1

DORESTAD

Een verdwenen handelsstad uit de vroege middeleeuwen.

Inhoudsopgave:

Inleiding. ........................................................................................................................2 Opkomst. ........................................................................................................................2 Handel. ...........................................................................................................................2 De stad............................................................................................................................3 Neergang ........................................................................................................................5 Opgravingen. ..................................................................................................................6 Conclusie........................................................................................................................6 Literatuurlijst. .................................................................................................................7

Versie 2

2-1-2003

Ir. T(eun) Bikker

Culemborg

0229652

2

Inleiding. Op de plaats waar thans Wijk bij Duurstede is gevestigd heeft ooit Dorestad gelegen,

een belangrijk handelscentrum in de vroege middeleeuwen, met name in de Karolingische

tijd. Interessant is na te gaan hoe Dorestad uit kon groeien tot één van belangrijkste steden in

het Noorden van Europa en wat er zo al werd verhandeld. Door opgravingen zijn nieuwe

inzichten over de handel en de stad ontstaan. Voor de snelle neergang en verdwijning van

Dorestad zijn naast de bekende verwoestingen door de Noormannen wellicht nog andere

factoren van invloed geweest.

Opkomst. In de Romeinse tijd was er al een kleine agrarische nederzetting op de plek waar nu

Wijk bij Duurstede ligt. Deze nederzetting was gesitueerd in de buurt van Rijswijk (thans aan

de andere oever van de Lek gelegen). Daar lag waarschijnlijk het Romeinse fort Levefanum

als onderdeel van de Romeinse rijksgrens de limes. Het is de opvatting van Verwers en van Es

dat Dorestad in de Merovingische periode is ontstaan als onderdeel van het fort Levefanum.

Dit fort was gesitueerd bij de splitsing van de Rijn en de Lek.

Een ijkpunt is het jaar 630 toen er al munten in Dorestad werden geslagen.1 Het slaan

van munten kan gezien worden als een van de factoren voor de opkomst van de steden in de

Lage Landen in de middeleeuwen. Dorestad had haar opkomst naast de munterij ook te

danken aan haar goede geografische ligging, waardoor het zich tot een belangrijk

handelscentrum kon ontwikkelen. Door Verhulst worden daarnaast nog andere factoren

genoemd, die geleid hebben tot de groei van Dorestad zoals: de politieke integratie van de

Friezen, het innen van belastingen door de Franken ter plaatse en de bescherming die de

kooplieden kregen van de Franken. 2 In het museum te Wijk bij Duurstede wordt ook de

aanwezigheid van een bemiddelde adelijke familie genoemd als mogelijke stimulator van de

handel.

Handel. In het Romeinse Rijk bloeide de handel vooral in het gebied rond de Middellandse

Zee. Door de netwerken van de Romeinen werden goederen getransporteerd van en naar de

noordelijke streken, waarbij de Rijn en de Maas een belangrijke rol speelden. Bij het

1 W.J.H. Verwers en W.A. van Es, ‘Dorestad en Wijk bij Duurstede’, Tussen Rijn en Lek 22 (1988) 16-23 aldaar1-3. 2 Adriaan Verhulst, ‘The origins of towns in the low countries and the Pirenne statement’, Past and Present 122 (1989) 3-35 aldaar 14.

3

verdwijnen van het Romeinse Rijk nam de handel vanuit de Lage Landen met de landen rond

de Middellandse Zee sterk af. Volgens Pirenne (1862-1935) was dit vooral het gevolg van de

inval van de mohammedanen in Spanje en veroorzaakte dit een neergang van de steden in

West Europa. Deze steden gingen volgens Pirenne pas weer groeien toen de handel in de 10e

eeuw in Europa weer opbloeide. In dit beeld past de opkomst van Dorestad (en Quentovic)

niet; hij zag dat als een tijdelijk verschijnsel. Latere historici, zoals Lebecq en Verhulst,

verklaren de opkomst van de handel in noordwest Europa vooral door een opbloeiende

economie aldaar vanaf het eind van de 7e eeuw. Die opleving van de economie was het gevolg

van een groeiende bevolking en toename van de landbouw. 3 4

Uit archeologisch onderzoek is gebleken dat er in Dorestad veel werd geïmporteerd.

De belangrijkste producten waren aardewerk uit het Rijngebied, molenstenen, vijzels, glas en

wijn (in houten vaten). Aangenomen wordt dat er ook zout, zeevis en huiden werden

verhandeld; deze producten kwamen vooral uit Scandinavië. Ook waren er slaven in de

aanbieding. Als neveneffect werd de christelijke religie in de geest van de Merovingische en

Karolingische vorsten verspreid.5

De stad. Het beeld van Dorestad, zover uit de opgravingen is op te maken, is geschetst in

figuur 1. Grofweg is de stad opgebouwd uit 3 delen: een noordelijk, midden- en zuidelijk

gedeelte; de hele stad lag min of meer langs de Rijn (aan de westelijke oever). Het noordelijke

deel omvatte het havenkwartier, de handelswijk (de vicus) en de agrarische sector. In het

middengedeelte zijn resten van boerderijen en waterputten gevonden, verder is er niet veel

van bekend. Verondersteld wordt dat in het zuidelijke gedeelte de munt, de officiële

gebouwen en een kerk waren gevestigd. De totale lengte van de stad van noord naar zuid

bedroeg 2 - 3 km. 6 De haven (in het noordelijke deel van de stad) lag ook langs de Rijn en

was circa 1 km lang. In eerste instantie lag de bebouwing direct aan de oever. Later

verplaatste de loop van de Rijn zich naar het oosten. Op de drassige oevers werden houten

straten aangelegd om de schepen te kunnen bereiken; die straten waren soms wel 200 m

lang.7

3 Verhulst, Origins of towns 4-8. 4 Stephano Lebecq, ‘Les activités d’échanges. L’ouverture aux mers de l’Europe du nord’, in:Catalogue Charlemagne – L’Empire retrouvé, (Bruxelles 1990) 61-63. 5 W.J.H.Verwers, ‘Dorestad: a Carolingian town?’, in R. Hodges and B.Hobley (eds), The rebirth of towns in the west AD 700-1050, (London 1988) 52-56 aldaar 55. 6 Ibidum 53. 7 Verwers en van Es, ‘Dorestad en Wijk bij Duurstede’, 5.

4

Figuur 1 Plattegrond Dorestad.

Het aantal inwoners van Dorestad wordt ingeschat op 1000 à 2000 tijdens haar

hoogtepunt.8 Naast handelaren en boeren woonden er ook ambachtslieden. Zeer

waarschijnlijk was er sprake van scheepsbouw en andere vormen van houtbewerking zoals

vlechtwerk; de huizen waren immers ook grotendeels van hout of houtproducten. Verder

zullen er wevers geweest zijn en wellicht ook leerlooiers.9

Door Holwerda werd aangenomen dat er in Dorestad een Frankisch castellum was

gesitueerd. Hij beschrijft de typische opzet van zo’n castellum met een curtis (kasteel), de

curticula (terrein met bijgebouwen) en een pomarium (tuin). Meestal hoorde er ook nog een

8 Verwers, ‘Dorestad, a Carolingean town?, 55. 9 W.A. van Es, ‘Dorestad centred’, Medieval Archeology in the Netherlands: Studies presented to H. H. van Regteren Altena, (Assen/Maastricht 1990) 151-182 aldaar 173.

5

grafveld en een kerk bij. Voor het castellum van Dorestad zie figuur 2. 10 Merkwaardig is dat

latere archeologen zoals van Es en Verwers geen gewag maken van dit castellum.

Figuur 2 Castellum te Dorestad

Neergang Dorestad beleefde haar hoogtepunt in de 8e eeuw en in het begin van de negende

eeuw.11 Aan het eind van de 8e eeuw beginnen de invallen van de Noormannen. Karel de

Grote en zijn zoon Lodewijk nemen allerlei maatregelen om de kustgebieden en de

riviermonden te beschermen; zo bouwden ze versterkingen aan de riviermonden. Die

maatregelen zijn niet afdoende, rond 830 beginnen de invallen waardoor Dorestad regelmatig

geplunderd en verwoest werd. In 863 wordt voor het laatst melding gemaakt van Dorestad in

de annalen. 12 Holwerda is van mening dat de abrupte en volledige ondergang van Dorestad

niet het gevolg kan zijn van de Vikingen alleen. Hij veronderstelde dat de genadeklap aan

Dorestad is uitgedeeld door de weergoden, en wel in de vorm van een geweldige

overstroming zo rond het jaar 860. 13 Verwers en van Es maken hiervan geen melding; zij

geven aan dat Dorestad in de 9e eeuw ineenschrompelde tot een kleine nederzetting. Pas in de

12e – 13e eeuw is Wijk bij Duurstede ontstaan op ongeveer de plaats van het oude Dorestad.14

10 Dr. J.H. Holwerda, Dorestad en onze vroegste middeleeuwen, (Leiden 1929) 36-42. 11 Verwers en van Es, ‘Dorestad en Wijk bij Duurstede’, 8. 12 Holwerda, Dorestad 4-9. 13 Ibidum, 16-22. 14 Verwers en van Es, ‘Dorestad en Wijk bij Duurstede’, 8.

6

In dat geval duurt het minstens 3 eeuwen voordat er weer sprake is van een stad van enige

betekenis.

Opgravingen.

Het archeologische onderzoek naar Dorestad is begonnen rond 1840 door L.J.F.

Janssen. Het onderzoek werd in de twintiger jaren van de 20e eeuw voortgezet door J.H.

Holwerda. In de tweede helft van de vorige eeuw is er een aantal keren gegraven: in 1953

maar vooral in de periode 1967-1977 door de Rijksdienst voor het Oudheidkundig

Bodemonderzoek. 15 Er zijn veel graven gevonden, funderingen van huizen en boerderijen en

vooral ook veel, heel veel, scherven van Rijnlands aardewerk. Het beroemdste stuk is een

fibula waarvan een afbeelding op het titelblad is te vinden. Op basis van de resultaten van het

onderzoek is er o.a. boerderij gereconstrueerd in Amersfoort. 16 Vele gevonden voorwerpen

zijn te bezichtigen in het museum te Wijk bij Duurstede.

Conclusie. Dorestad is in de vroege middeleeuwen uitgegroeid tot een belangrijk handelscentrum

in Noord Europa. De belangrijkste factor voor deze bloei lijkt de economische groei te zijn in

dit gebied. Er werd vrijwel zeker gehandeld in aardewerk, molenstenen, vijzels, glas en wijn;

andere producten zijn waarschijnlijk maar niet aan te tonen; er waren handelscontacten met

o.a. het Duitse Rijngebied en Scandinavië. De ligging van Dorestad is voor een groot deel

bekend, vooral van het noordelijke deel (de vicus); van noord tot zuid was de stad 2 tot 3 km

lang. De neergang en de uiteindelijke verdwijning van Dorestad zijn voor een groot deel te

wijten aan de invallen van de Noormannen. Wellicht dat een overstroming rond 860 de

genadeklap heeft veroorzaakt. Archeologische onderzoeken in Wijk bij Duurstede hebben

veel materiaal, kennis en inzicht opgeleverd.

0=0=0=0=0

15 Van Es, ‘Dorestad centred’, 151. 16 Ibidum, 159-160.

7

Literatuurlijst. Es, W.A. van, ‘Dorestad centred’, Medieval Archeology in the Netherlands: Studies presented

to H. H. van Regteren Altena, (Assen/Maastricht 1990) 151-182.

Holwerda, Dr. J.H., Dorestad en onze vroegste middeleeuwen, (Leiden 1929).

Lebecq, Stephane, ‘Les activités d’échanges. L’ouverture aux mers de l’Europe du nord’, in:

Catalogue Charlemagne – L’Empire retrouvé, (Bruxelles 1990). Verhulst, Adriaan, ‘The origins of towns in the low countries and the Pirenne statement’,

Past and Present 122 (1989) 3-35.

Verwers, W.J.H., ‘Dorestad: a Carolingian town?’, in: R. Hodges and B.Hobley (eds),

The rebirth of towns in the west AD 700-1050, (London 1988) 52-56.

Verwers, W.J.H en W.A. van Es, ‘Dorestad en Wijk bij Duurstede’, Tussen Rijn en Lek

22 (1988) 16-23.

0-0-0-0-0