“Je moet op tijd aan de bel trekken”Interview met psychiater en violiste Esther van Fenema overpodiumangst

Olga de Kort

Faalangst, podiumangst, performance anxiety, stage fright. Iedere musicusweet wat deze termen betekenen maar niet iedereen heeft er last van en alhelemaal weinigen zoeken hulp bij een specialist. Schaamte, het gevoel vangefaald te hebben, de vreselijke vermoedens dat je helemaal niet zo goedbent als je dacht, er gaat zo veel door het hoofd van gestresste musici als zebesluiten uiteindelijk hulp in te roepen. Jammer, vindt de violiste en psychiaterEsther van Fenema, je hoeft je nergens voor te schamen en niet jarenlang metde aan podiumangst gerelateerde klachten rond te lopen. In de polikliniekvan het Leids Universitair Medisch Centrum helpt Esther van Fenema musiciom er vanaf te komen. Op de EPTA-conferentie in Nunspeet hield zij eenlezing over Faalangst en de behandeling daarvan. Naar aanleiding hiervanbezocht Olga de Kort Esther van Fenema in Leiden voor een vraag-gesprek.

OdK: Als professionele violiste weet jij hoe moeilijk het is voor jouw patiënten om de stapnaar de dokter te maken. Te veel angsten, te veel taboes in de muziekwereld om over psychischeklachten te praten en zich kwetsbaar op te stellen. EvF: Musici zijn bang om toe te geven dat ze kwetsbaar zijn omdat de concurrentie

zo heftig is, vooral in deze voor de muziekwereld onzekere tijd. Angst brengt meerstress met zich mee, en als gevolg meer risico op psychische klachten. Ik zie hier somsmensen binnen komen die jarenlang lijden onder al die klachten. Dan denk ik, jeetje,was je maar een jaar of vijf eerder gekomen. Hoe langer je wacht en met de associatie‘optreden-angst’ leeft, hoe moeilijker de patronen zijn aan te pakken.

Moeten musici dan bij de eerste podiumangstverschijnselen meteen naar de dokter gaan? Nee, het ligt eraan hoe ernstig de podiumangst is. Sommige musici kunnen er niet

goed mee leven en gaan er ernstig onder gebukt. Ik zie podiumangst als een blessure,sommigen hebben er last van, anderen niet. Er zijn musici die meer kwetsbaar zijnvoor stress en podiumangst, net als er mensen zijn die meer kwetsbaar zijn voor spier-blessures. Zoals bij alle blessures moet je het op tijd signaleren en zorgen dat je ergoed mee omgaat.

Heb je zelf ook faalangst gekend? Ja, tijdens mijn conservatoriumstudie. Het klinkt gek, maar ik ben blij dat ik het

meegemaakt heb, dat ik weet hoe het is om volledig in paniek op het podium te zittenen weg te willen rennen. Bij mij is het gelukkig wel vanzelf overgegaan, maar het washeel duidelijk getriggerd door een periode met heel veel stress. En dat zie ik bij veelmusici terug: in de stressperiode word je kwetsbaarheid verhoogd. Het kan ook eenvorm van leuke stress zijn, bijvoorbeeld voorafgaand aan een huwelijk of een reis; het76

Piano Bu

lletin 2013 / 1

77

Interview m

et Esther van Fenema over pod

iumangst - O

lga de

Kort

maakt niet zo veel uit want stress is ietsneutraals dat negatief of positief gela-beld kan worden. Met stress heeft ieder-een meer risico op ontwikkeling vanpsychische klachten. Als jij als musicustoch al kwetsbaar bent en bovendienaanleg hebt voor bepaalde klachten,dan loop je een dubbel risico op psy-chische blessures.

Stress en prestatiedruk zijn inderdaad debekende boosdoeners, maar je maakt ook delink naar bepaalde psychische kwaliteitenvan het musicus zijn. Kan podiumangstgenetisch bepaald zijn?Er is een Zweeds onderzoek

geweest naar psychiatrische patiënten dataantoonde dat in hun families signifi-cant meer mensen met een creatiefberoep voorkwamen. Het is heel inte-ressant om te kijken of er inderdaadeen link bestaat tussen creativiteit enpsychische kwetsbaarheid. Maar daarmoet nog veel meer onderzoek naargedaan worden, anders blijft het veel tevaag. Er is bijvoorbeeld nog geen

bewijs voor, maar ik vraag me wel eens af, of je als musicus niet een bepaald soort psy-chische kwetsbaarheid moet hebben om muziek te kunnen maken en alle gevoelens tekunnen vertolken en begrijpen. Dat zou ik nog graag meer willen onderzoeken.

Hoe kwam je op het idee om je muzikale beroepservaringen in de geneeskunde toe te passen?Aanvankelijk combineerde ik mijn studie geneeskunde met een conservatorium -

opleiding, pas later kwam ik bij de psychiatrie uit. Ik constateerde op het conservato-rium dat opvallend veel musici last van psychische klachten hadden. Het viel me ookop dat conservatoriumstudenten het psychisch vaak moeilijk hadden. Tijdens mijnopleiding aan het LUMC tot psychiater, speelde ik al met de gedachte om me verderin de muziekproblematiek te verdiepen. Het afdelingshoofd dat hier toen werkte waszelf een amateur-violist en hij vond het een goed idee. Ik kreeg carte blanche om dezepolikliniek voor musici met psychische klachten op te gaan zetten. Het is heel fijn datik deze ruimte heb gekregen. Ik vind dat ik een mooi beroep heb omdat ik musici kan helpen. Ik zie nog steeds

dat psychische problemen bij musici gebagatelliseerd worden, zoiets als: nou ja, ga daniets anders doen. Er zijn zelfs dokters die niet kunnen begrijpen hoe je zo ziek kuntworden: het is toch het mooiste wat je kunt doen, met je ‘hobby’ je brood te verdienen.Mensen hebben vaak geen realistische kijk op het vak van musicus, waar net zoals bijsport heel veel stress bij komt kijken als je op een gegeven moment iets heel belangrijksmoet doen. Je moet als musicus goed presteren, en net als sporter hebt je het gevoeldat er heel veel van jouw prestatie afhangt.

Esther van Fenema.

Hoe vinden jouw patiënten de weg naar de polikliniek? Alle patiënten worden door een huisarts aangemeld of vragen zelf een verwijzing.

Dat zijn de musici die merken dat het spelen heel erg moeilijk gaat of dat zij veel lastvan podiumangst hebben. En niet alleen podiumangst, het kan ook depressie zijn ofandere psychische problemen, maar podiumangst komt het meest voor. Musici klagendat ze dagen voor een concert niet meer goed slapen en tijdens het concert mindergoed presteren. Op een gegeven moment begrijpen ze dat ze hun vak niet meer goedkunnen uitoefenen. Ik begin met een intakegesprek waarin ik heel goed kijk wat er aan de hand is.

De angst is vaak niet het enige probleem, het is één van de symptomen. Je moet eerstgraven en kijken wat er aan de onderkant zit. Er kan een aantal oorzaken van podium -angst zijn, bijvoorbeeld, een traumatisch optreden dat zo slecht ging dat het als eensoort computerfile verkeerd is opgeslagen, en de hele tijd actief blijft. Het komt wel geregeld voor dat iemand een depressie heeft en daardoor niet goed

op het podium kan functioneren. Bij een depressie ben je somber, werkt je geheugenslechter en je hebt concentratiestoornissen. Wat ik ook zie, is een categorie van musicibij wie een optreden verbonden is met hun identiteit. Als het mis gaat, dan voelen zezich als mens direct aangesproken en worden ze onzeker. Na een gesprek krijgt een patiënt diverse vragenlijsten. Op een gegeven moment heb

je het rond, en dan kom je met een diagnose. Meer dan 80 procent van de musici diekomen voor een intake voldoet aan de criteria voor een psychiatrische aandoening endan kom ik met een plan, wat kunnen we doen en welke behandeling is van toepassing.

En wat kun je inderdaad doen? Welke stappen kun je ondernemen?Bij psychiatrie is het heel kort door de bocht ‘pillen of praten’. Sommige mensen

die hier komen zijn al zo ernstig ziek dat je met pillen moet beginnen. Maar metantidepressiva moet je wel oppassen dat het geen negatief effect op het spelen, deexpressie en motoriek heeft. Bij traumatische gebeurtenissen heb je veel baat bij psychotherapie, daar is een

speciale techniek (EMDR) voor, een behandeling van herinneringen aan traumatischeervaringen waarbij je diverse verbanden bloot legt. Een mooi voorbeeld is een jongevioliste die geen last van podiumangst had, totdat ze ’s avonds op een kruispunt eenfietsongeluk kreeg. Ze zag koplampen op zich afkomen en had het gevoel dat ze doodging. Vanaf dit moment koppelde ze twee dingen verkeerd in haar hoofd: de lampenop het podium en haar lichamelijke reactie met adrenaline, stress, snellere hartslag,trillen, zweten, wat eigenlijk bij de spanning van een optreden hoort. Bij haar was ernog een tweede verkeerde koppeling: ze associeerde de lichamelijke stressreacties metde gedachten over het doodgaan. Met de EMDR-techniek hebben we deze associatieslos gemaakt. Vrij snel daarna kon ze weer zonder podiumangst gaan spelen.

Wat verwachten musici die bij jou aankloppen van je?Dat ik hun klachten kan behandelen zodat ze weer beter kunnen functioneren en

weer met plezier op het podium kunnen staan.

Dat zijn heel hoge verwachtingen. Lukt het je om hieraan te beantwoorden?De verwachtingen zijn zeker hoog, maar ik heb dan ook met mensen te maken

die hoge eisen aan zichzelf stellen. Vaak lukt het om goede resultaten te bereiken. Ikheb de effecten nog niet wetenschappelijk kunnen onderzoeken omdat ik vaak mensen78

Piano Bu

lletin 2013 / 1

doorverwijs, maar ik ben zeker positief. Ik zie mooie dingen gebeuren: musici dieweer in hun orkest kunnen functioneren.

Verschillen de klachten van instrumentalisten die in ensembles en orkesten spelen en solistischoptredende pianisten? Zijn er veel pianisten die de weg naar de polikliniek vinden? Ik heb hier ook pianisten gehad, maar ik vond de klachten niet echt specifiek. Het

is dezelfde soort problematiek: prestatiegerichte optredens en de angst die je overvalt.Dat geldt voor alle musici, ongeacht hun instrument. Een solist en een in een groepspelende violist kennen hetzelfde gevoel van ‘beoordeeld worden’. Orkestmusicimaken zich vaak zorgen dat de naast hun zittende collega’s hun trillende handenopmerken, terwijl pianisten vrezen dat het publiek iets van de stress kan merken, ofdat hun trillende armen de zanger die ze begeleiden opvallen. En dat geeft musicivaak het gevoel niet alleen beoordeeld maar ook geobserveerd te worden. Maar totnu toe heb ik nog niet een patroon kunnen ontdekken dat specifiek voor pianistenis, eerder voor violisten die een trilstok krijgen.

Welke patronen zie je het meest voorkomen?Om het in het kort te noemen: negatieve ervaringen, stress, depressiviteit en

kwetsbaarheid in de persoonlijkheid. De traumatische oorzaken zie ik het meest. Ikben altijd ‘blij’ als ik op mijn vraag ‘sinds wanner heb je podiumangst’, bijvoorbeeldhoor: ‘sinds 18 mei 1998’. Dan vraag ik meteen door, ‘wat is er toen gebeurd’? Hetblijkt dat er toen iets vreselijk mis ging en sindsdien was er sprake van podiumangst.Of in die tijd ging een patiënt verhuizen, was bang of had stress. Dit zijn de patronen,zo kun je begrijpen wat er toen gebeurd is en zie je hele gunstige effecten vanEMDR waarmee je de traumatische gebeurtenis opruimt.

Welke symptomen noemen musici als karakteristiek voor hun podiumangst?Ten eerste, fysieke symptomen als trillende handen, een droge mond, hartkloppingen,

adrenaline. Er zijn ook irrationele catastrofale cognitieve gedachten, het zogenaamdcatastrofale denken. Naast negatieve gedachten kun je misselijk worden, niet meerdurven op te treden, weg willen lopen. Maar iedereen laat een eigen klachtenpatroon zien.

Welke relatie tussen aanleg, omgeving en podiumangst kon je ontdekken?Hier komen vaak mensen bij wie psychische klachten ook in de familie voorkomen.

Het is vergelijkbaar met een hart- en vaatziekte,waarbij de aanleg en de omgevingook een bepaalde rol spelen: als je er aanleg voor hebt en alleen televisie gaat kijken,patat eten en roken, dan is je kans op een hartaanval heel groot, terwijl als je gezondgaat leven, hij veel kleiner is. Een musicus die familieleden met psychische klachtenheeft, is veel ontvankelijker voor angstgevoelens, somberheid en stress. Als je dan nogeen opvoeding krijgt waarin je ouders te nadrukkelijk focussen op prestatie in plaatsvan wie je bent als mens, en je vervolgens een musicus wordt, dan is de cirkel rond.Het vak van musicus is gekenmerkt door stressvolle gebeurtenissen, prestatiedruk,slechte betaling, onregelmatige werktijden, concurrentie. Al deze factoren veroorzakenveel stress, met als gevolg: de klachten.

Het klinkt niet echt hoopvol. Is er echt niets aan te doen?Ik kan niet voor mensen op individueel niveau uitspraken doen, maar je kunt

altijd proberen om stress zo veel mogelijk te vermijden. 79

Interview m

et Esther van Fenema over pod

iumangst - O

lga de

Kort

80

Piano Bu

lletin 2013 / 1

Maar je leert het al als pianoleerling en beginnende musicus dat de stress erbij hoort?Ja, maar je moet voortdurend alert zijn dat die stress niet voorbij een bepaald

niveau gaat en als dat gebeurt: op tijd aan de bel trekken!

Het meest voorkomende advies dat musici krijgen, is vaker voor publiek te spelen; dan zou depodiumangst vanzelf overgaan.Bij sommige musici is het juist het geval dat ze het absoluut niet vaker moeten

doen, de podiumangst wordt dan alleen maar erger. Stel je voor, je hebt één keer heelslecht gespeeld en daarna ga je weer spelen. Je brein herkent de plaats, het podium,de microfoon. De herinneringen aan die ene gevaarlijke traumatische keer wordengeactiveerd, je krijg weer angst en gaat weer minder goed spelen, en dat werkt op zijnbeurt op de versterking van een vicieuze cirkel. De algemene tips zijn niet voor nietsalgemeen, ze zijn niet toegespitst op een bepaalde persoon. Als er echt iets aan dehand is, dan is het al te laat voor dergelijke algemene adviezen.

Nog een algemeen advies dat je als musicus veel hoort: niet je zo aanstellen, al die angsten zittentussen de oren.Alle nare dingen zitten tussen de oren! Soms helpt het wel om jezelf een schop

te geven, maar je moet goed kijken wanneer je echt hulp nodig hebt. Als musicus benje natuurlijk gewend om streng voor jezelf te zijn, maar je moet weten wanneer eriets niet meer werkt. Mijn advies: ken jezelf!

Zijn er dan wel praktische tips die kunnen helpen om de stress te verminderen?Jazeker, die zijn vooral van praktische aard. Ten eerste, zorg voor een veilige omgeving.

Een mens is een biologisch systeem, en onze reacties in een onbekende situatie of opeen nieuwe omgeving zijn gericht op verkenning van gevaar. Zonder dat wij er onsbewust van worden, test ons stresssysteem of er gevaar is in deze ruimte. Het onbe-kende wordt vanzelfsprekend geassocieerd met gevaar. Als je op het podium gaat staanwaarop je nog nooit een stap gezet hebt, of je kleren aanhebt die je nog nooit hebtgedragen, dan zijn dat voor ons stresssysteem onbekende factoren die tot meer stressbijdragen. Zorg in ieder geval van te voren dat je alles in de nieuwe omgeving goed kent.Houd verder rekening met de biologische klok. Als je een avondoptreden hebt

maar je bent gewend alleen ‘s morgens te studeren, dan zal je lichaam anders reageren.Door de biologische klok is je fysieke situatie, spierspanning, hormonale huishouding‘s morgens anders. Dat is wetenschappelijk aangetoond. Dus als je ’s avonds moetoptreden maar je hebt bij wijze van spreken nog nooit ’s avonds een piano aangeraakt,dan is het weer een nieuwe factor die de stress veroorzaakt. En dan, het zogenaamd bottom-up studeren. Je moet voorkomen dat je bij het

studeren iedere keer denkt: het gaat niet goed, dat lukt nooit. Het brein begint daneen muziekstuk te associëren met iets negatiefs, met vallen. Bij het studeren moet jeheel voorzichtig met fouten omgaan en het studieproces positief opbouwen: het gaatgoed, nu ga ik een stapje verder. Want het brein gaat helemaal op zijn eigen maniermet fouten om.Het is ook goed om na te gaan in hoeverre je zelfbeeld van je prestaties afhangt.

Vraag jezelf eens af: als het één keer niet goed gaat, wat voor een impact het op mijheeft? Vind ik mijzelf nog leuk als mens of gaat mijn mislukte optreden ook al op datniveau doorwerken?En als je veel stress voor je optreden voelt en merkt dat je lichaam in een paniek -

81

Interview m

et Esther van Fenema over pod

iumangst - O

lga de

Kort

staat is, dan moet je misschien een stukje gaan hardlopen of wandelen. Adrenaline isbedoeld om gevaar te signaleren, om te vechten, om te vluchten of om te bevriezen.Kiezen voor beweging kan dan helpen!

Dus niet gaan liggen en aan zonnige stranden en een golvende zee te denken zoals vele boekjesen meditatiecoaches adviseren?Als dat je helpt, doe het dan wel, maar vergeet niet dat podiumangstreacties biolo-

gisch van aard zijn en gerelateerd zijn aan de associatie van optredens met een gevaar.Zorg vooral dat je de optredens met iets positiefs associeert, zoals ‘ik mag mooimuziek maken’. Je kunt jezelf op deze manier wel leren ‘programmeren’.

Zelfs bij beginnende leerlingen is het verschil al opvallend: de ene begint zonder aarzelen en metplezier te spelen, terwijl de andere door trillende handen geen toets kan aanslaan. Hoe kun je alsdocent preventief ‘programmeren’ om geen nieuwe generaties podiumangstige pianisten te kweken?Je moet eerst naar de manier van denken van je leerlingen kijken. Welke associaties

maken ze? Wat betekent het pianospelen voor hen? Misschien vinden de ouders hunlief als ze het goed doen, of hebben de kinderen van jongs af al geleerd dat ze geenfouten mogen maken. Dan wordt het pianospel juist met fouten maken verbonden.En hoe voelen ze zich als ze een keer niet zo goed spelen? Als een slecht kind op wiezijn moeder boos wordt? Als het kind heel snel begint te trillen, dan zou ik zeker willenweten waar hij het spel aan verbindt. Praat met ouders, stel hele domme vragen zoals‘waarom ben je bang?’ en probeer het te begrijpen. Het is heel fijn als je als docentde podiumangst al in een vroeg stadium kunt bestrijden.

Pianoleerlingen, studenten, musici. Podiumangst kan dus in elke leeftijdsgroep toeslaan?Ja, maar de meest voorkomende groepen zijn toch conservatoriumstudenten en

oudere musici. Bij conservatoriumstudenten spelen er veel factoren mee. Ze beginnenvaak in een dorp waar ze van kinds af bij de besten horen en op conservatorium zijnze ineens niet meer de top. Ze moeten zich enorm inspannen om te bewijzen dat zegoed zijn, en dan kan de podiumangst enorm toeslaan.

Durven ze met hun klachten voor behandeling te komen? In mijn conservatoriumtijd was erweinig aandacht voor podiumangst.Bij veel vakopleidingen bestaat er tegenwoordig iets meer aandacht voor deze

problematiek, bijvoorbeeld in Amsterdam. Er zijn ook podiumangst-onderzoeken bijstudenten gedaan, maar het blijft inderdaad nog steeds een beetje een ondergeschovenkind. Toen ik studeerde was er ergens een psycholoog in het gebouw, maar het was eentaboe om er naartoe te gaan. Er werd gedacht dat als je last van podiumangst hebt, je nietgoed genoeg bent. Maar dat staat helemaal los van je kunnen, het is een blessure dieiedereen kan overkomen en het heeft niets met je kwaliteiten als musicus te maken.

Zijn er ook amateurmusici die je hulp nodig hebben?Ja, die zie ik soms ook. Ik dacht eerst, amateurmusici, wat moet ik daarmee, ze

verdienen er toch geen brood mee? En toch lijden sommigen aan podiumangstomdat het muziek maken voor hun een belangrijke uitlaatklep is. Ik heb enkele amateur-musici behandeld bij wie het significant lijden echt groot was. Ondanks het feit datmuziek niet hun vak was, was het spelen heel belangrijk om zich prettig in het levente voelen.

Ik heb trouwens ook een keer een componist behandeld die een stuk gecompo-neerd heeft waarin hij zijn angstgevoelens kon laten horen. Je kunt natuurlijk vertellenhoe angstig je bent maar om deze angst in een stuk te vertalen was heel bijzonder.Bij het luisteren naar de muziek merkte ik hoe ik vanzelf nerveus begon te worden.Het voelde alsof ik vijf espresso’s achter elkaar op had.

Veel musici zijn zich er vaak niet van bewust hoe belangrijk het is om naar jezelf te luisteren. Ja, en dat is terwijl je juist heel goed moet opletten. Je moet op tijd kijken of je

klachten je functioneren belemmeren, of je jezelf buitengewoon ongelukkig voelt.Iedereen is wel eens somber, iedereen is wel eens bang, het hoeft niet per se meteen eenpsychische stoornis te zijn. Bij een psychische aandoening is er sprake van belemmeringin functioneren en/of significant lijden. Dit laatste is natuurlijk moeilijk te beoordelen,maar iedereen weet over zichzelf wel of zijn lijden significant is. En als het een impactop je leven begint te hebben, dan is het wel tijd om aan de bel te trekken.Wat mij opvalt is dat de eerste vijftig musici die ik behandelde zelfs met psychische

klachten heel lang goed bleven functioneren. Ik heb de vergelijking gemaakt metcirca 1.500 patiënten die geen musicus waren, en bij dezelfde psychische klachtenfunctioneerden de musici veel beter. Je kunt als musicus heel lang kracht om door tegaan putten uit je discipline en mentaliteit, maar loop er alstublieft niet te lang mee.Ik wil het nog een keer benadrukken: zie je podiumangst en psychische klachten alseen blessure waarvoor je goed moet zorgen en waarmee je goed moet omgaan.