8] de vrije wil (Swaab, Lamme, Tomasello, Dennett, Frankfurt, Wolf)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

de vrije wil is een belangrijk maar heikel thema in de ethiek / moraal-filosofie, en in de antropologiehet wordt vaak aangevoerd als datgene wat de mens onderscheidt van de rest van de natuurhet speelt de hoofdrol in het verschil tussen menselijk en dierlijk (of beestachtig)dieren (en kinderen) kennen geen goed of kwaad, zijn spontaan, onbezonnen, onbevangen, en in die zin vrijmaar anders gesteld zijn zij onderworpen aan impulsen, driften, emoties, instincten: aan 'wetten der natuur'

reeds in het boek Genesis (± 950 v.Chr.) vinden we verwijzingen naar iets wat lijkt op de notie van vrije wilhet eten van de appel van 'de boom van kennis van goed & kwaad' heeft de mens tot moreel wezen gemaaktdit veronderstelt bewust handelen, geweten (kennis van goed & kwaad), en een gevoel van schuld / schaamtede zondeval maakt de mens vrij: hij kan/moet kiezen tussen goed & kwaad, en is verantwoording schuldigof zoals Sartre het formuleert: "de mens is gedoemd tot vrijheid"dit mensbeeld is de afgelopen jaren echter grondig naar beneden bijgesteld

biologisch determinisme en het 'nieuwe denken'

de bio-wetenschappen hebben de afgelopen decennia enorme vooruitgang geboekt,vooral door nieuwe scan-methoden en gebruik van computers bij het verwerken van enorme hoeveelheden data

genetica: rond de eeuw-wisseling was het menselijk genoom grotendeels in kaart gebracht neurologie: scan-technologie (PET, CT, MRI) levert grote bijdragen aan medische wetenschappen

hierdoor maken het biologisch determinisme en wetenschappelijk reductionisme een come-backhet nieuwe millennium lijkt in het teken van een nieuw denken over de mens te staan

Dick Swaab: Wij zijn ons brein; van baarmoeder tot alzheimer (2010) Victor Lamme: De vrije wil bestaat niet; over wie er echt de baas is in het brein (2010)

nieuwe inzichten hebben geleid tot nieuwe technologieën, nieuwe farmaceutica, nieuwe therapieën, etc.maar deze technologieën hebben consequenties ver buiten de kliniek: in het klaslokaal, de politiek, etc.hierdoor oefenen ze grote invloed uit op ons wereldbeeld, mensbeeld en zelfbeeld

humanistische idealen die gekoesterd werden vanaf de Verlichting t/m de jaren '70 maken plaats voor wetenschap:vrije wil / autonomie is een fabel, en de invloed van nurture is overschat 1

het 'nieuwe denken' stelt dat de natuur (het DNA, het brein) ons leven bepaalt (determineert);niet 'wij', maar 'stofjes in de hersenen' en ons 'genetisch bouwplan' maken ons tot wat / wie we zijn 2

"Weg met de Psychologie" (Vroon, Lamme) en het sociaal werk, leve de harde wetenschap, lijkt het motto

invloed van genetische achtergrond op persoonlijkheidskenmerken en karaktertrekken,alsmede op de aanleg van een aantal

1

? eliminatief materialisme (P. & P. Churchland, jaren '70) ontkent het bestaan van mentale processenhet mentale wordt gesuggereerd door onze folk-psychology: bijv. "ik denk" suggereert "ik ben"uiteindelijk zal blijken dat deze concepten niet verwijzen naar (geen equivalent hebben in) de werkelijkheidpsychologie zal uiteindelijk blijken gebaseerd te zijn op niets, en vervangen worden door neurologie

2 determinisme is geen fatalisme, maar maakbaarheid: als je weet wat de determinanten zijn kun je ingrijpen - cultuur-determinisme wijst op de sociaal-maatschappelijke factoren die de mens vormen; en pleit voor ingrijpen op sociaal en persoonlijk (psychologisch) vlak - biologisch determinisme wijst op genetische en neurologische factoren; en pleit voor ingrijpen in de fysiologische en chemische opmaak van de hersenen en het DNA

52

determinisme & vrije wil: non-compatibilisme

determinisme & vrije wil lijken met elkaar in strijd: waar alles bepaald is is geen vrije wil, is de gedachtenon-compatibilisten menen dat determinisme en vrije wil (en daarmee verantwoordelijkheid) elkaar uitsluitenvrije wil wordt dan gezien als meta-fysische (letterlijk) instantie die niet bepaald wordt door nature of nurture naturalisten beroepen zich op de natuurwetenschappen en stellen dat de vrije wil theoretisch onhoudbaar is dualisten beroepen zich op de niet-reduceerbaarheid of onafhankelijkheid van het mentale / spirituele

maar wat betekent 'gedetermineerd' of 'bepaald'? onderhevig aan wetten / wetmatigheden?

stel: Klaas is een vrije, spontane, onbevangen jongen, plukt de dag, en geniet van het levenik ben een behaviouristisch antropoloog, en volg Klaas in alles wat hij doetik inventariseer en analyseer zijn gedrag en ik "ontdek" vele wetmatighedenmaakt dat Klaas' gedrag gedetermineerd?

biologisch / neurologisch determinisme plaatst de oorzaak van gedrag buiten de actor, in het verledenvrije wil veronderstelt een bewustzijn dat causaal los staat van externe factoren, en is onwetenschappelijkonze genetische opmaak (erfelijkheid) + neurologische opmaak + context bepalen hoe wij handelenvoordat wij ons bewust worden van onze keuzes zijn ze op onbewust niveau al gemaakt door hersenprocessenwe interpreteren onze keuzes pas achteraf; keuzes zijn rationalisaties / legitimeringen van ons handelenonze hersenen zijn sneller dan 'wij', de keuze is al gemaakt voor we ons ervan bewust worden

Schopenhauer: "de mens kan doen wat hij wil, maar niet willen wat hij wil"Nietzsche: de vrije wil is als de verliezer die door zijn opponent gevloerd is: "ik wil hier liggen!"

aan de natuur-wetenschappelijke benadering kleven echter enkele bezwaren:

in hoeverre zijn mensen te reduceren tot / begrijpen vanuit het perspectief van de natuur- of bio-wetenschap? spelen ideeën, intenties, motivatie, persoonlijkheid, etc. niet ook rol in ons zelfbegrip?

in hoeverre kan deze harde (bio)-wetenschap worden vertaald naar dagelijkse begrippen / omgangstaal? is het niet misleidend om neurologie en genetica te populariseren d.m.v. gebruik van alledaagse termen?

kritiek op de toenemende invloed van wetenschap op ons leven bestaat als sinds de 19e eeuw, maar:de laatste jaren is er specifiek kritiek op de invloed van de bio-wetenschappen (m.n. genetica en neurologie)deze kritiek betreft de dominantie van de bio-wetenschappen op diverse aspecten van ons leven:gezondheidszorg, psychiatrie, pedagogiek / educatie, verzekeringswezen, voeding, justitie, etc.we passen begrippen en ideeën uit de (m.n. medische) wetenschap steeds meer toe in ons levenwe hebben het over genetische aanleg, stofjes in de hersenen, ADHD, PDD-NOS etc.in hoeverre zijn inzichten uit de (bio)-wetenschappen een aanwinst voor ons zelfbeeld, of eerder een gevaar?

de natuurwetenschappen en de humaniora / letteren

wat hebben ethiek / religie / pedagogiek enerzijds, en neurologie / evolutie anderzijds met elkaar te maken?volgens de socio-biologen alles, volgens veel ethici nietsdit verschil van inzicht komt voort uit een aantal zaken die ik zal behandelen:

in de ethiek / moraal gaat het om inter-subjectiviteit, in de wetenschap om objectiviteit in de moraal staat de notie van vrije wil centraal, terwijl daar in de neurologie geen plaats voor is ethiek / moraal is normatief, terwijl de wetenschap waardevrij tracht te zijn

ethiek / moraal-filosofie en de natuurwetenschappen zijn twee benaderingen die uit elkaar gegroeid zijnde kloof tussen beide is ontstaan tijdens de wetenschappelijke revolutie (vanaf de 16e eeuw)vóór die tijd stond de mens (bewustzijn / vrije wil) nog niet diametaal tegenover de natuurAristoteles onderscheidt vier oorzaken (aspecten) die verklaren hoe / waarom dingen zijn wat ze zijn:

1] materiële oorzaak (causa materialis) = van wat het gemaakt is / waaruit het bestaat (stof, bouwstenen)2] formele (vorm-)oorzaak (causa formalis) = als wat het bestaat / wat het is (essentie, wezen, wat-heid)

53

3] bewegende (werkende) oorzaak (causa efficiens) = door wat / waardoor het bestaat (= causaliteit)4] finale (doel-)oorzaak (causa finalis) = om wat / waarom (vgl: Engels voor "goede doel" = good cause)

voorbeeld: een beeldhouwer maakt een stenen beeld:1] materiële oorzaak = het gesteente (waarvan het is gemaakt)2] formele oorzaak = VORM (eidos) in de geest van de beeldhouwer, als vorm (morfè) in het afgewerkte beeld3] bewegende (werkende) oorzaak = de beitelende beeldhouwer (waardoor het z'n vorm heeft gekregen)4] finale oorzaak = het beeld dat het uiteindelijk moet worden en de functie die het vervult (het waarom)

van de 4 oorzaken beschouwde Aristoteles de causa finalis als de voornaamste,later in de middeleeuwen ook wel 'causa causarum' (oorzaak der oorzaken) genoemdin de middeleeuwen verwees de term conatus naar het doelgericht streven

16e-17e eeuw: de wetenschappelijke revolutiehet organisch / teleologisch wereldbeeld maakt plaats voor het materialistisch / mechanistisch wereldbeeldde natuurlijke werkelijkheid bestaat uit ruimte, tijd, materie en causale beweging reductionisme: het verklaren van fenomenen is hetzelfde als hun gedrag te kunnen meten en voorspellen er valt niet iets anders aan de fenomenen te 'begrijpen' dan hun gedrag; er zijn geen kwalitatieve essenties

naturalisme: natuurlijke fenomenen moeten a.h.v. natuurlijke oorzaken worden verklaard 3

theologie moet strikt gescheiden worden van wetenschap: elk fysisch effect heeft een fysische oorzaak

mechanicisme: de natuur is een causaal gesloten systeem: materialistisch & mechanistisch wereldbeeld oorzaken zijn noodzakelijke en voldoende voorwaarden voor effecten alles beweegt volgens vaste patronen / wetten, er is geen richting van tijd (Newton)

kwantitatieve methode: verwerping van kwalitatieve beschrijvingen en Aristoteles' teleologie determinisme: toeval of kans bestaat niet: met voldoende kennis kan alles voorspeld worden (Laplace) 4

universaliteit: alle fenomenen kunnen zonder uitzondering beschreven worden door de natuurwetten de natuurwetten gelden overal en altijd, onverminderd, voor alle fenomenen

William of Ockham / Occam / Hockham (1288-1348) leverde een belangrijke bijdrage aan het reductionismehij wilde het geloof veilig stellen door het te zuiveren van (rationalistische en dus profane) natuur-filosofiewe kunnen alleen kennis hebben van het zintuiglijke door wat we waarnemen, ware kennis is onbereikbaarde natuurlijke werkelijkheid kan worden onderzocht, maar het Goddelijke kan alleen worden geopenbaard 5

de beperktheid van menselijke kennis impliceert dat we ons bescheiden moeten opstellenkennis-objecten zijn een product van het denken (modus intelligendi), en van be-tekenen (modus significandi),maar hebben geen onafhankelijke bestaanswijze (modus essendi)Ockham's razor: het principe van ontologische spaarzaamheid (lex parsimoniae = economische soberheid)"men moet zijnden niet vermenigvuldigen als het niet nodig is" 6

d.w.z. men moet het aantal gepostuleerde zaken binnen een theorie niet zonder noodzaak verveelvoudigenhanteer de theorie die zoveel mogelijk fenomenen verklaart met zo weinig mogelijk principesstreef naar die verklaring die de minste hoeveelheid oorzaken, factoren en variabelen introduceert3 Thales (624-545 v.Chr.)- conclusies omtrent het universum mag men louter en alleen baseren op het universum zelf (niet op goden)- opvattingen moeten gestaafd worden aan de hand van argumenten (geen geloofsbelijdenissen) Adelard of Bath (Adelardus Bathensis;1080-1152):- de natuur is een gesloten systeem; verklaringen mogen niet gebaseerd zijn of boven-natuurlijke zaken- natuurlijke fenomenen moeten verklaard worden in termen van andere natuurlijke fenomenen

4 Pierre-Simon de Laplace (1749-1827)"We kunnen de huidige toestand van het heelal beschouwen als het gevolg van het verleden en als de oorzaak van de toekomst. Als er een intelligentie zou zijn die, op een gegeven moment, alle krachten zou kennen die op de materie inwerken, alsook de exacte situatie van elk onderdeel van alle materie, dan zou deze alle bewegingen van de grootste hemellichamen tot het kleinste atoom kunnen omvatten, en zou er niets meer onzeker zijn voor deze intelligentie; het verleden net als de toekomst worden voor hem zichtbaar gemaakt." - (1814)5

? het mes snijdt aan 2 kanten: scheiding van geloof en wetenschap opent de weg naar moderne wetenschap

6 "Entia non sunt praeter necessitatem multiplicanda"

54

pragmatisch / economisch argument: niet meer ballast meenemen dan dat wat verklarende waarde heeft

in modern jargon:over-determinatie = als er meer oorzaken worden geformuleerd dan noodzakelijk voor de verklaringonder-determinatie = als er niet genoeg oorzaken worden geformuleerd om het effect te verklaren

zo werd het object van de natuur-filosofie ontdaan van boven-natuurlijke zaken (bijv. wonderen)dit natuur-wetenschappelijk reductionisme stelde de filosofie voor een probleem: de plaats van het subjectRené Descartes (1596-1650) komt met zijn credo "cogito ergo sum" tot een zelfde oplossing als Plato: dualismesubstantie-dualisme: er zijn 2 niveau's van werkelijkheid, 2 substanties die niet tot elkaar te reduceren zijn

res cogitans = kennend zijnde = subject = onstoffelijk bewustzijn (Engels: mind) res extensa = uitgebreid zijnde = object = materie + causale beweging in de ruimte

het belangrijkste attribuut van geest is denken, dat van lichamelijkheid is uitgebreidheid (3-dimensionaal)zodoende leeft de mens in 2 werelden: in de fysische (uitgebreidheid) en de meta-fysischehet lichaam = stoffelijk, beperkt en tijdelijk; de geest = onstoffelijk, vrij en eeuwigals geestelijk wezen is de mens vrij, als lichamelijk wezen is hij onderworpen aan natuurwettendualistisch interactionisme: wisselwerking tussen geest en lichaam vindt plaats in de pijnappelklier (hypofyse)

in tegenstelling tot de mens bestaat het dier (en de rest van de natuur) uitsluitend uit lichaam (uitgebreidheid)dieren denken niet en hebben dus geen geest, en dus ook geen wisselwerking tussen ziel en lichaamdieren zijn louter materiële structuren en, net als het menselijk lichaam, niets meer dan automatende hele stoffelijke natuur vormt een soort machine of een verzameling mechaniekenheeft op zichzelf geen doelen, en de werking ervan kan louter mechanistisch worden verklaard

Julien Offray de La Mettrie (1709-1751) stelde in L’Homme Machine (1748) dat de mens volledig materieel isde wetten van de thermodynamica (1850) gaven een verdere impuls aan het fysicalistisch reductionismede wet van behoud van energie maakt het onmogelijk dat niet-fysische entiteiten werkelijk (causaal) bestaan

Thomas Henry Huxley (1825-1895) stelt daarom: bewustzijn is geen causale veroorzaker van gedrag,maar een bijproduct / neven-effect van fysische processen (epi-fenomenalisme)

de combinatie van de wet van behoud van energie en Ockham's razor maken epi-fenomenalisme obsoleetde aanname van niet-fysische entiteiten is theoretisch onnodig, maar ook ontologisch onverklaarbaar:hoe kan iets een bijproduct / neven-effect van fysische processen zijn, zonder zelf fysisch te zijn?

de natural philosophy was uitgegroeid tot een professionele beroepsgroep die erkenning opeisteWilliam Whewell introduceerde de termen scientist (bèta-wetenschapper) en physicist (natuurkundige) 7

dit onderscheid moest bovenal een verschil in methode betekenen: science = positivistischwaar de filosofie (sinds de Romantiek en het Idealisme) geassocieerd werd met speculatie,baseren de sciences zich uitsluitend op waarneming (empirie) en mathematische (rationele) principesfilosofie werd geassocieerd met metafysica; experimentele wetenschap was gebaseerd op positief bewijskern-begrippen: positivisme (empirisme) / naturalisme / materialisme / fysicalisme / objectivisme

de mens- en geestes-wetenschappen vs. het positivistische modelmet het succes van de (natuur)-wetenschappen groeide ook de weerstand ertegen; ook in academische kringende angst bestond dat de natuur-wetenschappelijke methode ons hele wereldbeeld zou gaan bepalen;dat de mens, zijn geestesleven, kunst en cultuur gekoloniseerd zouden worden door positivisme & naturalismegebaseerd op het angelsaksische moral science (Hume, Mill), ontstaan eind 19e eeuw in Duitsland de:Geisteswissenschaften (Dilthey) en Kulturwissenschaften (Weber, Windelband, Rickert)disciplines als geschiedenis, letteren, sociologie, psychologie en antropologie gaan over mensensubjectiviteit, intenties, motivaties, overtuigingen, denkbeelden, bedoelingen, gevoel zijn niet objectiveerbaarhet positivisme neemt een 3e-persoons-perspectief in, en is daarmee blind voor het 1e-persoons-perspectiefde objectiverende methode moest plaats maken voor inter-subjectivisme, fenomenologie en hermeneutiek

7 William Whewell: The Philosophy of the Inductive Sciences (1840)

55

humanities scienceskwalitatief kwantitatiefwaarom waardoor / hoereden / motivatie oorzaakteleologie causaliteit

het succes van de wetenschap is te danken aan haar demonstratieve kracht en technologische toepassingdaardoor heeft de wetenschap ook invloed op ons wereldbeeld, zelfbeeld, en de sociale werkelijkheiddit heeft geleid tot wat socioloog Max Weber onttovering noemde (Entzauberung / disenchantment)ons zelfbeeld is eeuwen lang bepaald door religieuze, morele, filosofische en pedagogische notiesbijv: dat de mens een sociaal wezen is, geneigd is tot het goede, en behept met een vrije wilmaar Darwin's evolutie-theorie en Skinner's behaviorisme hebben ons zelfbeeld naar beneden bijgesteld:de mens is gedetermineerd door (socio)-biologische factoren, gericht op overleven

biedt de socio-biologie daarmee het vertrekpunt voor elk denken over de mens, sociale interactie en cultuur?zijn ethiek, pedagogiek, sociale en politieke filosofie daarmee te funderen in de biologie / natuur-wetenschap?op deze vraag geven de mens- / geestes-wetenschappen een ander antwoord dan de biologie / natuurwetenschapmaar er is de laatste jaren ook een benadering die recht doet aan beide

gedeelde aandacht (shared intentions) & coöperatie

het naturalisme gaat uit van een natuurlijk gegeven, waarnemer onafhankelijke, objectieve werkelijkheiddeze is beschrijven vanuit een onafhankelijk perspectief en te vangen in mathematische modellende natuurwetenschappelijke benadering gaat uit van het ideaal van objectiviteit: het 3e-persoons-perspectiefdaarmee heeft het een blinde vlek voor het 1e-persoons-perspectief: intentionaliteit, en inter-subjectiviteitzonder erkenning van subjectiviteit / intentionaliteit kunnen inter-subjectiviteit en cultuur niet begrepen worden

intentionaliteit en bewustzijn zijn vrijwel synoniem: wij zijn ons altijd bewust van ietsintentionaliteit is fenomenologisch: de mentale gerichtheid op iets, heeft een verwijzing of bedoeling (inhoud):een voorstelling hebben van iets, bang zijn voor iets, iets geloven, iets begeren, iets beoordelen, etc.bewustzijn en intentionaliteit zijn 1e-persoons-perspectief; niet te reduceren tot naturalistische beschrijvingen

intentionaliteit kan ook betrekking hebben op de bewustzijns-inhoud van een ander (2e-orde intentionaliteit)en ook op het besef dat de ander zich bewust is van het feit dat ik me bewust ben van zijn intenties (3e-orde)er wordt dus onderscheid gemaakt tussen niveau's / levels van intentionaileit

1e-orde intentionaileit = awareness: gerichtheid op een doel, gebeurtenis of object; voorwaarde voor bewustzijn ik richt mijn aandacht op iets (een ding, een gebeuren, een actie van iemand)

2e-orde intentionaileit = een theory of mind 8 hebben, d.w.z. intentionaileit aan anderen toekennen ik leef mij in; besef dat die ander ook intentioneel is (zijn aandacht richt op iets)

3e-orde intentionaileit = zelf-reflectie, zelf-objectivering, jezelf kunnen zien door de ogen van de ander beseffen dat anderen ook een theory of mind hebben: "ik weet dat jij weet dat ik..." ik besef dat die ander zich ook realiseert dat ik intentioneel mijn aandacht richt (op...)

bijv: aap A ziet een banaan (1e-orde) aap A kijkt naar andere aap (B) of die de banaan ook ziet (2e-orde) aap A beseft dat zijn gedrag (kijken naar banaan) de andere aap (B) kan attenderen op de banaan (3e-orde) aap A leidt aap B af door de aandacht op iets anders te richten A gaat er vervolgens met de banaan vandoor

dit kunnen we uitbreiden... zo ontstaat een gedeelde wereld / gedeelde voorstelling van de werkelijkheidshared / joint / collective intentionality creëert een sociale 'ruimte', een sfeer, een wereld (cultuur)deze wereld is een gedeelde werkelijkheid, kwalitatief verschillend van de 'objectieve' werkelijkheiddit is een voorwaarde voor zowel communicatie (en cultuur), alsook deceptie / liegen / vals spelen

interessant fenomeen hierbij is de theorie over het menselijk oog: the cooperative eye hypothesis

8 David Premack & Guy Woodruff, 1978

56

deze stelt dat mensen zo gericht zijn op / afhankelijk zijn van samenwerking dat misleiding ondergeschikt iswanneer groeps-genoten niet weten waar je aandacht op is gericht kan dat een voordeel zijn (zoals bij apen)apen hebben geheel zwarte ogen, en zien alleen waar een groeps-genoot naar kijkt als hij zijn hoofd draaitmaar bij mensen lijkt het contrast tussen iris en oogwit functioneel voor 3e-orde intentionaileitdit maakt misleiding moeilijker, maar gedeelde intentionaliteit gemakkelijker!m.a.w: mensen zien aan elkaars ogen waar ze intentioneel (al dan niet) op gericht zijnzelf-bewustzijn (selfhood) ontstaat als dieren groepsgenoten als actoren gaan beschouwen:

elkaars gedrag gaan interpreteren, d.w.z. het gedrag van de ander in de nabije toekomst voorspellen, en er daarbij vanuit gaan dat de ander intenties en een perspectief heeft (theory of mind) hun eigen gedrag een andere kant op kunnen sturen dan hun directe impulsen ingeven

beide aspecten hangen nauw met elkaar samen, en maken strategisch handelen mogelijk complexere samenwerking met gedeelde intentionaliteit en wederkerigheid zien we alleen bij mensen 9

experimenten van Michael Tomasello tonen aan dat peuters dingen kunnen die (mens)-apen niet kunnenmensen-kinderen zijn al op zeer vroege leeftijd in staat tot coöperatie (2e & 3e-orde intentionaileit)daarbij zijn zij niet alleen uit op de (fysieke) beloning, maar lijkt samenwerking een doel op zich

ook bonobo's kunnen samenwerken om voedsel te bemachtigen, maar degene die het voedsel krijgt houdt hetpeuters werken samen, en delen de buit vervolgens ook samen: egoïsme wordt ervaren als onrechtvaardig!kinderen lijken al op vroege leeftijd veel socialer dan apen ooit lijken te kunnen worden!

de Waal noemt zijn model van de evolutie van het inlevingsvermogen het matroesjka-model het evolutionair oudste niveau van empathie is reflexmatig (spiegelneuronen) je bent op neuraal niveau direct met de ander verbonden (= empathie) begrip van de reden van de emotie van een ander (reconstructie van de motivatie) innemen van het perspectief van de ander / je verplaatsen in de ander (= sympathie)

moraliteit komt niet voort uit rationele belangen-afweging, maar maakt deel uit van het sociale systeem we zijn sociale wezens, levend in complexe sociale groepen overleven hangt af van onderlinge coördinatie en samenwerking taal geeft de mogelijkheid om verleden, heden, toekomst en fictieve scenario's in te beelden dit schept mogelijkheden het eigen gedrag te plannen en het gedrag van anderen te beïnvloeden mensen kunnen situaties gezamenlijk evalueren

mensen bepalen (passief) hun eigen positie binnen die ruimte, en nemen daarmee (actief) een standpunt inde vrije wil is de mate waarin we in staat zijn om daarin bewust een zekere regie te voerende vrije wil bestaat bij de gratie dat we onszelf en anderen zien als personen met een eigen perspectief / wilals we ons bewust zijn van het sociale / publieke domein, zullen we onze rol in dat spel spelende mens is in die zin een sociaal-politiek (en democratisch) wezen: opgenomen in het sociale gebeuren

de mens maakt voorstellingen van zijn omgeving (wereld), en gebeurtenissen daarin de mens evalueert zijn eigen gedrag en dat van anderen a.h.v. diverse kriteria (ook morele)m.b.t. de toekomst kan hij zich diverse scenario's voorstellen, waarin hijzelf een rol speelten hij kan deze scenario's evalueren a.h.v. relevante criteria (waaronder morele)

sommige mensen zijn minder in staat om hun hun wil te cultiveren (tot vrije wil) dan anderendit kan genetische aanleg zijn, of een resultaat van gebrek aan opvoeding / trainingmaar daar kan de samenleving slechts beperkt rekening mee houden (ontoerekeningsvatbaar)vrije wil is geen wetenschappelijk fenomeen, maar een formeel, regulatief begrip

wij zijn ons brein? de vrije wil bestaat niet? 10

shared / joint / collective intentionality creëert een gedeelde voorstelling van de werkelijkheiddeze gedeelde voorstelling vormt de basis voor wat we cultuur / samenleving noemendeze culturele werkelijkheid wordt al duizenden jaren bestudeerd door wat vandaag de 'humaniora' heet

57

'de werkelijkheid' is dus niet exclusief het terrein van de natuur-wetenschappen (het 3e-persoons-perspectief)

onze gedeelde werkelijkheid is kwalitatief verschillend van de wetenschappelijke 'objectieve' werkelijkheidin onze inter-subjectieve werkelijkheid bestaan 'dingen' als beloften, regenbogen, geld, personen en vrije wilonze taal zorgt ervoor dat deze 'dingen' blijvend deel uitmaken van onze cultuurmaar het vertalen van begrippen uit onze omgangstaal naar wetenschap is vaak vruchteloos:de geest en de vrije wil treffen we evenmin in de hersenen aan als de regenboog aan de horizon

natuur-wetenschap is geïntresseerd in objectieve beschrijvingen, wetmatigheden, kwantificeerbaarheid, etc.ontologie: "datgene wat via de empirische methode bewezen kan worden bestaat" (Higgs-boson) 11

mens-wetenschap is geïntresseerd in de inter-subjectieve dynamiek, het spel, het werkelijkheids-stichtendeontologie: "datgene waarnaar gehandeld wordt bestaat" (taal, moraal, geld, politiek, religie, etc) 12

we zien onze medemens als persoon (niet reduceerbaar tot genetische / neurologische / fysische eigenschappen)persoon = persona = masker = interface (vgl: de windows-interface & de computer-hardware)mensen zien elkaar als personen, en delen een virtuele, inter-actieve, sociale, morele 'ruimte'deze 'ruimte' bestaat alleen voor 'insiders' / deelnemers, en is niet zichbaar vanuit een buiten-perspectief

sciences (o.a. bio-wetenschappen) humanities (filosofie / pedagogiek / ethiek)'scientific image' 'manifest image'het positief waarneembare / meetbare bestaat datgene waarnaar gehandeld wordt bestaatobjectief gegeven werkelijkheid gedeelde (virtuele) werkelijkheid / Umwelt / LebensweltDing an sich / 'feiten' interpretaties3e-persoons perspectief 1e-persoons perspectiefervaring als empirie ervaring als belevingobjectiviteit / wetenschappelijke distantie inter-subjectiviteit / collectieve intentionaliteitexternalistisch / etic internalistisch / emicpositivisme constructivismekwantitatief kwalitatief

Wilfrid Sellars (1912-1989) stelt dat deze 'dingen' alleen deel uitmaken van onze 'manifest image' volgens de 'scientific image' (naturalistisch paradigma) bestaat slechts dat wat objectief aantoonbaar is

scientific image: regenbogen bestaan niet, want kleuren bestaan niet, en de boog bestaat niet

manifest image: 'datgene waarnaar gehandeld wordt bestaat': regenbogen, liefde, beloften, euro's, personenbeurshandelaren, rechters, museum-bezoekers, kerkgangers handelen alsof geld, recht, kunst en god bestaan

vrije wil verwijst naar ons ik, het morele subject in ons, dat want ons tot actor maaktdie vrijheid bevindt zich als het ware tussen sociale druk en natuurlijk / wetmatig determinismeen die vrijheid bestaat slechts bij de gratie van een geloof erin, en een handelen naar dat geloofnet als alle andere zaken die natuurwetenschappelijk niet 'bestaan', maar sociaal-cultureel wel;dus alles wat we met onze taal aanduiden: hypotheken, beloftes, trouwerijen, ministers, geld, etc.

11 etic = outsider account = vanuit het 3e-persoons-perspectief (wetenschap) = objectivistisch

12 emic = insider account = vanuit het 1e-persoon-perspectief (van de actor) = verstehend = folk psychology

9 Michael Tomasello: Origins of Human Collaboration and Shared Intentionality 10 Dick Swaab is actief in een stichting die pleit voor vrijwillige euthanasie: Uit Vrije Wil

"Ik neem graag mijn eigen beslissingen, ik wil 'baas in eigen brein' zijn. Bij mijn conceptie en geboorte is me dat niet gelukt. Bij het einde van mijn leven eis ik dat recht onverkort op."

bezien vanuit het perspectief van Wij zijn ons brein slaat deze redenering nergens op! en "zoals de nier urine produceert, zo produceert het brein de geest" (Wij zijn ons brein, p.24) suggereert dat de geest niet hetzelfde is als het brein; urine is immers ook niet hetzelfde als de nieren de geest zou dan een overtollig rest-product zijn dat het lichaam kwijt moet en wil uitscheiden...

58

als we de 'persoon' (het 'ik'), of de 'vrije wil' zoeken in het brein, zullen we het niet vindende 'persoon' en de 'vrije wil' bestaat allen als culturele entiteiten, net als €uro's en bruiloften en beloftenhet subject ('ik') bestaat niet los van andere subjecten ('ik'ken), maar alleen in relatie tot een 'jij'de 'persoon' en de 'vrije wil' bestaan in zoverre "ernaar gehandeld wordt"en dat er naar gehandeld wordt blijkt uit experimenten, bijv. die van Kathleen Vohs & Jonathan Schooler2 groepen proefpersonen lazen 2 verschillende fragmenten uit The Astonishing Hypothesis (F. Crick, 1994)de groep die passages las over het niet-bestaan van een vrije wil fraudeerden meer dan de andere groep

de erkenning van de vrije wil is geen claim over feitelijkheden, maar is een oproep tot ethisch handelende vrije wil bestaat bij de gratie van dat er een beroep op wordt gedaanpersoon zijn is dus niet synoniem met mens in de zin van lidmaatschap van homo sapiens

Daniel Dennett hanteert een model met 3 niveau's / manieren van interpreteren:

de physical stance = je beschouwt iets als een materieel ding met fysische eigenschappen de functional stance = je beschouwt iets als een ontwerp met een functie de intentional stance = je beschouwt iets als een persoon met bedoelingen

de 1e werkt altijd, maar is zeer on-economisch; vergt veel details en rekenwerkde 2e werkt in biologie en bij artefacten: reduceert causaliteit tot doel / functiede 3e werkt bij complexe systemen (mensen, computers)

mocht de intentional stance leiden tot slechte voorspellingen, dan kun je terugvallen op 2mocht de functional stance leiden tot slechte voorspellingen, dan kun je terugvallen op 1in Freedom Evolves (2003) stelt hij dat de vrije wil evolueert: d.w.z. vrijer wordt door cognitie

spreken in termen van vrijheid en vrije wil t.a.v. natuurlijke entiteiten is betekenisloosdingen, planten, dieren (incl. mensen) bestaan uit materie, beweging (gedrag), etc.als we de mens bezien door natuurwetenschappelijke bril is er geen vrije wil

"De vrije wil bestaat niet" (Victor Lamme, 2010) is dus (objectief) waar, maar ook half betekenisloosgod, geld, democratie, het koningshuis, mensenrechten, en Victor Lamme zelf bestaan evenminde vrije wil is geen wetenschappelijk object, net zomin als liefde, rechtvaardigheid, etc.

als we de mens bezien als lid van een cultuur waarin vrije wil bestaat, net zoals personen bestaan,dan moeten we vrije wil opvatten vanuit die sociale betekenis-contextof de vrije wil al dan niet bestaat (in objectieve zin) is irrelevant, vrije wil wordt verondersteldhet is dus meer een geloof dan een ding, en heeft kenmerken van een self fulfilling prophecy(net zoals Timothy een veer gebruikt om Dombo te laten geloven dat hij kan vliegen)

"Wij zijn ons brein" (Dick Swaab, 2010) is daarom net zo half waar, half betekenislooswij, ik en jij zijn geen wetenschappelijke objecten, maar krijgen betekenis in de sociale contexten daarin gaat het om sociale verantwoording / legitimering t.a.v. de groep / samenlevingvrije wil heeft betrekking op de vraag: sta je achter je handeling / gedrag / beslissing?oftewel: identificeer je jezelf met je gedrag? ben jij dat, die dat doet? dit vraagt om reflectie... verantwoordelijkheid koppelt de vrije wil aan noties als plicht en deugd

59

60