EEN SMALL WINS RAAMWERK

VOOR TRANSITIEMANAGEMENT DOOR HET

MINISTERIE VAN INFRASTRUCTUUR EN WATERSTAAT

Katrien Termeer, Art Dewulf, Tamara Metze & Daniel Wiegant

Leerstoelgroep Bestuurskunde

Wageningen University & Research

November 2019

1

INHOUDSOPGAVE

1. INTRODUCTIE EN AANPAK ............................................................................................................... 2

1. DE SMALL WINS AANPAK NADER GEOPERATIONALISEERD ............................................................ 3

2. VERDIEPENDE ANALYSE CASES CIRCULAIRE ECONOMIE ................................................................. 9

3. QUICK SCAN ANALYSE CASES KLIMAATADAPTATIE ...................................................................... 14

4. TRANSITIEMANAGMENT DOOR MIDDEL VAN SMALL WINS DOOR HET MINISTERIE VAN

INFRASTRUCTUUR EN WATERSTAAT ..................................................................................................... 20

INTERVIEWS EN BIJEENKOMSTEN ......................................................................................................... 23

LITERATUUR ........................................................................................................................................... 23

2

1. INTRODUCTIE EN AANPAK

In 2017 heeft de leerstoelgroep Bestuurskunde van Wageningen Universiteit een verkennende analyse

uitgevoerd naar de betekenis van ‘small wins’ voor de transitieopgaven van het Ministerie van

Infrastructuur en Waterstaat. In dit vooronderzoek is de transitie naar een circulaire economie als

voorbeeld genomen. De resultaten van dit onderzoek zijn weergegeven in het rapport “Mogelijkheden

van de small wins aanpak voor de transitie opgaven van het Ministerie van Infrastructuur en

Waterstaat” (Termeer & Dewulf, 2017). Inmiddels is het gedachtegoed van het small wins onderzoek

al op diverse plaatsen geland binnen de overheid en levert het diverse vervolgvragen op. In dit rapport

staan de volgende vervolg onderzoeksvragen centraal:

1. Hoe zijn de verschillende stappen in de small wins methode te operationaliseren in een raamwerk

dat beleidsmedewerkers kunnen toepassen?

2. Welke inzichten biedt de toepassing van dit raamwerk op cases uit de transitie circulaire economie?

3. Welke inzichten biedt de toepassing van dit raamwerk op cases uit de transitie klimaatadaptatie?

4. Wat betekenen deze inzichten voor de aanpak van transities door het Ministerie van Infrastructuur

en Waterstaat en welke handelingsperspectieven zijn daaruit af te leiden?

Voor vraag 1 is een uitgebreide literatuur analyse uitgevoerd (zie appendix voor gebruikte literatuur).

Daarmee is de aanpak ook goed gefundeerd in bestaande theorie over de governance van de transitie

naar een circulaire economie. De uitkomsten van deze analyse zijn ook verwerkt in een paper dat in

review is bij een internationaal tijdschrift.

Voor vraag 2 zijn drie cases geanalyseerd uit de circulaire economie. Belangrijk selectie criterium voor

de cases is dat er al sprake moet zijn van een serie van small wins (small wins die al enige mate van

verspreiding, verbreding, verdieping kennen) omdat we anders de aanjaagmechanismes niet kunnen

onderzoeken. We hebben een overzicht gemaakt van voorbeelden van potentiele small wins die

worden genoemd in de transitieagenda’s. Op basis van deze lijst en in overleg met het ministerie zijn

drie cases geselecteerd: Ioniqa, La Poubelle en Repair Café.

Voor vraag 3 is gekeken naar de klimaatadaptatie transitie. In overleg met het ministerie zijn enkele

cases geselecteerd voor een quick scan analyse. Deze cases zijn: Living Lab Ruimtelijke Adaptatie

Dordrecht; Zomerhofkwartier in Rotterdam; en Bufferboeren in Aa en Maas.

Vraag 4 is gebaseerd op een analyse van diverse gesprekken met medewerkers van het Ministerie van

Infrastructuur en Waterstaat, masterclasses en lezingen.

3

1. DE SMALL WINS AANPAK NADER GEOPERATIONALISEERD

Kernelementen en voordelen van het small wins transitie perspectief Het small wins perspectief is gericht op het aanjagen van transities door middel van accumulerende

small wins. Dit perspectief is verankerd in theorieën over continue transformatieve verandering (Weick

& Quinn, 1999) en Appreciative Inquiry (Cooperrider and Whitney, 1999) uit de organisatiekunde, en

het incrementalisme (Lindblom, 1959, 1979) uit de bestuurskunde. Small wins zijn kleine diepgaande

veranderingen met tastbare resultaten voor direct betrokkenen. Met één enkele small win is er nog

geen sprake van een transitie of transformatie. Al doen small wins zich vaak voor op een kleinere

schaal; een reeks van small wins kan wel degelijk cumuleren in grootschalige diepgaande

transformaties. Hieraan liggen een aantal niet-lineaire hefboomwerkingen of aanjaagmechanismes ten

grondslag. Inzicht in deze mechanismes biedt de mogelijkheid om gerichte interventies te ontwikkelen.

Het small wins sturingsperspectief heeft een aantal voordelen.

- Het is een realistisch sturingsperspectief dat voortgang bevordert, zonder te vervallen in

simplistisch korte termijngewin of het doen van beloftes die niet zijn waar te maken. Ook al zouden

veel bestuurders het willen, verandering kan niet gelijktijdig diepgaand, snel en systeem-breed zijn.

Diepgaande verandering vergt veel van mensen en systemen en is daarom niet zomaar op grote

schaal en binnen korte tijd uit te rollen.

- Het voorkomt uitstelgedrag. Met kleine stapjes hoef je niet te wachten op alle informatie, maar kun

je snel beginnen en kijken wat het oplevert. Als iets mislukt zijn de risico’s immers ook klein.

Daarmee is het een goed middel tegen uitstel gedrag, waarbij mensen blijven steken in praten over,

en niet overgaan tot handelen op.

- Alhoewel critici small wins vaak bestempelen als klein grut of peanuts, is met kleine stapjes wel

degelijk transformatieve verandering te bewerkstelligen. Met name in complexe niet-lineaire

systemen kunnen kleine, maar diepgaande stapjes resoneren en uiteindelijk grootschalige

veranderingen teweeg brengen (het butterfly-effect). Small wins vormen daarmee de cruciale

zaadjes voor maatschappelijke transities. Ook blijkt dat verandering door middel van small wins

vaak sneller is. Dat komt omdat grootschalige veranderingen door hun zichtbaarheid veel

weerstand oproepen, met name in politieke omgevingen met conflicterende belangen en waarden.

Kleine stapjes blijven onder de radar waardoor er eerder dingen door de vingers worden gezien en

er minder concurrentie is over het claimen van succes.

- Het zorgt voor positieve energie door emergente veranderingen en de betrokken mensen daarbij

echt serieus te nemen. Ook is het bewust gericht op het vermijden van diskwalificaties van actoren

en processen. Mensen die zich eigenaar voelen van een small win worden over het algemeen erg

blij van dit perspectief.

- Tot slot biedt het concrete handelingsperspectieven voor het opschalen, verbreden en verdiepen

van innovatieve projecten

Een strategie van small wins is moeilijk vooraf te plannen en te controleren, omdat small wins zich

vaak spontaan ontwikkelen. Het sturingsperspectief bestaat daarom uit drie groepen van meer

bescheiden interventies:

1. Provocatieve ambities formuleren, volhouden en continue aanscherpen;

2. Small wins herkennen, waarderen, uitlokken en initiëren;

4

3. Aanjaagmechanismes begrijpen en activeren.

In de volgende paragrafen worden deze interventies nader uitgewerkt en geoperationaliseerd.

Provocatieve ambities formuleren, volhouden en continue aanscherpen Een richting is cruciaal voor het aanmoedigen van mensen en het creëren van commitment. Zowel

teveel als te weinig focus kan tot verlamming leiden. Daarom begint de aanpak met het stellen van

een provocatieve ambitie. Cooperrider and Whitney (1999) ontwikkelde dit concept inclusief vier

praktische richtlijnen. Deze zijn uitgewerkt in onderstaande tabel.

Karakteristiek Indicator Contra Indicator

Representeert een

gewenste toekomst

Positieve en heldere framing. Is

betekenisvol. Verbinding met een

‘hoger’ doel. Mensen willen dat

het mogelijk is.

Doemscenario’s. Nadruk op wat niet

wenselijk is.

Geeft richting zonder

innovatie te hinderen

Ambiguïteit. Inspireert een variatie

aan acties en mensen.

Detaillistische doelen en subdoelen.

Strak stappenplan om ambitie te

bereiken

Daagt de status quo uit Bevordert reflectie op huidige

waarden, overtuigingen en

routines. Organiseert schuring en

ongemak.

Ontkoppeld van de huidige situatie.

Comfortabel en veilig.

Gefundeerd Voorzien van voorbeelden die het

beste laten zien van huidige

praktijken.

Abstract. Zweverig.

Tabel 1: Karakteristieken en indicatoren van een provocatieve ambitie

Een belangrijke gebruiksaanwijzing hierbij is dat een provocatieve ambitie altijd het resultaat is van

een proces met veel actoren. Provocatieve ambities zullen per definitie ook weerstand oproepen. De

uitdaging is dus om het zo te formuleren dat het veel partijen inspireert tot reflectie en innovatie.

Small wins herkennen, waarderen en initiëren De tweede groep interventies bestaat uit het identificeren en waarderen van small wins. Deze moeten

daarbij niet worden verward met quick wins of laaghangend fruit, waarbij je juist met bekende

oplossingen snel grote vooruitgang boekt; de zogenoemde ‘grote stappen, snel thuis’ aanpak. Deze

aanpak kan nuttig zijn voor simpele vraagstukken, maar werkt niet voor weerbarstige vraagstukken,

zeker niet op de langere termijn. Erger nog, het kan transities vertragen. Ook zijn small wins niet

hetzelfde als best practices. Het kan namelijk altijd beter. Tot slot beperken small wins zich niet tot

innovatieve start ups. Het kan ook gaan om nieuwe wetgeving, burgerinitiatieven, verdienmodellen,

handhavingsinitiatieven of ketensamenwerkingen. Tabel 2 vat de eigenschappen en bijbehorende

indicatoren van smal wins samen.

5

Eigenschap Beschrijving Indicator Contra-indicator

Kleine stap... Initiatief op relatief

kleine schaal en korte

termijn. Het kan om van

alles gaan zoals bijv. een

beleidsinstrument,

technologie,

verdienmodel of

ketensamenwerking.

Micro-schaalniveau.

Wordt vaak bestempeld

als klein grut.

Grootschalige of

oppervlakkige

verandering.

...op weg naar

systeemverandering

Niet iedere kleine stap is

een small win, en kan

ook een small loss zijn.

Moet stap zijn in de

richting van de

geambieerde

systeemverandering.

Stap vooruit richting

100% circulair of andere

transitieambities.

Bijvoorbeeld, zo hoog

mogelijk op de

circulariteitsladder.

Meer van hetzelfde.

Kleine verandering t.o.v.

gangbare denken.

Tastbare resultaten voor

direct betrokkenen

De ervaring dat de

ideeën werken. Niet

alleen praten maar ook

doen. Kan mensen

bevestigen dat iets werkt

en ze verschil kunnen

maken.

Zichtbaar resultaat. Dat

kunnen pilots zijn, maar

vooral ook reguliere

projecten en initiatieven.

Enkel beloftes en ideeën.

Plannen op papier.

Diepgaande verandering Tweede- en derde-orde

verandering

Radicaal nieuwe

praktijken. Niet af en

nog vele rafelrandjes.

Laaghangend fruit. Een

erg kloppend of wel glad

verhaal.

Overkomen

bijbehorende wrijving en

het slechten van

barrières

Innovaties botsen per

definitie met gangbare

instituties. Zonder

wrijving geen glans.

Barrières en weerstand

ontmoet en deels

opgelost.

Quick wins. Het gaat te

makkelijk. Snel scoren.

Synergie inhoudelijke en

sociale verandering

Diepgaande verandering

heeft altijd een

technische en een

sociale dimensie.

Koppeling bestaande of

nieuwe technologie met

nieuwe sociale relaties

en praktijken.

Technische pilots met

alleen vertrouwde

partners.

Plek met energie De kleine stap genereert

energie bij betrokkenen.

Mensen vertellen

enthousiast over hun

initiatief en

samenwerking.

Cynisme. Opportunisme.

Tabel 2: Eigenschappen en indicatoren van small wins. (Bron: Termeer & Dewulf, 2017; 2018)

Ook bij deze tabel hoort een gebruiksaanwijzing. Het identificeren en waarderen van small wins is niet

eenvoudig omdat ze zich vaak onder de radar afspelen. In het observeren van small wins speelt het

risico van de ‘fallacy of centrality’ (Weick , 1995), wat inhoudt dat hoe centraler actoren zijn ingebed

in een institutie, hoe minder ze openstaan van nieuwe opvattingen, praktijken en actoren.

Gecentraliseerde actoren zijn geneigd om te zien wat ze hadden verwacht dat er zou zijn, in plaats van

open en onbevangen te observeren.

6

Waarderen is lastig wanneer een small win wordt afgedaan als klein grut waarmee de wereld niet te

veranderen is. Dit risico speelt vooral wanneer de betreffende actor bewust of onbewust een andere

beleidstheorie of een andere ‘theory of change’ hanteert, waarin kleine stapjes minder gewaardeerd

worden. Overheidsactoren kunnen ook zelf een small win initiëren. Deze moet dan door andere

actoren geïdentificeerd en gewaardeerd worden. Wanneer overheidsactoren small wins herkennen en

waarderen, zal daarvan een positief effect uitgaan op het ontstaan van andere small wins. Omgekeerd

zal het negeren of over het hoofd zien van small wins demotiverend werken.

Waarderen is overigens meer dan er positief over praten en schrijven. Het uit zich vooral in

handelingen. Het is dan ook belangrijk om over initiatieven in gesprek te gaan, aan de hand van de

eigenschappen van small wins (zie tabel 3). Interactie is een interventie die niet alleen de betrokken

initiatiefnemers activeert, maar ook aangrijpingspunten oplevert voor het aanjagen van de transitie.

Het geeft inzicht in de concrete drivers van betrokkenen; het maakt helder welke barrières er zijn en

op welke manier die al dan niet zijn te overwinnen.

- Wat is het tastbare resultaat en voor wie is dat zichtbaar?

- Welke omslag in denken is gerealiseerd en wat is het verhaal daarachter?

- Welke spanningen met bestaande overtuigingen, regels, technologie, middelen en

financiële modellen zijn ze tegengekomen, welke barrières hebben ze overwonnen en hoe

hebben ze dat gedaan?

- Welke overheidsinterventies hebben bedoeld of onbedoeld geholpen?

- Hoe zijn sociale en technische innovaties met elkaar verbonden?

- Is het een plek met energie om verder te experimenteren en te leren?

- Wat zijn de voorbeelden van, of ideeën voor uitbreiden, verbreden en verdiepen?

- Wat is daarvoor nodig?

Tabel 3: Mogelijke vragen om met small wins in gesprek te gaan

Aanjaagmechanismes begrijpen en activeren. Wanneer er een overzicht is van de vele small wins, is de volgende stap om aanjaagmechanismes te

activeren zodat small wins uitgroeien tot een algehele systeemverandering. Dat kan via drie paden:

verspreiden, verbreden en verdiepen. Verspreiding gaat over de opschaling van small wins binnen een

organisatie of een gebied. De uitdaging daarbij is dat na een eerste small win de barrières vaak groter

kunnen worden. Bij één enkele small win worden spanningen met betrekking tot regels nog weleens

gedoogd, is er geld beschikbaar uit fondsen en is er veel sympathie voor de initiatiefnemer. Opschalen

vergt echter vaak een speciale juridische constructie en investeringskapitaal in plaats van subsidies.

Verbreding betreft het verbinden met initiatieven in andere gebieden, ketens en beleidsdomeinen.

Speciale aandacht is nodig voor de verbinding met gerelateerde transities, met problemen in een ander

beleidsdomeinen en met processen op een ander schaalniveau. Verdieping gaat over het radicaler

maken van de initiële small wins.

7

Voor het accumuleren van small wins bestaan verschillende hefboomwerkingen of

aanjaagmechanismes zoals:

Energizing: Het zichtbare resultaat van een small win geeft mensen een directe beloning en sterkt

hen in de overtuiging dat ze verschil kunnen maken. Wanneer het lukt om een kleine winst te

behalen inspireert dat om verdere stappen te zetten. Er ontstaat dan een zichzelf versterkend

proces van commitment, optimisme en vertrouwen in elkaar en in de resultaten. Deze positieve

energie zit in zowel de technische kant (hét is gelukt) als de sociale kant (het is óns gelukt).

Experimenteren: Iedere small win is een experiment waarin mensen hun expliciete en impliciete

aannames toetsen, zicht krijgen op weerstand en steun, en verrassende effecten ontdekken. Al

deze opbrengsten genereren meer inzicht in het weerbarstige vraagstuk en ideeën voor nieuwe

experimenten, ook bij onverwachte of negatieve resultaten.

Logic of attraction: winnaars (wins) hebben aantrekkingskracht. De zichtbare resultaten van een

kleine stap laten zien dat er potentie is en bieden een toegenomen zekerheid voor meer succes. Dit

trekt mensen en middelen aan en genereert bereidheid om regels of financieringsmodellen aan te

passen. Het vieren en het in de schijnwerpers zetten van positieve stappen versterkt dit effect.

Olievlekwerking: Dit mechanisme duidt op een groepsdynamisch principe waarbij mensen volgen

wat andere mensen doen. Een soort zwaan-kleef-aan-effect. Het sluit aan op het diffusiemodel van

innovaties met vroege en late aanpassers.

Verbinden: Dit mechanisme betekent dat een kleine verandering op een plaats in het systeem

consequenties kan hebben voor veranderingen op andere plekken. Vaak gaat het om verbindingen

tussen activiteiten op verschillende schaalniveaus, of met problemen in andere beleidsdomeinen.

Robuustheid: Als er op meer plekken gelijktijdig kleine stappen gezet worden kan dat leiden tot een

bredere beweging. Small wins hebben de eigenschap dat ze lange tijd onder de radar blijven en

daarmee redelijk ongevoelig zijn voor vroegtijdige beëindiging. Op het moment dat ze veel

maatschappelijke en/of politieke aandacht krijgen en dus ook meer weerstand zullen oproepen,

zijn ze vaak al zo talrijk dat het moeilijk wordt om het terug te draaien. De geest is op dat moment

uit de fles. Veel actoren hebben dan de voordelen van de small wins geïnternaliseerd waardoor ze

onderdeel zijn geworden van nieuwe routines en instituties: het nieuwe normaal. Meerdere kleine

stappen kunnen daardoor een steviger fundament bieden dan één grote oplossing.

Inzicht in deze mechanismen biedt de mogelijkheid om deze met gerichte interventies te activeren.

Tabel 4 geeft een overzicht van de aanjaagmechanismes en mogelijke interventies.

8

Aanjaagmechanisme Beschrijving Mogelijke

overheidsinterventies om dit

mechanisme te versnellen

Contraproductieve

overheidsinterventies die dit

mechanisme vertragen

Energizing Zichzelf-versterkend

proces van

commitment,

optimisme en

vertrouwen in elkaar en

in de resultaten

Aanmoedigen van

enthousiasme

Empowerment

Gebruiken/aftappen van

initiatief zonder

interactie

Downscalen

Pamperen

Experimenteren Ieder experiment

genereert nieuwe

inzichten en ideeën

voor vervolg

experimenten.

Experimenteren gaat

door, ook na

teleurstellingen.

Experimenteerruimte

creëren

Improviseren

Faciliteren

kennisuitwisseling

Verbinden met

onderzoekers en

onderzoeksgeld

Tolereren van

teleurstellingen en

onzekerheid

Stoppen bij

tegenvallende resultaten

Alleen maar financieren

van voorspelbare pilots

en experimenten

Gedetailleerde

subsidieregelingen

Willekeurige barrières

doorbreken

Logic of attraction Zichtbaar succes en

commitment van

invloedrijke actoren

genereert middelen

(geld, mensen, grond).

Initiatief publiekelijk

waarderen en

uitdragen, ook buiten

de insiders community

Vertrouwen geven in

daden zodat andere

actoren volgen

Te vroeg blootstellen aan

publieke aandacht (small

wins moeten rijpen)

Verwachtingen/hoop

creëren die niet zijn waar

te maken

Olievlekwerking Mensen volgen wat

andere mensen doen

In de etalage zetten van

gerealiseerde

successen

Storytelling

Netwerken of

‘communities of

practices’ creëren

Diskwalificeren van

achterlopers

Teveel van bovenaf

beheersen

Verbinden Verbindingen leggen

tussen activiteiten op

andere schaalniveaus of

in andere

beleidsdomeinen

Organiseren van, en

toegang bieden tot

nieuwe netwerken

Deuren openen

Beleidsintegratie

Bureaupolitiek

Zelf niet over de grenzen

kijken

Robuustheid Massa creëren zodat

een proces

onomkeerbaar wordt.

Internaliseren in

opvattingen, structuren

en gedrag

Opnemen in regulier

beleid en reguliere

voorlichting en

wetgeving

Blijven framen als pilot of

experiment

Gebrek aan continuïteit

in ondersteunend beleid

Tabel 4: Karakteristieken van aanjaagmechanismes en voorbeelden van interventies die deze

mechanismes versnellen dan wel vertragen

9

Deze tabel van mogelijke interventies betekent niet dat overheidsactoren of andere betrokken partijen

alleen nog maar faciliterende instrumenten kunnen hanteren. Integendeel, ze kunnen in principe al

hun beleidsinstrumenten, relaties of kennis aanwenden mits het op een manier gebeurt die de

versnellingsmechanismes verder aanjagen. Een verbod, een subsidie of een uitdagend programma kan

het juiste zetje betekenen. Het is wel belangrijk om de interventie zo goed mogelijk af te stemmen op

het mechanisme. Dit betekent bijvoorbeeld dat een interventie zoals circulair inkopen andere

accenten heeft, al naar gelang deze gericht is op de logic of attraction, op verbinden of op robuustheid.

2. VERDIEPENDE ANALYSE CASES CIRCULAIRE ECONOMIE

Transitie opgave en provocatieve ambitie Met het Rijksbrede programma ‘Nederland Circulair in 2050’ heeft het kabinet in september 2016 de

inzet van de Rijksoverheid gepresenteerd. De ambitie is Nederland 100% circulair in 2050 en 50%

circulair in 2030. Er zijn vier strategische doelstellingen geformuleerd: 1) Grondstoffen in bestaande

ketens worden hoogwaardig benut; 2) Waar nieuwe grondstoffen nodig zijn, worden fossiele, kritieke

en niet duurzaam geproduceerde grondstoffen vervangen door duurzaam geproduceerde,

hernieuwbare en algemeen beschikbare grondstoffen; 3) Het ontwikkelen van nieuwe

productiemethodes, het ontwerpen van nieuwe producten en het anders inrichten van gebieden; 4)

het bevorderen van nieuwe manieren van consumeren. Dit vereist fundamentele veranderingen van

mensen, technologieën en instituties en is daarmee aan te duiden als een transitie. De circulaire

ambitie vertoont veel kenmerken van een provocatieve ambitie (zie tabel 5).

Karakteristiek Indicator Voorbeelden

Representeert een gewenste toekomst

Positieve en heldere framing. Is betekenisvol. Verbinding met een ‘hoger’ doel. Mensen willen dat het mogelijk is.

Het concept circulaire economie heeft voor veel mensen een positieve connotatie. Het klinkt beter dan verhalen die benadrukken dat het minder moet of dat er conflicten zijn tussen milieu en economie.

Geeft richting zonder innovatie te hinderen

Ambiguïteit. Inspireert een variatie aan acties en mensen.

Circulaire economie is een ambigu concept of ‘consensus frame’, dat refereert aan vele elementen zoals beweging, intelligenter omgaan met grondstoffen, delen, duurzaamheid en economische verdienmodellen. De ladder van circulariteit geeft enige richting.

Daagt de status quo uit Bevordert reflectie op huidige waarden, overtuigingen en routines. Organiseert schuring en ongemak.

Iedereen ervaart dat de huidige economie nog verre van circulair is en schuurt met bestaande instituties, variërend van verdienmodellen tot concepten als eigendom.

Gefundeerd Voorzien van voorbeelden die het beste laten zien van huidige praktijken.

Vanaf de eerste brief naar de Tweede Kamer, worden continue circulaire voorbeelden opgevoerd.

Tabel 5: de ambitie circulaire economie

10

Drie cases Ioniqa is een private onderneming (scale-up) die is opgericht in 2009 als spin-off van de TU Eindhoven

en het Dutch Polymer Institute in Eindhoven. Het is een hightech chemisch bedrijf dat in 2011 een

rendabel recyclingproces heeft ontwikkeld gebaseerd op gepatenteerde ‘Magnetic Smart Materials &

Separation Processes’. Kern daarvan is een magnetisch proces waarmee op een betaalbare manier de

kleur uit PET-deeltjes gehaald kan worden. Daar wordt dan poeder van gemaakt (een monomeer) wat

een hoogwaardige grondstof is. Het ontwikkelde recyclingproces wordt gezien als een game changer,

doordat het geproduceerde PET een kleurloze grondstof is die in prijs en kwaliteit concurreert met de

(traditionele) fossiele grondstof. Dit betekent een sprong van recyclen naar up-cyclen. Ioniqa’s proces

kan PET flessen, textiel en tapijten oneindig recyclen zonder kwaliteitsverlies. Het ontwikkelde proces

levert een belangrijke bijdrage aan de circulaire economie door de hoeveelheid plastic afval te

verminderen, en de afhankelijkheid van fossiele grondstoffen te doen afnemen. De uiteindelijke

ambitie is het sluiten van de plastic cyclus. Na een succesvolle demo installatie in de Europoort, werkt

het bedrijf momenteel aan de opening van een grote installatie in Geleen, die in 2019 opent.

La Poubelle is een leer-werkbedrijf met als belangrijkste doelstelling zinvol werk voor mensen met

veelal een complexe sociale problematiek. De kringloopwinkel en werkplaats zijn daarbij een middel

om dit doel te bereiken. In totaal werken bij La Poubelle Tilburg, Goirle en Rijen 470 mensen, met een

grote doorloop. La Poubelle staat vooral aan de start van een re-integratietraject van mensen die uit

de bijstand, gevangenis of een ggz-instelling komen, en is er om de eerste stappen te zetten op weg

naar de arbeidsmarkt. De begeleiding van deze werknemers is een kostbare zaak, die niet enkel met

verkoop in de winkel kan worden bekostigd. Er is ook aanvullende financiering nodig in de vorm van

fondsen en subsidies. De maatschappelijke functie is de belangrijkste reden dat de gemeente Tilburg,

die al sinds de jaren ‘70 betrokken is, subsidie geeft.

Repair Cafés zijn gratis toegankelijke bijeenkomsten die draaien om (samen) repareren. Op de locatie

waar het Repair Café wordt gehouden, is gereedschap en materiaal aanwezig om alle mogelijke

reparaties uit te voeren op kleding, meubels, elektrische apparaten, fietsen, speelgoed, etc. Ook zijn

deskundige vrijwilligers aanwezig met reparatiekennis en vaardigheden op allerlei terreinen.

Bezoekers nemen van thuis kapotte spullen mee. In het Repair Café gaan ze samen met de deskundigen

aan de slag. Zo valt er altijd wel wat te leren. Wie niets heeft om te repareren, neemt een kop koffie

of thee of gaat helpen bij een reparatie van iemand anders. Je kunt ook altijd inspiratie opdoen aan de

leestafel, waar boeken over repareren en klussen ter inzage liggen. De Repair Cafe’s hebben een

sociale en een circulaire ambitie: ze willen kennis over mogelijke reparaties verspreiden en ze hebben

een ontmoetingsfunctie. Repair Café is georganiseerd als een netwerkorganisatie met een landelijke

stichting die steun biedt aan lokale organisatoren. Bij de landelijke stichting werken nu twee mensen.

Er is een vijftalige website, een webshop, en een startpakket voor 49Euro. Inmiddels zijn er 1650 RC’s

in 35 landen die gemiddeld 1 keer per maand bij elkaar komen.

Zijn de cases echt voorbeelden van small wins? Alle drie de cases zijn gestart als goede voorbeelden van een small win (zie tabel 6). La Poubelle is te

zien als een small win voor zowel sociale werkvoorziening als de circulaire economie. Methodische

kanttekening is dat deze cases wel zijn begonnen als small win, maar inmiddels allemaal zijn verspreid,

11

verbreed en verdiept. Het is makkelijker om small wins in retrospectief te identificeren, dan op het

moment dat ze zich voordoen.

Ioniqa La Poubelle Repair café

Kleine stap... Technologie voor de

recycling van gekleurde

PET flessen.

Werkgelegenheids-

project gekoppeld aan

kringloopwinkel.

Zelf repareren van

spullen om de

levensduur te verlengen.

...op weg naar circulaire

economie

Upcycling van plastic

afval (er weer een

hoogwaardige grondstof

van maken).

Uiteindelijke sluiting van

de plastic cyclus.

Businessmodel is

afgestemd op de

circulaire economie,

omdat daar momenteel

veel aandacht voor is.

Van weggooien en

recyclen, naar herstellen

en hergebruiken.

Tastbare resultaten

voor direct betrokkenen

Patent op technologie

(het kan) en eerste

demonstratie installatie.

Arbeidsplaatsen voor

mensen met een

ingewikkelde sociale

problematiek.

Ingebrachte en

verkochte goederen.

Eerste Repair Café, met

concrete reparaties en

gezelligheid, succesvolle

startpakketten voor

opschaling.

Diepgaande verandering Ook plastic met

kleurstoffen is te

recyclen.

Alle plastic kan

gerecycled worden.

Plastic is geen afval maar

hoogwaardige grondstof

(geen olie meer nodig).

Begeleiding sociaal

zwakke mensen moet en

is een vak op zich.

Kringloopgedachte

tussen de oren van

burgers en partijen in de

afvalketen.

Besef dat veel spullen

gewoon te repareren

zijn. Herwaardering van

“handige Harry’s”.

Overkomen

bijbehorende wrijving

en het slechten van

barrières

In eerste instantie

kennis, daarna financiën,

regels, en de

samenwerking met

afnemende partijen van

de grondstof.

In eerste instantie

(onstabiele)

subsidieregelingen,

daarna regels en

voldoende 2de hands

spullen en voldoende

mensen.

In eerste instantie

subsidie om het op te

zetten, en daarna om de

netwerkorganisatie te

handhaven

Verbinding inhoudelijke

en sociale verandering

Ontwikkeling

technologie en

businessmodel hand in

hand.

Verbinding van sociale

werkvoorziening met

circulaire economie.

Verbinding Repair Café

met sociale functie en

ontmoetingsplek in wijk.

Plek met energie om

verder te

experimenteren en te

leren

Initiatiefnemer/CEO en

netwerk daaromheen

hebben vele nieuwe

ideeën. Eigen laboratoria

om chemische processen

verder te ontwikkelen.

Lange geschiedenis van

met kleine stapjes en

optimisme aan de missie

werken.

Veel energie na eerste

successen, om ook over

de grenzen te kijken.

Tabel 6: De criteria van small wins toegepast op de cases uit de circulaire economie

12

Hoe is met barrières omgegaan en welke lessen zijn daaruit te trekken? Alle cases hebben veel barrières ontmoet. De barrières bij de eerste small wins hebben ze allemaal

overwonnen door een combinatie van missie, energie, doorzettingsvermogen en gunfactor. Steun

vanuit een bepaalde persoon of organisatie binnen de overheid bleek daarbij ook belangrijk, niet alleen

voor een startsubsidie maar ook voor inhoudelijk sparren en aanmoedigen. Interessant is dat, zoals

het voorbeeld van la Poubelle laat zien, de belangstelling voor circulaire economie ook kan helpen om

barrières van initiatieven die gericht zijn op andere maatschappelijke vraagstukken te doorbreken.

Opvallend is dat na de eerste small win de barrières eerder groter dan kleiner worden. Dit zijn

belangrijke redenen daarvoor:

- Financieringsbehoefte verandert van subsidie naar investeringskapitaal, of van tijdelijke

projectsubsidie naar meerjarige subsidie.

- Spanningen met bestaande regelgeving worden veel dominanter en veelzijdiger. Initiatieven passen

meestal niet in de hokjes van bestaande wetgeving. Hoe groter een initiatief hoe lastiger om

bijvoorbeeld een locatie te vinden en hoe meer verschillende regels blijken te gelden. Ook lopen

initiatieven op gegeven moment tegen ‘harde’ grenzen aan. Zo hebben La Poubelle en Repair Café

te maken met producten die door hun ontwerp moeilijk te repareren, en dus her te gebruiken zijn.

- Naarmate initiatieven groter worden moeten meer mensen buiten de eigen vertrouwde gremia

worden overtuigd en lopen initiatiefnemers tegen meer beperkende overtuigingen aan.

- Om de businessmodellen sluitend te krijgen zijn voldoende middelen nodig in termen van

bijvoorbeeld financiën, arbeidskrachten, vrijwilligers en grondstoffen (plastic, bruikbare of te

repareren spullen). Soms beperkt goedbedoelde regelgeving deze aanvoer of is er concurrentie met

andere initiatieven.

- Als iets groter wordt zijn er ook andere organisatievormen nodig, niet alleen om de grotere schaal

en nieuwe samenwerkingen te accommoderen, maar ook omdat partners van het eerste uur

kunnen afvallen (jobrotation, nieuwe contactpersoon bij de overheid omdat initiatief in een andere

categorie valt) of andere eisen gaan stellen (commerciële tarieven bijvoorbeeld). Deze nieuwe

organisatiestructuur moet voldoende aantrekkelijk blijven voor de missie en drives van de ‘first

adapters”.

Weke concrete aanjaagmechanismes dragen bij aan het verspreiden, verbreden

en verdiepen van small wins?

Allereerst is bekeken in hoeverre er binnen de drie cases sprake is van verspreiden (het klassieke

opschalen of uitrollen van een initiatief op andere locaties), verbreden (het basisidee toepassen in

andere producten, gebieden, probleem domeinen en andere ketenpartijen erbij betrekken), of

verdiepen (nog radicaler, nog een stapje hoger op de circulariteitsladder). Tabel 6 geeft het overzicht.

Terwijl de drie cases ver zijn met verspreiden en ook wel met verbreden, bevindt verdiepen zich nog

vooral in de ambitiefase.

13

Verspreiden Verbreden Verdiepen

Ioniqa Opschaling huidige

technologie gefocust op PET

verpakkings-materiaal. Na

de demo-installatie opent

de eerste grote installatie in

2019. Via licenties verder

verspreiden.

Van PET flessen verbreden

naar ander

verpakkingsmateriaal zoals

bijvoorbeeld polyester uit

textiel en tapijten.

Nog hoogwaardigere

toepassingen in de

voedselsector en

biomedische sector.

Uiteindelijk richting

afvalrotondes en plastic

hubs, bijvoorbeeld met

het Havenbedrijf.

La Poubelle Naast Tilburg ook winkels in

Goirle en Rijen geopend.

Meer arbeidsplaatsen.

Verbinden sociale werkplaats

missie met circulair business

model. Samenwerken met

ROC, een textielverwerker,

afvalbedrijf, milieustraat,

Repair Cafés etc. In de

toekomst meer producten

(ingewikkelde elektronica)

repareren in de winkel.

Hippe pop-up winkel in

binnenstad.

Uiteindelijke moet

kringloop gedachte het

nieuwe normaal zijn. Van

‘afval’ zoals oude planken

worden nieuwe meubels

gemaakt.

Repair Café Razendsnelle verspreiding

Repair Cafés in binnen- en

buitenland.

Belangrijke sociale functie

door verbinding met

buurthuizen. Relatie met

onderwijs, zoals

starterspakketten voor lagere

scholen. Verbinding met

kringloopwinkels.

Uiteindelijk informatie

over de repareerbaarheid

van producten

terugbrengen in de

productieketen, zodat dit

wordt meegenomen in het

productontwerp.

Tabel 7: Verspreiden, verbreden en verdiepen in de drie onderzochte cases

In alle cases hebben de aanjaagmechanismes een rol gespeeld. Voor deze analyse hebben we vooral

gekeken naar de rol van overheidsinterventies. Tabel 7 geeft een overzicht van de

aanjaagmechanismen uit de casus.

Aanjaagmechanisme

Bevorderende (overheids)

interventies

Beperkende (overheids) interventies

Energizing Sparring partner zijn, meedenken,

waarderen.

Respect voor de relatie tussen het

kleine initiatief en het bevlogen

lange-termijn verhaal.

Jobrotatie.

Teveel uitgaan van formele

beleidsdoelen.

Teveel op een lange-termijndoel

afrekenen.

Eigenaarschap overnemen.

Experimenteren Participeren in gezamenlijke

experimenten.

Stimuleren om nieuwe stappen te

zetten.

Faciliteren kennisuitwisseling.

Commerciële tarieven voor gebruik

van laboratoria.

Alleen maar financieren van

voorspelbare pilots en experimenten,

zodat verrassingen lastig worden uit

14

Ondersteunen van experimenten

voor de werving van financiële

middelen.

angst om af en toe een doodlopende

weg in te slaan.

Teveel focus op nieuwe experimenten

ten koste van het doorontwikkelen van

wat er al is.

Europese voorwaarden voor

subsidieregels.

Logic of attraction Initiatief publiekelijk waarderen.

Prijsvraag en daarmee positieve

aandacht creëren.

Subsidies voor testen, pilots en

demo’s zodat initiatiefnemers aan

andere investeerders kunnen tonen

dat ze iets goeds in handen hebben.

Vertrouwen geven (bijvoorbeeld door

subsidies) zodat andere partners ook

instappen.

Initiatieven alleen noemen als

smaakmaker voor eigen beleid zonder

dat initiatiefnemers daar iets van

merken of terugzien.

Olievlekwerking Uitdragen initiatief.

Faciliteren websites en open

benchmark.

Teveel van bovenaf proberen te

beheersen.

Laten voortbestaan van beperkende

wetgeving.

(Onbewust) creëren van

contraproductieve concurrentie met

andere initiatieven.

Verbinden Verbindingen mogelijk maken met

andere beleid (bijv. klimaat).

Insteken van nieuwe thematiek bij

lokale netwerken van ondernemers,

maatschappelijk middenveld en

overheden rondom bestaande

vraagstukken.

Hokjesdenken resulterend in

gelabeld geld en niet passende regels

voor multifunctionele initiatieven.

Van bovenaf opleggen van

samenwerkingen.

Robuustheid Langdurige betrokkenheid bij

initiatief in goede en slechte tijden.

Lokale betrokkenheid bevordert

roots in lokale gemeenschap.

Gebrek aan continuïteit in

ondersteuning (subsidies).

Er teveel vanuit gaan dat bekende

initiatieven zichzelf kunnen bedruipen.

Tabel 8: Rol (overheids) interventies bij de verschillende aanjaagmechanismes in de drie cases transitie

circulaire economie

3. QUICK SCAN ANALYSE CASES KLIMAATADAPTATIE

Transitieopgave en provocatieve ambitie Een andere belangrijke transitieopgave van het ministerie betreft de klimaatadaptatie. Door

klimaatverandering neemt de kans op wateroverlast, hitte, droogte en overstromingen toe, met

consequenties voor onze economie, landbouw, natuur, gezondheid en veiligheid. De ambitie van het

ministerie is het klimaatbestendig en water-robuust inrichten een vanzelfsprekendheid te laten zijn

15

bij ruimtelijke (her)ontwikkelingen op alle schaalniveaus. De Deltabeslissing Ruimtelijke Adaptatie legt

twee doelen vast: klimaatbestendig ontwikkelen, bouwen en beheren in 2020, en klimaatbestendig

zijn in 2050. Dat vergt een omslag in denken en doen. De ambitie heeft veel kernmerken van een

provocatieve ambitie (zie tabel 9). Zoals bij de casebeschrijvingen zal blijken stelt ieder project weer

zijn eigen ambities.

Karakteristiek Indicator Voorbeelden

Representeert een

gewenste toekomst

Positieve en heldere framing. Is

betekenisvol. Verbinding met een

‘hoger’ doel. Mensen willen dat

het mogelijk is

De manieren waarop Nederland zich kan en

moet aanpassen aan klimaatverandering

worden steeds helderder, al wordt urgentie

ook vaak ontleend aan doemscenario’s.

Geeft richting zonder

innovatie te hinderen

Ambiguïteit. Inspireert een variatie

aan acties en mensen.

Er bestaat niet slechts één oplossing om de

publieke ruimte klimaatbestendig te maken.

Lokale actoren krijgen veelal de ruimte om

zelf invulling te geven aan

klimaatbestendigheid.

Daagt de status quo

uit

Bevordert reflectie op huidige

waarden, overtuigingen en

routines. Organiseert schuring en

ongemak.

Er wordt meer verbinding gezocht met

verschillende ruimtelijke vraagstukken. In

kosten-baten analyses van projecten

worden niet enkel economische factoren

meegenomen, maar ook ‘zachtere’ criteria

zoals beleving, sociale cohesie,

biodiversiteit en klimaat.

Gefundeerd Voorzien van voorbeelden die het

beste laten zien van huidige

praktijken

Adaptatiestrategieën zijn gebaseerd op

eerste pilots die laten dien dat

implementatie van een nieuwe visie

mogelijk is.

Tabel 9: de ambitie klimaatadaptatie

Drie cases Living Lab Zelfredzaam Eiland van Dordrecht is gestart in 2007. Het uitgangspunt hierbij was dat

tijdens een extreme situatie (storm op zee en hoge rivierafvoer) de bewoners van Dordrecht het eiland

niet af kunnen. Zelfredzaamheid betekent dan: Hoe kunnen de bewoners een bepaalde periode

overleven op het Eiland van Dordrecht en welke handelingsperspectieven zijn er? Het beoogt ook een

uitwerking te zijn van het concept ‘meerlaagse veiligheid’, waarbij het gaat om drie elementen:

bescherming door dijken, bij de ruimtelijke ontwikkeling rekening houden met waterhuishouding, en

beperking van negatieve effecten door bijvoorbeeld goede voorlichting en evacuatie. Het idee is dat

De Staart, een klein eilandje dat los staat van het grote eiland, een groot schuilgebied wordt waar veel

mensen hun toevlucht kunnen zoeken voor een periode van 48 uur. Er staat een energiecentrale,

drinkwaterbedrijf, rioolzuivering en afvaloven die in een overstromingssituatie kunnen blijven

functioneren. Sinds 2005 werkt een vaste groep onder leiding van de gemeente Dordrecht hieraan. In

mei 2017 is een Living Lab Ruimtelijke Adaptatie opgericht die als doel heeft om meerdere pilots op

een geïntegreerde manier uit te werken. Het Living Lab is een samenwerking van veel lokale partijen

en richt zich op groenblauwe maatregelen middels een combinatie van onderzoek, innovatie en

praktijk. Ondersteuning wordt ontvangen van het Stimuleringsprogramma Ruimtelijke Adaptatie.

16

Waterplein Rotterdam. Bij hevige regenbuien is in diverse wijken in Rotterdam sprake van

wateroverlast op straat, in achtertuinen en in kelders. Met het aantal extreme buien dat toeneemt, is

extra waterbergingscapaciteit nodig. Sinds de Architectuur Biënnale van eind jaren ’90 wordt er over

waterpleinen gesproken. In 2005 ontwikkelt bureau de Urbanisten het concept van waterpleinen

nader uit voor Rotterdam. Allereerst is getracht dit op het Bloemhofplein te realiseren. Technisch zat

het perfect in elkaar. Desondanks leverde het veel weerstand op in de wijk met een overwegend Turkse

gemeenschap, waarvan een groot deel niet kon zwemmen en er meer urgente vraagstukken waren.

Hier is van geleerd en vervolgens is via een participatieve benadering met ondernemers, bewoners,

activisten en institutionele partners in 2013 een waterplein gerealiseerd op het Benthemplein. Het

project heeft niet alleen de waterbuffercapaciteit van de wijk vergroot maar ook de sociale cohesie

versterkt, door een aantrekkelijke publieke ruimte te creëren waar mensen graag verblijven. Het

waterplein bracht de ambities uit de Rotterdamse klimaatadaptatiestrategie in de praktijk, wat

vervolgens een serie van gerelateerde projecten in gang zette die een veel groter gebied bestrijken. In

de nabijgelegen wijk het Zomerhofkwartier (‘ZoHo’) is bijvoorbeeld op initiatief bij lokale partijen en

burgers een pilot gestart om ‘geen druppel regenwater’ via het riool af te voeren.

Bufferboeren. In het project Bufferboeren werken agrarische ondernemers uit de omgeving van

Loosbroek samen met een breed consortium van organisaties aan maatregelen voor droogtegevoelige

zandgronden. De consortiumpartners zijn Brabant Water, ZLTO, Waterschap Aa en Maas,

Productschap Zuivel, Landbouw Innovatie Noord-Brabant, STOWA, Provincie Noord-Brabant,

Rabobank en Louis Bolk Instituut.. Het consortium (of alleen de boeren?) leert over het bodemsysteem

en ontwikkelen en testen praktische maatregelen om bodem en waterhuishouding te optimaliseren

en op deze manier verdrogingseffecten zoveel mogelijk te reduceren. Het gaat zowel om hydrologische

maatregelen (stuwtjes, peilgestuurde drainage) als landbouwkundige (meer organische stof, minder

grondbewerking, bevorderen diepere beworteling, gewassenkeuze). Directe aanleiding was dat

Brabant Water de drinkwaterwinning in het gebied gaat verhogen waarmee de kans op droogteschade

voor de betrokken boeren toeneemt. Om conflicten te voorkomen is met ZLTO afgesproken om

gezamenlijk te investeren in maatregelen aan de voorkant. De maatregelen die worden genomen zijn

ook belangrijk gezien de toegenomen kans op droogte door klimaatverandering. Voor de deelnemende

boeren geldt dat als ze meedoen met een investering, ze de helft kunnen terugkrijgen. Vanaf 2010 is

een integraal pakket van maatregelen opgesteld die in de periode 2011-2014 in de praktijk zijn getest

op droogtegevoelige gronden. Het tweede Bufferboeren Veghel project loopt sinds juli 2017. Het

project wordt gesubsidieerd door het Deltaplan Hoge Zandgronden. Terwijl de locatie Loosbroek meer

een onderzoekstechnisch uitgangspunt had, is Veghel meer gericht op het vertalen van de resultaten

naar de praktijk.

Zijn de cases echt voorbeelden van small wins? De casus van het waterplein is het beste voorbeeld van een small win. De bufferboeren casus toont

ook wel concrete uitkomsten, maar het zijn nog vooral demonstratieprojecten. Het zelfvoorzienend

eiland is nog steeds een papieren ambitie, maar komt wel steeds dichter bij realisatie. Onderstaande

tabel geeft een overzicht.

17

Zelfredzaam Eiland van

Dordrecht

Waterplein Rotterdam Bufferboeren

Kleine stap... Plan voor evacuatie van

bewoners en het

veiligstellen van kritische

infrastructuur

Waterplein als extra

waterbergingslocatie die

tevens de sociale

cohesie bevordert

Leren over maatregelen

om water beter vast te

houden

...op weg naar

klimaatbestendig

Nederland

Op weg naar

operationaliseren van

meerlaagse veiligheid in

de Hollandse Delta

Draagt bij aan een

klimaatbestendige en

leefbare stad

Als boeren dingen net

wat anders aanpakken

dan betekent dat minder

druk op het

grondwatersysteem

Tastbare resultaten

voor direct betrokkenen

Vooral veel ideeën,

ontwerpen en

samenwerking tussen

partijen, maar nog niets

uitgevoerd

In 2013 is het eerste

waterplein gerealiseerd,

waarna meerdere

groenblauwe

maatregelen volgden

Een variatie aan

maatregelen is

ontwikkeld,

gedemonstreerd en

gemonitord

Diepgaande verandering Voorbij bescherming

met steeds hogere

dijken. Focus op plan B

(naast dijken ook meer

groenblauwe

maatregelen en

bewustwording )

Dure ruimte niet zomaar

dichtregelen. Niet alleen

ondergronds, maar ook

voor burgers zichtbare

waterberging regelen

Stoppen met water zo

snel mogelijk afvoeren,

maar juist vasthouden.

Het goed samen laten

gaan van waterwinning

en landbouw

Overkomen

bijbehorende wrijving

en het slechten van

barrières

Kennis, procesgeld en

bestuurlijke verant-

woordelijkheden, later

(nog steeds) meekrijgen

van bewoners/bedrijven

en grote investeringen

(via MIRT). Financiële

crisis heeft uitvoering

vertraagd

Weerstand vanuit de

wijk tegen het

waterplein concept door

een gebrek aan

betrokkenheid en

inspraak.

Boeren en

drinkwaterbedrijven

staan soms recht

tegenover elkaar.

Eerst zien dan geloven

Verbinding inhoudelijke

en sociale verandering

Uitdrukkelijke bedoeling

om technische

oplossingen te koppelen

aan

handelingsperspectief

voor bedrijven en

burgers. Aandacht voor

sociale cohesie

Waterplein zit technisch

goed in elkaar en

versterkt ook de sociale

cohesie en kwaliteit van

de openbare ruimte.

Verbinding van

waterberging met

andere wijkvraagstukken

Nieuwe technische

beheersmaatregelen

ontwikkelen in nieuwe

samenwerkingen tussen

partijen.

Plek met energie om

verder te

experimenteren en te

leren

Hechte coalitie

(grotendeels dezelfde als

in het begin) die wil

doorgaan. Er komen

meer partners en pilots

bij. Learning & Action

Alliance

Bbureau, bewoners en

gemeente willen samen

verder experimenteren

en leren. Succes met de

integratie van klimaat-

adaptieve maatregelen

roept enthousiasme op

bij andere actoren

Bewuste strategie om

eerst de diepte in te

gaan en het verder klein

en ‘familiair’ te houden

Tabel 10: De criteria van small wins toegepast op de cases uit de klimaatadaptatie

18

Hoe is met barrières omgegaan en welke lessen zijn daaruit te trekken? Alle voorbeelden hebben barrières ontmoet die deels zijn doorbroken en overwonnen. Alle cases

betreffen projecten waarbij uiteindelijk iets fysieks moet worden gerealiseerd. Oftewel, de schop moet

in de grond. Naarmate de daarmee gemoeide investeringen groter zijn, zullen ook de barrières groeien

en duurt het langer om een resultaat te laten zien. Grote investeringen kennen niet alleen financiële

barrières maar ook complexe procedures en formele afwegingskaders. Echter, het ontwikkelen van

concrete plannen vergt al het overwinnen van vele barrières zoals gebrek aan capaciteit en

competenties, het samengaan van voorheen strikte verantwoordelijkheidsverdeling, reorganisaties,

bezuinigingen of weerstand bij andere partijen en burgers. Omdat het om ruimtelijke adaptatie gaat

vinden de meeste pilots plaats in de ruimte. Barrières worden groter wanneer de grond in bezit is van

private partijen. Naast eenmalige investeringen worden beheerskosten ook regelmatig opgevoerd als

barrière. Interessant is dat barrières zijn overwonnen door het woord klimaat of klimaatadaptatie wat

meer op de achtergrond te zetten en aan te sluiten bij wat partijen zelf belangrijk vinden, zoals het

verbeteren van de leefbaarheid en sociale cohesie, en het milieu, waar groenblauwe maatregelen zeer

geschikt voor zijn.

Weke concrete aanjaagmechanismes dragen bij aan het verspreiden, verbreden

en verdiepen van small wins? Allereerst is bekeken in hoeverre er binnen de drie cases sprake is van verspreiden, verbreden of

verdiepen. Onderstaande tabel 11 geeft het overzicht. Terwijl de drie cases ver zijn met verspreiden

en ook wel met verbreden, bevindt verdiepen zich nog vooral in de ambitiefase.

Verspreiden Verbreden Verdiepen

Zelfredzaam

Eiland van

Dordrecht

Het begon met een pilot, nu

lopen meerdere pilots.

Andere gemeentes werken

ook aan een

evacuatiestrategie

Blauwe maatregelen

(waterveiligheid) verbonden

met groene maatregelen

Wijken en burgers gaan

meer zelf doen en

organiseren

Waterplein

Rotterdam

Meer waterpleinen in

Rotterdam (eind 2018

waren er 9 in totaal) en

elders in Nederland

Vele andere initiatieven

waarin (groenblauwe)

klimaatadaptatie maatregelen

worden gecombineerd met

het verbeteren van de

leefomgeving en het

aanpakken van sociale

problematiek

Klimaatadaptatie als

randvoorwaarde

integreren in nieuwe

projecten en tenders voor

wijkherontwikkeling.

Nieuwe uitdagende

ambities zoals geen

druppel regenwater via

het riool

Bufferboeren Betrekken van meer boeren

en het uitbreiden van de

plaatsen waar fases van het

project hebben gedraaid

De maatregelen worden ook

ingezet in Deltaplan Hoge

Zandgronden en leiden tot

een strategie om verdroging

op Nederlandse

landbouwgrond tegen te gaan

Veranderen van het

landbouwsysteem. Veel

van de maatregelen zijn

vertaalbaar naar andere

landbouwgewassen

Tabel 11: Verspreiden, verbreden en verdiepen in de drie onderzochte cases klimaatadaptatie

19

In alle cases hebben de theoretische aanjaagmechanismes een rol gespeeld. Voor deze analyse hebben

we vooral gekeken naar de rol van overheidsinterventies. Onderstaande tabel 12 geeft een overzicht.

Aanjaagmechanisme Bevorderende (overheids)

interventies

Beperkende (overheids) interventies

Energizing Vertrouwen geven.

Laten zien dat het kan.

Burgers een beetje laten betalen, en

beheers verantwoordelijkheid geven.

Stoppen met pilots wanneer het niets

oplevert of te duur is.

Experimenteren Living Labs oprichten en

ondersteunen.

Onderzoeksprogramma’s zoals Leven

met Water, Interreg, Life.

Doorgaan na tegenvaller door een

andere locatie te zoeken.

Buiten de lijntjes willen kleuren en

het lijntje even omleggen.

Tender uitschrijven voor

marktpartijen, met een reeks aan

klimaat-gerelateerde vereisten, om

creativiteit te stimuleren.

In plaats van te vertellen ‘hoe het

moet’, partijen zelf laten leren,

dingen ervaren en uitproberen.

Eenzijdige expertises.

Begrenzen capaciteit organisaties voor

dit soort projecten.

Strakke subsidieregels waarop wordt

geanticipeerd.

Teveel tijd besteden aan het

ontvangen van delegaties en het

verzorgen van lezingen.

Risicovolle experimenten die geld

kosten werken niet voor agrariërs

Logic of attraction Aandacht in het Deltaprogramma,

Stimuleringsprogramma Ruimtelijke

Adaptatie van het Deltaprogramma.

Subsidie Deltaplan Hoge

Zandgronden.

Gerealiseerde voorbeelden gebruiken

voor tenders waarbij

klimaatadaptatie belangrijk is, om te

laten zien dat het kan.

Met uitdagende tenders ook de niet

‘usual suspects’ aantrekken

Wel veel aandacht maar niet veel extra

geld.

Verminderen van het aantal

onderzoeks- en

samenwerkingsfondsen.

Olievlekwerking Koplopers benoemen. Begrijpelijk en

zichtbaar maken voor burgers en

bedrijven.

Kleine successen in de etalage zetten.

Verspreiden van kennis.

Certificeren van bepaalde producten.

Symposium organiseren.

Aandacht voor alleen grote

icoonprojecten

Verbinden City deals waarbij partijen met elkaar

in contact komen.

Verbinden met energietransitie.

Meekoppelen met investeringen op

andere terreinen.

Focus op kerntaken. Sectoraal

opgestelde targets en uitgangspunten.

Geld gekoppeld aan waterveiligheid.

Kosten-efficiëntie als doorslaggevend

criterium.

20

Citizen science om betrokkenheid te

stimuleren.

Framing aanpassen: meer richten op

de drives van te betrekken

organisaties

Organisatiecultuur waarin sociale en

fysieke opgave ontkoppeld zijn.

Teveel framen als klimaatadaptatie

Robuustheid Integreren in omgevingsvisie, MIRT

etc.

Verplichten evacuatie-strategie.

Continuïteit

Bezuinigen

Tabel 12: Rol (overheids) interventies bij de verschillende aanjaagmechanismes in de drie cases klimaat

adaptatie

4. TRANSITIEMANAGMENT DOOR MIDDEL VAN SMALL WINS DOOR HET

MINISTERIE VAN INFRASTRUCTUUR EN WATERSTAAT

De Adviesraad voor Wetenschap, Technologie en Innovatie (AWTI, 2019) stelt in haar werkprogramma

dat transities het resultaat zijn van een complex samenspel tussen vele actoren en factoren, die zich

moeilijk op een klassieke wijze laten beheersen of sturen. Ze nopen tot bescheidenheid als het gaat

om de rol van de overheid. Dat betekent niet dat de overheid achterover kan leunen. Integendeel, een

‘wijze’ regie is noodzakelijk. Wijs, omdat voor een transitie andere interventies en governance

structuren nodig zijn dan voor reguliere beleidsambities. Het small wins raamwerk biedt een palet aan

samenhangende interventies.

Om small wins door verspreiding, verdieping en verbreding dienstbaar te laten zijn aan

transitiemanagement zijn een aantal stappen essentieel:

Provocatieve ambities formuleren, volhouden en continue aanscherpen

Small wins herkennen, waarderen, uitlokken en initiëren

Aanjaagmechanismes begrijpen en activeren

Hieronder geven we deze stappen schematisch weer in een procesfiguur. Samen bieden ze een

handelingsperspectief voor transitiemanagement door middel van small wins.

21

Bij uitdagende transitieopgaves blijkt het vaak lastig om die bescheiden houding aan te nemen. Small

wins worden dan al snel afgedaan als rommelen in de marge (zie Termeer, 2018). Dit betekent dat het

small wins perceptief spanningen oproept met ambities om transities snel, diepgaand en systeem-

breed aan te pakken, een ambitie die in de literatuur wordt bestempeld als begrijpelijk maar

onrealistisch (Vermaak, 2013; Termeer e.a. 2017). Het toch vasthouden aan deze ambitie kan leiden

tot transitiestress (Mommaas, 2019), niet alleen bij burgers en bedrijven maar ook bij

beleidsambtenaren die verantwoordelijk zijn voor het maken en implementeren van plannen binnen

bepaalde deadlines. Het voorkomen van stress was voor Weick (1984) ook een belangrijke reden om

het concept van small wins te introduceren. Wanneer mensen overweldigd raken door de complexiteit

van een vraagstuk, kunnen ze minder vrij en precies denken en laten ze zich verleiden tot vaagheden

en abstracties. Ook vallen ze dan terug op planning en controle routines die niet passen bij het sturen

van een transitie. Interessant is dat in het project Bufferboeren Veghel bewust is gekozen om het eerst

klein te houden om meer diepgang en commitment te creëren.

Op het eerste gezicht lijkt een ‘small wins’ perspectief goed aan te sluiten bij het gedachtegoed van de

transitieprogramma’s als de circulaire economie en klimaatadaptatie. Intuïtief voelen mensen er wel

voor en genereert het energie. Echter, het blijkt makkelijker om small wins te identificeren en initiëren,

dan ze bewust te verspreiden, verbreden, en verdiepen. Uitdaging daarbij is om geen losse lijstjes te

maken van barrières en interventies, maar deze in onderlinge samenhang te begrijpen en ze al doende

te doorbreken. Door interventies te laten aansluiten bij versnellingsmechanismes die al gaande zijn,

kunnen ze meer effectief, flexibel en legitiem worden. De tabellen 8 en 12 bieden een overzicht van

interventies. Het laat ook zien dat hele uiteenlopende interventies, variërend van faciliteren en leren

tot subsidies en wetgeving mogelijk zijn. In termen van het NSOB raamwerk zijn alle

sturingsperspectieven mogelijks relevant: de presterende overheid, de samenwerkende overheid, de

rechtmatige overheid en de responsieve overheid (Van der Steen e.a. 2014). Bovendien geven de

geanalyseerde small wins ook inzicht in contraproductieve interventies. Hieruit blijkt dat overheden,

veelal onbewust, ook interventies organiseren die de transitie vertragen in plaats van versnellen. Het

toepassen van deze inzichten vergt wel maatwerk dat is gebaseerd op een goede analyse. Eerst dus

Realiseren van transitie-ambities

Verspreiden Verdiepen Verbreden

Aanjaagmechanismes begrijpen en activeren

Energizing Experimenteren Logic of attraction Olievlekwerking Verbinden Robuustheid

Small wins herkennen, waarderen en initiëren

Kleine stap richting systeemverandering

Tastbare resultaten voor betrokkenen

Diepgaande verandering

Wrijving geeft glansInhoudelijke en sociale dimensie

Plek met energie

Provocatieve ambities formuleren, volhouden en aanscherpen

Representeert gewenste toekomstGeeft richting en stimuleert

innovatieDaag status quo uit Gefundeerd

22

achterover leunen en goed kijken, en daarna pas interveniëren. Deze inzichten zijn goed te gebruiken

bij het Versnellingshuis Nederland Circulair.

Een transitie staat nooit op zichzelf. Het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat is betrokken bij

vele transities. Naast circulaire economie en klimaatadaptatie gaat het bijvoorbeeld ook over de

mobiliteitstransitie, de energietransitie, de eiwittransitie of de transitie richting kringlooplandbouw.

Soms heeft het ministerie hierin het voortouw en soms ligt dat bij andere departementen of andere

overheidslagen. Omdat transities uiteindelijk een systeemverandering beogen zullen ze zich nooit

houden aan de grenzen van organisaties, schalen en beleidsdomeinen. In de literatuur worden ‘silo’-

denken en bureaupolitiek als een belangrijke bedreiging voor transities genoemd (Stahel, 2016).

Binnen het small wins-raamwerk is het grensoverschrijdend denken en handelen cruciaal voor het

verbreden van small wins en het aanjagen van het mechanisme van verbinden. Ook is het mogelijk om

binnen andere beleidsvelden initiatieven te ontdekken die een doorbraak kunnen betekenen voor

knelpunten op weg naar een circulaire economie, zoals bijvoorbeeld publieke en/of private

certificering, negotiated law-making, of collectieven voor gezamenlijk natuurbeheer. Dit vergt wel

sturing en leiderschap dat over de grenzen van het eigen beleidsdomein heen kijkt.

Dat brengt ons op de governance van transities. Omdat transities inherent schuren met bestaande

beleidsprogramma’s, overtuigingen en routines wordt vaak een bypass-organisatie in het leven

geroepen. Dit helpt om het eigenaarschap te vergroten naar een bredere groep van betrokken.

Belangrijk is om daarbij de ‘coalition of the willing’ uit te breiden en ook ‘unusual suspects’ te binden

die buiten het in-crowd wereldje vallen. Ook is het goed om essentiële spelers te identificeren, die als

ze niet worden betrokken, de voortgang kunnen afremmen en de visie kunnen ‘opblazen’. Een

jaarlijkse toogdag, webinars of een cirkel van regionale living labs kunnen deze community van

eigenaren levend houden. Het Deltaprogramma biedt hiervan vele voorbeelden.

Een transitie duurt minimaal 10 of 20 jaar en er gaat dus vaak een generatie overheen. De programma’s

hanteren 2030 of 2050 als tijdshorizon. We zijn dan al vele kabinetten verder die allemaal hun eigen

prioriteiten zullen hebben. Daarom is het belangrijk om nu al na te denken over het borgen van de

transitie over kabinetsperioden heen. Dat kan door nu de vaart erin te houden en met allemaal mooie

resultaten te komen. Het is echter niet waarschijnlijk dat na deze kabinetsperiode de transities al

robuust genoeg zijn om niet meer gestopt te kunnen worden. Daarom zullen meerdere boegbeelden,

een breder eigenaarschap, een akkoord of mainstreaming in het beleid van andere overheidslagen

zeker bijdragen aan de borging van voortgang. Daarnaast laat het Deltaprogramma goed zien dat een

zwaarder instrument zoals een fonds, een nationale wet of een commissaris de noodzakelijke

continuïteit goed borgen.

23

INTERVIEWS EN BIJEENKOMSTEN

Interviews

Theo van der Bruggen. Directeur van La Poubelle in Tilburg, 15 oktober 2018. Door Tamara Metze en

Daniel Wiegant

Martine Postma. Oprichtster Repair Café, 16 november 2018. Door Tamara Metze

Tonnis Hooghoudt. CEO Ioniqa, 25 november 2018. Door Tamara Metze

Ellen Kelder. Programmamanager Water, Gemeente Dordrecht, 5 juni 2019. Door Daniel Wiegant

Michel de la Vieter. Projectmanager Stadsontwikkeling, Gemeente Rotterdam, 12 juni 2019. Door

Daniel Wiegant

Ruud van Nieuwenhuijze. Corporate Strategy Consultant, Brabant Water, 5 juli 2019. Door Daniel

Wiegant

Eric Broers. Waterschap Aa en Maas, 12 juni 2019. Door Daniel Wiegant

Workshops/lezingen

Klimaatadaptatie en de mogelijkheden van de ‘small wins’ aanpak. Rijkswaterstaat, 6-12-2018

Mogelijkheden van de ‘small wins’ aanpak. Leernetwerk circulaire economie. 2-7-2018

Evaluatie paradox en small wins. Masterclass circulaire economie. 22-5-2018

Het sturen van transities door het aanjagen van small wins, 13-6-2019. Ministerie van

Infrastructuur en Waterstaat, Den Haag

LITERATUUR

AWTI (Adviesraad voor Wetenschap, Technologie en Innovatie (2019). Werkprogramma 2019. Den Haag.

Cooperrider, D.L. & Sekerka, L.E. (2006). Toward a theory of positive organizational change. In Gallos, J.V. (ed.)

Organization Development: A Jossey‐Bass Reader (223‐238). San Francisco: Jossey‐Bass.

Drift (2016). Staat van Transitie: patronen van opbouw en afbraak in vijf domeinen. Rapport voor Ministerie

IenM.

Grin, J., Rotmans, J., Schot, J. (2010). Transitions to sustainable development : new directions in the study of

long term transformative change. Routledge.

Lindblom, C. (1959). The Science of ‘Muddling Through’. Public Administration Review. 19(2):79-88.

Mommaas, H, (2019). Lezing bij aanbieding doorrekening klimaatakkoord, 20 maart 2019.

Beschreven in: https://www.binnenlandsbestuur.nl/PitPoint/Doorrekeningklimaatakkoord

Stahel, W.R., (2016). Circular economy. Nature. 53, 435–438.

Steen. M. van der; M. Hajer; J. Scherpenisse; O.J. van Gerwen; S. Kruitwagen (2014) Leren door doen.

Overheidsparticipatie in een energieke samenleving. Den Haag: Nederlandse School voor Openbaar

Bestuur.

Termeer, CJAM. Het bewerkstellingen van een transitie naar kringlooplandbouw. Kamerstuknummer 35 000-XIV-

74

Termeer, C.J.A.M. (2018). Meer dan klein bier! LIB als continue aanjager van betekenisvolle verandering,

24

https://www.wur.nl/nl/nieuws/LIB-als-continue-aanjager-van-betekenisvolle-verandering.htm

Termeer, C.J.A.M., Dewulf, A. & Biesbroek, G.R. (2017.) Transformational change: governance interventions for

climate change adaptation from a continuous change perspective. Journal of Environmental Planning

and Management, 60(4): 558-576.

Termeer, C.J.A.M. and Dewulf, A. (2018). A small wins framework to overcome the evaluation paradox of

governing wicked problems. Policy and Society. https://doi.org/10.1080/14494035.2018.1497933

Termeer, C.J.A.M. en Dewulf, A. (2017) Mogelijkheden van de ‘small wins’ aanpak voor de transitieopgaven van

het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. https://www.wur.nl/en/newsarticle/Rapport-small-

wins-aanpak-voor-de-transitie-opgaven.htm.

Vermaak, H. (2013). Planning Deep Change Through a Series of Small Wins. Paper presented at the Academy of

Management Annual Conference. Orlando, FL, August 9-13.

Weick, K.E. (1984). Small Wins: Redefining the Scale of Social Problems. American Psychologist. 39(1): 40–49.

Weick, K.E., and Quinn, R. (1999). Organizational Change and Development. Annual Review of Psychology. 50:

361-386.

Academische publicatie

Termeer, C. J. A. M., & Metze, T. A. P. (2019). More than peanuts: Transformation towards a circular

economy through a small-wins governance framework. Journal of Cleaner Production,

http://dx.doi.org/10.1016/j.jclepro.2019.118272