Peter Bulsing

Geschiedenis van Huis ter KleefDe Hollandse adel bezat tot 1713 deheerlijkheid Zuid-Akendam. Eenheerlijkheid was een aanzienlijkstuk land dat de graaf van Hollandin leen gaf aan de adel. Zuid-Akendam lag ten noordwesten vande stad Haarlem. De adel verpacht-te delen van de heerlijkheid aanboeren. Behalve de boerderijenstond er ook een woonhuis voor deleenheer op het land. Het werd nietpermanent bewoond. De adelbetrok het huis veelal uitsluitendom bij de boeren de pachtgelden tekunnen innen. De eerste bouwacti-viteiten voor het huis dateren uithet begin van de 13e eeuw. Tot heteinde van de 15e eeuw werdendiverse bouwkundige aanpassingengedaan. Uiteindelijk had het land-huis het uiterlijk had van eenmiddelgroot kasteel. Een echt ver-dedigingswerk was het echter niet,daar was het geheel niet sterkgenoeg voor.

In 1566, ten tijde van de Spaanseoverheersing, bepaalde Filips II (detoenmalige koning van Spanje) datin Holland alleen nog het katholi-cisme als officiële godsdienst wastoegestaan. Net als veel andereHollandse steden boden deHaarlemmers verzet. Don Frederikwerd door zijn vader, de gevreesdeAlva, naar Holland gestuurd om de

'Haarlemse ketters' op de knieën tedwingen. Onder zijn leiding hebbende Spanjaarden vanuit het landhuisde stad in de laatste maanden van1572 en de eerste van 1573 met suc-ces belegerd. De aanval en de valgingen de geschiedenis in als 'hetbeleg van Haarlem'. Omdat DonFrederik vreesde dat de Geuzen van-uit het 'kasteel' de tegenaanval zou-den inzetten, werd het na het belegin 1573 door de Spanjaarden opge-blazen. In 1578 kwam de heerlijkheidweer in handen van de Hollandseadel.Het huis stond tot het einde van de14e eeuw bekend als Woninghe teSchoten. Daarna kwam het in han-den van Catharina van Cleve enkreeg het de naam Huis te Cleve.

Van het 'kasteel' in zijn volle gloriezijn voor zover bekend nooit olie-verfschilderingen of gravuresgemaakt. Pas toen het een ruïne waskregen kunstenaars interesse. Hetverval is daardoor in de verstrekeneeuwen goed gedocumenteerd. In

2 Oase winter 2006

De Haarlemse stadskweektuineen groene parel aan de rand van het stadshart

1713 heeft de adel uit financiële noodeen deel van Zuid-Akendam verkochtaan de stad Haarlem. Zo kwam degemeente in het bezit van de ruïne,een bijbehorende kaatsbaan en degrond waarop de beide bouwwerkenstaan. De kaatsbaan werd in het

midden van de16e eeuwgebouwd. Hetdiende ter ont-spanning van deadel. Het kaatsenzoals het toengespeeld werd,was de voorlopervan het huidigetennis. De oudespelvorm bestaatnog steeds, hetwordt op beperk-te schaal wereld-wijd gespeeld enheet thans 'realtennis'.

Met een sterkeregroei vanHaarlem aan hetbegin van de 20eeeuw, ontstondbehoefte aanmeer stadsgroenen daardoor aaneen groteregemeentelijke

kwekerij buiten de stad. Zo werd bijraadsbesluit d.d. 14 april 1909 hetwestelijk deel van Zuid-Akendambestemd tot stadskweektuin. Hetoostelijke deel werd toen al gebruiktals begraafplaats. Tot het begin van1909 hebben boeren het gepacht

van de gemeente en werd de kaats-baan gebruikt als boerderij. Tussen1910 en 1912 legde de bekende land-schapsarchitect Leonard Springer,die tevens het eerste hoofd van degemeentelijke afdeling voor de Hout,de plantsoenen en de begraafplaat-sen was, een siertuin aan in de'Stadskweektuin'. De ruïne werdgoeddeels afgedekt met zand envormde het centrum van de tuin.

Elke tuin vertelt een verhaalHet zuidelijke deel van deSpringertuin vormde de zogenaam-de schooltuin. Deze bestond uitplantvakken met in elk vak represen-tatieve vertegenwoordigers van éénfamilie van houtige gewassen. Zijgaven de leerlingen inzicht in zowelde plantensystematiek als in eenbreed sortiment dat geschikt is voorons klimaat. Verder kregen daarzowel de groenarbeiders van degemeente als studenten van eennaburige tuinbouwschool praktijkles-sen. Dit was het begin van hetHaarlemse schooltuinwerk. Door hetgebruik verandert vrijwel elke tuin inde loop der jaren van vormgeving enaanplant, zo ook de tuin vanSpringer. De 'schooltuin' is er uitverdwenen, van het oorspronkelijkesortiment planten en bomen is wei-nig meer over en archeologischonderzoek heeft een behoorlijkeimpact gehad op het centrale deelvan de tuin. Wat nog resteert zijn hetbasisontwerp met een deel van hetpadenplan, een instructievak metligustersoorten en een enkele boom.De ingrepen hebben de tuin geengeweld aangedaan, ze vertellen eenverhaal over een park in beweging.

De toekomst van een verdwijnendekwekerijVeel grote Nederlandse steden had-den in de vorige eeuw een gemeen-telijke stadskwekerij. Het landgoedFranckendael in Amsterdam wasdaar een landelijk bekend voorbeeldvan. Omdat het voor de overheidtegenwoordig niet meer loont omzelf te kweken, zijn vrijwel al dezestadskweektuinen verdwenen.Haarlem heeft er nog wel een, maar

Oase winter 2006 3

De laatste boer op Zuid-Akendam

ook hier wordt vrijwel geen gewasmeer gekweekt voor het openbaargroen. Er is nog wel een winterstal-ling voor de gemeentelijke gerani-umbakken en een akker met straat-bomen, maar ook die akker gaat optermijn verdwijnen.

De 'Springertuin' en de aangrenzen-de speelweide zijn thans een semi-openbaar park, dat - evenals tweeaangrenzende kassen - beheerdwordt door het gemeentelijkeNatuur- en Milieucentrum Ter Kleef.Het centrum richt zich met eenbreed natuur- en milieueducatiefaanbod op de bewoners vanHaarlem en haar regio, en het basis-onderwijs. Middels de uitleen vanleskisten, het organiseren van bui-tenlessen, het schooltuinwerk, degemeentelijke kinderboerderijen,workshops, groenspreekuur, excur-sies en diverse grote en kleine eve-nementen bereikt het centrum eenbreed publiek. Het park en de kas-sen worden bij deze activiteiten ruimbetrokken.

De laatste decennia hebben desamenstelling van de collectie en heteducatieve gebruik een belangrijkerol gespeeld bij het beheer van hetpark. Dit heeft geleid tot een breedsortiment gewassen en een zeergevarieerde vormgeving. Thansbestaat hij uit een grassen-, varen-,

ruïne- en een kleine beestjestuin, diemet elkaar verbonden zijn doorbloemrijke borders, grote groepenkuipplanten, waterpartijen en eenheemplantenkwekerij. Ook de collec-tie houtige gewassen is zeer divers.Het beheer van de tuin werd tot hetbegin van de jaren '90 van de vorigeeeuw geheel door beroepskrachtenverzorgd. De laatste decennia zijn eronder leiding van de tuinbeheerderook vele vrijwilligers actief.

De hoge ruïnetuin vormt een opval-lend en bijzonder element in hetgeheel. Begin 90er jaren werd tenbehoeve van archeologisch onder-zoek de romantische tuin die

Springer op de ruïne had aangelegdverwijderd. Na voltooiing van hetonderzoek koos men omwille van deconservering ervoor de resten vanHuis Ter Kleef, zoals het voormaligekasteel tegenwoordig wordtgenoemd, weer met grond af te dek-ken. Diep wortelende plantensoortenmochten niet meer deel uit makenvan het beplantingsplan. Er werdbesloten om er een verwilderings-tuin van te maken met keermurendie de omtrek van het kasteel vol-gen. De begroeiing bestaat voorna-melijk uit inheemse soorten. Hetresultaat mag er zijn. De ruïnetuinverandert qua totaalbeeld nu nietalleen per seizoen, maar ook jaar-lijks. Omdat er veel drachtplantenvoor vlinders, bijen en hommels inhet sortiment zijn opgenomen,wordt vooral de zuidzijde van deheuvel druk bezocht door degenoemde insecten.

Het beheer van de kleine beest-jestuin is er op gericht om daarzoveel mogelijk dieren een levens-plek te geven. Een takkenwal, eenamfibieënpoel en een bijenstalmaken deel uit van het geheel. In dietuin worden basisschoolgroepenontvangen. Zij maken daar kennismet de biodiversiteit van die plek enleren over de betekenis daarvan, eenstukje ecologie dus.Tussen de heemplantenkwekerij ende kleine beestjestuin is in novem-ber 2006 gestart met de aanleg vaneen natuurrijke tuin. Leerlingen vaneen Haarlemse basisschool hebbengroepsgewijs stukjes van de tuinmogen ontwerpen. Elk groepjemoest een diersoort of diergroep als

4 Oase winter 2006

uitgangspunt nemen. Uit al dezedeelontwerpen heeft het Natuur- enMilieucentrum Ter Kleef een totaal-ontwerp gemaakt en het grovegrondwerk gedaan. Vervolgens zijnde leerlingen, samen met leerkrach-ten en ouders en onder leiding vanhet natuur- en milieucentrum,gestart met de aanleg. Het projectheeft tot doel om bij de deelnemen-de kinderen en de volwassenen meerwaardering en begrip te krijgen voorhet nut van het dierenleven in dedirecte leefomgeving.

In de kassen, die tegen de noordzij-de van de siertuin liggen, is eengrote collectie (sub)tropische plan-ten ondergebracht. De collectie heeftvoornamelijk tot doel het publiekkennis te laten maken met deschoonheid van de betreffende plan-ten. Ten behoeve van een lesprojectvoor het basisonderwijs zijn er diver-se soorten exotische nutsgewassen

in opgenomen, zoals peper, koffie,thee, avocado en citrussoorten. Eenverzameling vetplanten en cactussenis samengesteld en wordt onderhou-den door de Haarlemse afdeling vande landelijke vereniging Succulenta.Van het voorjaar tot in de herfstwordt de voorzijde van de kassenvrijwel geheel aan het oog onttrok-ken door een grote kuipplantencol-lectie.

Een bezoek waardVoor een ieder die geïnteresseerd isin planten, tuinen of tuinieren, is deHaarlemse Stadskweektuin eenuiterst aangename plek om tebezoeken. Neem gerust de kinderen

mee. Voor hen is er een kabouterpaddie door vrijwel de gehele tuin loopt,een kleine speeltuin, volières en eendierenweide. Voor groepen is het mogelijk om eenafspraak te maken voor een rondlei-ding, hier zijn wel kosten aan ver-bonden. Het Natuur- en Milieu-centrum Ter Kleef kweekt ter verrij-king van het groen in de Stads-kweektuin vele soorten in- en uit-heemse plantensoorten. Maar ookvoor geïnteresseerde bezoekers zijnvele bijzondere soorten voor schap-pelijke prijzen te koop. Tweemaal perjaar organiseert het centrum eentuinmarkt, het zogenaamde voor-jaars- en herfstevenement (in 2007:14, 15 april en 7 oktober tussen 11 en16 uur). Tijdens de evenementenkrijgt vooral het natuur- en milieu-vriendelijk tuinieren de aandacht. De Stadskweektuin is gelegen aan deKleverlaan 9 in Haarlem (ca. 10minuten lopen van het NS-stationHaarlem-Centraal) en is op werkda-gen geopend van 9.00 tot 16.30 u.,op zondag van 11.00 tot 16.00 u. enop feestdagen gesloten. Wie meerwil weten kan contact opnemen methet Natuur- en Milieucentrum TerKleef, telefoon: (023) 511 47 17.

Peter Bulsing is adviseurnatuur- en milieueducatie bij degemeente Haarlem

Oase winter 2006 5

Kleine beestjestuin