietteveelgaanmeespelen,o bv.alsereenmannelijkepatiëntkomtdieconflictenheeftmetzijnvrouwen

hijvindtdateenvrouwnietmoetwerkenenthuismoetblijven,datiseenwaardedievroegervanzelfsprekendwasmaarvandaagnietmeer.Datkanmisschienietszijnwaardoorjejeergertaandiemanofdatjedeneiginghebtommentaaltesympathiserenmetdevrouwwaarmeeconflictenzijn,ditzijnpuntenwaaropjeeigenopvattingenervoorkunnenzorgendatjeiemandnietmeerechtopenkanbeluisteren,datgaateenstukovertegenoverdracht,datjeeigenzakenzichbeginnenvermengendaarmeeendatjegaatreagerenvanuitdingenwaarjezelfmeezitofjeeigenopvattingen.

o bv.alsiemandabortusoverweegtmaaralspsycholoogkanjezelfgeenkinderenkrijgenisdatietswatheelveeloproeptenpijnlijkisenkanverhinderenvanteluisterenofdatdatzorgtdatjevanuiteenbepaaldpuntreageertdatmeertemakenheeftmetjouwopvattingenenpijndantoete

latendatdiepatiëntzijnkeuzeondervraagt,hetisgeenprobleemdatjeindetherapieruimtecreeertomdiekeuzeteondervragen,alsmensendatbrengenisdatomdatzedaarergensmeeindeknoopzitten.Datiswatweintherapiedoen:diedingenondervrageneninkaartbrengenofexplorerenmaardatisietsandersdanveroordelenofstureninbepaalderichtingvanuitonseigenreferentiekader.

- Indiezinishetookbelangrijkdatweopenzijnendatwedaareenbredekennisoverhebbenoverwelkewaardenallemaalmogelijkzijn,bv.patiëntenuitandereculturen,somshelpthetombepaaldeproblementebegrijpendoortewetenvanuitwelkewaardeniemandspreektenzekernuzeeractueel,heelveelmensendieopeenofanderemanierindehulpverleningterechtkomen,instellingen,privepraktijkenwordengevraagdvluchtelingentezien,diekomenmetheelanderecontextenwaardenkaderenvandaaruitishetbelangrijkdaareenbredekennisovertehebbenenjedaarinteverdiepenenopentestaanalsdataandeordeis.

4.4.2Integriteit- Enerzijdseenuiterlijkecomponent,ietswatwekunneninschattenwateen

anderdoet:isdiepersooneerlijk,rechtvaardig,betrouwbaar?Dematedatiemandbetrouwbaarheiduitstraaltinzijnofhaarhandelen.

- Heeftookeeninnerlijkecomponent:bereidheidomjeeigenbeweegredenenenmotieventeondervragen,duszelfkennisvooreenstuk,wateennoodzaakisomoprechtofbetrouwbaarofrechtvaardigtekunnencommunicerenenjetekunnenopstellentavjecliënt.

- Datisnietaltijdvanzelfsprekend,alsmensgaanweheelgemakkelijkonzeeigenmotievendiemisschiennietzooprechtofinbelangvcliëntzijnwegmoffelen,enonszelftoelatendatwedingendoendieweeigenlijknietokevindenindecontextwaarinwewerken.Zokunnenwezeggendatzelfrespectnoodzakelijkisomintegertekunnenwerken.Datvraagtdatjekansprekeninsituatieswaarhetmoeilijkis,datjejezelfnietzomaaartoelaatexcusesteaanvaardenomzakenteaanvaardenofmeerinjeeigenbelangdaninhetbelangvdcliënttehandelen.Waterbvvaakgebeurtisalsmensenonethischgedragstellen,gaanzedatrationaliseren:iedereendoethet,datisnietzoerg,zeggendathetzomoet(vaneenoverste)

- Erwordensomsdingengevraagddienietinovereenstemmingzijnmetdeontologischecode,maardatneemtjeverantwoordelijkheidnietweg.

- Integriteitwilnietzeggendatjegeenfoutenmaakt.Onvermijdelijkmakenweallemaalfouten,maarhetgaateroverdatdebedoelingokéisendatjeachterafkanreflecterenoverwaterfoutisgelopen:erkennendatjeeenfoutgemaakt

hebt.Dithelptookvoordetherapeutischerelatie,datjeprobeertfoutenteonderkennendandatjedatprobeertonderdemattevegen.

1. Eerlijkheidennauwkeurigheid

- Integriteitverschijntin3groteaspectenvandedeontologischecode:eeneersteiseenmeerobjectievekantvanintegriteit,diemeerconcreetvasttegrijpenis,datgaatoverwelkeinfojegeeft,overwatdiedoet,datjedezakennietmooiervoorsteltdanzezijn,datjegeenzakenvoorsteltdiejenietkanbieden,datjepatiëntenaanhetbeginvaneentherapieduidelijkeeneerlijkeinfogeeftoverbetalingenkostprijs.Daarnaastookdebeperkingenvanwatjedoet.Bijvoorbeeldindemedia:datjegeentendentieuzeuitsprakendoet,juisteinfoverstrekt,...2. Oprechtheidenopenheid

- Daarnaastisereenstukdatmeersubjectiefisenwaarhetveelmoeilijkerte

bepaleniswatjuistenfoutis.Gaatoverhoeoprechtofopenjebentinbv.ietszeggenoverjezelf,welkewaardenhoebelangrijkzijn,ookalstherapeuthebbenweallemaalonzeeigengeschiedenisenovertuigingen,somsisdatietswataanbodkomtintherapie,somsgaanpatiëntendaarnaarvragen,patiëntenvragensomszeerconcretemeningen,datzijnvaaksituatieswaarinjeonmiddellijkmoetreagerenmaarwaarditnietzogemakkelijkis:ditkomtvaakonverwacht,jebentdaarvaaknietopvoorbereid.Inhoeverrejedaaraldannieteenantwoordopgeeft,moetaltijdeenafwegingzijn:welkeinformatiekanhetprocesvandepatiëntvooruithelpen?Watjezegtofniethangtvanveelfactorenaf:zozijnerverschillentussenverschillendetheoretischemodellen,...Belangrijkisaltijddathetgaatominfodiezinvolisinfunctievanhetprocesdatdecliëntbijjouaflegt.Hetisnietdebedoelingdateentherapieeenplaatswordtwaarjijalstherapeutjouwpersoonlijkelevenaandedaglegt.Depatiëntheeftweinigboodschapaanjeeigenproblematiek.Jekanbestvermeldendatjemetjegedachtennietbijdesessiezitenjekanjedaarvoorverontschuldigen,maarjegeeftookaandatjejeeigenplekkenhebtomdaaroverteventileren.Datiseengrensbewandeleninhoeverrejeietszegtoverjezelfofniet,welkewaardenjelaatdoorkomenofniet.Hetisookietswatjevoorelkepatiëntensituatieopnieuwmoetafwegen.Alseenpatiënteenvraagsteltishetzinvolomtebevragenwaaromdiepatiëntdatvraagt,datheeftergenseenaanknopingspuntenhetkanneteenpuntzijnomietsteopenenwatdaarvoornietbesprokenwerd.

3. Rolintegriteit

- Watkunnenwetaveenpatiëntdoen,enwelkerolkunnenweinnemen,enwelkeniet?Watzijnconsequentiesvaneentherapeutischprocesstartenmetiemand?

- Verschillendeaspecten:o Hetmeestbekendevoorbeeldishetstartenvaneenseksuelerelatievan

patiënteno Ookkleinereaspecten,bv.ophetpuntwaaropdepatiënteenaantaldingen

goedkanzoalsmetcomputerwerkenenjijalshvniet,kanhetdandatdepatiëntjehiermeehelpt?

o Waaromisdatproblematisch?Eentherapeutischerelatieiseenbepaaldemachtsverhouding:jepatientenzijnafhankelijktavjou,jijweetheelveeloverhunpersoonenkwetsbaarheden,omgekeerdisdatniethetgeval.Zijhebbendaarallerleivoorstellingenover,maaralsprofessionalluisterjeenintervenieerje.Datiseenmachtsonevenwichtendatiseensituatiebijuitstekdiegevaarlijkisvoor‘misbruik’.Patiëntenzittenineensituatiewaarbijzijveelmoeilijkerietskunnenweigeren.Ookalbiedteenbepaaldepatiëntjouietsaan,datzijnpuntenwaaropdatergensinterfereertmetjeprofessionelerelatie,kangaanovermateriëlezaken,maarookalsjepolitiekactiefbentdatjepatiëntenronddeverkiezingenineenbepaalderichtingstuurtquastemgedrag,...datzijnpuntenwaarophetsomsvanzelfsprekendisdatdatnietkan,maarinsommigesituatieisdiegrensnogalvaag.

o Bv.watalspatiëntengeschenkenmeebrengen?§ Datkanbv.ookgaanomeenkinddatopgenomenwordtineen

instelling(bv.voorautisme)endeouderszijnzeerwelstellendemensenenwilleneenschenkingdoenaandeinstelling.Datzijnpuntenwaaropeenconflictkankomentussenjeprofessioneleroleneenbelangenvermengingdaarin.Alsdieouderseenschenkingdoen,verwachtendiedanbv.ookdathunkinddaarextrazorgkrijgt?Datisdanietsdatnietkan.Datbrengtduseenaantalconsequentiesmee,jemoetdaaropenovercommunicerenendaaropvoorhandbijstilstaan.

§ Alspatiëntengeschenkenmeebrengenzijndaargeenconcreterichtlijnenvoorofdatnumagofniet.Hetisaltijdeenafweging,afh.vandesituatie,watbelangrijkisisstilstaanbijdebetekenisvandatgeschenk.

§ Alsjegeschenkenaanvaardt,magjedatnietaanvaardenenaandekantzetten,mensendoendatvaakvanuiteenbepaaldideeoverhoemensenmetelkaaromgaan,waardoorzijmenendatzijietsmoetendoenvoordetherapeut,datisdankbaarheiddiezijopdiemanierwillentonen.Kanookzijndatzedenkendatdetherapeutermaarzoublijvenalsmensen

ietsdoenvoorhen,omdatzijgeleerdhebbendataandachtvoorwaardelijkwas.Diedynamiekendiedaaronderzitten,daarovergaathetdan.

§ Geschenkenkunnenookgebruiktwordenomhierverderoveringesprektegaan:waaromdenkenmensendatzeietsmoetengeven?

o Wekunnendaareenaantalzakenbijoverwegen:welkegeschenkengevenmensen,wanneer,frequentie

o Hoereageerikhierop,hoegaikhiermeeomopeenoprechtemanierenopeenmanierdieinhetbelangisvanhetprocesvandepatiënt?

o Ermoeteenduidelijkverschilzijninbetalingeneengeschenk.Mensenbetaleneenvastbedragvoordiegesprekkenentherapieën,eneengeschenkofnietgaatdaarnietsaanveranderen.Dankomjeineenheelanderedynamiekvanomkoopbaarheidendatisnietdebedoeling.

- Naastdiezakenvanbelangenvermeninggaatrolintegriteitookoverwelksoortrelatieswekunnencombinerenbinneneenhulpverleningsrelatie,welkerollenkunnensamengaan?o Alsiemandintherapiekomtennaaraanleidingvanhetgerechteen

expertisenodigheeft,ofeendiagnostischverslag,magditnietzomaargebeuren.

o Jekannietalsexperténalstherapeutoptredenvooriemando Erzijnheelwatanderesituatieswaarjemenseninverschillendesituaties

ziet,endatheeftimplicatiesvoortherapeutischerelatie.o Daaroverwordtweinigexplicietadviesgegevenindedeontologischecode,

dusjemoetzelfeengoedeafwegingmakenwelkezakenkunneno Vermijdenfamilieenvriendenintherapietenemeno Ookhetomgekeerde:patiëntendiebijjekomen,daarzittenvaak

sympathiekemensentussenwaarjehetgoedmeevindt,maardatneemtnietwegdatdaareenassymetriebestaatendat,alsjemetiemandeenvrienschapopzoekt,datdieassymetrieblijftverderbestaanooknahetstoppenvandietherapeutischerelatie.Daarisduseenmachtsdynamiekdienietzomaaropteheffenis.

o Kanvriendschapmetcliënten?Datisnietverboden,maarjemoetdaarzeervoorzichtigmeeomspringen.§ Verschiltvansituatietotsituatie

o Jezalhoedanookmensentegenkomeninanderecontexten.Bvalsiemandbijjeintherapieis,endiepersoonbeslistookzelfeenopleidingtevolgen,maarjijgeeftzelfles.Danishetnodigomhierreflectiefmeeomtegaan.

o Alsjeiemandintherapiehebtwaarbijerrollenvermeningis,ishetgoedomhierovertesprekenmetdepatiënt.Vindenzijhetokealsjehentegenkomtomaantegevendatjehenkent?

Devrouwvandebakkerwaarjebroodkooptendieindewinkelbedient,beltjeopmetdevraageenafspraaktemakenvoortherapie.

Neemjedezevrouwintherapieofniet?Waarom?

Steldatzekomtvooreeneerstesessieenzeverteltdatzeeenrelatieheeftmeteenanderemanmaardatzenietwildathaarmanhiervanopdehoogteis.Watzijnjouwgedachten/gevoelenshierbij?Hoegajehiermeeom?

- Onvermijdelijkdatjezo’ndingentegenkomt,hetkomteropaanomdaaropeenrespectvollemaniermeeomtegaan.

- Welkeeigenwaardenstaanhiertegenover?

- Eenbijzonderevormzijnseksuelerelaties,datkomtafentoeindemedia,maarzijnwelverboden.DedeontologischecodeinBelgiëexpliciteertnietwatnadetherapeutischerelatie.Daarvoorzijnbepaaldedingenaftewegen:wasdetherapeutischerelatiezeerintens,langdurig,…

- Deassymetrieinderelatieiszeerbelangrijk:toestemmingvooreenseksuelerelatieveronderstelteenzekerevenwichtinmacht,endatkanineentherapeutischerelatiezekerniethetgevalzijn.Eenpatiëntisopeenbepaaldemanierafhankelijkvandetherapeut.Somsdurfteenpatiëntnietzomaarneezeggenomdatzeooknoodhebbenaandetherapeutischerelatie.Dithoorjevaakbinnenmisbruikverhalenvanpatiënten:ophetmomentzelfvoelenzeditaanalsofzezelfdekeuzemaken,maarachterafvoelenzezichtochmisbruikt.

- Daarnaastishetbelangrijkdatpatiëntenergenskunnengrenzenopzoekenofafstasten,zonderdatdiegrenzenvallen.

- Zelfsmettoestemmingiseenseksuelerelatieschadelijkvoordepatiënt.- Datwilnietzeggendatseksuelegevoelensnietaanwezigzijnintherapie.Jekan

jebestaangetrokkenvoelentotpatiënten,datisnietabnormaaldatdatgebeurt.Daarmoetduseenstukopenheidvoorzijn,maarjemoetdatvoorjezelferkennenenjemoetzelfjemanierenhebbenomdaarietsmeetekunnendoen,eerderdandaarmetdepatiëntopintegaan.Hetbesefisopzichgeenprobleem,erisslechtseenprobleemwanneerdattotgedragleidt.

- Brengthetvraagstuknaarvoor:inhoeverrekunnenaanrakingen?Verschillendetherapeutischestromingenverschillendaarin,bijsommigenisdatessentieelzelfs,dediscussierondwelkeaanrakingenkunnenisnietmakkelijkomtebeoordelen.Netzoalsbijdeanderevraagstukkenmoetenwekijkennaarhetbelangvandepatiënt.Isditomdatergevoelenszijndateenbepaaldeaanrakingopdiemomentgepastis?Hangtdusafvanelkepatiëntensituatieafzonderlijk.Demotievenmoeteninhetbelangvandepatiëntzijnenhetisbelangrijkomjezelfhieroverteondervragenwaaromjeeenbepaaldeaanrakingdoet.

4. Verantwoordelijkheid

- Eenpatiëntheefteenhulpvraag,eenbepaaldlijden,enalsjedieintherapieneemthebjeeenbepaaldeverantwoordelijkheidtavdiepatiënt:o Waaromjeopeenbepaaldemanierhandelto Professioneelhandelen,verantwoordelijkheidnemenvoorhetkunnen

werkenmetdeproblematiekdiezichaanbiedt.o Deverantwoordelijkheidnemenomtavdepatiëntdatertenminstegeen

schadeisdoordetherapieenhandelingen,enruimergaatdatookoverdatjeeenbepaaldengagementaangaatnaarjebestevermogenomhetwelzijnvandiepatiënttebevorderen,enomtegaranderendatdenodigezorggebodenwordtookalsjedatzelfinbepaaldeomstandighedennietmeerkuntdoen.

- Omjeteverantwoordenmoetjejezelfbevragenwatjeeigenmotievenzijn,jezorgtdatalsjemotievennietinhetbelangvdcliëntzijndatjedaarzelfwegmeekunt.

- Dieminimaalverantwoordelijkheidgaatookoveraansprakelijkheidsverantwoordelijkheid:jemoetdedeontologischecodekennenenhandelen,vaakzijnerwelconflictentussenverschillendeprincipesdusdieaansprakelijkheidgaatovergeenschadedoenmaarhetisnietvoldoendedatjeenkeljuridischinordebent.

- Zorgverantwoordelijkheid:aansprakelijkheidisnietvoldoendeomtesprekenvanhetverantwoordelijkopnemenvanjewerkalspsycholoog.

- Insituatieszoalsmisbruikvraagtdatheelwatvanjoualspsycholoogommetdiemensenaandeslagtegaan,wantvaakvindjehetineersteinstantievreselijkwatdiemensendoen.Hetisnietaltijdgemakkelijkomjeverantwoordelijkheidhierintenemen

- Verantwoordelijkheidtavprofessioneelhandelenvancollega’s:alscollega’sgedragstellendatgrensoverschrijdendis,datonethischis,ofwanneerhetbijeencolleganietmeerluktomkwaliteitsvolklinischwerkteleverenomwillevanbv.persoonlijkeproblemen,danverwachtmendatjehierinverantwoordelijkheidneemtenmetcollega’szelfdaarprobeertovertespreken,datjedataankaart,datisheelmoeilijkengebeurtvaakweinig.Hetiseenevenwichtzoekentussenmoraalridderzijnenpassieftoekijken.Hetisnietgemakkelijkomeencollegadaaroveraantespreken.Ergenswordtdatwelverwachtdatweditbespreekbaarmaken,nietbeschuldigenofoordelen.

5. Deskundigheid

- Watwedoeninonsklinischwerkmoetgebeurenvanuiteenbepaaldedeskundigheid,dusnietzomaarintuïtief,maaronderbouwd.

- Bijvoorbeeldalswefeedbackgevenaanpatiëntenoveriets,bv.omtrenteendiagnostischeprocedure,danisdatnietgemakkelijkwanteendiagnoseheeftimplicaties,endanmoetjekennishebbenoveropeengoedemanierfeedbacktegeven.

- Stilstaanoverjezelfenjeeigenwaarden,bv.iemandfeedbackgeven:alsditiemandisdiejouregelmatigergert,moetjedaarbijstilstaanenmoetjeervoorzorgendatdieergernisgeenrolspeeltinhoejeietsbrengtnaardiepatiënt.

- Erspelenverschillendeniveausvankennis,deskundigheid,diemetelkaarverbondenzijn.

1.Intellectueledeskundigheid

- Heefttemakenmetopleiding,datjebepaaldecapaciteitenhebtomproblemenoptelossen,problemenuitelkaartehalen,omeengoedverslagteschrijven..

- Ookalkaneigenervaring,intuïtiezijndatrelevantismaarkanditnietvervangen.

2.Vaktechnischedeskundigheid

- Dekennistijdensdeopleiding,zowelalgemeenalsspecifiekemodellen- Procesdatnooitstopt,vormingstoptnietophetmomentdatjeafstudeert,

maarinfunctievanspecifiekesettingmoetjedekennisdiejehebtonderhoudenenontwikkelen

- Gerelateerdaanzorgvoorkwaliteit:verwijzennaarrelevanteevidentiekunnengebruiken,bv.evidence-basedpractice,jemoetkritischkunnenreflecteren

- Bewustzijnvandeeigengrenzenenvanwatjenietkan:kennisimpliceertookdatjeweetwaaroverjenietzoveelweet.Wanneerpatiëntenvragennaarspecifieketechnieken,enjehebtdaargeenachtergrondin,danmoetjebeseffendatdatnietkan.Insommigeomstandighedenkandoorverwijzendejuistekeuzezijn.Ookbijmensenwienswaardensterkbotsenmetdievanjezelf.

3.Emotioneledeskundigheid

- Detherapeutisbelangrijkerinhetvoorspellenvandeuitkomstvaneentherapiedandespecifiekebehandeling.

- Hoejealstherapeutineentherapeutischerelatiestaatenhoejeomgaatmetpatiëntenisbelangrijk

- Kunnenomgaanmeteigenemotiesenmoeilijkhedendieintherapievoorkomenvraagtzelfkennis

- Alshetideevanmensentewillenhelpenervoorzorgtdatjebepaaldegrenzenoverschrijdt,dankomtdatnietaltijddetherapeutischerelatietengoede,endankandateenindicatiezijndatjeinbepaaldetherapeutischeprocessenveelteveelbetrokkenbent.

- Hoegajezelfommetmachtenintimiteit:hoevoeljejebijmensendiezichzeerafhankelijkopstellenofmensendiezeerafstandelijkbij?

- Intherapiewordtjeonvermijdelijkgeconfronteerdmetjeeigenzwaktesenkwetsbaarheden.Datkandetherapeutischerelatiesomsooktegenwerken,omdatsommigepatiëntenkunnenaanvullendateenbepaaldonderwerpjouongemakkelijkligt,engaanzeoverbepaaldedingennietsmeerzeggen

- Vandaaruitzijnleertherapie,intervisieensupervisiebelangrijkeinstrumenten.Heelveelpsychologenentherapeutengaanopeenbepaaldpuntzelfintherapie:kaninhetkadervaneenopleiding,...

- Bijsupervisieenintervisiegaathetvooraloverhetwerkzelf,endemoeilijkhedendaarin,o hetsprekenmetanderenoverjewerkdoetjevaakdingenhorendieje

niethoortalsjezelfdaarovernadenkt.o Ookdoordatanderendaarovermeedenken,opentdatnieuwe

perspectievendiejezelfnogniethadgezien.o Omgaanmetoverdrachtentegenoverdrachto Reflectieo Casusformulering

4.Moreledeskundigheid

- Situatieswaarinjouwgedrageeneffectkanhebbenophetwelzijnvandepatiëntofzijnomgevingopmerken

- Hangtsamenmetwaarden- Naasthetopmerkenvanethischesituatiesishetbelangrijkdatwedaarover

kunnenredeneren,datwezakenkunnenafwegen,ethischekeuzeskunnenmaken,...Ditvraagtopnieuwkennis.

- 4componenten:o Ethischegevoeligheido Ethischredenereno Ethischkeuzesmakeno Uitvoerenvanethischgedrag

- Vraagtkritischereflextie,veelzijdigedeskundigheid,kritischreflexteren,jeeigenvormingenflexibiliteit.

Moreledilemma’s:analyserenenbeslissen

- Heelvaakmoetenwesnelbeslisseninsituaties,enkunnenwedaarnietgrondigovernadenken.Hetisveelnadenkenoversituatiesdatervoorzorgtdatjeinnieuwesituatiesandersenbetergaatreagerenendatjebetervoorbereidbent.

- Daariservaringentijdvoornodig.

- Stappenplanalshulpmiddel(Rothfusz,2010):

1. Desituatieinkaartbrengen:beschrijvingsituatie,onderscheidtussenfeiten,gedachtenengevoelens

2. Hetmoreleprobleemvaststellen:dilemmaformuleren3. Handelingsalternatievenverkennen4. Debetrokkenennoemenenhunbelangenafwegen5. Derelevantewaardenennormenomschrijvenenafwegen6. Eenhandelingsalternatiefkiezen(argumenteervanuitgevolgenethiek,

plichtsethiekendeugdenethiek)

Eenjongenheefthetzobontgemaaktopschooldatdedirectieoverweegthemvanschooltesturen.Inhunoverlegofzedejongennogéénkansgevenvooraleerzedefinitievesanctiesnemen,vragenzeeengesprekmetdetherapeutdiedejongeninbehandelingheeft.Dejongenwilnietdatdetherapeutspreektmetdedirectie.Watkandetherapeutdoen?

1. Desituatiewordtalbeschreven,nietdegevoelensvandetherapeut(watroeptdiesituatiebijmijop?Welkegevoelenshebikhierbij?)

2. Watishetdilemma?Sprekenmetdedirectieofniet,watonmiddellijkeenruimerdillemmaoproepttussenrespecterenvanprivacyenprincipevangeenschadeteberokkenen.

3. Jekanmetdedirectiespreken,probereneentussenoplossingtezoekenwaarbijjedejongenprobeertteovertuigenofafsprekenwaterkangezegdwordenenwatniet,…

4. Dejongenisbetrokken,zijnbelangisdaternietgesprokenwordtmaarookdathijnietvanschoolgestuurdwordt,ookdeschoolisbetrokken:eenruimerbelang,veiligheidvananderekinderen,vanbepaaldimago,..Ookdetherapeutheeftbelangen:wilwerkgoeddoen,geenschadeberokkenenenjongenhelpenmaarookberoepsgeheimrespecteren,zijnberoepsgroepopeengoedemanierrepresenterenendusverantwoordelijkhandelen.

5. Afhankelijkvandebetrokkenezijneranderewaarden:voordejongenautonomie,rechtopprivacy,zelfbeschikkingsrecht,endenormendiedaarbijhorenis‘ikbepaalzelfwatikdoe’en‘ikwilnietdatanderenwetenwat

ergezegdwordt’,voordetherapeutIshetbelangrijkstehierrespectenverantwoordelijkheid(hetserieusnemenvandejongenzijnzelfbeschikkingsrecht,maarookverantwoordelijkheid:zorgendathijschadevoorkomt,dathijnogeenkanskrijgt).Voordedirectie:iedereeneeneerlijkekansgeven

6. Vanuitdeontologischeethiek:wemoetenzwijgenomwillevanrespectvoorautonomie,maaraandeanderekantbotstdatmethetnietaanrichtenvanschade.Plichtenethiekbotstinzo’nsituatiesopzijnlimiet.Diegevolgenzijnzowelpositiefalsnegatiefvoorallebetrokkenen.Detherapeutkanoverwegen:watvindikbelangrijkewaarden?Hoewilikmijopstellen?Watvindikeengoedezorggeven?Hoegaikintegerhandelentavdepatiënt?Obvdaarvanbeargumenterenwelkekeuzesjemaakt.