1

EEN BRUG TUSSEN KUNST EN

EXACTE VAKKEN in het voortgezet onderwijs

Door: Myrthe van der Kleij

Studentnummer: 0891571

Datum: 5 juni 2018

2

1

De achtergrond afbeeldingen en de illustraties van kunstwerken in dit document zijn afkomstig van kunstenaars die een samenwerking aangaan met exacte vakken. Extra informatie over deze kunstenaars en hun kunstwerken die zijn terug te lezen in “beeldbank” bijlage 1

3

Inhoudsopgave Inleiding ................................................................................................................................................ 4

Hoofdstuk 1Het huidige kunstonderwijs op het Maerlant-lyceum ...................................................... 7

1.1 Het huidige kunstonderwijs op het Maerlant-lyceum ................................................................ 9

1.2 Kunst: nuttig of alleen maar leuk? ............................................................................................ 11

Hoofdstuk 2 Het snijvlak van kunst en natuurwetenschappen .......................................................... 13

2.1 Het snijvlak van kunst en natuurwetenschap ........................................................................... 15

2.2 Daan Roosegaarde .................................................................................................................... 21

Hoofdstuk 3 Ontwikkeling van lessen waarin kunst en exacte vakken een verbinding aangaan ....... 25

3.1 Literatuuronderzoek ................................................................................................................. 26

3.2 Praktijkonderzoek ..................................................................................................................... 29

3.2.1 De plasticberg .................................................................................................................... 31

3.2.2 Doodle voor Google ........................................................................................................... 33

3.2.3 Samenwerking ................................................................................................................... 33

3.2.4 Ideeën voor vakoverstijgende lessen ................................................................................ 35

Hoofdstuk 4 Conclusies en Reflectie ................................................................................................... 37

4.1 Conclusies van het onderzoek .................................................................................................. 38

4.2 Reflectie op het onderzoek ....................................................................................................... 39

4.3 Reflectie op de stage ................................................................................................................ 40

4

Inleiding Als ik denk aan mijn eigen visie op kunstonderwijs staan er een aantal punten centraal. De passie

en het enthousiasme die ik voor kunst heb, wil ik overdragen aan leerlingen en ik wil hen helpen

ontdekken welke kunst aansluit bij hun interesse. Wat betreft de inhoud van het kunstonderwijs

vind ik het belangrijk dat leerlingen eigen artisticiteit ontwikkelen, creatief en kritisch leren denken,

oplossingsgericht werken, leren experimenteren en leren dat het maken van fouten niet erg is. Dit

alles moet in balans zijn met het leren van technische vaardigheden zodat leerlingen de

vaardigheden ontwikkelen om zich te kunnen uitdrukken.

Op het Maerlant-Lyceum, de school

waar het praktijkonderzoek is

uitgevoerd, staan bètavakken hoog

in het vaandel. De stageplek werkte

mijn interesse omdat ze aangaven

dat ze bezig zijn met het veranderen

van hun huidige kunstonderwijs.

Het opvallende van de school is, dat

leerlingen pas sinds twee jaar kunst

als examenvak kunnen kiezen.

Daarnaast is deze keuze alleen

mogelijk bij de profielen C&M en

E&M.

Zelf heb ik tijdens mijn eigen middelbare schoolopleiding een N&G-profiel gecombineerd met

kunst, economie en natuurkunde in het vrije deel. Ik heb namelijk een brede interesse, -mijn

tweede keus voor een vervolgopleiding was dan ook een studie biologie-, en daarnaast was en ben

ik nog steeds van mening dat de vaardigheden die je bij kunst leert van pas komen bij andere

vakken en beroepen.

5

Zeker op een school als het Maerlant-lyceum, waar kunst een ondergeschikte rol speelt, zou het

waardevol zijn als leerlingen inzien welke rol kunst en kunstvaardigheden in andere disciplines

spelen. Ik ben namelijk van mening dat leerlingen dingen beter kunnen leren als ze weten wat,

waarom en in welke context ze iets leren. De focus van de school ligt voornamelijk bij exacte

vakken. Door onderzoek te doen naar de combinatie van kunst en exacte vakken sluit mijn

onderzoek niet alleen aan bij mijn eigen interesse, maar ook bij de belevingswereld van de

leerlingen.

Mijn hoofdvraag is dan ook:

Hoe kunnen kunst en exacte vakken worden gecombineerd op het Maerlant-Lyceum?

6

7

Hoofdstuk 1

Het huidige kunstonderwijs op het

Maerlant-lyceum

8

Behandelde onderwerpen in de bovenbouw

9

Hoofdstuk 1

1.1 Het huidige kunstonderwijs op het Maerlant-lyceum Om een beeld te scheppen van de context waarin mijn onderzoek plaatsvindt, wordt het onderwijs

op de stageschool beschreven.

Voor het kunstonderwijs zijn een aantal kerndoelen vastgesteld (SLO). De kerndoelen worden op

scholen op dit moment op verschillende manieren bereikt. Dat is onder andere afhankelijk van de

“cultuur” die er op een school heerst (wat zijn de speerpunten van het onderwijs op een bepaalde

school) en de lessen die naast beeldende vorming worden aangeboden. Op het Maerlant-lyceum

wordt wel drama gegeven maar geen muziekles en is het pas sinds twee jaar mogelijk om kunst te

kiezen als examenvak in de bovenbouw.

In de onderbouw wordt gedurende een half jaar twee uur handvaardigheid en gedurende een half

jaar twee uur tekenen gegeven. De focus ligt op dit moment nog op het aanleren van technieken

(zie bijlage 11). De school is echter bezig met het vernieuwen van het kunstprogramma, zonder een

onderscheid tussen tekenen en handvaardigheid. Hierbij beginnen de leerlingen in de onderbouw

met het leren van vaardigheden (eerste klas), deze leren toepassen (tweede klas) en uiteindelijk

hun eigen artisticiteit ontwikkelen (derde klas). Het boek “beeldende begrippen” wordt hierbij

gebruikt ter ondersteuning .

Als eindexamenvak krijgen de leerlingen tijdens het praktijkgedeelte van het kunstvak opdrachten

die gekoppeld zijn aan hetgeen wat wordt behandeld tijdens de kunstgeschiedenis lessen. Zo

maken de leerlingen bijvoorbeeld in de lessen over de ‘Gouden Eeuw’ een zelfportret in Claire-

Obscure stijl. Daarnaast is er gekozen om tijdens de “kunst algemeen” lessen alleen kunst en

architectuur te behandelen, in tegenstelling tot de lessen op de meeste andere scholen. De

onderwerpen die worden behandeld staan beschreven in afbeelding op de linker pagina. Er wordt

hier dus niet ingegaan op de kunstgeschiedenis van de dans, muziek, toneel of literatuur.

10

22%

74%

4%

Denk je dat kunst nuttig is voor je vervolgopleiding?

Ja

Nee

Beide

50%

10%

40%

Vind je het kunstvak nuttig?

Ja

Beide

Nee

Interessant

Saai

Leuk

Onnodig

Leerzaam

0 10 20 30 40

Wat vind je van de kunstvakken

wat vind je van de kunstvakken

22%

78%

Is het kunstvak even belangrijk als andere

vakken?

Ja

Nee

Figuur 1

Figuur 3

Figuur 2

Figuur 4

11

Hoofdstuk 1

1.2 Kunst: nuttig of alleen maar leuk? Door middel van een enquête, gehouden in twee 3e klassen VWO van het Maerlant Lyceum, werd

onderzocht hoe de leerlingen de kunstvakken in de onderbouw ervaren. De enquêtes werden

anoniem afgenomen, waarbij in totaal 50 leerlingen deelnamen. De vragenlijst met bijbehorende

resultaten zijn toegevoegd in bijlage 7. Bij de resultaten viel op dat het merendeel van de leerlingen

het kunstvak leuk vindt maar niet nuttig voor een vervolgopleiding, zie figuur 1 en 2. Daarnaast

vinden 14 van de 50 leerlingen het kunstvak leuk maar onnodig. Op de vraag wat men denkt te

leren bij de kunstvakken, waren er twee veel voorkomende antwoorden: Het ontwikkelen van

creativiteit en het aanleren van technieken en praktische vaardigheden zoals leren tekenen. Ook

ziet een groot aantal leerlingen de kunstlessen als ontspanning en zien ze het doel van kunst om

het leven minder saai te maken. 60% van de leerlingen vindt het kunstvak nuttig. Hiervan vindt 10%

het alleen nuttig voor leerlingen die er later iets mee gaan doen, zie figuur 4.

Enkele opvallende antwoorden uit de enquête op de vraag “Wat is het nut van kunstvakken?”:

“Je leert omgaan met kunst en daardoor laat je je innerlijk zien”

“Het leert je nieuwe inzichten en oplossingen zien”

“Je leert toch een soort van anders tegen iets aan kijken"

12

13

Hoofdstuk 2

Het snijvlak van kunst en

natuurwetenschappen

14

Jalilia Essaidis project ‘Bulletproof Skin’

Eric Klarenbeek en Maartje Dros gebruiken

algen om een plastic vervanger te realiseren

15

Hoofdstuk 2

2.1 Het snijvlak van kunst en natuurwetenschap Er is de laatste jaren een hernieuwde belangstelling voor de combinatie van kunst en wetenschap (KABK). Bij de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen had kunst in de 19e eeuw oorspronkelijk een grote plaats. Door Thorbecke werd de kunstenaarsklasse uit de Academie gezet, omdat de overheid volgens hem geen invloed mocht hebben op de vrije kunsten. In 2014 werd door de KNAW de Akademie van Kunsten geopend, zodat ook kunst weer deel werd van het instituut en kunstenaars en (natuur)wetenschappers elkaar kunnen ontmoeten. Daartoe is ook een platform als Mingler opgericht, een virtuele ontmoetingsplaats die kruisbestuiving en ontmoeting in wetenschappelijk en artistiek onderzoek vergemakkelijkt (KNAW).

Kunst en natuurwetenschap hebben veel gemeen. Hoewel natuurwetenschap exact en systematisch wordt uitgeoefend, gaat het net als bij kunst ook om creativiteit (“out of the box” denken), experimenteren, durf en lange adem (Studium Generale, Universiteit Utrecht). Wetenschap en kunst zijn bovendien allebei manieren om de wereld te beschrijven en te ordenen. Zowel onderzoeker als kunstenaar doen tegenwoordig onderzoek (Miriam Rasch, Universiteit Utrecht). Er wordt bijvoorbeeld in de kunstwereld steeds meer onderzoek gedaan naar intelligente materialen, zoals Bulletproof skin (Jalila Essaidi) en naar nieuwe interessante manieren om kunst te maken. Een verschil tussen kunstenaars en wetenschappers wordt wel beschreven als “de wetenschapper probeert de natuur te begrijpen, de kunstenaar probeert de natuur te overtreffen” (Iris Korvemaker, Universiteit Utrecht)

Het combineren van kunst en natuurwetenschappen heeft meerwaarde, het brengt mensen uit verschillende disciplines met elkaar in contact (Kiki Kolman, Trouw). Ze inspireren elkaar en benaderen vraagstukken vanuit een verschillende invalshoek. Daardoor kunnen vernieuwende concepten ontstaan. Wetenschappers kunnen kunstenaars helpen om een idee praktisch te realiseren, terwijl wetenschappers ook inspiratie halen uit de vrijheid waarin kunstenaars opereren (Universiteit Utrecht). Kunstenaars en wetenschappers gebruiken dus andere kaders en methodes om hun doel te bereiken. Zowel kunst als wetenschap bevatten en vermeerderen kennis.

16

François Joseph Lapointe

Adi Hoesle

Nathalie Miebach

Mynameishalo

17

Hoofdstuk 2

Tijdens mijn onderzoek onderzocht ik het snijvlak van kunst en natuurwetenschappen door

beeldonderzoek te doen en vervolgens in kaart te brengen hoe kunstenaars en wetenschappers de

samenwerking tot stand brengen. Enerzijds door studie op internet en in kunstboeken, anderzijds

door het bezoeken van een aantal exposities, zoals de Biënnale in Venetië en de expositie True

Beauty (Stedelijk Museum Breda). Aan de hand van de beeldbank (bijlage 1) literatuurstudie en

onderzoek naar de manier van samenwerking heb ik de manieren waarop kunst en

natuurwetenschappen samengaan onderverdeeld in drie categorieën:

Kunst als hulpmiddel om concepten uit de natuurwetenschap zichtbaar te maken die

anders moeilijk te begrijpen zijn.

In deze vorm van samenwerking levert de natuurwetenschap een concept, waarbij de kunstenaar

het concept vertaalt in beeld, geluid of andere ervaringen, waardoor het mogelijk is om de

complexiteit van sommige wetenschappelijke structuren in beeld te brengen en op die manier de

inhoud begrijpelijk en toegankelijk te maken voor een breed publiek (TED). Daardoor bestaat

echter wel het gevaar dat de kunstenaar “gedegradeerd” wordt tot een soort wetenschappelijke

boodschapper. In de meeste gevallen leidt dit echter tot ontwikkelingen van radicaal nieuwe

vormen van kunst.

Aron Koblin

18

Beelden uit de natuurwetenschap als kunst

De schoonheid van wetenschappelijke waarnemingen kan leiden tot het manipuleren van

resultaten, zodat een esthetisch aantrekkelijk beeld ontstaat. Daarbij kan ook worden ingezoomd

zodat een vervreemd beeld ontstaat (Stedelijk Museum Breda).

Spike Walker

Igor Siwanowicz

Darlene McAllister en Ashley Moore Peter Maloca

19

Hoofdstuk 2

Natuurwetenschap als hulpmiddel om het idee van de kunstenaar te verwezenlijken.

Wetenschappers of technologen kunnen kunstenaars ook helpen in het realiseren van een artistiek

idee. Vaak leidt dit tot het inslaan van een nieuwe richting van de kunstenaar of tot aanpassing van

het concept en is de wetenschapper of technoloog dus meer dan alleen een uitvoerder.

Studio Drift Theo Jansen

Sigalit Landau Anisch Kapoor

20

Kunstwerken Daan Roosegaarde

21

Hoofdstuk 2

2.2 Daan Roosegaarde Omdat er veel verschillende manieren zijn waarop kunst en natuurwetenschap samen kunnen komen, zoomde ik in op ‘natuurwetenschap als hulpmiddel om het om het idee van een kunstenaar te verwezenlijken’, omdat deze mij het meeste aansprak. Ik focuste mij hierbij op de werkwijze van één kunstenaar die ik zelf interessant vind, zodat ik meer te weten kwam over zijn werkwijze en deze toe kon passen in de vertaling naar een educatief product op het snijvlak van kunst en natuurwetenschap.

Daan Roosegaarde is een kunstenaar en ontwerper die, in samenwerking met zijn team van ontwerpers en ingenieurs, bezig is met het uitdragen van zijn eigen visie. Hij is namelijk van mening dat er dingen moeten veranderen in de wereld. Zo vindt hij dat wij als mensen beter voor de wereld moeten zorgen en dat deze schoner moet worden. Op de site van studio Roosegaarde wordt dit idee als volgt beschreven: ‘Roosegaarde's mantra 'Schoonheid' is een Nederlands woord dat twee betekenissen heeft: 'schoonheid' en 'schoon' als in schone lucht, schone energie en schoon water. Voor Roosegaarde zou dit een fundamentele voorwaarde moeten zijn in het dagelijks leven.’

De projecten van studio Roosegaarde zijn bedoeld om mensen bewuster te maken van hun omgeving en de maatschappelijke problemen die op dit moment spelen. Daan geeft een aantrekkelijke vorm aan technologie waardoor we het beter kunnen begrijpen en het dichter bij ons komt. In een interview zegt hij dat kunstenaars relatie zoeken met hun context en dingen maken om de wereld begrijpelijk te maken. (NTR) Zijn fascinatie voor natuur en technologie komt tot uiting in zijn creaties.

Daan Roosegaarde wordt in het bedenken van een beeldend werk niet belemmerd door de mogelijkheid of iets werkelijk te realiseren is of niet. Hij is bij uitstek iemand die “out of the box” denkt. Dingen die nu onmogelijk lijken, kunnen in de toekomst heel normaal zijn. Hij denkt dus niet in problemen, maar in oplossingen. Die vindt hij door samen te werken met anderen. Hij bedenkt een concept en gaat op zoek naar een wetenschapper die zijn idee kan uitvoeren en helpen realiseren. Met name om zijn grenzeloze geloof in oplossingen en vernieuwende ideeën spreekt zijn werk mij erg aan.

22

Kunstwerken Daan Roosegaarde

Afb. 1 Afb. 2

Afb. 3

23

Hoofdstuk 2

Hieronder wil ik een aantal van zijn kunstwerken belichten:

Smog free bicycle (afbeelding 1) is een onderdeel van het “Smog free ”project, waarin Daan op

verschillende manieren probeert de lucht schoner te maken. De fiets is geïnspireerd door een vis

die voedsel uit het water haalt door het te filteren. Op de fiets bevindt zich een filter dat

(verontreinigde) lucht opzuigt tijdens het fietsen en vervolgens zuivert. Het project vindt plaats in

China, waar men veel last heeft van smog. (TED)

Het “van Gogh Path” (afbeelding 2) is een fietspad in Nuenen, dat bestaat uit duizenden

lichtgevende steentjes. Het is geïnspireerd op het schilderij 'Sterrennacht' van Vincent van Gogh en

verbindt vernieuwing met cultureel erfgoed. Het ligt namelijk in een woonplaats van van Gogh en

de stenen geven licht door middel van zonne-energie, die zij overdag opslaan. Het pad gloeit ’s

nachts ongeveer 8 uur lang. Het idee van de stenen is afkomstig van Glow in the dark-sterren. De

oorspronkelijke sterren bevatten stoffen die schadelijk zijn voor het milieu. De samenstelling is

echter aangepast, zodat het geheel milieuvriendelijk is.

Glowing Nature (afbeelding 3) is een onderdeel van “Icoon Afsluitdijk”. Voor Glowing Nature heeft

Roosegaarde met behulp van lichtgevende algen een installatie gemaakt, die licht gaat geven als je

erover heen loopt. Het is bedoeld om mensen ervan bewust te maken dat de afsluitdijk een

monument is dat de moeite waard is om behouden te blijven. Er worden bioluminiscente algen

gebruikt, omdat dit ”bouwstenen van de toekomst” zijn, die als voedsel en brandstof gebruikt

kunnen worden. Symbolisch is dat zij alleen lichtgeven als ze onder de juiste omstandigheden

groeien.

24

25

Hoofdstuk 3

Ontwikkeling van lessen waarin

kunst en exacte vakken een

verbinding aangaan

26

3.1 Literatuuronderzoek Als voorbereiding op de lessen die ik zelf wilde schrijven zocht ik naar vakoverstijgend onderwijs en

naar scholen in het voortgezet onderwijs die al lesprogramma’s hebben waarin kunst en

natuurwetenschappen samengaan. In dit verslag zal ik het verder hebben over “de exacte vakken”,

wat de gangbare overkoepelende benaming is voor de natuurwetenschappelijke vakken en

wiskunde op het voortgezet onderwijs.

In het voorgezet onderwijs in Nederland wordt in toenemende mate gebruik gemaakt van

vakoverstijgend of interdisciplinair onderwijs. Een voorbeeld daarvan is een vak als “mens en

natuur”, waarbij aan de hand van overkoepelende thema’s vakken als biologie, scheikunde en

natuurkunde worden gecombineerd (SLO). Ook binnen het kunstonderwijs bestaat interdisciplinair

onderwijs. Daarbij gaat het in de regel om het samengaan van meerdere kunstvakken, zoals dans in

combinatie met beeldende kunst (LKCA) (cultuurkuur). In de Verenigde Staten is de

interdisciplinaire methode ST∑@M ontwikkeld (Steam). Hierin wordt kunst alleen gebruikt als

illustratie van onderwerpen. Dit is niet de manier waarop ik vind dat kunst in het interdisciplinaire

onderwijs moet worden toegepast. Het kunstvak komt op deze manier niet tot zijn recht, omdat de

leerlingen niet werken aan het bedenken van een eigen concept.

Door de Amsterdamse Hogeschool van de Kunsten (AHK) wordt veel onderzoek gedaan naar

ontwikkeling en toepassing van interdisciplinair kunstonderwijs door een team bestaande uit

docenten (kunstvakken en bètavakken), kunstenaars, ontwerpers en wetenschappers2. Vaak wordt

kunst op scholen voornamelijk gebruikt als ondersteuning van andere vakken. Zo zegt de heer

Maarleveld van het Fons Vitae lyceum dat hij met name bij de beeldende vakken oppervlakkige

vragen van de docenten van andere vakken krijgt. Bijvoorbeeld een dier natekenen naar aanleiding

van een bezoek met biologie aan Artis. “Dit vind ik eigenlijk een gemiste kans.” Het aanbieden van

projectweken of alternatieve lesweken is een andere manier waarop scholen interdisciplinair

onderwijs inrichten (AHK).

2 De speerpunten van een nu bij het AHK lopend onderzoek zijn vak-integratie en actualisering van de leerinhouden van de kunst- en bètavakken. Het lectorenplatform wil dus ook bestaande ideeën en beeldvorming rond kunsteducatie en wetenschap-/techniekonderwijs ter discussie stellen, en daarmee een impuls geven aan curriculumvernieuwing (E. Heijnen)

27

Hoofdstuk 3

Een van de lectoren van de AHK, Emiel Heijnen, beschrijft in zijn proefschrift een aantal

praktijkvoorbeelden van lessenreeksen over actuele visuele cultuur en maatschappelijke thema’s.

Helaas bevatte zijn publicatie geen concrete voorbeelden van kunst en exacte vakken (E. Heijnen).

Bij navraag bij zijn collega Talita Groenendijk bleek dat de AHK in de nabije toekomst een

lesmethode zal uitbrengen (bijlage 15)

Ook de volgende vraag van de SLO van 20 april 2018 toont aan dat de combinatie tussen kunst en

exacte vakken een actueel thema is: “Ook in het primair en voortgezet onderwijs is er een

toenemende belangstelling voor interdisciplinair ‘ontwerp’ of kunst/bèta onderwijs. SLO wil good

practices uit de lespraktijk in verschillende sectoren verzamelen, daar lijn in aanbrengen en

leerplanmatige contouren beschrijven. Graag willen wij onze bevindingen koppelen aan uw

praktijkervaringen. Heeft uw school goede ervaringen? Stuur ons een mail met een korte

omschrijving, dan nemen wij contact met u op.” (SLO) Navraag bij de SLO leerde mij dat er wel

reacties op de vraag zijn gekomen, maar dat dit veelal om primair onderwijs gaat en dat deze

wegens de privacy niet gedeeld mochten worden (bijlage 16).

Samenvattend kunnen we stellen dat vakoverstijgend onderwijs tussen kunst en exacte vakken in

het onderwijs een actueel thema is, waar op dit moment veel onderzoek naar wordt gedaan. Ik

vond echter helaas geen voorbeelden van lessenreeksen waarin een combinatie van kunst en

exacte vakken wordt gebruikt.

28

29

Hoofdstuk 3

3.2 Praktijkonderzoek Voor het ontwikkelen van een lessenreeks die kunst en exacte vakken verbindt, kon ik geen

gebruikmaken van reeds bestaande voorbeelden, omdat deze niet voorhanden waren. Wel ging ik

uit van een aantal voorwaarden waaraan dergelijke lessen moeten voldoen, die beschreven zijn

door de AKH (AHK) en waar ik mij goed in kon vinden:

• Het moet gaan om een zinvol onderwerp/thema en essentiële vragen. Speelt het

gekozen onderwerp waarmee vakken/disciplines worden geïntegreerd een rol in het

leven van de leerlingen, de maatschappij en in de kunsten? Kunnen ze zich ermee

identificeren?

• De leerlingen moeten beschikken over basisvaardigheden waardoor ze het onderwerp

“aankunnen”. Denk hierbij ook aan het “out of the box “denken.

• Disciplinevaardigheden moeten voldoende aan bod komen. De manier van onderwijs

mag niet ten koste gaan van noodzakelijke, voorwaardelijke kennis en vaardigheden

op het vakinhoudelijke gebied (bijvoorbeeld tekenvaardigheden).

• De leerlingen moeten komen tot nieuwe inzichten.

Voor de onderstaande twee lessen, die zijn uitgetest op het Maerlant-Lyceum heeft Daan

Roosegaarde met zijn ideeën over een schonere, betere, toekomst gediend als inspiratiebron. Net

als Roosegaarde, denken de leerlingen na over de toekomst en moeten ze een concept bedenken

waarbij onmogelijk lijkende, of nog niet bestaande, oplossingen worden gebruikt. In de toekomst

zouden deze oplossingen wel kunnen bestaan volgens Daan Roosegaarde (NTR), hierdoor kan

kaderloos worden nagedacht. De oplossing wordt door de leerlingen wel beschreven of geschetst,

maar niet werkelijk gerealiseerd. Dit zouden ze, net als Roosegaarde, over kunnen laten aan een

wetenschapper.

30

PowerPoint sheets die gebruikt werden tijdens de opdracht

31

Hoofdstuk 3

3.2.1 De plasticberg Tijdens mijn eerste test les, een korte opdracht van 15 minuten, “de plasticberg” werd gefocust op

het “out of the box” denken. De leerlingen voerden geen beeldende opdracht uit, maar er werd

alleen nagedacht over een creatieve3 oplossing voor het plasticprobleem. Het onderwerp

duurzaamheid komt ook aan bod bij natuurkunde en scheikundemethodes.

Als inleiding werden er afbeeldingen getoond van de “berg” van plastic afval. Hoe kunnen we de

groei stoppen of de berg zelfs verkleinen? De leerlingen werden hierbij gestimuleerd om niet teveel

in onmogelijkheden te denken. Ze mochten vrijuit brainstormen, zonder zich af te vragen of hun

idee praktisch uitvoerbaar was. Als docent stimuleerde ik de discussie door vragen te stellen,

bijvoorbeeld “waardoor wordt het probleem veroorzaakt” en “hoe zou je dit oplossen”. Wanneer

leerlingen het erover hadden dat iets onmogelijk was, stimuleerde ik ze om dat los te laten. De

leerlingen praatten eerst in tweetallen en daarna klassikaal. De meeste leerlingen kwamen met

allerlei oplossingen, zoals bijvoorbeeld minder dingen inpakken in plastic in de winkel, het

omvormen van gebruikt plastic naar nieuwe materialen, het gebruik van inpakmateriaal dat je

achteraf kan opeten, maar ook bijvoorbeeld het kweken van vissen die plastic op kunnen eten of

een magneet onder een boot die plastic aantrekt.

Na afloop liet ik een aantal voorbeelden zien van hoe kunstenaars, in samenwerking met

natuurwetenschappers, werken aan het oplossen van het probleem. Hierop werd enthousiast en

verwonderd gereageerd. Het gebruiken van een actueel probleem sprak de leerlingen erg aan. Ook

kwamen de leerlingen, na de vraag hoe kunstenaars en natuurwetenschappers elkaar konden

versterken, tot de conclusie dat kunstenaars creatief kunnen nadenken over een probleem zonder

barrières te zien en natuurwetenschappers kunnen helpen met het realiseren van het idee. Ze

begrepen nu ook beter dat kunst in een context wordt gemaakt en dat het bij maken van kunst niet

alleen gaat om “het mooie plaatje”.

3 Er is bewust gekozen voor de omschrijving “creatief” omdat de leerlingen gestimuleerd werden om niet in kaders te denken. De oplossingen konden innovatief zijn, maar ook toepassingen van reeds bestaande methodes etc.

32

Selecties uit mind-mappen van de leerlingen

33

Hoofdstuk 3

3.2.2 Doodle voor Google Voor de volgende testlessenreeks moesten de leerlingen zelf een “doodle” voor Google bedenken en tekenen (bijlage 4). In deze opdracht werd er niet alleen gefantaseerd over hoe de toekomst er uit zal zien, maar gebruikten de leerlingen hun eigen interesses om de toekomst vorm te geven. In de opdracht speelden de exacte vakken slechts een beperkte rol, omdat het toekomstbeeld van de leerling kon gaan over allerlei aspecten van het leven en dus niet perse te maken had met exacte vakken. Denk aan milieu, sport, mode, voeding, uitvindingen, oplossingen voor problemen etc. Dit resulteerde in allerlei verschillende mind-mappen, zie de afbeeldingen links.

Uit de mind-mappen bleek dat de meeste leerlingen een positieve verwachting hadden van de toekomst. Ze hopen dat door allerlei technologische uitvindingen en wetenschappelijke ontdekkingen het leven in de toekomst beter is. De leerlingen waren enthousiast en liepen voor op de planning. Al in het eerste lesuur werden er schetsen gemaakt.

Bij deze opdracht vonden de leerlingen het makkelijker om creatief na te denken dan bij de eerste testopdracht. Dit kan komen omdat de leerlingen hun eigen interesses mochten gebruiken en omdat het maken van een mind-map structuur geeft aan het denken.

3.2.3 Samenwerking Tot nu toe was de concrete bijdrage van de exacte vakken in de lessenreeks niet groot. Om deze te vergroten zou er aangesloten moeten worden bij de onderwerpen die op een bepaald moment bij een exacte vak worden behandeld. Hiervoor is overleg en samenwerking met collega’s van andere vakken noodzakelijk. Ik zocht contact met een natuurkunde docent, die al bij mijn stagebegeleider had aangegeven dat hij geïnteresseerd was in een mogelijke samenwerking. Bij Robotica (een buitenschools programma) stonden allerlei machines zoals lasercutters en 3D printers die ongebruikt waren. Hij wilde de technologie gebruiken en vroeg zich af of dit mogelijk was bij het vak kunst. Tijdens een gesprek met de docent bleek dat hij enthousiast was over samenwerking tussen natuurkunde en kunst in het algemeen, echter de praktische combinatie was niet iets wat hij voor zich zag. Het geven van voorbeelden uit mijn beeldbank werkte verhelderend. Doordat we nu aan het eind van het schooljaar zijn, is het helaas niet mogelijk om de samenwerking verder uit te werken, want dat heeft ook planning nodig. We zien echter wel mogelijkheden voor een aantal onderwerpen waarin vakoverstijgend onderwijs tot stand kan worden gebracht, deze worden beschreven in paragraaf 3.2.4.

34

Gebruik van ledverlichting in een 3D object

Gebruik van de Guldensnede in Kunst

35

Hoofdstuk 3

3.2.4 Ideeën voor vakoverstijgende lessen Een les die bij het natuurkundige onderwerp elektriciteit aansluit wordt beschreven in bijlage 5.

Helaas ontbrak de tijd om deze tijdens de stage uit te testen. In het kort moeten de leerlingen bij

de les “verlichte kunst” een beeldend werk maken waarin Led-lichtjes worden verwerkt. De

leerlingen maken zelf de opzet voor het elektrische circuit dat hiervoor nodig is en de lichtjes

moeten een toegevoegde waarde hebben voor het beeld dat de leerlingen maken. De theorie die

ze nodig hebben voor de elektrische schakeling, krijgen ze bij het vak natuurkunde.

In tegenstelling tot de lessen die eerder werden besproken, gaat het bij deze les niet om een beeld

van de toekomst of het oplossen van een probleem. Het is een andere invulling van de

interdisciplinaire les, waarbij nu gebruik wordt gemaakt van kennis die de leerlingen hebben

opgedaan bij uit het vak natuurkunde. Met behulp van deze kennis wordt een beeldend werk te

gemaakt.

Enkele voorbeelden van ideeën die ik in de toekomst, met de hulp van collega’s, zou willen

uitwerken zijn de volgende:

“Bedenk een oplossing voor het opwekken van duurzame energie waarbij geen

landschapsvervuiling optreedt”. Deze opdracht zou in samenwerking met natuurkunde

en/of scheikunde worden uitgevoerd. Het onderwerp duurzame energie komt bij beide

vakken aan bod.

“Het maken en gebruiken van een camera obscura”. In samenhang met het onderwerp

licht van natuurkunde en eventueel ontwikkelen van foto’s (scheikunde)

“Gebruik de gulden snede om je compositie beter te maken”. In samenwerking met

wiskunde voor de theorie van de Fibonacci-getallen en met biologie voor gulden snede in

de natuur.

36

37

Hoofdstuk 4

Conclusies en Reflectie

38

4.1 Conclusies van het onderzoek In mijn onderzoek wordt een aanzet gegeven voor combinatie van kunst en exacte vakken in het

voorgezet onderwijs. Hoewel er veel belangstelling bestaat voor de combinatie van kunst en exacte

vakken in het onderwijs en er ook veel kunstenaars zijn die interessante kunst maken op het

snijvlak van kunst en natuurwetenschap (zie ook mijn beeldbank bijlage 1) moet er nog goed

lesmateriaal worden ontwikkeld en gepubliceerd. Voor de ontwikkeling van goed interdisciplinair

onderwijs is intensieve samenwerking nodig van professionals op hun eigen vakgebied. Er is veel

kennis nodig vanuit de verschillende disciplines, dat zie je ook bij het AHK, waar een grote groep

professionals uit allerlei disciplines een onderwijsprogramma met daarin kunst en wetenschap

ontwikkelt (AHK).

De testlessen voldoen aan een aantal voorwaarden waaraan interdisciplinair onderwijs zou moeten

voldoen, zie paragraaf 3.2. Zo werden de leerlingen gestimuleerd om “out of the box” te denken.

Ze waren enthousiast over de lessen en zagen dat kunst maatschappelijk relevant is. Opvallend was

dat ze zelf met ideeën en oplossingen kwamen waarvoor een natuurwetenschappelijke bijdrage

nodig is.

Bij het schrijven van de testlessen gebruikte ik als inspiratiebron het werk van Daan Roosegaarde.

Uitvoering van het concept dat de leerlingen bedachten was hierbij niet nodig maar ook niet

mogelijk omdat de leerlingen juist werden gestimuleerd om nieuwe uitvindingen te bedenken. Na

overleg met een natuurkunde docent is nog een lessenreeks uitgewerkt (bijlage 5) waarin

natuurkunde is geïntegreerd. Hiervoor was een andere aanpak nodig zodat de exacte vakken en

kunst een gelijkwaardige rol hebben binnen de lessenreeks. Er moet dan worden gekozen voor een

meer ingekaderde opdracht waarbij een specifiek onderwerp van het exacte vak wordt toegepast.

De lessenreeks uit bijlage 5 laat een mogelijkheid zien waarbij wordt gewerkt met een vrij beeld,

waarin het onderwerp licht/elektriciteit moet worden verwerkt.

Mijn uiteindelijke overal conclusie is dat vakoverstijgend onderwijs tussen kunst en exacte vakken

waardevol is, omdat het de leerlingen een context geeft en aansluit bij hun belevingswereld. Er is

intensieve samenwerking nodig tussen docenten van de verschillende vakken om een

39

Hoofdstuk 4

samenhangend interdisciplinair lesprogramma te ontwikkelen waarbij de verschillende vakken hun

waardes niet verliezen. Daarnaast moeten de ontwikkelaars bewust zijn van de snijvlakken van de

disciplines.

Mijn eindwerk wordt dan ook een promotievideo die docenten van de verschillende disciplines

moet stimuleren om samen te gaan werken, met daarbij een website ter inspiratie en informatie. Ik

heb zelf ervaren dat het moeilijk is om informatie te vinden over het onderwerp, ook omdat veel

van de informatie die ik vond niet relevant was voor de combinatie kunst en exacte vakken.

Daarom bevat de website, naast een beeldbank, ook allerlei informatie over instanties die zich met

ontwikkeling van interdisciplinaire lessen bezighouden en links naar interessante websites.

4.2 Reflectie op het onderzoek Het formuleren van de uiteindelijke onderzoeksvraag was een lang proces. Mijn eerste insteek voor

het onderzoek was te kijken hoe je leerlingen bewust kunt maken van het nut van het kunstvak.

Naar mijn mening ontstaat er namelijk enthousiasme als je begrijpt waarvoor/waarom je iets leert

(betekenisvol onderwijs). Door de resultaten van de enquête werd het mij duidelijk dat veel

leerlingen niet beseften waarom ze kunstlessen kregen. Ik zocht daarom naar contexten waarin

kunstvaardigheden worden gecombineerd met maatschappelijke toepassingen, zodat de leerlingen

zich bewust zouden worden van de meerwaarde van het kunstvak. Dit resulteerde in een

lessenreeks over kunstvaardigheden in beroepen (bijlage 3) Hoewel deze lessenreeks niet bij mijn

uiteindelijke onderzoeksvraag aansluit gaf het leerlingen wel meer inzicht over op welke manieren

kunst kan worden gebruikt. Ze beseften dat ze creatief leerden denken en samenwerken en wat

voor maatschappelijke relevantie kunst kan hebben.

De lessenreeks en de enquête waren wel het startpunt van mijn uiteindelijke onderzoek. Ik besloot

om het onderwerp in te kaderen naar “kunst en exacte vakken”, zodat het paste bij mijn eigen

interesse en zou aansluiten bij de belevingswereld van de leerlingen van het Maerlant-Lyceum.

Hoe verder het onderzoek vorderde, hoe enthousiaster ik werd over de mogelijkheden van

interdisciplinair onderwijs. Ik ben dan ook zeker van plan om deze vorm van onderwijs toe te

passen tijdens mijn loopbaan.

40

4.3 Reflectie op de stage Toen ik op het Maerlant-Lyceum begon met mijn onderzoeksstage, was dit nog een onbekende

school voor mij. In die zin, dat ik niet wist hoe ver de vaardigheden van de leerlingen ontwikkeld

waren. Omdat het begin van mijn stage samenviel met het begin van de tekenlessen voor de derde

klassen, moest er een lessenreeks worden bedacht (voordat ik een onderzoeksvraag had

geformuleerd). Ik wil deze lessenreeks (bijlage 2) hier benoemen, omdat het heeft geholpen bij de

beeldvorming over de school. Bijna alle leerlingen waren blij met de vrijheid die ze kregen om zelf

keuzes te maken voor de afbeelding en technieken. Duidelijk werd dat ze tot nu toe nog niet veel

technische vaardigheden hadden geleerd.

Een van de leervragen voor de stage was het verbeteren van mijn klassenmanagement. Het is me

duidelijk geworden dat het bij de leerlingen als onmacht kan overkomen wanneer ik te hard

probeer te praten om hun aandacht te krijgen. Stemverheffing is iets anders dan schreeuwen.

Wachten op stilte is ook een manier om de leerlingen stil te krijgen en ik heb geprobeerd om met

een belletje te werken. Mijn klassenmanagement is tijdens deze laatste stage erg verbeterd, in mijn

verdere loopbaan zal ik het zeker verder ontwikkelen.

In het kader van oriëntatie op het soort school waar ik na mijn studie wil werken, wilde ik graag

weten of leerlingen op een cultuurprofielschool (bijlage 10) anders tegen het kunstonderwijs

aankijken dan de leerlingen van het Maerlant-Lyceum en hoe het onderwijs is ingericht op een

cultuurprofielschool. Daarom besloot ik op het Segbroek College (een cultuurprofielschool) mee te

kijken met het onderwijs en dezelfde enquête in te laten vullen door derde klasleerlingen van die

school (bijlage 9). Hieruit bleek dat de leerlingen van het Segbroek College zich niet bewuster zijn

van het nut van kunst dan op het Maerlant-Lyceum; veel leerlingen hebben zelfs een negatief beeld

van het kunstonderwijs en gebruik van kunst in de maatschappij. Het is me dan ook duidelijk

geworden dat het kunstonderwijs op een cultuurprofielschool niet noodzakelijk beter of

betekenisvoller is dan op een school zoals het Maerlant-Lyceum.

Door de resultaten van mijn onderzoek heb ik een nieuwe vorm gevonden om de leerlingen te

enthousiasmeren voor het kunstvak. Ook werd mij nogmaals bevestigd dat de kunstles een

perfecte omgeving is om maatschappelijke problemen aan de kaak te stellen, een mening hierover

te vormen, kritisch over na te denken en te brainstormen of te experimenteren over een oplossing.

41

Bronnenlijst

AHK. Kunst en Cultuureducatie, grenzen aan samenhang. sd.

https://www.ahk.nl/fileadmin/download/ahk/Lectoraten/Kunst-

_en_cultuureducatie/grenzen-aan-samenhang.pdf. 2 mei 2018.

—. Transdisciplinaire ontwerplabs. sd. www.ahk.nl/lectoraten/educatie/onderzoeksgroep/talita-

groenendijk. 20 mei 2018.

Collage tour. Regie Collage tour NTR. Art. Twan Huys Daan Roosegaarde. 2016.

https://www.npo.nl/college-tour/19-02-2016/VPWON_1248330.

cultuurkuur. Stem wordt Steam. sd. http://www.cultuurkuur.be/project/stem-wordt-steam-met-

de-van-arts. 17 mei 2018.

Een creatief mengsel. Regie Studium Generale Univeristeit Utrecht. Art. Levi van Veluw Prof. dr.

Sven Dupré. 2016. https://www.sg.uu.nl/videos/een-creatief-mengsel.

Een smogzuiger en andere magische stadsontwerpen. Regie TED. Art. Daan Roosegaarde. 2017.

https://www.ted.com/talks/daan_roosegaarde_a_smog_vacuum_cleaner_and_other_mag

ical_city_designs?language=nl.

Heijnen, E.J.M.G. Onderwijs op het snijvlak van kunst, wetenschap en technologie. 2017.

https://www.nwo.nl/onderzoek-en-resultaten/onderzoeksprojecten/i/46/29146.html. 8

mei 2018.

Heijnen, Emiel. „Remixing the Art Curriculum .” Remixing the Art Curriculum How Contemporary

Visual Practices Inspire Authentic Art Education. 17 september 2015. Proefschrift.

Iris Korvemaker, Universiteit Utrecht. De natuur ken je pas, als je haar kunt maken. 10 mei 2016.

https://www.sg.uu.nl/nieuws/2016/de-natuur-ken-je-pas-als-je-haar-kunt-maken. 12 Mei

2018.

Jalila Essaidi. sd. jalilaessaidi.com/. 12 Mei 2018.

42

KABK. artscience interfaculty. sd. www.interfaculty.nl/top-page/artscience-context/. 10 mei 2018.

Kiki Kolman, Trouw. „Hoe kunst en wetenschap elkaar kunnen versterken.” Trouw 22 september

2017. https://www.trouw.nl/home/hoe-kunst-en-wetenschap-elkaar-kunnen-

versterken~a03991a2/.

KNAW. Akademie van Kunsten. sd. www.akademievankunsten.nl. 12 mei 2018.

LKCA. de ongedisciplineerdheid van interdisciplinaire kunsteducatie. sd.

https://www.lkca.nl/~/media/downloads/publicaties/cultuur_plus_educatie/ce40_vd_de_

ongedisciplineerdheid_van_interdisciplinaire_kunsteducatie.pdf . 10 mei 2018.

Miriam Rasch, Universiteit Utrecht. Onderzoeker van het toeval: Vincent Icke over kunst en

wetenschap. 22 april 2010. Onderzoeker van het toeval: Vincent Icke over kunst en

wetenschap. 25 mei 2018.

Nathalie Miebach: van storm tot kunst. Regie TED. Art. Nathalie Miebach. 2011.

https://www.ted.com/talks/nathalie_miebach?language=nl.

SLO. Karakteristieken en Kerndoelen onderbouw voortgezet onderwijs. Enschede: nationaal

expertisecentrum leerplanontwikkeling, 2016. Document.

—. Kunst en Beta in de onderbouw van het voortgezetonderwijs. sd.

http://www.slo.nl/voortgezet/onderbouw/nieuws/kunst-beta/. 21 mei 2018.

—. Mens en Natuur. 2009. http://www.slo.nl/downloads/2009/mens-en-natuur-vmbo.pdf/. 10 mei

2018.

Steam. Steam education. 2015. https://steamedu.com/. 7 mei 2018.

Stedelijk Museum Breda. „True Beauty.” Breda, 2 Mei 2018.

Studium Generale, Universiteit Utrecht. Kunst en wetenschap. sd.

https://www.sg.uu.nl/dossiers/kunst-en-wetenschap . 4 Mei 2018.

43

44

45