Musea ‘Daar zit een luchtje aan!’

‘Een geurdimensie voor scholieren’ Hoe geurmarketing effectief door musea ingezet kan worden

om de toestroom van scholieren te bevorderen

Door Sabine Veen

Inhoud    

Waarom musea voor scholieren saai zijn 2

Scholieren vinden musea saai 2 Waarom gaan scholieren niet graag naar musea? 2

Feiten op een rijtje 3

Ontwikkelingen en trends musea 3 De kracht van geur 3 Invloed van geur 4

Vertaling naar de praktijk 5

Stappenplan 5

Literatuur 10

Waarom musea voor scholieren saai zijn

1Onder scholieren worden in deze paper alle basis- en middelbare schoolleerlingen tot en met 16 jaar verstaan.

2

Scholieren1 vinden musea saai Verschillende artikelen en onderzoeken wijzen uit dat scholieren een bezoek aan een museum niet graag op de agenda hebben staan (Hwang, 2001; Stein, 2006; Fitzcarraldo, 2008; Wordpress: Otter, Keizer & Miskovic, 2011). Als je aan een willekeurige groep brugklassers de vraag stelt: “Wie vindt het leuk om naar een museum te gaan?”, dan krijg je vaak reacties als “saai!”, “niets aan” en “daar is niets te beleven!” te horen (Otto, Keizer &Miskovic, 2011). Het gegeven dat scholieren niet graag naar musea gaan, is een beweegreden voor musea om op een onderscheidende manier deze doelgroep te bereiken. Een andere belangrijke reden om hierop in te spelen is om de waarde die musea hebben voor de samenleving te behouden en te versterken (Museumbrief, 2013). ‘Musea zijn een van de meest onontbeerlijke en krachtigste hefbomen tot ontwikkeling van het volk’ (Victor de Stuers, 1975). Volgens Otto, Keizer en Miskovic, 2011, zijn scholieren het publiek van de toekomst. Musea kunnen hierop inspelen door onder andere exposities op een aantrekkelijkere wijze tentoon te stellen. Maar hoe kunnen musea dit het beste doen? Op welke manier kunnen scholieren verleid worden om toch naar musea te gaan? Hoe wek je de interesse van deze doelgroep? In deze paper zal antwoord gegeven worden op deze vragen.

Waarom gaan scholieren niet graag naar musea? Het aanschouwen van een kunstcollectie of tentoonstelling is voor de meeste scholieren niet aantrekkelijk en of interessant genoeg. Een andere reden waarom scholieren niet graag naar musea gaan, heeft te maken met dat er allerhande andere alternatieven zijn, zoals een dagje naar de dierentuin of een pretpark.

Bij 59% van de Nederlanders is de belangstelling voor ons erfgoed niet of nauwelijks gewekt; zij bezoeken zelden of nooit een museum (CBS, Statline, 2013 & Rijksoverheid, 2013). Dat scholieren niet graag naar musea gaan is van alle tijden (Trouw, 2006). Er zijn echter uitzonderingen, er zijn ook scholieren die wel graag naar een museum gaan. Deze paper is gericht op musea, om door middel van geur, de toestroom naar het museum van scholieren te bevorderen en stimuleren.

Feiten op een rijtje

3

Ontwikkelingen en trends musea Smartphones zijn niet meer weg te denken uit de hedendaagse maatschappij. Applicaties voor de smartphones worden dan ook massaal ontwikkeld. Een knelpunt voor de ontwikkeling van een smartphone applicatie voor musea is dat eerst de app gepromoot moet worden - die uiteindelijk het museum moet promoten - wat tijd en kosten met zich meebrengt (Frankwatching, 2011). Een voorbeeld van een smartphone museum-applicatie is de Museumapp voor iPhone en Android. Deze app neemt de gebruiker mee op een interactieve culturele tour via zijn of haar smartphone. Deze tours worden aangeboden door verschillende musea en zijn samengebundeld tot de Museumapp. De tours spelen zich zowel binnen- als buiten de muren van het museum af. De gebruiker kan daarbij navigeren naar verschillende locaties waarbij verschillende culturele plaatsen in de stad ontdekt worden. Ook kan de gebruiker van de Museumapp het verhaal achter de verschillende collecties leren kennen, maar ook achtergrondinformatie omtrent de plaats (Museumapp, 2012). Augmented reality wordt in musea steeds vaker toegepast om interactie met de bezoeker te creëren. De bezoekers kunnen daarbij codes met de mobiele telefoon scannen, waarna zij doorgelinkt worden naar achtergrond informatie omtrent een kunstwerk of object. Ook bij culturele objecten in de buitenlucht zal er in de toekomst de mogelijkheid zijn om door middel van het scannen van codes meer te

weten te komen over de culturele plaats of het culturele object. Daarbij valt te denken aan het projecteren van 3D-beelden na het scannen van een speciale code, zodat de bezoeker weet wat voorheen op die plaats – waar hij of zij op dat moment staat – heeft gestaan of heeft plaatsgevonden. De zojuist benoemde ontwikkelingen spelen mogelijk in op de behoefte naar vernieuwing, maar komen daarbij nog niet dicht genoeg tot de scholieren en zullen voor hen niet interessant en stimulerend genoeg zijn om naar musea te gaan. Het toepassen van geur is een mogelijke oplossing om deze scholieren te bereiken en ze te stimuleren om musea te bezoeken, omdat geur de ervaring compleet maakt. De kracht van geur De neus is het enige zintuig dat direct in verbinding staat met de hersenen. Het staat in verbinding met het zogeheten limbisch systeem waarin emoties, herinneringen en genot zijn opgeslagen. Alle andre zintuigen worden eerst gefilterd door de thalamus (Frismakers, 2012). Ruiken is het meest directe en krachtige zintuig dat we hebben. We beginnen al met ruiken in de baarmoeder. Een pasgeborene kan bij zijn geboorte nog niet goed scherp zien en herkent zijn moeder dan ook door zijn geur. Geuren kunnen ons op een stille doortastende manier leiden (Makingscents, 2013).

Feiten op een rijtje

4

Geur is het meest verbonden met onze emoties, onze stemmingen en herinneringen. Vijfenzeventig procent van ons dagelijkse emoties wordt bepaald door wat we ruiken. Herinneringen geïnspireerd door geur zijn meer intens dan die veroorzaakt door bezienswaardigheid of geluid (Infonu, 2009). Geuren maken gevoelens los die niet door het verstand gecontroleerd kunnen worden (AllSens, 2012). Zo zou de geur van knisperend haardhout de gedachte aan kerstmis kunnen oproepen, of de geur van pas gemaaid gras kan ons doen laten denken aan onze kindertijd (Happynews, 2009). Geuren zorgen ervoor dat wij verlangen naar dingen (Infonu, 2010). De geur en de invloed hiervan is belangrijker dan vaak wordt gedacht. Dit blijkt ook uit diverse onderzoeken welke uitwijzen dat het inzetten van geur het gedrag van mensen kan beïnvloeden (Goallab, 2005). Een voorbeeld van hoe geur het gedrag van mensen kan beïnvloeden, zal in de volgende paragraaf besproken worden. Invloed van geur Dat het toepassen van geur invloed kan hebben op hoe iemand reageert, heeft een onderzoek van de Universiteiten in Nijmegen en Utrecht bewezen. Gedurende dit onderzoek kreeg een groep studenten een kruimelig koekje om te eten. Eerst kregen zij deze in een ruimte met een neutrale geur, daarna in een ruimte waarin de geur van allesreiniger verspreid was.

De studenten waren niet bewust van de geur, maar hun gedrag veranderde aanzienlijk. In de ruimte met de geur van allesreiniger ruimden de studenten drie keer zo vaak hun kruimels op en werden daarbij ook getriggerd om bij hen thuis te gaan poetsen (Psychological Science, 2005). Uit onderzoek van de Universiteit van Paderborn in samenwerking met Professor Dr. Stöhr is gebleken dat door toepassing van geurmarketing de verblijfsduur van consumenten met 15,9 procent stijgt (AllSens, 2012). Uit bovenstaande voorbeelden blijkt hoe sterk de invloed van geur is op ons handelen. Door de toepassing van geurmarketing worden we onbewust aangezet tot een handeling of verlengen we zelfs onze verblijfsduur. Dit zijn slechts enkele voorbeelden van wat geur onbewust met ons kan doen. Juist omdat geur zo’n sterke invloed op ons handelen heeft en dat dit onbewust gebeurt, maakt geurmarketing geschikt om toe te passen in en door musea. De voordelen van geur voor musea worden verderop in deze paper besproken.

Vertaling naar de praktijk

5

Stappenplan Zoals aan het begin van deze paper is aangegeven is het van belang dat musea inspelen op de huidige situatie, waarbij musea een saai en stoffig imago hebben onder de scholieren. Om meerwaarde te creëren bij deze scholieren volgt in deze paragraaf een stap voor stap praktische beschrijving, over hoe musea geurmarketing kunnen toepassen, zodat de vooroordelen en cliches omtrent musea vanuit het oogpunt van scholieren zoveel mogelijk verminderd worden en zij weer naar musea gaan. Stap 1: Wees zeker over de categorie en het thema van een museum. Musea kunnen gecategoriseerd worden op aard van collectie die er tentoongesteld wordt. Centraal Bureau voor de Statistieken laat zien dat categorieën opgedeeld kunnen worden in bijvoorbeeld ‘Musea voor beeldende kunst’, Musea voor geschiedenis’ etc. (CBS, 2011). Het is van belang om te weten in welke categorie een museum zich bevindt en op welke doelgroep het zich wil richten. In dit geval scholieren. Ook het thema van het museum is van belang om te weten. Een museum met het thema ‘oorlog’ dient een andere lading meegegeven te worden dan een museum met het thema ‘liefde’.

Stap 2: Welk effect wil het museum bereiken met geur? Geuren hebben verschillende uitwerkingen op onze emoties. De ene geur laat ons opgewekt zijn, de ander laat ons ontspannen en weer een ander doet ons herinneren aan onze jeugdtijd, zoals ook eerder omschreven. Weet goed welk effect je als museum bij scholieren teweeg wilt brengen door het toepassen van geurmarketing. Wil je juist dat de scholieren met hun emoties meegenomen worden met de geur naar hetgeen er te zien is, zodat er een intensere beleving plaatsvindt, of wil je als museum juist door het toepassen van geur dat de scholieren in een bepaalde gemoedstoestand komen? Wik en weeg de voor- en nadelen van geuren dan ook goed tegenover elkaar af. Hierbij een kort overzicht van een aantal geuren en hun effect op het welbevinden van de mens: Geur Effect

Amber Rustgevend, warm, prettig

Boslavendel Verdrijft gevoelens van onzekerheid

Citrusgeuren Zorgen voor een geluksgevoel

Jasmijn Zorgt voor een pure ervaring

Lavendel Frist en werkt rustgevend

Vanille Zorgt voor een warm gevoel en comfort

(Wierook, 2013 & Infonu, 2010).

Vertaling naar de praktijk

6

In voorgaande tabel zijn geuren met een positief effect benoemd, maar er is meer mogelijk met geur. Als museum kan men ook kiezen voor geuren die een collectie of tentoonstelling een compleet andere lading meegeven dan zojuist benoemde voorbeelden. Meer hierover in de volgende stap. Voordelen van geur voor musea Het toepassen van geur in musea brengt vele voordelen met zich mee. Door het toepassen van geur kunnen musea de bezoekers meenemen naar vroeger, of meenemen naar de toekomst. Er zijn vele mogelijkheden te bedenken. Door de toepassing van geur kan een musea ‘tot leven’ gebracht worden. Vooral voor scholieren is het toevoegen van geur in musea de ideale manier om het saaie imago van musea te verminderen. Het maakt de beleving van een museum aantrekkelijker. Het toepassen van geur in musea brengt voordelen met zich mee. 1. Geuren zorgen ervoor dat de bezoekers gebruik gaan maken van een extra zintuig, namelijk het reukorgaan. Bezoekers kunnen nu een object niet alleen zien, maar ook ruiken. In een museum staan normaal gesproken het zien en soms zelfs aanraken centraal. Door extra toevoeging van geur in musea wordt het voor de bezoekers een complete ervaring. 2. Geuren zorgen ervoor dat bezoekers allerhande emoties en associaties krijgen. Door middel van

geur(en) worden bezoekers meegenomen naar een ‘andere wereld’ en laat ze even vergeten waar ze feitelijk zijn. 3. Geuren zorgen voor herinneringen. Hierdoor is de kans groot dat een bezoek aan een museum dat geurmarketing toepast in het geheugen gegrift staat van de bezoekers (Aromasolutions, 2013). Stap 3: Gebruik van geur naar categorie en of thema van museum. Omdat er verschillende categorieën en thema’s zijn waarbinnen een museum zich bevindt, zijn er ook verschillende mogelijkheden toepasbaar voor wat betreft het integreren van geur. Zoals in paragraaf ‘de kracht van geur’ is beschreven, kunnen geuren zowel een positieve als een negatieve uitwerking hebben op onze gemoedstoestand. De geur die het meest geschikt is voor een museum is daarom ook geheel afhankelijk van het soort museum en het thema van dit museum. Voorbeelden uit de praktijk Het Jorvik Vicking Center in York is een museum dat momenteel al gebruik maakt van geur. In het Viking Center kunnen bezoekers unieke geuren beleven op basis van de omgeving waarin ze zich binnen het museum bevinden. Het Jorvik Vicking Center pompt stank in haar museum om bezoekers een ware ervaring te bezorgen en bootst daarbij de geur van de Vikingtijd na.

Vertaling naar de praktijk

7

Het museum trekt meer dan 14 miljoen bezoekers per jaar (Aromatech, 2013). De Antwerpse geurkunstenaar Peter de Cupere heeft in 2010 omwille van een aromadebat in de catacomben van een kerk twee geurinstallaties geplaatst, genaamd ‘Smile Room’ en ‘Smoke Room’. De ‘Smile Room’ was een badkamer die door middel van tandpastastreepjes was opgebouwd en waarbij de sterke mintgeur de bezoekers tegemoet kwam. De ‘Smoke Room’ was een kamer opgebouwd uit gebruikte sigaretten, en de geuren die de bezoekers daar tegemoet kwamen, waren de geuren van sigarettenas, gerookt vlees en asfalt (Tubelight, 2010). Om musea een handje op weg te helpen volgen hierna een aantal voorbeelden hoe geurmarketing toegepast zou kunnen worden in musea. Musea met het thema ‘oorlog’ In een museum waarin een collectie of het verhaal van een oorlog tentoongesteld wordt, kan de beleving voor bezoekers - in dit geval scholieren - versterkt worden door de toevoeging van geuren als aarde, vochtigheid, brandend hout, brandende olie etc. In stap 2 van deze paper werden een aantal standaard geuren besproken die te verkrijgen zijn, echter houdt de keus van geuren daarbij niet op. Alle andere geuren kunnen in overleg samengesteld worden. Musea kunnen dan ook hun eigen creativiteit de vrije loop laten bij het samenstellen van geuren, maar houd

er rekening mee dat het bij het thema van het museum past. Musea in de categorie ‘beeldende kunst’ Net als een thema, is een categorie een ander gegeven waarmee rekening gehouden dient te worden voor wat betreft de geur die gekozen wordt, om toe te passen op de huidige collectie of tentoonstelling. Hierbij valt te denken om bijvoorbeeld bij bepaalde schilderijen een subtiele geur te verspreiden wat goed bij het afgebeelde past. Bij een sensueel beeld passen romantische geuren die warmte geven, zoals rozengeur of vanille. Bij een kunstobject gemaakt van klei kan bijvoorbeeld het materiaal benadrukt worden waarin het gemaakt is. Bijvoorbeeld door de geur van klei subtiel te laten vernevelen. Madame Tussauds Als laatste nog een voorbeeld hoe het welbekende museum Madame Tussauds geur zou kunnen toepassen op hun collectie wassenbeelden. Van Angelina Jolie tot Lady Gaga, van E.T tot Prinses Beatrix, elk beeld heeft zijn eigen unieke eigenschappen en daarop zou Madame Tussauds in kunnen spelen door het toepassen van geurmarketing. Hoe ruiken Angelina Jolie en Lady Gaga? Hoe ruikt de woonomgeving van E.T? En hoe ruikt Prinses Beatrix? Het klinkt misschien gek, maar waarom zouden we de extra dimensie van geur niet als extra

Vertaling naar de praktijk

8

beleving toevoegen aan de wassenbeelden collectie van Madame Tussauds? Hieronder een voorbeeld voor elk van deze objecten: Bekendheid Geur(en)

Angelina Jolie Favoriete parfum

Lady Gaga Favoriete parfum, podium geur (rookmachine geur)

E.T Maan, mufheid, stoffigheid, natuur

Prinses Beatrix

Oud Zilver, haarspray, favoriete parfum

Aan de toepassing van geurmarketing voor musea zijn ook aandachtspunten verbonden die zeker niet aan de aandacht van musea voorbij mogen gaan. In de volgende stap worden deze besproken. Stap 4: Aandachtspunten. Ondanks dat het integreren van geur van waarde kan zijn voor musea betreffende de intensere beleving van het museum bezoek, kunnen er ook nadelen zitten aan het gebruik van geur. Geurmarketing kan in sommige gevallen ook niet het beoogde effect behalen. Dit kan gebeuren wanneer er voor een geur gekozen wordt die niet in overeenstemming is met de omgeving of het object. In een museum waarbij de geschiedenis van kaas wordt tentoongesteld correspondeert de geur van citroen niet met het tentoongestelde.

Gebruik dan ook altijd geuren die corresponderen met het thema of tentoongestelde (Schippers, R. 2001). Een andere reden waarom geurmarketing soms niet het beoogde effect behaalt, heeft te maken met dat bepaalde geuren een bestaande negatieve associatie kunnen opwekken bij bezoekers. Een voorbeeld hiervan kan de geur van buskruit in een oorlogsmuseum zijn. Van tevoren weten musea niet wat de achtergrond van de bezoekers is. De kans is aanwezig dat een oorlogsveteraan een museum bezoekt en bij de geur van buskruit allerhande negatieve associaties krijgt en herinnerd wordt aan een nare ervaring tijdens zijn tijd in de oorlog, waardoor traumatische ‘beelden’ in zijn hoofd voorbij flitsen (R. Schippers, 2001). Een ander aandachtspunt waarmee ook rekening gehouden dient te worden, is dat door veel geuren te gebruiken in dezelfde ruimte, deze geuren zich kunnen gaan mengen. Het beste is om alleen geuren toe te passen in ruimtes die afgesloten zijn (JJ Mervin, 2013). Daarnaast zijn mensen met een sensorische hyperactiviteit beperkt in hun dagelijks leven omdat veel producten en plaatsen geparfumeerd zijn (Kvist, K. 2008). Stap 5: Betrek scholieren bij het toepassen van geur in de praktijk Scholieren dienen gemotiveerd te worden om naar musea te gaan. Het toepassen van geur in musea is daarbij de eerste stap. De volgende stap is om de scholieren

Vertaling naar de praktijk

9

daadwerkelijk naar het museum te krijgen. Een geschikte oplossing is door scholieren bij de ontwikkeling en keuzes van de verschillende geuren in musea te betrekken. Als musea kan er gekozen worden om scholieren de verschillende geuren te laten ontwikkelen door middel van workshops op basisscholen en in de brugklassen van middelbare scholen, waaraan een wedstrijdelement verbonden is. Daarbij dienen de scholieren onder begeleiding van geurexperts geuren samen te stellen. Deze geuren dienen de scholieren samen te stellen aan de hand van beelden die zij te zien krijgen (foto- en videomateriaal). Deze geuren worden uiteindelijk door een vakkundige jury beoordeeld. De geuren die door de jury verkozen worden tot winnende geuren worden uiteindelijk door geurexperts verder gefinetuned tot eindgeur die in de verschillende musea toegepast kunnen worden. Stap 6: Meet het effect in de praktijk Zodra de geuren zijn toegepast in de verschillende musea kunnen scholieren uitgenodigd worden om met hun klasgenoten een bezoek te brengen aan het museum. Zodra de scholieren aan het einde van de tentoonstelling zijn aangekomen, kunnen musea de scholieren vragen wat ze van de tentoonstelling en de geuren vonden. Vonden ze deze uiteindelijk bij het getoonde passen? Vonden ze deze juist lekker of vies? En maakte het toepassen van geur het museum ook interessanter voor de scholieren? Door het verzamelen

van deze gegevens kunnen musea eventueel verder inspelen op de beleving van het museum door scholieren. Voor meer informatie, vragen of opmerkingen: Mail: veen_sabine@hotmail.com Twitter: @Unfold

Literatuur

10

Artikelen/Websites

LAYouth. (2001). ‘Why museums suck’. Geraadpleegd op 14 juni 2013, van layouth.com: http://www.layouth.com/why-museums-suck/ Wordpress. (2011). ‘Investeren in het publiek van de toekomst’. Geraadpleegd op 14 juni 2013, van wordpress.com: http://mariomiskovic.files.wordpress.com/2011/11/opmaak-spread-12spread.pdf Trouw. (2006, januari 11). ‘Ook als het museum seks toont blijven jongeren weg’. Geraadpleegd op 14 juni 2013, van trouw.nl: f/article/detail/1680726/2006/01/11/Ook-als-het-museum-seks-toont-blijven-jongeren-weg.dhtml Frankwatching. (2011 april 19). ‘Musea en het web revisited: trends en ontwikkelingen’. Geraadpleegd op 14 juni 2013, van Frankwatching.com: http://www.frankwatching.com/archive/2011/04/19/musea-en-het-web-revisited-trends-en-ontwikkelingen/ Museumapp. (2012). ‘Museumapp alle musea in één app’. Geraadpleegd op 14 juni 2013, van museumapp.nl: http://www.museumapp.nl/ Makingscents. (2013). ‘Zintuig reuk’. Geraadpleegd op 14 juni 2013, van makingscents.nl: http://www.makingscents.nl/index.jsp?USMID=29 Infonu. (2009, juli 27). ‘Geuren: de emotionele werking van geuren’. Geraadpleegd op 14 juni 2013, van infonu.nl: http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/lifestyle/39863-geuren-de-emotionele-werking-van-geuren.html Happy News. (2009, januari 22). ‘Ons reukorgaan, een bijzonder zintuig’. Geraadpleegd op 15 juni 2013, van happynews.nl: http://www.happynews.nl/2009/01/22/ons-reukorgaan-een-bijzonder-zintuig/ Infonu. (2010, augustus 9). ‘De geur van verleiding’. Geraadpleegd op 15 juni 2013, van infonu.nl: http://mens-en-samenleving.infonu.nl/man-en-vrouw/58735-de-geur-van-verleiding.html AllSens. (2012). ‘Geurmarketing en de wetenschap’. Geraadpleegd op 16 juni 2013, van AllSens.nl: http://www.allsens.nl/geurmarketing-wetenschap

Dmmediaplein. (2011, juni 13). ‘Positieve beleving door geurmarketing’. Geraadpleegd op 16 juni 2013, van dmmediaplein.nl: http://www.dmmediaplein.nl/marketing/positieve-beleving-door-geurmarketing/ CBS. (2011, november 29). ‘Musea; grootteklasse, bezoekersaantallen en personeel per soort museum’. Geraadpleegd op 16 juni 2013, van cbs.nl: http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?VW=T&DM=SLNL&PA=7408mus&D1=7-11&D2=0-6&D3=l&HD=130616-1745&HDR=T&STB=G1,G2 Wierook. (2013). ‘Geuromschrijvingen’. Geraadpleegd op 16 juni 2013, van wierook.nl: http://www.wierook.nl/geuromschrijving.php Aromatech. (2013). Ínteresting facts about scents’ Geraadpleegd op 16 juni 2013, van aromatech.ca: http://www.aromatech.ca/aspx/m/Scent_Facts Aromasolutions. (2013). ‘Voordelen van goor voor musea en tentoonstellingen’. Geraadpleegd op 16 juni 2013, van Aromasolutions.eu: http://www.aromasolutions.eu/shop/geuradvies/geur-musea.html JJMervin. (2013). ‘Scent Marketing for Museums’ Geraadpleegd op 16 juni 2013, van JJMervin.com: http://www.jjmervin.com/places-using-scent-marketing/museums.html Tubelight. (2010, september 15). ‘Alleen ‘muf’ is niet genoeg’. Geraadpleegd op 16 juni 2013, van Tubelight.nl: http://www.tubelight.nl/Articles/view/985/Alleen_muf_is_niet_genoeg Rijksoverheid. (2013) ‘Museumbrief samen werken samen sterker’ Geraadpleegd op 25 september 2013, van rijksoverheid.nl: http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2013/06/10/museumbrief-samen-werken-samen-sterker.html

Rapporten en scripties Fitzcarraldo. (2013). I don’t go to museums. Torino: Fitzcarraldo. Wordpress. (2011). Investeren in het publiek van de toekomst.

Literatuur

11

American Psychological Science. (2005). Smells like clean spirit. Nijmegen en Utrecht: Goallab, Holland, Hendriks en Aarts. Schippers, R. (2001, augustus 25). Heimelijke verlokking: Een nieuw perspectief op geurenmarketing. Nijmegen: Radboud Universiteit Nijmegen. Kvist, K. (2008, september 1). Scent and sensitivity: Scent Marketing with regard to sensory hyper-reactivity. Kristianstad: Högskolan Kristianstad. Ministerie van OCW. (2013, juni 2013). Mu seumbrief. Samen werken, samen sterker. Overige media Frismakers. (2012). Video: Connexxion geurmarketing. Adam Tasi.