1

Enkele tips op een rijtje…

Een autismevriendelijke leerkracht…

geeft duidelijk aan

wat, waar, wanneer,

met wie en wat daarna.

weet: probleemgedrag

= vaak signaal

van stress.

durft voor deze leerling

een uitzondering te

maken.

spreekt de leerling

aan bij klassikale

instructies.

helpt met plannen

en organiseren.

geeft de leerling

extra denktijd.

helpt de leerling

hulp te vragen.

verduidelijkt

met visualisaties.

vat reacties niet

persoonlijk op.

vertelt en toont wat het

gewenste gedrag is.

ondersteunt

samenwerken.

is voorspelbaar.

gaat uit van onmacht,

niet van onwil

helpt vrije tijd in te

vullen.

zoekt naar de oorzaak

van het gedrag.

zegt wat ie doet en

doet wat ie zegt.

Uit: Poster autisme sterke leerkrachten kanten, Regionaal Expertise Centrum Oost Nederland.

2

Communicatie

Aan te raden:

Zorg dat de leerling klaar is om je boodschap te ontvangen en trek desnoods eerst

zijn aandacht of laat hem afwerken waarmee hij bezig is voordat je hem een vraag

stelt, een opmerking maakt of een opdracht geeft

Korte zinnen ‘zonder versiering’: hou het simpel en direct en geeft enkel de essentie

van boodschap door (dit kan streng of onvriendelijk lijken maar is door de

duidelijkheid juist autismevriendelijk)

Positieve boodschappen (zeg wat je verwacht, omschrijf het gewenste gedrag en

niet het ongewenste)

Concreet taalgebruik (boodschapen waarbij je een beeld of plaatje kunt zien)

Maak zo veel mogelijk communicatie visueel door middel van voorwerpen, foto’s,

pictogrammen, tekeningen of geschreven taal

Expliciete en volledige informatie: zeg wat je bedoelt, ook al lijkt het te

vanzelfsprekend,

Vertraag je communicatiesnelheid en geef bedenktijd: omdat ze detail per detail

verwerken hebben leerlingen met autisme meer tijd nodig om boodschappen, vooral

verbale, te verwerken en kan het langer duren voordat ze die begrijpen en erop

reageren. Indien ze na een tijdje niet reageren, herhaal dan letterlijk je boodschap en

parafraseer niet want dan lijkt het een totaal nieuwe boodschap

Spreek de leerling persoonlijk aan als een klassikale of groepsinstructie niet door

hem of haar opgevolgd wordt

Werk samen met de ouders om de communicatiestijl van de leerlingen te leren

kennen

Ondersteun de communicatie van de leerlingen met visuele hulpmiddelen en leer

hen indien nodig om hulp te vragen

Geef de leerlingen de tijd om hun communicatie voor te bereiden en te organiseren

3

Te vermijden:

Figuurlijk taalgebruik (vb schiet op!): de kans bestaat dat de leerling dat letterlijk

opvat en verward of angstig wordt

Koosnaampjes en bijnamen (vb wijsneus): de leerling weet vaak niet wat daarmee

bedoeld wordt noch of het over hemzelf gaat of iemand anders, want er is niemand

in de klas die echt zo heet

Dubbelzinnig taalgebruik, zoals sarcastische opmerkingen (vb schitterend! Als de

leerling weer dezelfde fout maakt): de leerling begrijpt wellicht niet wat je bedoelt

Negatieve boodschappen (vb nee! Doe dat niet! Stop!): de leerling weet dan immers

niet welk gedrag wel van hem verwacht wordt

Vage, open vragen (vb waarom doe je dat?): de leerling kent meestal het antwoord

niet op dit soort vragen en heeft meestal niet door welke informatie je eigenlijk van

hem verlangt

Opdrachten in vraagvorm (vb kun je eens aan het bord komen?): de kans is groot

dat de leerling dit echt als een vraag opvat en dus enkel met ja of nee antwoordt

Lichaamstaal en gelaatsuitdrukkingen (die niet vergezeld zijn van duidelijke, verbale

boodschappen): die zijn voor de leerlingen met autisme moeilijker dan chinees

Verbale overlast (heel lange zinnen, veel onnodige woorden, verschillende

instructies na elkaar): zelfs als ze goed opletten kunnen de meeste leerlingen met

autisme moeilijk de belangrijke informatie onderscheiden van de minder belangrijke

en dus niet de essentie uit de boodschap halen

In discussie treden: argumenten helpen niet, integendeel, dat mondt vaak uit in een

verbale chaos

4

Sociale activiteiten

Aan te raden:

Sociale vaardigheidstraining

Sociale verhalen en scripts die sociale situaties verhelderen en de leerling

erdoorheen loodsen via duidelijke instructies

Het geven van extra beloningen voor gewenst sociaal gedrag, zowel aan de leerling

met autisme (voor hen leveren sociale situaties te weinig intrinsieke beloningen op)

als aan de andere leerlingen (vanwege hun modelfunctie)

Het doseren van groeps-en individuele activiteiten

Een buddysysteem

Extra toezicht bij sociale situaties, zoals op de speelplaats, in de eetzaal en bij

groepswerk

Het inschakelen van ‘sociale vluchtheuvels’ en ‘alleen-momenten’

Het visualisere van de beurtrol bij kringgesprekken

Een geregisseerd keuzesysteem bij het samenstellen van groepen of koppels voor

groepswerk

Individueel werk tijdens groepswerk (working apart together)

Te mijden:

Te grote en te drukke groepen

Geïmproviseerde sociale activiteiten

De nadruk leggen op het initiatief van de leerling met autisme voor het leggen van

sociale contacten

Groepsactiviteiten zonder duidelijke rollen en regels

De leerling te lang blootstellen aan bedreigende sociale situaties

5

Organisatie van klasactiviteiten en taken

Aan te raden:

Visuele hulpmiddelen voor de tijdsplanning (kalenders, agenda’s, schema’s,

roosters) die flexibel zijn

Het onvoorspelbare zo veel mogelijk voorspelbaar maken

Veranderingen, wijzigingen en uitzonderingen op voorhand aankondigen

Door voorselecties en visuele hulpmiddelen keuzes mogelijk en leuk maken

Een vrijetijdsbord of boek maken voor in de pauzes

Stappenplannen en checklijsten voor complexe taken

Probleemoplossend vermogen aanleren en ondersteunen met visuele hulpmiddelen

Met overzichtelijk en gestructureerd leermateriaal zonder verwarrende ballast

werken (zie aangepast leermateriaal)

Allerlei ‘organisers’ zoals bakjes, schema’s, visuele aanduidingen gebruiken

Te mijden:

Al te veel improvisatie

Onaangekondigde veranderingen, wijzigingen en uitzonderingen

‘we zullen wel zien’, ‘misschien’, en meer van dat soort vage aanduidingen

betreffende wat gaat komen

Steeds hetzelfde doen op hetzelfde moment, dezelfde plaats en in dezelfde volgorde

(om het ontstaan van rigide routines te voorkomen)

Duidelijkheid en voorspelbaarheid enkel baseren op verbale aanwijzingen

Verwachten dat de leerling steeds zinvol, creatief en soepel de vrije tijd kan invullen

De leerling overladen met beslissingen en keuzes

6

Aangepast leermateriaal

Aanpassingen aan het materiaal kunnen heel wat organisatieproblemen voorkomen bij

kinderen met autisme en aldus het zelfstandig werken bevorderen. Zo bied je het best enkel

het materiaal aan dat nodig is voor een opdracht of taak. Overbodige informatie moet

vermeden worden omdat kinderen met autisme hun waarneming heel moeilijk kunnen

filteren. Dit kan op verschillende manieren:

Het afdekken met een blanco blad van wat niet aan de orde is

Het knippen uit een oefenblad met meerdere oefeningen van de oefeningen die

gemaakt moeten worden (het aanbieden van opdrachten in delen)

Werken met losbladige in plaats van met ingebonden handboeken zodat enkel het

blad dat nodig is op de bank ligt

Op de bank ligt enkel het materiaal dat nodig is voor de taak

Als tijdens het maken van een oefening de volgende oefening al wordt uitgedeeld,

wordt die met de tekstzijde naar onderen op de hoek van de bank gelegd

Een sobere klasinrichting zonder overtollige of verwarrende decoratie

Andere organisatorische hulpmiddelen zijn

Een in-en uitbakje op de bank

Overzichtelijke materiaalrekken of kasten

Extra aanduidingen in handboeken van wat kernleerstof is en dus gekend moet

worden en wat niet

Het nummeren van opdrachten

Alle boeken en mappen behorend bij eenzelfde vak in dezelfde kleur en per vak een

andere kleur

Verbetersleutels waarmee de leerling zelf het werk kan controleren en evalueren

…

Werkbladen moeten overzichtelijk zijn en ontdaan van alle mogelijk verwarrende opsmuk

zodat het voor de leerling die moeite heeft om hoofd-en bijzaken te onderscheiden en de

bedoelingen te snappen, meteen duidelijk is wat er van hem verwacht wordt. Wat voor

andere leerlingen doorgaans beschouwd wordt als het aantrekkelijk maken van leerstof is

vaak een bron van verwarring voor leerlingen met autisme. Bij werkblaadjes met mogelijk

verwarrende illustraties kan de eigenlijke oefening of tekst uit het blad weggesneden

worden. Wanneer de leerling klaar is met de opdracht kan hij de oefening weer inkleven in

het blad. Op die manier heeft de leerling aan het eind toch hetzelfde blad als de andere

leerlingen.

7

Probleemgedrag

Te mijden:

Een exclusief gedragsmatige aanpak (ga wel op zoek naar de oorzaak)

Emotioneel reageren

Alle aanpassingen en inspanningen van de kant van de leerling verwachten

Inpraten op de leerling en met hem in discussie gaan

Straffen en belonen zonder expliciete verwijzing naar de reden ervan

Aan te raden:

Zoek naar de oorzaak

Kennis van het autistisch denken

Een kalme, zakelijke houding

Ook de positieve kanten en talenten zien van de leerling, niet enkel zijn

moeilijkheden

De zaken relativeren, gevoel voor humor

Tweesporenbeleid: aanpassen van de omgeving en de leerling vaardigheden

bijbrengen

Gedetailleerde, concrete, duidelijke en gevisualiseerde regels opstellen

Schriftelijk communiceren over incidenten en voorvallen (voorval-rapport)

Een vertrouwenspersoon en steungesprekken

Voorval Rapport

Wanneer is het voorval gebeurd?

Waar is het gebeurd?

Wie was erbij?

Wat gebeurde er?

Wat heb ik gedaan? O ik ben weggelopen

O ik heb……..……….geroepen

O ik heb gehuild

O ik heb … geduwd – geslagen – geschopt

O ik heb iets stukgemaakt, namelijk

O ik heb iets gezegd, namelijk

O ik heb iets anders gedaan, namelijk

Wat gebeurde er daarna?

Wat had ik anders kunnen doen?

8

Uitstappen en schoolreizen

Vaak voorkomende problemen:

leerling wil niet mee gaan

leerling stelt heel de dag vragen, zeurt de hele dag (wanneer, waarom,...?)

leerling raakt in paniek

Wat is hierbij moeilijk voor een leerling met autisme:

Wat doen we daar?

Wie zit waar in de bus?

Hoe laat komen we terug? Zullen we op tijd zijn?

Hoe zit het met de maaltijd?

Wanneer is het ontspanning? Wanneer inspanning?

Gepaste kledij?

Zakgeld nodig?

Hoe kun je hierbij helpen:

Bereid de leeruitstap goed voor (op het ogenblik zelf doen er zich ongetwijfeld nog

gebeurtenissen voor die niet te voorzien zijn)

Maak een gedetailleerd scenario van de uitstap: beantwoord de vragen: wie? Wat?

Waar? Wanneer? Hoe? Hoe lang?... reserveer ook tijd voor pauzes

Bespreek het dagprogramma vooraf met de leerling of geef mee aan ouders, GOn

dat zij het met leerling bespreken

Geef het dagprogramma visueel mee aan de leerling (hierin kunnen ook afspraken

vermeld worden)

Bespreek met de leerling wie de contactpersoon is, waar hij met problemen terecht

kan.

9

Spreekbeurten en boekbesprekingen

Vaak voorkomende problemen:

Leerling weet geen thema te kiezen of kiest steeds hetzelfde thema

Leerling weet niet wat te vertellen

Leerling begint steeds opnieuw met zijn spreekbeurt

Leerling kan zich niet beperken tot de essentie

Leerling raakt in paniek of wordt boos als hij onderbroken wordt door een vraag

Spreekbeurt of boekbespreking is veel te lang of veel te kort

Wat is hierbij moeilijk voor een leerling met autisme:

‘Open opdracht’: kan de verschillende deel deelopdrachten niet onderscheiden

(verzamelen van info, verwerken, uitschrijven), timing voor de deelopdrachten

Het beschrijven van personages van een boek vraagt inlevingsvermogen

Structuur brengen in een grote hoeveelheid informatie

Doseren van de informatie

Spreekangst, niet voor de klas durven staan

Geen samenhang zien in de grote hoeveelheid informatie

Niet goed weten wat verwacht wordt: waarover? hoeveel? Hoe lang? wanneer?

Hoe kun je hierbij helpen:

Bepaal samen met de leerling het onderwerp

Stel de leerling schriftelijk een aantal vragen over dit onderwerp, laat die vragen

schriftelijk door de leerling beantwoorden

Omschrijf de opdracht heel concreet, bijvoorbeeld:

Hoeveel bladzijden, minuten worden er verwacht?

Wanneer moet het ingeleverd worden? Wanneer de spreekbeurt?

Waar vind je de nodige informatie

Hoeveel informatie moet er minimaal/maximaal verwerkt worden?

Hoe belangrijk is wat? (10 punten lay-out, 20 punten inhoud, 5 punten illustratie)

Geef een duidelijk tijdsschema voor de verschillende deelopdrachten

Leer de leerling hoe hij informatie kan ordenen: maak samen met de leerling een

inleiding, een midden, een slot

Laat de leerling een geheugensteuntje opmaken

Laat de leerling met autisme niet als laatste aan de beurt komen

…

10

Toetsen en proefwerken

Vaak voorkomende problemen:

Leerling weet niet wat hij moet leren

Leerling raakt in paniek wanneer hij niet meer weet of kan

Onbegrijpelijke en erg tegenstrijdige resultaten

Toename van gedragsproblemen tijdens proefperiode

Gekende leerstof lijkt plots niet meer gekend

Geeft slechts een antwoord op het eerste deel van de vraag

Wat is hierbij moeilijk voor een leerling met autisme:

Proefwerktijd is anders ingedeeld dan gewone schooldag

Proefwerkzaal, andere leerkracht voor toezicht = te veel veranderingen

Moeilijkheden met volgehouden concentratie voor langere periode

Aantal bladzijden met vragen moet in een bepaalde tijdsduur afgewerkt worden:

vraagt om planning

Wat doe je met een vraag als je het antwoord niet weet??

Moeilijke vragen voor leerlingen met autisme zijn: open vragen, verbanden leggen,

beoordelingsvragen, dubbelzinnige vragen,…

Andere lay-out = totaal andere materie (transferprobleem)

Als het niet perfect is, heb ik het niet goed gedaan

Hoe kun je hierbij helpen:

Kleef een duidelijk examenrooster in de agenda

Werk een proefwerkscenario uit en bied dit de leerling visueel aan met daarin vb:

Schrijf ik weet het niet bij een vraag waar je je antwoord niet op weet

Lees eerst alle vragen, dan is er tijd om hulp te vragen, dan maak je je toets

Heb aandacht voor de context waarin de toetsen moeten gemaakt worden (wat is er

allemaal anders?)

Zeg bij elke toets wat je precies verwacht

Geeft proefwerkbladen één voor één en houd de timing in het oog

Maak overzichtelijke toetsen (niet te veel op 1 blad, niet te veel illustraties,

oefeningen duidelijk van elkaar scheiden,…)

Bied bij het opstellen van een proefwerk voldoende kans om punten te behalen met

reproductie, ja/nee vragen, multiple choice, concrete invulopdrachten,…

Preciseer per dag wat je van de leerling verwacht

11

Maaltijden op school

Vaak voorkomende problemen:

De leering vergeet dat hij op school moet eten en gaat naar huis

De leerling weet niet wat er van hem verwacht wordt en verdwaalt in de lossere

aanpak van het eten op school

De leerling weet niet wat te doen om de middagpauze te overbruggen

De leerling eet niets of te veel

De leerling eet te traag en is niet op tijd klaar

De leerling stoort de anderen tijdens de maaltijd

De leerling weigert bepaald voedsel

Wat is hierbij moeilijk voor een leerling met autisme:

Zintuiglijke overlast (auditieve en visuele warboel)

Andere leerlingen dan in de klas (veranderingen, onvoorspelbaarheid van het

gedrag)

Tafelmanieren: coördinatie en motorische problemen

Complexe sociale interacties: wachten, iets doorgeven, iets vragen,…

Geen zicht op duur van de activiteit

Geen zicht op het menu (onvoorspelbaarheid leidt tot angst en weerstand)

Hoe kun je hierbij helpen:

Werk scenario’s uit voor de (sociale) aspecten die te moeilijk zijn voor leerlingen met

autisme

Geeft indien nodig een beschermde plaats aan tafel

Oefen vaardigheden

Als de leerling niet elke dag op school eet (dagschema)

Breng de surveillant op de hoogte om extra oogje in zeil te houden

Vertel de leerling wie de surveillant is en dat hij met vragen en problemen bij hem of

haar terecht kan

Vertel de leerling wat je van hem verwacht (hoeveelheid eten,…)

Verdeel pauze in stukken (30 min eten, 30 min speeltijd of ontspannen in andere

ruimte)

Overleg met ouders over eventuele moeilijkheden omtrent eten

12

Huiswerk maken – lessen leren

Vaak voorkomende problemen:

Ouders klagen dat hun kind uren bezig is met het maken van het huiswerk

Leerling maakt het huiswerk niet of maakt het maar half

Leerling maakt het verkeerde huiswerk

Leerling nam zijn huiswerk niet mee naar huis

Leerling laat zijn huiswerk thuis liggen

Leerling heeft de juiste mappen niet mee naar huis genomen

Leerling blijft eindeloos bezig met het eerste deel van zijn huiswerk

Leerling stelt huiswerk uit

Leerling wil niet aan het huiswerk beginnen

Alleen wat in de klas opgegeven werd, wordt geleerd. De leerling herhaalt niets uit

eigen initiatief.

Wat is hierbij moeilijk voor een kind met autisme:

Leerling weet niet wat er van hem verwacht wordt

Leerling weet niet wanneer het werk moet gemaakt worden

Leerling weet niet waar het huiswerk gemaakt moet worden

Leerling weet niet wat ‘studeren’ is

Wat moet ik kennen

Wanneer ken ik mijn les

Hoe lang moet ik studeren

Lezen = studeren: leest een les en denkt dat hij ze kent

Overhoren = einde studeren: na overhoren de dingen die nog niet gekend zijn

niet meer opnieuw willen studeren

Hoe kun je hierbij helpen

Samenwerking met de school:

Vraag aan leerkracht wat haar verwachtingen zijn

Hou de leerkracht op de hoogte van het verloop van huiswerk maken

Vraag aan de leerkracht om duidelijk in agenda te schrijven wat de leerling moet

maken.

Verduidelijk de opdrachten voor het huiswerk:

Vertel de leerling waar, wanneer en hoe het huiswerk moet gemaakt worden

Maak indien nodig een stappenplan en noteer hoe lang er gewerkt moet worden

Uit: ‘Voor alle duidelijkheid. Leerlingen met autisme in het gewoon onderwijs’, Peter Vermeulen.

13

Boeken - websites

Titel: Autisme en normale begaafdheid in het onderwijs

Auteur: Peter Vermeulen, Annemie Mertens, Kobe Vanroy (2010)

Uitgeverij: Acco

Titel: Autisme in de klas – tips en strategieën bij de hand (hulpwaaier)

Auteur: Robin D. Brewer en Tracy G. Mueller

Uitgeveri: Pica

Titel: Leerlingen met een Autisme-Spectrum-Stoornis. Richtlijnen in het basisonderwijs

Auteur: Marianne Lemmens

Verkrijgbaar: Info@autismelimburg.be

www.participate-autisme.be: Informatie om autisme te leren begrijpen

www.autismecentraal.be: Kennis- en ondersteuningscentrum autisme