Dit is die tafel vanden Groten Lancfranck

Dit is die tafel vanden Groten Lancfranck

Editie Ludo Jongen en Joost Jonkman

bronEds. Ludo Jongen en Joost Jonkman Dit is die tafel vanden Groten Lancfranck. Niet eerder

verschenen, 2015

Zie voor verantwoording: https://www.dbnl.org/tekst/_taf012tafe02_01/colofon.php

Let op: boeken en tijdschriftjaargangen die korter dan 140 jaar geleden verschenen zijn, kunnenauteursrechtelijk beschermd zijn. Welke vormen van gebruik zijn toegestaan voor dit werk of delen

ervan, lees je in de gebruiksvoorwaarden.

https://www.dbnl.org/tekst/_taf012tafe02_01/colofon.php

https://dbnl.org/titels/gebruiksvoorwaarden.php?id=_taf012tafe02

Het Amsterdamse manuscript van Lanfrancs Chirurgia Magna

De Middelnederlandse vertalingen

Van Lanfrancs Chirurgia magna werden meerdere Middelnederlandse vertalingenvan gemaakt. Deze vertalingen worden wel onderscheiden in een EersteMiddelnederlandse vertaling, overgeleverd in de zogenaamdeKeulse- enDarmstadtsefragmenten (±1340-1350; Hessiche Landes- und Hochschulbibliothek, zu 2201 enHistorisches Archiv Keulen, Fragm. A57) omvat en het Gentse handschrift (middenvijftiende eeuw; Universiteits Bibliotheek Gent, 1272). Voorts een TweedeMiddelnederlandse vertaling: de tekst van het manuscript in Uppsala (vijftiendeeeuw; Universitetsbibliotheket Uppsala, Kodex Waller) en tenslotte een DerdeMiddelnederlandse vertaling in het Amsterdamse handschrift (±1460; Amsterdam,Bijzondere collecties UvA, hs. II F 39). In dit manuscript ontbreken kortere en langerepassages, die in de Middelengelse en Latijnse versies wel voorkomen. Het valt ookte betwijfelen of het Gentse manuscript en het Amsterdamse manuscript geheelonafhankelijke vertalingen zijn, onder andere omdat in beide manuscripten somshetzelfde stuk is weggelaten of is toegevoegd. De dialectverschillen tussen beidezijn aanzienlijk.

Het Amsterdamse manuscript

Het Amsterdamse manuscript bestaat uit 16 katernen papier; de tekst is geschrevenin een littera cursiva. Het boek wordt gedateerd in het midden van de vijftiendeeeuw. De band, een twintigste-eeuwse imitatie van een middeleeuwse band, bestaatuit houten borden die met leer zijn bedekt en is beslagen met de vijf originele koperennoppen en er zijn restanten van twee koperen sluitriemen. Afgezien van de schutbladenbestaat het boek uit 189 bladen van 215 x 140 mm. De recto-pagina’s zijn in demoderne tijd door een onbekende in de rechterbovenhoek gefolieerd met eenblauwgrijs potlood. De eerste twee bladen zijn genummerd 144 en 145, waarna 5bladen, genummerd 1-5, volgen. Na een ongenummerde blanco pagina volgen denummers 6-143, gevolgd door 146-188. De tekst op de bladen 144 en 145 werdkennelijk later toegevoegd (dit is aangegeven op blad 143v).Maar toen het handschriftopnieuw werd gebonden, belandden deze twee bladen voor in het boek. Deoorspronkelijke schutbladen voor en achter die bij een restauratie los zijn gemaaktvan de band, bevatten fragmenten van een oudere (niet-medische) Latijnse tekst. Opeen perkamenten blad voorin wordt vermeld dat het boek in 1851 door A. Cohenwerd gekocht uit de boedel van S.J. Einthoven, heelmeester te Groningen.Waar delaatste het verkregen had, is niet bekend.Evenals de oorspronkelijke Latijnse tekst is de inhoud verdeeld in vijf ‘traktaten’,

die een wisselend aantal ‘leringen’ bevatten met een - eveneens wisselend - aantal‘kapittels’. De kapittels, leringen en traktaten zijn later voorzien van initialen en eentitel in rubriek, waarvoor de benodigde ruimte nogal eens te krap ingeschat was. Deinitialen zijn rood gekleurd en versierd met grof, blauw penwerk. De initialen aanhet begin van de ‘traktaten’ zijn groter dan die aan het begin van de ‘leringen’ dieweer forser zijn dan aan het begin van de ‘kapittels’. Het boek bestaat uit 15 katernenvan zes dubbelbladen, waarbij twee maal een dubbelblad verwijderd is en één maaleen dubbelblad is toegevoegd. Aan de laatste katern waren oorspronkelijk twee


enkelbladen toegevoegd die verloren gegaan zijn. Hierdoor ontbreekt het laatste deelvan het laatste kapittel.

De twee kopiisten van het manuscript

De tekst is geschreven door twee kopiisten. Kopiist A schreef de tekst van fol. 1r toten met fol. 162v, regel 16. Daarna nam kopiist B het werk over en voltooide de tekst.Beide schreven een gewone gotische cursief. Zowel A als B verzorgden in hun werkzelf de rubricatie.Kopiist A heeft een groot aantal hoofdstukken overgeslagen. De reden hiervan is

niet duidelijk. Gezien de volgorde van de ontbrekende kapittels in de Latijnsebrontekst is het onwaarschijnlijk dat de kopiist een heel katern in zijn legger miste.Hij sorteerde ook niet op bruikbaarheid voor de dagelijks praktijk van een chirurgijn.Na fol. 162v heeft kopiist B alsnog de ontbrekende kapittels afgeschreven. Hij

stuitte daarbij op een probleem. Bij het kapittel over de ontwrichting van de onderkaakwas niet het hele kapittel maar slechts een deel weg. Hij besloot daarom deontbrekende tekst niet in het tweede deel in te voegen maar op twee aparte pagina’ste kopiëren.Het werk van B verschilt in meerdere opzichten van dat van A. Het schrift lijkt

weliswaar veel op elkaar, maar is in het tweede deel wat hoekiger. De initialen zijnook iets anders van vorm en het blauwe penwerk van A heeft B niet overgenomen.De custoden, die in het eerste gedeelte aanwezig zijn aan het eind van ieder katern,ontbreken in het tweede gedeelte. Verder zijn er veel verschillen in spelling en erverschijnen in het tweede deel soms alinea-tekens en punten. Het aantal regels perfolium neemt toe van 29-30 in het eerste deel, tot 41 in het tweede.Nadat kopiist A zijn `pars’ voltooid had, klopte - door het weglaten van een aantal

kapittels - de volgorde van de kapittels niet meer met de oorspronkelijke nummering,die ook in de gebruikte titels van de kapittels genoemd wordt. De hierdoor ontstaneverwarring werd opgelost door de kapittels opnieuw te nummeren (met Romeinsecijfers in rubriek in de linkermarge) en voorin een inhoudsopgave op te nemen,gebaseerd op deze nieuwe nummering. Kopiist B heeft deze hernummering echterniet voortgezet.

De leesbaarheid

Het handschrift verkeert in goede conditie en is goed leesbaar, alleen aan het eindvan het manuscript wordt het schrift slordiger en kleiner. Beide kopiisten warenprofessionals. Dat betekent dat het boek vervaardigd werd voor een onbekendeopdrachtgever.Kopiist A maakt veel fouten: in zijn werk komen erg veel doorhalingen voor en

nogal wat evidente verschrijvingen. Merkwaardig zijn de ophogingen. Soms zijn dieterecht, maar dikwijls lijken de ophogingen geheel willekeurig. De namen vanGalenusen vooral van Avicenna zijn vaak onderstreept. Hiermee werd de grote mate vanautoriteit benadrukt die met name aan Avicenna toegekend werd. De sporadischeafbeeldingen zijn zeer primitief en lijken alleen begrijpelijk voor een lezer die uiteigen ervaring het afgebeelde instrumentarium of het betreffende deel van de anatomieal kende. Doordat er soms aanzienlijke delen van kapittels zijn weggelaten, is deMiddelnederlandse tekst soms moeilijk te begrijpen. De initialen zijn aardig maaruiterst primitief versierd.


Gebruikerssporen

Met hetzelfde materiaal als de foliering zijn soms woorden onderstreept die voor eenonbekende lezer onbegrijpelijk waren en werden er vraagtekens in de marge gezet.Hiernaast staan er - vooral in het hoofdstuk over de oogziekten - veelvuldig in zwarteinkt onderstrepingen en aantekeningen in de marge in een vroeg zeventiende-eeuwsehand. Tenslotte zijn er zeer sporadisch aantekeningen in zwarte of groene inkt uitlater perioden.

Samenvatting

Der tekst in het Amsterdamse handschrift is een vertaalde - maar enigermate verkorte- versie van de oorspronkelijke tekst van Lanfranc. Naast de anatomische,diagnostische en chirurgische informatie wordt erg veel ruimte ingenomen door detalrijke recepten. De praktische bruikbaarheid van deze tekst zal voor de chirurgijngroot geweest zijn. Het hele boek is, evenals de oorspronkelijke tekst, strikt logischopgebouwd: grote lacunes voor de toenmalige praktijk uitoefening zijn er niet in aante wijzen. Misschien is het juister om het manuscript niet als een vertaling tebeschouwen, maar als een bewerking van Lanfrancs tekst.

Lanfranc van Milaan

Lanfranc van Milaan (1245– ca.1315), eigenlijk Guido Lanfranchi geheten, werdwaarschijnlijk geboren in Pisa. Hij studeerde in Bologna en was daarna in Milaanleerling van Guglielmo de Saliceto (1210-1280). Deze laatste was een gerenommeerddocent, die naast een Chirurgia ook een meer algemeen werk over de geneeskundegeschreven had. Lanfranc verwierf zijn academische graad en werkte na zijn studietot 1290 in Milaan. In dat jaar werd hij uit de stad verbannen omdat hij tot dekeizergezindeGhibellijnen behoorde. Na zijn verbanning uitMilaan vestigde Lanfranczich in Lyon, waar hij een korte chirurgische handleiding schreef: de Chirurgiaparva.In 1295 kwam Lanfranc als eerste vertegenwoordiger van de Noord-Italiaanse

geneeskunde naar Parijs waar hij verbonden was aan de Confrèrie de Saint Côme etSaint Damien. Dit genootschap was rond 1255 opgericht door Jean Pitard, dechirurgijn van Lodewijk IX de Heilige (1214-1270). Als getrouwdman kon Lanfrancgeen functie krijgen aan de Parijse universiteit: daar mochten uitsluitend celibatairegeestelijken doceren. Als een andere reden wordt genoemd dat sinds de twaalfdeeeuw de medische faculteit niet toestond dat er met de handen gewerkt werd. Metandere woorden: chirurgijns waren niet welkom. Er wordt wel gesteld dat de chirurgiete dien tijde nog geheel in handen was van de barbiers en dat Lanfranc dus beschouwdkan worden als grondlegger van de moderne chirurgie in Frankrijk. In Parijs schreefhij in 1296 zijn belangrijkste werk, de Chirurgia magna. Er is geen betrouwbareafbeelding van Lanfranc. Het enige ‘portret’ is een gravure (anno 1749) van eenborstbeeld van Lanfranc. Waarschijnlijk berustte dit beeld echter op de fantasie vande beeldhouwer.Lanfrancs colleges trokken veel leerlingen naar Parijs, onder wie de later beroemde

Henri de Mondeville en Guy de Chauliac. Eén van zijn leerlingen was de Vlaming


Jan Yperman. In diens Cyrurgie (ca.1310), dus zeer kort na Lanfrancs Chirurgiamagna geschreven, wordt niet minder dan zeventien maal naar Lanfranc verwezen.Of Jan Yperman in persona tussen 1296 en 1300 de colleges van Lanfranc gevolgdheeft, blijft een punt van voortgaande discussie. Ook een andere prominente, in hetMiddelnederlands schrijvende chirurg, Thomas Scellinck van Thienen (nu Tienen)verwijst in zijn werk Het Boeck van Surgien (anno 1343) vaak naar Lanfranc. Doorde vele vertalingen van deChirurgia magna in de volkstalen (bijvoorbeeld het Frans,Duits, Spaans, Middelengels, Hebreeuws en Middelnederlands) speelde Lanfranceen essentiële rol in de verspreiding vanmedische kennis uit Italië naar vrijwel geheelWest-Europa. In 1498 verscheen de eerste gedrukte editie van de Latijnse tekst inVenetië.Zoals hij in de inleiding van zijn Chirurgia magna verwoordde, beschouwde

Lanfranc de chirurgie niet alleen als een handwerk maar ook als een wetenschap, dieop medische kennis, onderwijs en literatuurstudie gebaseerd moest zijn. Zijn in deinleiding genoemde definitie van Cyrurgia laat wat dat betreft geen twijfel bestaan.Hij poneert dat het voor een chirurg essentieel was kennis te hebben van degeneeskunde en dat hij daarnaast bedreven moest zijn in de retorica, grammatica endialectica. Een dergelijke ontwikkeling had de algemene geneeskunde al in de twaalfdeeeuw doorgemaakt, met name in de school van Salerno.De structuur en de inhoud van de afzonderlijke kapittels van de Chirurgia magna

geven aan dat Lanfranc de chirurgie zag en wilde propageren als een wetenschap,zowel gebaseerd op de klassieke autoriteiten als op de empirie. Dat was wellichttevens bedoeld om de doctores medicinae uit Parijs ervan te overtuigen dat hij overvoldoende medische kennis beschikte. Maar zijn streven om de chirurgie alswetenschap erkend te zien naast (of als deel van) de geneeskunde, werd door dedoctores medicinae met argwaan gevolgd. Dat was begrijpelijk gezien de zeer hogeeisen die Lanfranc stelde aan de opleiding van chirurgen. Lanfrancs opvolger, Henride Mondeville, zal de tegenstellingen niet weggenomen hebben toen hij in zijnChirurgia verklaarde dat God zelf een chirurg was (Deus ipsi fuit cyrurgicuspracticus) omdat hij Adam opereerde en omdat er nergens in de Schrift staat dat Hij,ware Hij een medicus, urine en feces onderzocht (nusquam tamen scribitur quodipse pulsus infirmorum tetigit sive quod egestioes inpexerit aut urinae). In 1311 bevalkoning Philips IV de Schone (1268-1314) dat aspirant-chirurgen geëxamineerdmoesten worden alvorens de licentia operandi te verkrijgen. Degenen die slaagdenvoor dit examen, mochten zich ‘meester in de chirurgie’ noemen. Het betrof echterslechts een examen over praktische vaardigheden en er werden geen eisen gesteldaan medische kennis of andere literatuurstudie. Dit wordt wel beschouwd als eenernstige tegenslag voor de chirurgen die zich juist als gelijkwaardig aan de doctoresmedicinaewilden profileren. Pas in 1544 stond Frans I (1494-1547) toe dat chirurgijnseen academische status konden bereiken. Voor de derde beroepsgroep, de barbiers,werd in 1372 al ten tijde van Karel V (1337-1380) vastgelegd wat hun bevoegdhedenwaren.Samenvattend zou men kunnen zeggen dat de geleerde chirurgijns van Lanfrancs

generatie klem zaten tussen twee beroepsgroepen: enerzijds de doctores medicinaedie hun status niet met deze nieuwkomers wilden delen, anderzijds de laag- ofniet-opgeleide chirurgijns die veelal het vertrouwen van het grote publiek behielden.Dat op beide fronten strijd geleverd moest worden om de aandachtsgebieden wasonvermijdelijk.


Lanfranc was een voorzichtig chirurg die de geschriften van zijn grote voorgangersgoed kende maar niet aarzelde een afwijkende mening te poneren. Hij drong echterzijn standpunten nooit op: iedere lezer van zijn werk moest zich met behulp van deliteratuur een eigen mening kunnen vormen.

Glossarium

Nederlandse benamingWetenschappelijkebenaming

MN. TEKST

AlsemkruidArtemisia absinthiumAbsinthium

Echte acacia (Arabischegom)

Acacia niloticaAchasschie

KruidvlierSambucus ebulusAdic adec

Dunbladige affodilAsphodelus tenuifoliusAffodille

LarikszwamPolyporus igniariusAgarici (1)

Een groep paddestoelenAgaricomycetesAgarici (2)

Gewone agrimonieAgrimonia eupatoriaAgermonien

Monnikspeperkuisheidsboom

Vitex agnus castusAgnum castum

Griekse alant(swortel)Inula heleniumAl(l)a(e)nt

OnbekendAlibani

Gehoornde klaverzuringOxalis corniculataAlleluya

Leverkleurige aloeAloe hepaticaAloe epatici

AloeAloeAloe(s)

AbsintalsemArtemisia absinthiumAlsen

AluinAlumen faecisAluun aluyn

Amandel(boom)Prunus dulcisAmandelen

Zie amidumZie amidum (dub)Ameos

TarwezetmeelAmylumAmidum

Noten van Oostindischeolifantsluis

Semecarpus anacardiumAnacardus anacorden

Stengelloze sleutelbloemPrimula vulgarisAndronij andronium

AntimoonAntimonumAntimonum

SelderijApium graveolensApie apij

KnolselderijApium rapnum /rapaceumApium ranarun

Zalf met 12 ingredientenApostolen salue

Rondbladige pijpbloenAristolochia rotundaAristologie rotunda

Armeense aardeBolus armenicusArmenien


AmmoniumchlorideSalmiakArmomat armonrac

Gomhars uit Doremaammoniacum

Armoniaci galbaniArmoniatum

KomkommerkruidBorago officinalisArnadze

ErwtenArweten

DuivelsdrekFerula asafoetidaAs(z)a fetida

Mengsel van galnoten,Fe/CuSo4

Atrimente atermentatrymente

CitroenkruidArtemisia arbrotanumAverane Averoene Averuut

MansoorAsarum nigrumAzari

Bloesem granaatappelFlos punica granatumBalaustien

BalsemwormkruidTanacetum balsamitaBalsami

KomkommerkruidBorago officinalisBarnardze arnadze

Boraat maar ook anderemineralen

Baurac

LaurierolieBayen Oli van

Hars van C.a.Commiphora africanaBedelli Bedellium Bedelly

BilzekruidHyoscyamus nigerBeilde Billen Belde

NagelkruidGeum urbanumBenedicta

ZuurbesBerberis vulgarisBerberis

KomkommerkruidBorago officinalis (dub)Bernaeds

LaurierolieLaurus nobilis (olie van)Bey oly

Heemst (Malva)Althaea officinalisBismalve

Gemene bijvoetArtemisia vulgarisBiuoet bivoet

BronwaterBo(e)rne

Wit bilzekruidHyoscyamus albusBoelden

Rode aarde Armeenseaarde

Bolus armenicusBolus armenicus

Sperzieboon SnijboonPhaseolus vulgarisBone

HeggerankBryonia creticaBrionie

BonenBroede

Onbekend compositumBrune salven

SteenbreekSaxifraga granulataBruscus

Gekrulde tongvaren,hertentong

Phyllitis scolopendriumBuckesbaert

KomkommerkruidBorago officinalisBuglosse


HazepootjeTrifolium arvenseBundicte benedicte (1)

Een compositumBundicte benedicte (2)

Wilde kaardedistelDipsacus fullonumCaerden (wilde-)

Rondbladige muntMentha rotundifoliaCalamente calamita (1)

BergsteentijmCalamintha officinalisCalamente calamita (2)

KolokwintCitrillus colocynthisCaloquintide

GamanderTeucrium chamaedrysCamedreos

KamilleMatricaria chamomillaCamomillen

KamferCinnamomum camphoraCamphore

Buikschildkevers Spaansevlieg

CantharidaeCantariden

VenushaarAdiantum capillus venerisCapillis veneris

KappertjesCapparis spinosaCapparis

Spaanse peperCapsicum annuumCapsia capcia

HartgespanLeonorus cardiacaCardi cardiaca carden (1)

Look-zonder-lookAlliaria officinalisCardi cardiaca (2)

KardemonElettaria cardamonumCardomoni

PlukselCarpi /carpy

Karwij zaadFructus carviCarvi

Bast van Chinese kaneelCinnamomum cassiaCassia lignea

PijpkassieCassia fistulaCassieff casci cassio

CastorolieSamengestelde olieCasto oli

BevergeilCastoriumCastorei

ZilverglidArgenti spumaCathimia argenti

PompoenCucurbita pepoCaworden calworden

Stinkende gouweChelidonium majusCelidonie

DuizendguldenkruidCentaurea centauriumCentauree

SalieSalvia officinalisCenturum galli

Loodwit (loodcarbonaat)Cerusse

Lotus (zaadbol van)Nelumbo nuciferaCiborie cibene

Keker (of toch gewoonerwt?)

Cicer arietinum (vruchtvan)

Cicer

Noten van cipressenCupressus sempervirensCiperssen noten van

Ajuin, knoflookAllium sativumCipol (van cluufloec)

Zie SticadosCitados


WaspleisterEmplastrum seroniumCitonien cirone

WatermeloenCitrullus lanatusCitrullen

Zink of cadmium ertsClemeaClimia

Knoflook (bol of ui van-)Allium sativum (bol of uivan-)

Clister loec

Knopig helmkruidScrophularia nodosaClyeren cruut

VarkensgrasPolygonum aviculareCo(r)riginola

Witte klaverzuringOxalis acetosellaCocce

Coloquint, Hiera piera, e.a.Pillulae cochias RhasisCochias Cochijs

KoemestCoem

KoolBrassicaCole

Houtskool van wijnrankColerien

Oogzalf, oogdruppels, papop oog

Collerie collirium

VioolharsResina colophaniaColofonie

Bittere appelCitrullus colocynthisColoquintide

Koriander wandelkruidCoriandrum sativumComandre

KomijnCuminum cyminumCommijn

Zwavelzuur of ijzeroxideCoperoet

IJzer- of zinksulfaatCoperose

KorianderCoriandrum sativumCoriandre

MajoranaWilde MarjoleinOriganum majorana (zaadvan)

Costi grana

KoraalCrael

MeekrapRubia tinctorumCrappen

Witte waterlelieNymphaea albaCremeren (olie van)

ZeevenkelCrithmum maritimumCreta marina

CrocusCrocus vernusCroco croci

Vrucht van staartpeperPiper cubebaCubeben

Wilde meloenCucumis melo agrestisCucumeris egrestis

KlimopHedera helixCyloue

(Noten van) CipresCupressus sempervivensCyperus

Betonie KoortskruidBetonica officinalis (zie R.)Cytonien citonien

Wilde peenDaucus carotaDauci

Moerbezie-geleiMorus nigraDiamoren


Loodpleister oorspr. vanplanten

Emplastrum lithargisimplex

Diaquilon

Medicijn van drie pepersDiateron piperon

Gember (wortelstok vanZ.o.)

Zingiber officinaleDiazinziberos

DilleAnethum graveolensDillen

ZuringRumex (diverse soorten)Doeken

Witte meidoornCrataegus oxyacanthaDorne

Iovis barbaSempervivum tectorumDoure baerden (1)

Gewone agrimonieAgrimonia eupatoria(vruchten van)

Doure baerden (2)

Dragant = afscheiding vanAstralagus

Electuarium op basis vandragant

Draganti dyadraganti

Sap van deDrakenbloedboom

Daemonorops draco (sapvan)

Drakebloet

Complex antidotumDriakel Dryakel triacletheriac

AzijnEdick

Ui, knoflook.AlliumEiune

AlsemAlsemElcim

Kerstroos, zwartenieswortel

Helleborus nigerEllebore

BloedsteenLapis emathitisEmanthitis emantiste

HaematietHaematitesEmastistes

Griekse AlantInula heleniumEnula campana

Klein WarkruidCuscuta epithymumEpithinis epithymo

HeksenmelkEuphorbia esulaEsule

WolfsmelkEuphorbiaEuforbium

OnbekendFalgenine

VenkelFoeniculum vulgareFenecol

FenegriekTrigonella foenumgraecum

Fenigreet

PimpernootKlootzakkenboom

Staphylea pinnataFestiten

Naakte varenPsilotum nudumFilato

MoerasspireaFilipendula ulmariaFilupenduli

DuivenkervelFumaria officinalisFumis terre


GagelzaadMyrica galeGagelzaet

GagelMyrica galeGaheel gagle

Hars van F.g.Ferula galbanifluaGalbanum

GalangaAlpinia galangaGalinga

Zie GalbanumGalwanum

GranaatappelsPunica granatum (vruchtenvan)

Garnaten

TuinanjerDianthus caryophyllusGarofilan

KruidnagelenEugenia caryophyllataGarofolium

JeneverbesJuniperus communisGenevere

GemberZingiber officinaleGengeber

Gele gentiaanGentiana luteaGentiana gantsiaen

Granaatappelboom(vruchten van)

Punica granatum (vruchtenvan)

Gernate garnate

GerstHordeumGhersten

GemberZingiber officinalisGinghebar

Gele lisIris pseudacorusGladi

KalmoesAcorus calamusGladiole

Paradijskorrel AfromonumAmomummelegueta (zaadvan)

Granorum paradisi

DuivekervelFumaria officinalisGrisetento grisconte grisori

TarwegruisGruese

Echte acacia (gom van)Acacia niloticaGumi arabien

Zie BismalveZie BismalveHe(e)nise(n)

VogelkersPrunus padus (?)Hennenkers

HerfsttijloosColchicum autumnale (bolvan-)

Hermodattilen

Tongvaren, miltkruidAsplenium scolopendumHerts tonghe

Gemene pijpbloemAristolochia longaHolwortel lange

Ronde aristologieAristolochia rotundaHolwortel ronde

RozenhoningHoningh rosaet

(grote) WeegbreePlantago (major)Hontsribbe

Stroop met kruidenJulapiumIlep iulep

EdelgamanderTeucrium chamaedrysIlue of ilue

Vlijtig liesjeImpatiens wallerianaIpacium

Gele hypocistCytinus hypocistisIpoquistidos


LisIrisIreos

Chinese jujubeZiziphus jujubeJujube

Meel van wildegranaatappel

BlausticumKalanstien

Onderdeel van Mirabolum(zwarte M.)

Kebula

WaterkersSisymbrium nastartiumKerse

Rode gom of andere org.stof

LactaLacta

RidderzuringRumex obtusifoliusLadic

Grote engelwortelArchangelica officinalisLadit

WasgagelMyrica ceriferaLanteren, vrucht van

zie LaditLapacium

LaudanumCistus polymorphus (e.a.)Lapdanum

Versteende zee-egelsLapidis iudaci

PuimsteenLapidis spongie

SlaLactuca sativaLatuwen

LaurierolieLaureolate

LavasLevisticum officinalisLavaske

LelieLilium candidumLelien

LinzenErvum lensLenten Lentiles

Ongebluste kalkLevende calc

Natuurlijk zwavelSulphur vivumLevende sulphur

BoksdoornLycium barbarumLicium

Tuinkamperfoelie (sap)Lonicera caprifoliumLicium

Poeder van plantenLicrum

Lijnzaad, vlasLinum usitatissimumLijnzaad

LeliesLiliacaeaLiliaceren

ZoethoutGlycyrrhiza glabraLiqoricie

LoodglansLithargyrumLitargos litterrerum

Zie IlueLlue of ilue

Loodwit (basichloodcarbonaat)

Loetasche

Bolderik; draik; dolikLolium temulentumLolium

Zwart peperboompjeDaphne laureolaLuriole

SteeneppeAntama macedoniaMacedonie (1)


Peterselie uit MacedoniePetroselinummacedoniumMacedonie (2)

MarjoleinOriganum majoranaMaiorane

Zie bismalveZie bismalveMalvinge

Slaapbol, maankopPapaver somniferumMancnop

AmandelboomPrunus dulcisMandelen

AlruinwortelMandragora officinalis(wortel van-)

Mandragora

WolfsmelkAndere naam vooreuphorbia

Manne

ingedroogd sap vantamarinde boom

Tamarindus indicaManne

MalroveMarrubium vulgareMarrabium

Soort glazuurMassatue

Mastiek = hars van P.l.Pistacia lentiscusMastix

MeekrapRubia tinctorumMeden

Witte waterlelieNymphaea albaMeerbollen

(Tuin)meldeAtriplex hortenseMelde milde

Gele honingklaverMelilotus officinalisMellote mellelotum

Gele hoornpapaverGlaucium flavumMemite

BosbingelkruidMercurialis perennisMercuriael

PaardenmuntMonarda punctataMetastre

zie Pes miliumMilium

Steenbreek ParelzaadMilli solisMiliy solis

DuizendbladAchillea millefoliumMillium folis

Glad parelzaadLithospernum officinaleMilum

Mengsel van vijf vruchtenMirabolane

MyrobalanenMyrobalani citriniMirabolanis citrinus

(gomhars) mirreCommiphora myrrhaMirre

MyrteMyrtus communis(vruchten van-)

Mirtillen

4 soorten o.a.lijkenvochtMummie

wrsch muskaat (geenmuscus)

Myristica fragransMusca

Zwarte nachtschadeSolanum nigrumNachtscade

Zwarte komijnNigella sativaNigella

Potas (ook soda?)Nitre


OleanderNerium oleanderOleandrum

RozenolieOli rosaet

LaurierolieOli van bayen

WolfsmelkolieOli van euforbio

Wierookboom (hars van-)Boswellia cartari (gomharsvan-)

Olibani

CastorolieSamengestelde olieOlie van castiïn

Olie van de NardusplantOlie van nardunen

KerstroosZie elleboreOllebore

ArseensulfideOperment opperiment

SlaapbolPapaver somniferumOpij opy

Blaartrekkende boterbloemApium agresteOpium risum

Zoete MirreCommiphora erythrcaOpopanat

MarjoleinOriganum vulgareOriganum

OssentongAnchusa officinalisOssentonge

Honing +azijnOxysaccharumOximel

Suiker + AzijnOxysacharum

PeerPyrus communisPaerte

EikenvarenPolypodium vulgarePalipodij

Moesappelen (mogelijk)PameyePamiseren

EekhoorntjesbroodPanicum miliaceumPanis porcini

Zie LoliumPannicium

PaardenbloemTaraxacum officinalePapen cruut

Groot kaasjeskruidMalva sylvestrisPapple

AkkerwindeConvolvulus arvensisParitari parctari

KandijsuikerPenide

PenytsuikerPenideem

PenningkruidLysimachia nummulariaPennine cruut

PeperkersLepidium latifoliumPepwort

DuizendpotenPes milium

PekPick pic

Aloe veraAloe veraPigra

Kleine bevernelPimpinella saxifragaPimpernelle pimpinelle

Breedbladig peperkruid,peperkers

Lepidium latifoliumPiperworte piperus


BertramAnacyclus pyrethrumPiretrum (1)

ChrysantChrysanthemumcoccineum

Piretrum (2)

PreiAllium porrumPoieten

Zie sticadosPolefatados

GamanderTeucrium poliumPolium

PopulierPopulus nigraPoplen

Samengestelde zalf(antidotum)

Unguentum populeon (v.L.268)

Populion

PreiAllium porrumPorro poreiden

PosteleinPortulaca oleraceaPorteleynen

PruimenPrunus domestica (varieteitvan)

Prunen v. Damascus

GranaatappelpittenPsidia granati cortexPsidien

VlooienkruidPlantago psylliumPsillis psiloto

GerstenwaterPtisane tisane

PoleiMentha pulegiumPullegy pullegium

MierikwortelCochlearia armoraciaRadic (wortelen van)

HoningraatRaet

Rood arsenicumArsenicum auripigmentumRealghe

RabarberRheum rhabarbarumReberra

HondsroosRosa caninaRosaet

Samengestelde zalfUnguentum ruptoriumRuptorie

WijnruitRuta graveolensRute rutarenen

PijlbremChamaespartium sagittaleSagitelle

Bonte salieSalvia horminumSalgenma salvie

KaliumnitraatSpuma nitriumSalgenme sagimen

SalieSalvia officinalisSalien

Cu-acetaatVerschrijving voorsciltverwe

Salt verwe

SandelhoutSantalum albumSandalen

DrakenbloedboomDaemonorops dracoSanguis draconis

HokjespeulAstragalus sarcocolla (gomvan)

Sarcocolle scarcocolle

BonenkruidSatureja hortensisSatureye

Zevenboom (meel van)Juniperus sabinaSavelboom (meel)


Kleine bevernelPimpinella saxifragaSaxifagre

Schurftkruid of 'scaep ore'.Scabiosa arvensisScabiose

Witte nieswortelConvolvulus scammoniaScamonie

Varieteit van andijvieCichorium endiviaScariola (1)

KompasslaLactuca serriolaScariola (2)

CichoreiCichorium intybusScariola scerleye

RidderzuringRumex obtusifoliusScerpe ladic

Kopergroen (-acetaat)VerdergrisSciltverwe

ScheepspekPex navalisScippick scippeck

DuizendpotenScolependre

Zwarte bosbesCordia myxa (vruchtenvan)

Sebesten

Rode leem (met zegel)Terra sigillataSeghelt eerde

SennaCassia angustifoliaSene

GomSerapium

Gele mosterdSinapis albaSinapis

MosterdSinapis albaSinapis

KruiskruidSenecionSincium

KoningskaarsThapsus barbatusSlarie zie ook Tapsia

SleedoornPrunus spinosaSleedoernen

SleedoornPrunus spinosaSleen

SmeerwortelSymphytum officinaleSmeerwortelen

Spijk lavendelLavandula spicaSpica celtica

Wortel van spijknardeNardostachys jatamansi(wortel van-)

Spica nardi (1)

ValeriaanValeriana officinalisSpica nardi (2)

Werk van vlasSpijt

ZnO, gebrand ivoor, asSpondium (v.L. 274)Spondy spondium

SpurrieSpergula arvensisSporien sporage

Wilde hyacinthScilla maritimaSquillen

CitroengrasAndrapogon schoenanthusSquinati

RidderspoorDelphinum staphisagriaStaphisagre

Kuif lavendelLavandulae stoechasSticados

GranaatappelpittenStoersen van garnaten

Storaxboom (heester).Styrax officinalisStorax


SumakRhus coronaria (zaad van)Sumat (=sumac?)

ZuringSurcle (?)Surcie

Wilde chichoreiCichorium intybusSycoree

TamarindeTamarindus indicaTamarinde

WolfskersThapsus barbatus (ofverbascum)

Tapsia zie ook Slarie

Wilde tarweTriticumTaries lignorum

Rode klei-aarde vanLemnos

Mgl. Terra lemniaTermis

Zegelaarde van LemnosTerra sigillata

Wrsch. RegenwormenTettingen

TijmThymus vulgarisThimi

WierookThusThucia thuris thuci

Complex antidotumZie dryakelTiriake triakel theriac

GerstenwaterZie PtisaneTisane

KroontjeskruidEuphorbia helioscopiaTitimalus

WolfsmelkEuphobia (zie R.)Tomiane

Samengesteld antidotumTrifia mynor

WierookOlibaniTucie Thucia Thus

Een van de windenfamilieOperculina turpethum(wortel van)

Turbith

Zalf met 12 ingredientenTwaalf-apostelen zalf

Wrsch. = witter salven.Ungentum album rasis

Zwarte zalfUnguentum nigrumUnguentum fuscum

VarkensgrasPolygonumUstar (wrsch. 'rister')

Bosrank bosdruifClematis viticellaVaticella

VenkelFoeniculum vulgareVeenkoel

Zie fenegreetVeneric venegriec

IJzerhardVerbena officinalisVerbena

IJzerhardVerbena officinalisVerwen

MaagdenpalmVinca minor (niet zeker)Verwort

VlierSambucus nigraVieder

Bladeren van viooltjesVioletten

KaardebolDipsacus sylvestrisVirga pastorum

StokroosMalvaVismalve

BosrankClematis viticellaVitrella


Zie coperoseVitreolum romanum

KlokjesbloemCampanula lactifloraVolubilis maior

Waterkers sterrekersSisymbrium nastartiumWaterkersen

KlimopHedera helixWedelwende

WeegbreePlantago lanceolata ofmajor

Wegenbrede

WikkeVicia villosa (e.a.)Wicken(n)

WijnstokVitis viniferaWijngaert

KaliumbitartraatTartarusWijnsteen

SchietwilgSalix albaWilgen

WierookHars van BoswelliaWirox Wieroeck

Witte komijnCuminum cyminumWist coem

"Een peulvrucht" (MNW)Vicia villosa (e.a.)Witse

PeperkruidLepidium latifoliumWyt pep wortelen

Kleine bevernelPimpinella saxifragaXaxifagre

Houtbalsem van cassiahoutXilobalsami cassiolignee

(Koud)honingextractYdromelle

SuikerwaterYdrozatum

zie IpoquistidosYpoquistidos

IrisIris germanica / florentinaYreos

IJzerhardVerbena officinalisYserhart

HysopHyssopus officinalisYsoe Isope Ysope

Suiker metrozenblaadjesaftreksel

Z(s)uker rosaet

HoningZeem seem

Gember (wortelstok vanZ.o.)

Zingiber officinalisZinziberos

GranaatappelschillenPsidias (in ME)Zosidien

SuikerSaccharumZuccarum


1r

Dit is die tafel vanden Groten Lancfranck 1

I 2Dat ierste capittel is der ierster leringhe des iersten boekes of tractaet is watsurgie is ende in hoe vole delen sy ghedelt werden.

II Dat ander capittel is hoe die surgijn gheformert sal wesen in seden ende incunsten ende hanttieringhe in allen manyeren dat hem to behoert.

III Dat derde capittel is vander meninghen 3 of begherten des surgijns ende sijnwerck. 4

IIII Die ander leringhe des iersten tractaets is een summe ende een capittel vanderanathomie, formen, complexcien ende myt helpinge alder leden. Ende hoe dattetkijnt wert gheboren inder moeder lichame. Ende hoe dat elck lijt wert ghewonnenende wat natuer ende van wat werck dat sy sijn, of wat dienst dat sy den lichamedoen ende welke leden moghen verloren werden off verlamet van wondingheof mysvalle der leden.

V Die derde leringhe des iersten tractaet welc houdende is XV capittelen. Datiersteis een ghemen sermoen van aldes lichames.

VI Dat ander capittel is van cuere der vleysch wonden.

1 Titel in rubriek.2 De Romeinse cijfers voor de alinea’s zijn in rood geschreven, evenals de titel en de eenvoudig

versiering van de hoofdletters aan het begin van de alinea’s. De cijfers voor de alinea’s komenterug in het handschrift in de linkermarge. Het cijfer ‘I’ is wat extra versierd. De hoofdlettersin de tekst zijn (soms ten onrechte) opgehoogd door een rood streepje.

3 Emendatie: het handschrift heeft ‘menighen’.4 Regel opgevuld met rood penwerk evenals vrijwel alle laatste regels van de alinea’s.


1v

VII Dat derde capittel is van wonden in zenuwen.VIII Dat vierde capittel is van cuer der wonden in benen.IX Dat vijfte capittel is van frutseringhe of quessinghe myt wonden of sonder

wonden.X Dat seste capittel is der derder leringe des iersten boekes ende is van wonden

myt apostemen ende quade toe valle.XI 5Dat sovende capittel is van verwoeden honden bete ende van anderen venijnden

besten.XI Dat achtende capittel is van wonden myt benren toe broken.XII Dat neghende capittel is van bloet toe stempen in wonden.XIII Dat tiende capittel is van spise der ghewonder luden.XIIII Dat XI capittel is van olde, opene zeren.XV Dat XII capittel 6 is van fistulen.XVI Dat XIII capittel 7 is van olde opene kankeren.XVII Dat XIIII capittel is van saken die wonden ende zeren hinderen dat si nyet en

helen.XVIII Dat XV capittel is vanden crampe die coemt inden wonden.

Hier eyndet dat ierste boek.

5 Twee hoofdstukken hebben XI als nummer.6 ‘Ca’ is in superscript toegevoegd.7 ‘Ca’ is in superscript toegevoegd.


2r

XIX Hier beghint dat ander boeck of tractaet van Lancfranck houdende van wondender dienstingher leden vanden hoveden to den voeten ende voer settende deanathomien der dienstachtich leden.

XX Dat ierste capittel is van wonden des hovedes ende sijn anathomien.XIX Dat ander capitel is van wonden des aensicht.XXII Dat derde capittel is van wonden des halses ende kelen ende haer anathomien.XXIII Dat vierde capittel is van wonden der boersten ende der leden in haer houdende

ende haer makinghe.XXIIII Dat vijfte capittel is van wonden der spaculen des armes ende der handen ende

haer makinghe der benen.XXV Dat seste capittel is van der spinen ende der spondelen ende haer makinghe.XXVI Dat sovende capittel is van wonden der maghen ende dermen ende des bukes

ende haer anathomien.XXVII Dat achtende capittel is van wonden der leveren, der milten ende der nyeren

ende der blasen ende haer anathomien.XXVIII Dat neghende capittel is van wonden der moder, der roden, der cullen ende haer

anathomien.XXIX Dat tiende capittel is van wonden der hancken, der dyeen, der knyen ende haer

anathomien. 8

8 Emendatie: Het handschrift heeft ‘anathomen’ of ‘anathonien’.


2v

XXX Dat ander capittel is van scoerfheit ende van allopiciam ende tinea ende vanmedicinen de purgeren sijn die humoren.

XXXI Dat derde capittel is van sculfen ende pusten diemen heitet saphati.XXXII Dat vierde capittel is van plecken, sprotelen ende rosen ende lycclawen int

aensicht. 9

XXXIII Dat vijfte capittel is van juecten ende van rudicheit.XXXIV Dat XVI capittel is van bloet laten, die aert ofte cunst daer van.XXXV Dat XVII capittel is van ventosen ende van lieken.XXXVI Dat XVIII capittel is van cauterien.XXXVII Dat XIX capittel is van bescoutheiden of barnen van vuer of water of oly.XXXVIII Die ander leringhe vanden derden tractaet des boekes is van apostemen ende

hevet in XVI capittelen. Ende dat ierste capittel der ander leringhe des derdentractaets is vander generacien der humoren.

XXXIX Dat ander capittel is van apostemen ghemene.XL Dat derde capittel is van apostemen des hovedes ende wat dat daer vergadert is

indes kijndes hoefde.XLI Dat vierde capittel is van apostemen.

9 Voor deze twee regels heeft de kopiïst


3r

der wortelen der oren. 10

XLII Dat vijfte capittel is van apostemen des halses ende der kelen ende squinancien.XLIII Dat seste capittel is van apostemen onder den arme.XLIIII Dat sovende capittel is van aposstemen der armen ende den scolderen wert.XLV Dat achtende capittel is van apostemen der ghesteliker leden ende op zwellinghe.XLVI Dat neghende capittel is van apostemen omtrent den mont der maghen.XLVII Dat tiende capittel is van apostemen der liesschen.XLVIII Dat elfte capittel is van apostemen der dyeen ende der hanken.XLIX Dat twalefste capittel is van apostemen der veden ende der cullen.L Dat dertiende capittel is van apostemen der clyeren ende der wonnen.LI Dat viertiende capittel is van den kanker die nyet uut ghebroken en is.LII Dat vijftiende capittel is van

10 ‘Oren’ is later toegevoegd nadat ‘oghen’wert doorgehaald. In de rechter bovenhoek is ‘Aures’eveneens later toegevoegd.


3v

apostemen bocium ende van slacken.LIII Dat XVI capittel is van passien ende zweringhe der junctueren.LIIII Dat achtende capittel is van een groet lyt toe mynderen ende een cleyn lyt toe

merren.LV Dat neghende capittel is van hermofroides, dats van kinderen die gheboren sijn

wijf ende man in een persoen.LVI Dat derde leringhe des derden tractaet is van siecheiden ende hevet VIII capittel.

Dat ierste is van crancheit der oren ende de cuere ende anathomie.LVII Dat ander capittel is van siecheiden der oghen ende haer anathomien.LVIII Dat derde capittel is van der siecheiden der nosen ende haer anathomien.LIX Dat vierde capittel is vanden siecheiden des mondes ende der tonghen, der

tanden ende haer anathomien.LX Dat vijfte capittel is van ziecheiden der mammen off groetheide of weeheide

der van natueren coemt.LXI Dat seste capittel is van syphac ghescoert ende gherecket.


4r

LXII Hier beghint de tafel vanden vierden boeck of tractaet ende hevet in hem IIleringhe.

LXIII Die ander leringhe des vierden tractaets is van ontledinghe der leden.LXIIII Dat ierste capittel des vierden boekes ende is een ghemeen sermoen van

brekinghe der benren.LXV Dat ander capittel is van brekinghe der benren int aensicht.LXVI Dat derde capittel is van brekinghe des caenbeens ende die frucelen der boersten.LXVII Dat vierde capittel is van brekinghe der ribben ende spontelen.LXVIII Dat vijfte capittel is van breken der armen ende ellenboghe.LXIX Dat seste capittel is van brekinghe der benen ende der dyeen.LXX Dat sovende capittel is von quessinghe ende vondinghe der benen sonder

brekinghen.LXXI Die ander leringhe des vierden boekes is van lede die uut haer proper stede sijn

ende hoemense weder


4v

in voeghen sal ende hevet vijf capittelen. Dat ierste is een guet, proper sermoenvanden ontledinghen.

LXXII Dat ander capittel is van die mandibule, dat is als die caken uten lede is of uterstede.

LXXIII Hier beghint dat vijfte boeck vanden Groten Lancfranck ende dat hevet VIIcapittelen. Dat ierste capittel is van repercussive, dats te seghen weder slaen diedinghen ten humoren ende die manyere van weder slaen.

LXXIIII Dat ander capittel van resolativen, dats te segghen ontbindinghe ende diemanyere te ontbinden.

LXXV Dat derde capittel is van matuerativen, dats te segghen rijpinge dinghen endedie manyere van ripen.

LXXVI Dat vierde capittel is van mundificativen 11 , dat is to segghen suverende dinghenende die manyer hoedatmen suveren sal.

11 Emendatie: het handschrift heeft ‘mundificaiven’.


5r

LXXVII Dat vijfte capittel is van consolidativen, dats te segghen helende dinghen endedie manyere hoe datmen vleysch ende 12 huut sal doen wassen.

LXXVIII Dat seste capittel is van corrosiven medicinen, dat is to segghen bitende dinghenalse gaten te maken ende vleisch af te doen.

LXXIV Dat sovende capittel is van mollificeren, dat is to segghen to rijpen ende diemanyere hoe datmen ripen sal.

LXXX Dat achtende capittel is van saken ende dinghen dat wonden ende zeren hinderendat sy nyet en helen.

12 Emendatie: het handschrift heeft tweemaal ‘ende’ (dittografie).


6r

Alhier beghint dat boek van surgien van Meilanen ende heyt 13 deGrote Lancfranck 14 ende is een blom van surgien. 15 Alhijr bygint dieGrote Lancfranc

In den name des Vaders, des Sones ende den Heilighen Gheestes.Ter eren Goedes ende siner liever Moder Marien ende alle hemelsche 16 heerscap,

om nutticheit mynes kijndes ende aller menschen, wil ic, Lancfrankus, an vaen eengroet werck dat sal heten een vulmaecte kunst van cyrurgien. De welke leringe icheb ghenomen vanden ouden, vroden meisters, ende welke leringe ic heb vastmaketmyt mynen sekeren, gheproefden, experten experimenten, die ic lange tijt hebgewroch.

Dese leringe ic dele in V boken of tractaten.Die eerste tractaet het III leringe ende die eerst leringe hout III capittelen.

Dat eerste capittel der eerster leringe des eersten tractaets is wat cyrurgie is ende inhoe voel sie ghedeelt 17 wart.Dat ander capittel is hoe die cyrurgien sal formeret wesen in sinen seden ende

kunsten ende usaien van allen dingen.Dat derde capittel is van der meninghe ende bygheerte

13 Emendatie: het handschrift heeft ‘hert’.14 De ‘r’ van ‘lancfranc’ is in superscript toegevoegd.15 Emendatie:Het handschrift heeft ‘surg’.16 Hiervoor is ‘heyl’ doorgehaald.17 Hiervoor is een ‘d’ doorgestreept.


6v

des cirurijns in sijn werck.Die ander leringhe des eersten tractaets is een summe ende een capittel van der

anathomien, formen, complexien ende hulpinghe alder leden ende ho dat kijnt wartghevoet in der moder lichaem ende ho dat wert ghewonnen elc lit ende wat natuursi sijn ende wat werck jof deenste de leden den lichaem doen ende die welken mogenwerden verloren of verminct by wonden of miskame 18 dere leden.De derde leringhe des eersten tractaet hout XV capittelen.Dat eerste capittel hout een ghemeen sermoen van wonden aldes lichaems.Dat ander capittel is de cure van vleisk wonden ende naien.Dat derde capittel is vander wonden in zenuwen, coerden, musen, binselen.Dat veerde capittel is vander curen van wonden in benen.Dat vijfte capittel is van frotseringe mit wonden ende sunder wonden.Dat seste capittel is van wonden mit apostemen ende quade to vallen.Dat sevende capittel is van verwode hondes beten ende van andere venijnden

beesten.Dat achtende capittel is van wonden mit beenre to broken.Dat negende capittel is van stremmen bloet in wonden.Dat X capittel is van spise der ghewonden.Dat XI is van oude, openen seren.Dat XII is vanden fistulen.Dat XIII is vanden openen cancker.Dat XIIII is van saken de be

18 Emendatie: het handschrift heeft ‘miskme’.


7r

letten wonden ende seren to helen.Dat XV is vanden cramp comende in wonden.

[I] Dat ierste Capittel der der ierster leringhe des iersten trataet iswat surgie is ende in hoe vole dat si ghedeelt werden

Al dat wy bygheren to ondersoken dat mach wesen ondersocht in enen van dremaneren, als by sinen name, jof by sijn werke, jof by siner warachtigher endeessenciaeler diffinicien. In desen dre maneren soe mogen wy onder soken de eerstecirurgie. Want byder byteykense siner name wert gheseit aciros, dats een hant, endegios, dats werkinghe, 19 om dat al hoer eynden ende al hoer nutscap stat in diewerkinghe vander hant.In die selve manere mogen wy se bykennen by hoer warc, want si staet by dat

werc der hantliker dingen. Daer of seit Galieen:‘We so een dinc wil ondersoken, de peinset niet to ondersoken uut hoer name, mer

uut hoer werc ende wesene’.Ende Avicenna seit:‘De kennese der inghesetter namen en doet niet af de onwetenheit de welke ghevet

de vreemtheide der dinck.’Daer om sy dat sake dat die kennisse der werkinghe mitder kennisse der namen si tselve. So ist openbaer dat wy de kennisse der cyrurgienmoten ondersoken by haren diffinicien onderscheit de to kennen ghevet

19 Hiervoor staat (doorgestreept) ‘werkende’.


7v

haer wesen. Waer of dat wy segghen dat Cirurgia 20 is een medicinabel kunst, mitwelken kunst wy werden gheleert te werken mitter hant in des menschen lichame,continuerende solucie weder ledende te mogenliken state, ende to vervloyende uutte steken, na der meninge der thoriken der medicinen.Alse wy seggen dat cyrurgie is een kunst, so wy der seggen dat cirurgie is een

sunderlinghe werkinghe die welke is een overtallige ende een corruptibele dincvanden welken gheen kunst is. Ende dat wert to ghedaen medicinael, want dit wort‘kunst’ wert niet properlic nomen mer ghemeenlic also gheheel. Alze men seit ‘isghewerc’ ter differencien van der theoriken. Ende alsmen seit: ‘mit den handen’, soseit men die practike. Ende alsmen seit: ‘in den menschen lichaem’, dat seit terdifferencien (id est onderscheit) vanden werken de men mit handen in die stummenderen doet. Mar daer om noch tot hijr mochte werden ghediffiniert alle die practike,so wert daer to daen dre differencien, de houden alle die werken van cyrurgien dewelke sijn dese: alset 21 ghehele to scheiden, ende tscheidene to helen , endetovertallige af te doen. Mer also wert componeert: sone werter niet moghelix gheset,dan het niet moet werden gheseit:‘De en is gheen cirurgijn de tquetste lit leit ten beteren staet, al is dat saek dat het

niet schoen en is

20 Cirurgia met een rood aangestipte hoofdletter plus paragraafteken. In de kantlijn staat in hethandschrift van de kopiist hic patet diffinitio cyrurgie (‘hier staat de definitie van ‘chirugia’)met een rode lijn er boven en er onder.

21 Hiervoor doorgestreept ‘alshet’.


8r

ofte heel alsoet was.’ Ende alsmen seit ‘na den meninghe der theoriken’, dat wertgheseyt dat men moet weten dat den cirurgijn is orberlic to weten de theoriken alsoetopenbaerlike sal verliken in sijn stede. Die generael partien der cirurgien: so wat deandere seggen sijn dre meninge der cirurgien, die welken in haer properlic stedewerden gheclareert. Mer die menschelike lichaem beide de ghelike lede ende diedienlic sijn onderwerpen der cirurgie optie welke alle de cirurgien wert ghesticht.

[II] Dat ander capittel is hoe die surgijn gheformiert sal wesen insinen seden ende cunsten, ende hanttieringhe ende ghewonten vanallen dinghen ende wat hem nutte is

Hets noetzakelic dat de cirurgijn hebben gheproponeerde schepnesse ende oecghetemperde complexien. Hijr af seit Rasis:‘Des welcs aensichte is schone, hem en is niet onmoghelic to hebben guede seden’.Ende Avicenna seit:‘De quade seden sijn navolghende der ghedaenten ende der quader complexien.’Ende dat hy oec hebbe die handen wel ghescapen, die vingeren clene, graceliken

ende lanc, ende alden lichaem sterck ende niet bevende, ende alde leden des lichaemssterck ende abel om te fulmakene die gueden werken der zielen, alse mit subtilenpensen ende dencken. Want de quantiteit


8v

van dien de jegen hem seggen sellen, mochtmen mit ghenen litteren scriven. Galieenseit: 22

‘Hy moet natuurlic oetmodich sijn ende sterc van sinne ende niet tovallende, endeniet gheleert alleen in medicinen, mer in allen delen van philosophien naturalen’.Hy moet kennen loyke, up dat hy die scrifture mach verstaen. Ende hy moet leren

by siner gramerien 23 rechtlic to spreken 24 , ende hy moet syne sake proven mit reden,ende dat leert dyaletica. Ende hy moet synen woerden kunnen bytaemlic maken tosijnre meninghe, ende dat leert rethorica. Ende hy moet kennen ethicam, dat hyverantworde quaetheide. Ende hy moet hebben doechdelike seden, alsoe dat hy nieten moet sijn putierachtich, noch nidich, noch wrekich, noch ghirich, mer hy moetsijn ghetrouwich. Ende hy moet hem altomael gheven ten sieken, so dat hy niet enmoet achterlaten anden sieken dan hem to byhoert.Ende int huus des siekens sel hy spreken gheenre hande woerde dan de ter cure

to byhoren. Ende hy en sal micken noch seen up dat wijf vanden huse des zieken.Noch hy en sal niet spreken mit hare in rade, sunder dat de cure to byhoert innutticheit. Noch ghenen vanden huse des zieken gheven raet, sonder dat die ziekean hem versoket jof enich van die dienstluden. Ende en schelde niet den zie

22 ‘Galieen seit’ is rood onderstreept.23 Gebruikerssporen: het woord ‘gramerien’ is blauw/grijs onderstreept, waarschijnlijk met

potlood. Dit komt verder in het manuscript vaker voor als er een woord gebruikt wordt datin eerste instantie door een (onbekende-) lezer niet begrepen werd.

24 In de linker marge een korte aantekening in dunne zwarte inkt.


9r

ken noch mit nemen vanden huse, mer hy sal hoveslike den seken altoes toe ghelovendi ghesondicheit, also verre als hy mach, altoes troestende te sire salicheit. Ende isdat sake dat die sieke sy wanhopich van sijnre ghesonde, so toget vader ende moderjof vreenden. Ende de cirurgijn sal oec gheen sware cure min noch mer an nemendie in wanhopen sijn.Ende hy sal helpen den armen na sijnre macht, ende hy en sal hem niet scamen

vanden riken to nemen gueden loen. Ende hy en sal hem selven niet prisen mit sinenmonde ende hy sel niet spreken scheldende de tenen 25 anderen. Alle de medicinensel hy eren ende clercken. Ende jegens ghenen cirurgijn en make nidicheit na sinermacht. Ende hy sal hem ten doechden setten na siner macht, also dattet werc ghevevan hem gueden name. Ende dit leert ethica.Ende also leert phisica dat hy al sijn werke sijn instrument van cirurgien can proven

mit theoriken regulen, de welke leert phisica. Want hets noetsaec dat die cirurgijnkan phiseliken theoriken, also dat men mach proven. Want alle cirurgijn is eenpracticus, ende elc practicus is theoricus; daerom alle cirurgicus is theoricus.De maior wert provet by Avicenna, seggende dat de dinc vander practiken der

medicinen vervult wert mit enen van dre dingen. Dat eerste is regiment vandenvoetsele. Tander mit gemengen 26 van medicinen. Dat derde mit werkinghe vanderhant. De welke

25 Gebruikerssporen: ‘tenen’ met potlood onderstreept en een vraagteken in de marge. Later iser in de rechter marge bij geschreven in inkt: ‘dene ten’.

26 ‘gemengen’ blauw onderstreept.


9v

seyt Galienus, Johannes, Constantinus 27 ende Hali de Abt. Ende andere en setten derniet meer dan twe. Teerste regiment ende de medicine , ende dat ander: werkinghemit der hant. De minor wert gheprovet by der diffinicien vander theoriken ende vander practiken, de den ene ten anderen bescouwen.Want theorike is fulmaecte kennisseder dinghen, die to begripen is alleen mit der verstandenisse, ondergheworpen dermemorien der werken der dinghen. Want na der orden der vertuten, so wert en dinceer ontfaen ter verstantenissen eert wert ghemendert in der memorien daer to dat hymach de theorike onderwerpen werkende. Die practike is togende ten sinne ende mitwerken van der hant na die vergaende verstandenisse vander theoriken. Daer by istopenbaer dat die practisijn werct uuter verstandenissen vander theoriken, al daer isopenbaert die sylogisticus, dattie volget by noetsaken uten premissen (dats utenvoergeseyden). Die practike leert ons daghelix ende sinlix dat instrument vandercyrurgien, ende dat ende daer of volget uut dat ambocht vander cirurgien te wetenalle delen der medicinen. Want sy dat sake dat de cirurgijn niet en weet de kunstender elymenten, de welke sijn byghinsel al der natuurliker dinghen, sone sal hy nietweten de kunste der vergaderingen die in sijn werc noetsakeliken sijn, alsoet welbliken mach.Hijr

27 Johannes Constantinus is rood onderstreept.


10r

om moeten die cirurgijn weten dat al de ghemengede lichamen, de welke sijn ondermanen 28 cirkil, werden gewonnen ende nemen haer vorme van IIII simplen lichamende welken sijn dus heten: vuer, lucht, water ende eerde.Want de elementen om hoer eenlicheide ende om contrarie ghedaenten soe en sijn

si eer ververret vanden lichaemliken levene. Mer si comen mit haer ghedaenten intghemengede, so dat tminste dele vanden enen gaet in dat minste dele vanden anderen,ende die menginge breket hoer contrarie vorme uter menginge der substancien endeen nieuwe 29 complexie des ghelike uter menginge der ghedaenten.Ende so die menginge meer wert ververret vander contrarien der elementen ende

de complexie midde 30 wert ghemenget, in also voel ist ghemengede bequame toontfane een edel vorme des levens, de welke edelheide boven alle de ghemengedelichame wert ghevonden inden menscheliken gheest.Mer omme datte ghedaente de comet in die ghemenghe mitter lichame der

elementen, want hets onmogelic te aftodone vanden lichame dier sijn veer, als hetten,coude, natheit ende droehte. Ende die complexien sijn daer by. Ende daer om wastnoetsakelic in den ghemengede lichamen te vinden IIII complexien. Want diecomplexie is anders niet dan ghelijc mengenge 31 in lichaem der deren de welke ismit werkinge ende mit ghedoghingen vanden contrarien ghedaenten ghebonden indie elementen, so dattet minneste deel van enen gaet in dat minneste vanden anderen,ende comen

28 Hiervoor stond (doorgestreept) ‘namen’.29 ‘en nie’ is met blauw potlood onderstreept.30 ‘midde’ met blauw potlood onderstreept. Een vraagteken in de rechtermarge31 Hiervoor (doorgestreept) ‘mengede’.


10v

int ghemengede.Ende omme dattie veer complexien (dats hette, coude, droehte ende naetheit)

onderwilen werdenmenget, alse hetten in natheit, coude in natheit, hetten in droechte,coude in drochte, ende also sijnre VIII, dats IIII simplen ende IIII 32 ghemengede.Ende om dat de VIII onderwilen sijn sunder materien, ende ondertiden mit materien,also sijn der XVI. Ende om dat die XVI mogen na ener merkinghe sijn natuurlikenende na ene sijn onnatuurliken, al so sijn der XXXII.Ende om dat onder die 33 ghemengede lichaem was noetzakelic te vinden een

effene, ter welken alle dandere complexien mogen werden ghedisponeert (datstoghevoghet), so is vonden in den menschen ene evene complexie, de welke wertghevonden in den menschen, ende in comparacien van alden anderen ghemengedenlichamen. Nochtan is hy niet gheseyt effene van ghewichten vanden elementen, merin gerechtichede.Want die elementen comen ten sulken middele in dat menschen, ververret van

hoer contrarie, ten welken sy niet comen mogen in anderen ghemengede lichamen.Ende in bescouwen der menscheliker complexien ende elc andere dinc ne mogenniet worden nomen vander hette, coude, droechte ende nathede.Want die dinc, wederdat se is spiselic of medicinalic in den bescouwen vanden menschen lichaem, soseggen wi dat se is ghetempert, de welke als si doget hevet van der natuurliker hettendie in ons is, so en wert sy niet vercout, noch verheit, noch vernattet, noch verdroget.Ende seggen wy heet in den eersten

32 Emendatie: ingevoegd ‘IIII’.33 Voor ‘die’ staat (doorgestreept) ‘ghe’ aan het einde van de regel.


11r

graet de welke, als hy ghedoget hevet van onser natuurliker hetten die in ons is, datsie dan onser lichame heter maken, nochtan niet so foele sene mochtet 34 heter makensunder quetsinge ons der of to komene. Ende dien seggen wy in den anderen graetheet de welke, als hy ghedoecht hevet van onser natuurliker hetten, dat hy ons danverhet, also dat hy ons niet meer en mochte verhetten, het soude ons deren.Dien seggen wy in den derden graet de welke gedoecht hevet van onser natuurliker

hetten ende si ons also dan verhettet dat ons dan der of comet een ghevolentlikederen. Den heten wy heet in den IIII graet, de welke ghedoecht van onser hetten datsi ons dan al so onstelt jof dat lit destrueert openbaerliken. Ende dese selve leringemach wesen gheven vanden anderen dre complexien.Daer den medicijn noetsaeclic is to weten de complexien vanden menschen ende

vanden leden ende vander medicinen, dat wert gheprovet by der cirurgienexperimenten.Ic sette dat II mannen werden ghewont in ene ure, ende beyde in die arm in gheliker

stede als sie in die middenwert van die arme mit enen sweerde ghelijc. Ende die eneis van ener heter ende natter complexien, ende die ander van ener couder ende drogecomplexien. Ende die sage vanden leken ende die waninge is, dattie werden ghenesenin eenre manieren. Mer de gemene kunst der complexien leert ons by cirurgicenexperimenten redelic geprovet

34 ‘mochtet’ is later blauw onderstreept.


11v

dat sie beide in eenre manieren niet schuldich wesen sijn to ghenesen jof cureert.Mer wy sullen ons vanden eersten ontseen, als ons leert de konst vander complexien,alsoe dat hy niet en come in coertze, ende dat die deen lede 35 niet en come heetapostema. Want Galienus seit: ‘De leden de heet aposteem hebben, sijn coertzen alseen fontein, des lichaem als een oven ende de complexie.’Als Galienus oercunt, ende Ysaac ende Avicenna, ende al de andere, so ist gereet

den coertze. Wat sal hy dan daer om doen? Hy sal seen of daer voele bloed is uutgaen. Ende ist al soe, dats goet. Ende ist al soe niet, dan doten laten inden anderenarm of inden voeten bider selven syde, up dat 36 de vertuut ende outheit 37 eens komen.Jof men salles laten 38 mit ventosen an beyden hancken jof armen, opdat hy cranc is.Ende doten een werve des dagis ter cameren gaen. Ende gaet hy niet ter kamerennatuurliken, dan doeten mit suppositorien jof mit clisteren gaen toe stoele.Ende vergadert die wondemit nayen jof mit kussinelen jof mode 39 is 40 ende beiden.

Ende doet hem de cure de men juu leren sal hijr na in sijn stede. Mer wy moten upde wonde leggen een defensijf van bolo armenico, ende oleo rosaet, ende luttic asijns,so dat die medicijn raket teen eynde vander wonde, so dat die humoren niet en hebbenhoren loep ter ghewonder stede. Ende wy moten hem verbeden wijn ende vleisk,ende alle spise die voel blodes maket, ende melc ende eyeren

35 ‘deen lede’ later met blauw onderstreept en een vraagteken in de linkermarge.36 Hiervoor is staat ‘die’doorgestreept.37 In de linkermarge staat een blauw vraagteken.38 Emendatie: het handschrift heeft ‘leten’.39 ‘kussinele jof mode’ is blauw onderstreept, in de rechter marge een vraagteken..40 Emendatie: in het handschrift staat ‘is’ in superscript.


12r

ende fisk. Mer hy moet gepayt mit haveren, gort ende amid, ende ghemeenlic mitclenen tederen dieten totter versekerheiden vanden apostemen. Ende si dat sake datwine weten beschermt van apostemen ende coertzen, so leert ons de konst vandercomplexien dat wine haestlic sullen te kuereren.Die andere moet niet laten sijn noch ventoseert, want bloet gaet hem over enen

stat. Nochmenmoet hem niet bynemen vleisk noch wijn, want sijn crancke verteringeen mach der wonde ghene nose gheven van materien. Want 41 wy 42 sijn niet sculdichtoe ontsene coerts in hem to comene. Daarom fijnden 43 wy een medicijn ende dieselve medicijn in hare maneren ghereet, de welke ghevet mense diverse lichamenvan diversen complexien, si maect diverse gewerke. Want vitreolum romanum, datin Walsk is heten coperosa°, up datment leit up wonden van drogen lichamen, sohelpet ghewinen vleisk, ende in wachen (dats natten) lichamen en helpet niet, merhet corrodeert. Nochtan so en is de werkinghe van vitreolum° mer en, alvalgere 44

uut II vulmaectheiden om die diversicheiden der lichamen der ment up leit, al soedat werck der sonnen is diverse, niet om die sonne, mer om diverse lichamen der siein werct.Want vitreolum droget seer. Ende in drogen lichamen soe fundet sijn ghelike,sterck ende wederstaende sijn stercheide. Waer om dattet niet mach sunder 45

tovervloyende dat hit vint in die

41 In de rechtermarge staat in groen schrift ‘gheue’ of ‘ghene’.42 Hiervoor staat ‘hij sijn’doorgestreept.43 Blauw onderstreept met een vraagteken in de rechtermarge.44 Blauw onderstreept met een vraagteken in de rechtermarge.45 Hiervoor is ‘om’ doorgehaald.


12v

wonde to drogen to welke gedroecheit de nature winnet vleisk. In den natten lichaem,om dat hoer leden sijn morf, sone mogen sy de sterchede niet wederstaen, ende smeltdaer tieghens. Ende also wert de vulheide bi vitreolum in der wonde ghewonnen 46

by der diversicheide der complexien des lichamen ende der leden.Galienus seit: 47 ’Si dat sake dat twe wonden sijn ghelijc van ettere, de ene in een

droghe lit ende die ander in een fuctich: die wonde die in dat droge lit is, hevet todoen droge medicijn. Ende si dat sake dat de wonde sijn in twe leden ghelijc vancomplexien, ende de ene hevet vele etters ende die ander luttic: die vele etters hevet,die hevet te doen van droger medicinen.’ Johannes Damascenus 48 seyt: ‘Die medicijnende die plaestere sijn sculdich te sijn gelijc 49 den lede der mense up leyt’. AlseGalienus seyt: ‘De natuurlic is sculdich te sine gewacht mit geliken. Ende merct datdie contrarie sijn sculdich uutgesteken mit contrarien’.Daer by si dat sake datte cirurgijn niet en weet die complexi, ho sal hy mogen

verwandelen sijn medicijn na de diversicheit der complexien der leden ende derlichamen? Up dat hy de complexie der medicinen ende der graden niet en weet, sone sal hy oec niet weten de winninge der humoren. Ende die cirurgijn moet wetendie naturen der dingen ende leden, op dat hy de konst ende die cure der apostemensal hi weten, alset sal sijn gedeclareet in den tractaet der apostemen. Ende

46 Emendatie: het handschrift heeft: ‘wondeghe’.47 Rood onderstreept.48 De naam is rood onderstreept.49 Hiervoor staat ‘allijc’ doorgestreept.


13r

hy is sculdich to weten de diversicheden der leden ende hoer nutscap ende hoerambocht, soet wel ghetonet sal werden in dat ander tractaet, dat hy mach weten welkeleden die hebben grote werke in den lichame ende welke sijn van grote sinne, ent testerke medicine soude niet ghenoech sijn. Ende hy moet oec kennen de doechden,dat hy mach helpen den leden mit dinghen deer to byhoren.Ende si dat sake dat hy hevet de kunst der leden ende der gheesten, sone sal hem

luste gheen kennisse. Ende al dese voerseide natuurliker dingen die welke sijn dieeerste lede der divisen der eerste rethorike der medicinen. Ende hy moet oec hebbenkennisse der onnatuurliker dinghen, dat hy mach sijn gewonde of sijn apostemeerdekesen suver luft. Want die wonden werden niet droket in een fuchtich, vaporosichlucht, mer men moet die gewonde van so gedaente lucht wachten ende verwandelensi, den winter verwaren dan 50 couden. Want het een deert gheen dinc meer dengewonde zenuen ende benen dan couden. Ende in den somere al ist dat sake dattetniet al so seer noetsaeclic en is to tempereren die lucht, nochtan so ist hem noet toweten de gheordineerde dieten, al soet ghehouden wert hijr na in dat proper capitelvanden dieten. Nochtan so ist noetsaclic dat hi moet weten to ordineren sijn berorenende sijn ruste. Want is hy wont in den hovet, of hevet hy puncturen van zenuwen,so hevet hi noet dat hy ruste, ende to wesen in swiginge. Ende hy

50 Emendatie: het handschrift heeft ‘van’.


13v

sal hebben een pluumsafte bedde, soe dattet lit gheen pijn doghe. Mer waren oudewonden in die arm sunder zweringe, so waert den seken guet dat hy wanderde mitden woten, ende droge den arm an den hals. Ende waert in den kne of in den vueten,so waer hem guet dat hy laghe ende pijnde mit den hande.Item die chirurgien is sculdich to weten to tempereren die slaep van den seken,

ende also voel als hy mach.Want voel slaeps wint seecheiden ende cranct de virtutenende vercout al dat lichaem, ende slanct.Ende vele wakens scheit die gheeste, ende verteert ende scheerpt die humoren,

ende ghevet den wonden een onnatuurlike droecheide ende is een sake van felezweringen.Item hy moet oec kennen die vervulicheden idelen, ende de geidelde bequeken,

dat hy den seken kan leden te getemperden fuchticheden. Want anders en soude diewonde niet sijn consolideert. Ende hevet behoef dat die seken tempert sijn pine vansire dachten van sijnre zielen. Want van gramscepen werden 51 die geesten gesent tote buten. 52 Ende uut ontsene van droefheiden of van wanhopen van genesen, sowerden die geesten weder gheropen inwert. Ende der of werden die virtuten crancket,so dat die materie niet en mach winnen de wederleidinge der wonden. Ende dese sijnonnatuurliken.Galienus seyt 53 de welke sijn tander lit der theoriken der medicinen. Ende hem is

noet to kennen sijn ovel twelke is een

51 Er stond ‘wergen’ dit werd verbeterd in ‘werden’.52 ‘to te buten’ blauw onderstreept.53 ‘Galienus seyt’ is rood onderstreept.


14r

wonden, fistel, ulcus, cancker ende aposteem, ende die andere, omme dat hy moetweten waer up ende waer om ende waer to dat hy hem pinen sal. Want al sijndiversche, dats datse alle differeren de een van den anderen. Ende om hoerdiversichede so behoven sy to done van diversen helpen ende medicinen.Exempel 54 sijnre suucten ende wonden.Want die wondemaect is mit enen sweerde,

werden anders nesen dan de comen van eens werps des steens of van vallen. Endedie wonden die comen van enen hondis bete die niet verwoet is, werden anders nesendan die komen van enen verwoets hondes bete, als ghy openbaerliken salt hebbenende vijnden in hoer proper capitel.Ende het behoert oec dat hy weet sijn to vallen die sinen wonde contrarie sijn, om

dat hy mach weten dat hy sinen wonden niet gansen mach, ten si dat hi eerst de tovallen doet af alsoet wel wert seit in sijn proper capittel hijr na.Ende dese III, als dat evel ende die sake des evels, mit die voernomede ses,

vulmaken alle die theoriken medicinen. Ende vanden II instrumenten dien practikenvoergaende met ordinen instrument van der cirurgijn der af, en moet de medicijnniet vreemde sijn. Want hem moet ordineren diversiliken sijn dieten, gelijc dat insijn proper capitel wert gehouden. Ende hymoet oec weten, ende hets hem noetsaeclic,to gheven pocioen.¶ Want Galieneus seit: 55 ‘Hets herde guet den ghenen keringe, 56 de hebben quade

ende fule wonden’. Want den lichaem pureert vanden quaden ende fulen

54 ‘Exempel’ is rood onderstreept.55 ‘Galienus seit’ is rood onderstreept.56 ‘keringe’ is blauw onderstreept.


14v

humoren, de quaethede der materien wert beroert vander ghewonder steden, endedie wonde wert te haesteliker consolideert.Daer om die alle de delen der medicinen merket, hy sal openbaerlic vijnden dattet

noetsaeclic is den cirurgijn dat hy wel maetlic leert medicine ende dat hy heb die tovallige kunst, alsoet houden wert in dat prohemium mit den anderen gueden sakende hem to komen van naturen. Sequitur:

[III] Dat derde capittel is vander meninghe ende begherten dessurgijns ende sijn werck

Hets to weten dat al die meninge des cirurgijns jof wercmans als ten menschen sowert houden in een van III generalen meningen, al ist dat se delic ende perticulaerlicovertallic wert ghesceyden of dividert vanden III generale meninghen.Teerst is datte brokene of de scedene van dat gheheel is. Tander is to helen dat

broken is. Derde is of to done dat daer overvloiende is. Alle dese werden mittenhanden. Want onder dese III meninge, jof onder enich van dre, so werden houdenalle die meningen vander cirurgien. Want biden cirurgien werdet tvergaderdeghesolveert of tgehele 57 gesceiden als hi bloet laet of als hi scarificeert (dats hacket)daer die ventosen by sijn int gemeen, of als hi cauterizeert, of als hy set sanguisugas(dats ylen). Want al is dat sake dat alle dese an onse hoveerde ofte verontwer-

57 Hiervoor staat ‘the’ doorgehaald.


15r

dinghe sijn gelaten den baertmakers ende den wiven, nochtan byhoren sy tottencirurgine. Want Galienus ende Rasis dedent mit haren properen handen, al soet welblijct in haren scriften.Ende ic selven onderwilen laten useerde mitter proper hant enigen aderen, in den

welke zeer vermaerde berbeers gebraken. Ende het vergaderde wert oec scheidenalse men wijt de aderen van de slape ende voerhovede, ende wy daer branden makenom de seechede der ogen, ende die wi maken oec cauterien in diversen steden vandenhovede ende vanden lichaem om diversche seecheden, alsoet die leringe int capitelvanden cauterien sal declareren.Ende dat vergaderde wert oec ghescheiden als ment water uuten lichaem trecket

mit snidinghe, ende als wi mit snidinge trecken den steen uter blasen, ende wy andermenigherhande wonden maken, na dat in vole steden van desen boke sal werdendeclareert.Ende volgende darna der ander intencien jof meninge van der cirurgijn is te helen

wonden, ulceren, fistulen, canckeren, weder to leidene de ontsettinge der juncturen,ende den bruken vanden benen bi der instrumenten der cirurgine, alse bider hantweder to punt to brengen. Ende by deser intencien maken vele diverscher werken,vanden welken werken wy na sullen hebbe een vulmaecte lere bi desen boeke indiverse steden, ende bi diversen capitelen.Bider derden intencien wert bigrepen uut to doen scrophulen vanden halse ende

vanden hovede ende vanden andere leden


15v

alse wennen ende knopen ende andere overvloienthede vanden ogen leden, endetovervloiende vleisk uter nosen toe done, ende haren ende wratten, ende ficus attertoscondilomata ende derghelike superfluiteit. Ende die overvloientheit hermofrodita,den blase gesloten open to done ende die urine uut to laten, den sesten vinger 58 af todone, ende vele so gedane overtalicheit of to doen, ende to zuveren daer of denlichaem, de welke den lichaem niet van node in sijn, noch oec cusch wesen, al is datsake dat si onder tiden niet en smerten, noch oec de propere werken niet wedersegghen altomale jof somme.

[IIII] Die anderleringhe des iersten tractaets is een summe ende eencapittel vander anathomie formen complexien ende mit helpinghealder leden. Ende hoe dat dat kijnt wert ghevoedet inder moederlichame, ende hoe elck lyt wert ghewonnen 59 ende van wat natuerelck lit is ende waer to dit dient den lichame, ende welke ledenmoghen verloren of verlamet werden of mismake der leden

Omdat Galenus 60 seit dattet noetsaecklic is den cirurgijn to weten die anathomienjof die makenghe der leden des lichaems, dat hy niet en ghelove dat een breet binselsi een vellekijn ende oec dat een rontbinsel niet en sij een zenuwe ende daer bi insijn werke mochte hi vallen in dwalingen. 61 Soe heb ic voer ghemict to makene eenproper capitel vander naturen ende vander hulpen ende vander vormen der 62

58 ‘den sesten vingher’ is blauw onderstreept.59 Achter de tweede ‘n’ staat een doorgestreepte ‘d’.60 Rode onderstreping in de tekst.61 Het handschrift heeft ‘dualingen’.62 Custode in de ondermarge: ‘geliker lede’.


16r

geliker leden. Want, soe Avicenna 63 seit, kennisse der dingen welke die sake hevet,die en moge niet gekent sijn dan bi horen saken. Daer om moten wi merken die zaecder geliker leden.¶Ende daer om seit Galieen 64 dattet kijnt wert geformeert ende maect inder moder

lichaem van II saden, als tsaet mannes ende wives. Ende als des II saden sijn ontfaenin der moeder, soe luketse hoer wel vaste to gader so datter die punt van eenre naeldedaer niet in soude mogen gaen. Ende binnen den eersten VI daghen bighinnetnatuurliker hetten to biroren den gheest, de daer daelde mitten II saden, ende meestmitten sade vanden man, om to maken enen gheest, also wel to der zielen als tenlichaem. Ende binnen desen tijt soe bigheret gheen voetsel vanden blode vanmenstrua.Mer der na so beginnet bloet van menstrua to begevene ende aftotreckene. In dredagen der na beginnet die tekenen ende die schepnisse vanden lichame. Ende in sesdagen daer na verwandelt bloet van menstrua in sperma, welke bloet is ghedeelt invijf pertien also lang alst kint is inder moder lichame. Dat een deel verwandelt inspermaten ende dan wassen die leden comende van II saden. Dander deel dat dickeende grof is welke die hette doet clonteren ende wert verwandelt in vleisk. Ende datdarde deel dat dun ende subtijl is welke die coude verclondert wert, verwandelt insmere. Dat vierde deel vanden gueden

63 De ‘a’ van ‘avicenna’ is rood aangestipt.64 In de rechtermarge een korte opmerking in het Latijn van later datum.


16v

blode, welke overblec van allen desen, gaet totten mammen 65 ende wert melc. Datvijfte deel, welke overvloiet van allen desen vorseiden pertien, blivet inden modertotten dage dat sy verledich wert. Ende na dessen XV dagen van der eerstenconcepcien tot die XII dagen daer na volgende, so wasset bloet verscheiden vleischende maect 66 de herte ende 67 levere. De hersenen beginnen to verbliken ende der naverbliket de navele ende in IX dagen der na so recket dat hovet vanden scouderen,den buke vanden siden. Ende in IIII dagen daer na so ist volmaect ten lichame. Endein V dagen der na, dat sijn XLV dagen to samen, so gevoelt ende dit ghedubbelt: 68

dat sijn XC dagen. Dan heftet mach dattet roert ende te IX maenden ist gheboren.Mer dese regule falleert ondertiden, al gevallet in die meeste menichte.Ende daer om dat vleisk ende die vetheide sijn alleen ghegenereert vanden

menstruosen blode. Mer beenren ende croselen ende bijnselen, zenen, coerden,arterien, aderen ende valekinen ende die huut sijn ghegenereert van II saden, soetoercunt Avicenna ende alde auctoers. Ende waer enich der vorseiden leden afgesneden, daeren worde nymmermeer weder gheen ghewonnen -als Seneca seit-, sien waren vanden II saden niet meer. Vleisk wast volkomeliker weder, want sinematerie is bloet. Dese voerseide leden hebben diverschen hulpe in den lichame.Die bene sijn cout ende droge. Ende hets noet datter vele sijn

65 Emendatie: het handschrift heeft ‘mannen’.66 Emendatie: het handschrift heeft ‘maech’.67 Emendatie: in het handschrift ontbreekt ‘ende’,68 Hier stond eerst ‘ ghebubbe’, maar dat is in zwart en rood doorgehaald.


17r

in den lichame. Als Seneca seit, teen lit soude roren sunder tander dat en mochte nietsijn waret al een been. Tghetal der benen ende hoer scepnisse wert gheseit in IIboeken.¶Croselen sijn cout ende droge ende is morwer dan been ende herder dan vleisk.

Ende het hevet ses hulpen in den lichame. Teerste dattet herde been niet en soudesijn coppelt metten morwen leden sonder middelare.Tander dattet herde niet en soudequetsen dat morwe lit in deen tijt der wrivinge jof hortinge. Derde is dat die beenreder juncturen die int einde sijn croselich soude hebben sachte wrivinge in diejuncturen. Dat veerde is dattet sijn biden benen omme dattet soude sustineren diebraden 69 ende dat sijn die musculen rorende tlit sonder dat been alse is dat oversteoghelit. Tvifte omme dat in sommen steden is noetsakelic vast te maken enich dincdat niet wel hert en is, alse is de strote, want die einde vander stroten is croselich.Tseste 70 omme dat het is van node somme leden hebbe stijfnisse ende bondinge datsi mogen 71 luken ende ondoen ende bonden, alse die noes locken ende die oren.Die bijnsele is cout ende droge. En comet uten benen ende hevet vorme ende

substancie ghelijc ene zenuwen nochtan en set niet, ende nochtan beseffet niet merhets bondende. Ende hevet IIII hulpen. Teerste dattet bijndet teen beenmitten anderenso dattet een lit mach roren sonder ander ende hets bondentliken ende ongevolentliker.Ende daer om want

69 ‘braden’ is blauw onderstreept.70 Hiervoor staat ‘Dheste’ doorgestreept.71 Emendatie: het handschrift heeft ‘moken’.


17v

waret beseffentliken het soude dogen grote pine in die rorenge der juncturen. Endewaret so dattet waer stijf soe en soude dat een lit niet mogen roren sunder dat ander.Dat ander is dat het is gemenget mit zenuwen om to maken coerden ende musen.Die derde hulpe is dat het is in die stede van sommen zenuwen. Die veerde hulpe isdat die innerste leden sijn daar mede up ghecoppelt alse de mage ende die modereende andere welke bi hem up wert gehangen werden.Die zenuwe is coel ende droge ende comet vander hersene jof vanden morch des

rugge beens. Van der hersenen comen VII paer ende vanden morch XXX paer endeeen oneffene. Ende al gader sijn si beseffende ende rorende. Ende si sijn witstercende tax ende si brengen beseffen ende roren in den leden. Mer die delinge der ledenwaer een lange leringe ende wel af to spreken, want die intenci des bokes is niet danto houden die anathomien der leden welke noet is die cirurgijn instrumenten. Endein die ander tractaet dis bokis is screven die scepnisse der zenuwen ende diezenuwichghe steden in den welken men moet sijn behendich in dat sniden ende indat cauterizeren.Die arterie sijn heet niet om haer leder lichaem, die cout ende droge sijn, mer omt

levende bloet ende om die gheest der herten Ende sie hebben II rocken sunder eenarterie ende die gaet totter longen. Mer die innerste rock is grover ende vaster jofsterker om dattet houdet


18r

dat warme bloet. Ende dat beghin der arterien is ander luchter siden der herten endedaer wassen II arterien uut. Ende die een gaet uter longen ende hevet een roc endeis up ter longen gedeelt ende daer in eindet. Ende het brenget bloet ende levendegheest ter longen der mede hets gevoet ende het draget vander longen lucht totterherten omme to temperen sijn fumige hetten. Ende dese arterie wert geheten venalisende hevet mer enen roec om dattet bloet vodenden die longene to lichter soude daerdoer mogen zweten. Die ander arterie die mit deser wasset vander luchter camer derherten hevet II rocken want den enen roec en gedogede niet de stercheide derberoringen ende die gheest om dat in die arterie is wal lijf ende behovet voelewachtens. Ende daer om hebben sie III hulpen. Teerste hulpe is dat hem leden is diekoele lucht totter herten alse die leden sijn uut hoer proper steden. Die ander hulpeis datte fumeye in bedwanc si uut ghesteken. Die derde is dat die levende gheest byhem leden is gesent tot alden lichame. Ende dese arterie sijn ghedeelt in veel stedendes lichamen. Mer in die capitelen der wonden salmen hebben waer men die arteriensal scuwen.Die aderen om hoer ledere lichame sijn cout ende droge ende om tbloet in hem

leden wesende so sijn si heet. Ende alle comen si vander lever. Ende in die holhededer leveren wassen II aderen die trecken die spise vander magen


18v

ende vanden darmen by den aderen die heten myserayce 72 die van hem leden sprutenende die spise breden over al die levere bi clenen aderen. Een ander ader cometvander rugge der levere ende is gedeelt over alden lichame ghelijc een arterie endehet ghevet voetzele tot alden lichame.Die vellekine sijn van subtilen draden der zenuwen om dat si coude ende droge

sijn. Si sijn beseffenlike. Ende si hebben III hulpe. Teerste hulpe is dat si bindenvoele dingen in een schepnisse, als is vellekijn dat die bijndet die VII beenren deshovedes. Dat ander hulpe is dat si coppelen somme leden mit anderen alse gelijc dernieren ende moder an den rugghe been. Die derde hulpe is dat si somme leden diebi naturen sijn onbeseffenliken beseffen bi den welke kijn hem deckende als is dielongen, de levere, de mitte 73milte, die nieren.Want sine beseffen niet van hem selvensonder bider velleken hem leden deckende.Vleisk is heet ende versk. Ende daer esser III maneren. Een simpel vleisk is dat

vullet die scheerden vanden leden daer vleisk of been 74 is uut verloren ende dat herdeleden niet en souden to gadere wriven. Ende ander vleisk is glandich ende dattetsoude bekeren verscheden te sire verwen, ghelijc dattet glandich vleisk der mammenbekeert dat bloed comende vander moder in melke ende die glandich vleisk der caken

72 Dit woord is blauw onderstreept.73 Dit woord is blauw onderstreept. Er zou ook kunnen staan ‘nutte’.74 Na ‘been’ staat het woord ‘of’ maar dat is met rood doorgestreept.


19r

maket spekele. Die derde maneer van vleisk is in der musen ende is menget mit densubtilen draden der coerden.Die huut is getempert ende menget mit subtilen draden der zenuwen, der aderen

ende der arterien. Dese maken beseffende 75 ende gheven hem leven ende voetsel dathet soude sijn die decsel van alden lichaem. Ende die huut is getempert in heten endein couden, mer in verscheiden, in droeghten, in moruheden, in scherpheiden, inlicheiden dattet ghetemperlike soude beseffen. Want wert dat besiene gelijc eenrezenuwen, die mensche en soude niet ghedogen mogen noch hette noch coude nochhine soude niet en mogen onderscheiden hette, coude, vershede, drochte, herthedeende moruhede.Die musen sijn maket van vleisk, zenuwen ende bijnzelen ende het sijn die

instrumenten der williger beroringe. Alle die zenuwen 76 comen vander hersene endevanden moghe der ruggebeen. Omme die leden te roren so ist gemenget mit enenbijnsele ende daer of wert maket ene coerde om dre hulpen. Die eerste hulpe is omdat een simpel zenuwe is seer beseffenlic. Ende om dat die grote beseffene en mochtegheen pijn doghen in die roringe.Mer die onbeseffenlic bijnsele minder sijn beseffenedie menghende der zenuwen. Ende der bijnzele is een coerde rorende der leden tenwille van den menschen alset crimpet jof recket jof verwringet. Ende als simpelvleisk is gemenget mit deser coerden

75 Emendatie: het handschrift heeft ‘beffende’ en is met blauw onderstreept.76 Emendatie:Het handschrift heeft blauw onderstreept ‘zeeuwe’.


19v

so ist die muus volmaect. Ende tvleisk is mede gemenget om III saken. Teerste datdie coerden daer up soude rusten alset recket ende crimpet. Dander is dattet vleiskbewachtet de coerde datse niet te sere verdroget in de beroringe. De derde is dat dieschepnisse der leden si te schoenre. Aldus is de muus ghemaect twelke is lanc endean die ene syde luttel crum ende hets gecleet mit enen vellekine. Ende als die coerdecomet in die muus so ist deelt in vele draden om ander coerden to maken om dattetnoetzaeclic is in den menschen lichame.

[V] Die derde leringe 77 des iersten tractaet welc houdende is XVcapittelen. Dat ierste is een ghemeen sermoen van wonden al deslichames

Wi sullen weten wonden, plagen, sweren fistulen, kanckeren, sweringen, ontledingefracturen, apostemen. Alle dese sijn solucien der continuiteit dats helende. Dat sijnevelen des lichaems dats to weten der anbochtiger 78 leden ende zeecten der consimilreleden, want alle dese mogen vanden ghelike leden niet om die anbochtiger ledenende anbochtige lede om de gelike. Ende deser nader wareit scelen want die een wertwel dicwijl genomen over dat ander. Mer de wonden werden geheten solvaencontinuiteit aft gemaect es mit uutganinge des bloets versch vander tijt. Ulcus issolva, continuiteit staphants vulgemaect ende verouderet. Ende plaga wert genomenmeenlic

77 Boven de ‘n’ staat een overbodige abbreviatuur.78 Kan ook zijn ‘ambachtiger’, beide schrijfwijzen komen voor.


20r

over wonden ende sweren. Men fijnt oec dicwile gheseit in medicinen dat ulcerenonderwilen werden geheten wonden. Als Ypocras seyt dat jarige wonden is moghelicdattie been in hem gearget werden ende ghemaect werden holen cicaterzen ende daerwerden oude wonden genomen over ulceren. Fistel, cancker, apostemen hebben hoeronderscheit, alsoet namels bliken sal.Die wonden sijn somme simpel, somme gecomponeert, dats gemaect, ende werden

seit totter onderscheit der componeerder in II maneren. Die eerste maneer wert diewonde gheseit simpel mitten welker gheen verlees en is van substancien of vleische.Die ander wert geseit simpel mit welker gheen discrasi of quaet to gheval en is. Endede componeerde wert geseit de rechte contrari. Mer de wonden beide simpel endecomponeerde som werden in dat vleisk of zenuwen of aderen of benen of arteriendie welke wonden hebben. Diversche hulpen als ghi horen selt want some comenvan saken van binnen als van quaetheiden der humoren. Want grote menichte datsveel hede van hem sijnt ende doerboert ende wont ende ulcereert onderwilen dat hetlettet van binnen of van buten ende heet quade complexie als hetten die verberntende ulcereert coude stringeert, droecte sindet ende clovet. Mer de wacheide sundermaterien en maect gheen wonde. Mer onder tiden mit materien so wont sie ende datvalt


20v

selden ende dan sijn si alte seer spannende. Die ander sake van buten werden oecdes gelike gediverseert als onderwilen wert de wonde gemaect mit enen sweerde ofmit enen anderen snidende wapen ende sulke gevallet overlangs ende sulke overdwers79 ende sulke wonden gesteken als mit preckelen wapen in gaende als messe gescutte.Ander wonden gemaket mit stenen, staven, colven ende wapers, fallen ende deergeliken dat niet en snijt. Ander wonden vanden beten ende gesteken eens deers venijntof verwoet of met die welke alle diverse sijn na diversicheit hare saken ende deergeliken, so moten si oec die curen diverseren, somen hijr na sal scriven in elc sijncapitel. Ende daer om seg ic dat die meninge der curen der wonden ende alder soluciendes continuiteit, dats der heelheiden is een warachtige consolidacie ende restauraciede welke in allen steden niet werden mach. Want werden de anbochtige leden ofgeslegen, nemmermeer sullen si werden restaureert alse benen, vellekinen, coerdenvanden anderen, alsoet boven ghetoget is. Mer in die stede der verlorenne dinge sowerct die natuur een ander dinc welc datter vervult die stede des verlees, mer tvleiskwes materi is bloet, welc dagelix wert gewonnen in ons, dat nemet wel warachtigerrestauracien.Mer vanden zenuwen, aderen ende arterien so seggen somme dat si nieten werden consolideert mit warachtiger consolacien, mer datsi werden consolideertlijc den been. Andere seggen

79 Emendatie: het handschrift heeft ‘overduers’.


21r

dattet wert, mer Galieen ende Avicenna ende ic die besocht hevet hoer seggen in ditdeel segghe dat si werden consolideert mit ware consolacien als die scheidinge cleenis ende als die zenuwen versche ontwe gesneden sijn ende dan genayet 80 werden,mer si en en werden niet consolideert mit consolidacien alse haer scheidinge groetis ende de reden concordeert dats beide de zenuwe sijn moru ende viscosich entaerom sijn si onderhorich der consolidacien specialiken als si versk vergadert werden.Mer de aderen ende de arterien om die jegenwoerdicheit des bloets so wert hem oecghehulpen to der consolidacien ende dats openbaer in der fleubotomien die dagelixwert consolideert want alle die boven geseide wonden der diversicheit der leden indie welke dat si vallen. Ende na dier diversicheit der saken ende der instrumentender mede si ghemaket is stelen na vormen ende wesen ende na der saken of to vallenvan omgeliken alsoe ic componeert hebbe te setten ende sunderling capitel toordineren ende eerst van wonden welc in vleiske wel sal tracteren hijr na.

V]Dat ander capittel is van wonden de int vleisch ghemaket sijnmytscerpen intrumenten

Als wonde is maect int vleisk mit enen glavien jof mit enen knive jof mit enen pilejof der geliken, so salmen de wonde luken ende bijnden daer up twitte van enen eyende doen den seken rusten ende hets gheen noet van anderen curen

80 Hierna `sijn’ in rood en zwart doorgehaald.


21v

als die wonde niet en sweert. Mer ist datter is grote sweringe so salment cureren,alsoet wert gheseit in dat capitel der zenuwen. Ende ic ghenas een man van LXXjaren die steken was mit eenre glavien in die hancke wel een foets deep ende meer.Ende het en genakende gheen zenuwen dat wisec wel bi dat die wonde niet en swoer.Ic helt die wonde open enen dach mit eenre corter weke ende ic dede hem gaen rustenende nuchterens wasser in de wonde gheen sweringe noch swellinge, ende doe dedeic uut die weke ende liet die wonde luken ende ic dede hem gaen rusten ende tenderden dage was hy nesen. Eest dat een wonde si slagen mit enen sweerde jof dergeliken overlanx een lit ende die wonde dan clene is ende dat sie gheen noet en hevetvan nayen ende dan salmen die lippen der wonden to gadere luken ende leggen daerup pulver maect van II delen wirox° ende een deel draken bloet° ende dre delenlevende calc°, so dat die pulver bynnen in die wonde niet come. Mer boven ende updie pulver salmen leggen een cledeken genat in II deel wits van enen eye ende eendeel oly rosaet° te gader geslegen ende daer om salmen leggen een in hocke decussinoel van scoppen, aldus gemaket ja en elke side een cussineel so dat die IIcussinelen houden die wonden aldus geloken ende dese wonden mit de

cussinelen salmen bijnden mit eenre scroden overdwers aldus ende men salt alsolaten to IIII dagen jof ten


22r

waer dat si seer begonste to sweren jof to apostemeren ende ten vierden dage salmentonbijnden ende leggen daer up die voerseide pulver ende bijndent mitten cussinelenalsoet voerseit is. Ende ist also datte wonde wel groet is jof overdwers der leden sodattet bijnden niet sufficeert, dan salmen die wonde nayen. Ende eerst salmen dielippen to gadere luken ende wel wachten datter gheen dinc in vallet der tuschen dielippen. Ende dan salmen hebben een dre cante naelde ende dat oge ghegrovet so datdie draet der in mach leggen ende het moet sijn een twijndraet slect ende sonderknoep ende gewasset. Ende men sal den lippen vander wonde to gadere nayen so datelke steke hevet II knopen. Ende ten eerste knope wert die draet twe werve doerstekenende te maetliken te gadere dwongen sodat die wonde niet to sere en sweret endeoec dattet niet en sy alinge sonder sweringe ende dat die lippen niet en blivenverscheiden. In dien anderen knoep der vorseide steke en salmen die draet mer eenwerve doer steken. Ende men salre maken so vele steken alst noet is so dattet tuskenelken steke si dat spaci van enen cleinen vinger breet. Ende ist dattet is noet van meersteken dan van II, men salse al toes maken oneffene alse III of V ende also voert.Men sal maken een steke een vinger male breet vanden enen einde der wonden endeeen ander steke in dander einde ende die


22v

derde steke in die middele der wonden. Ende ist noet van meer steken, so salmen nader voerseide leringe maken die steke tusken die 81 steken in dat middel vanderwonden ende die steke die in dat einde is. Ende aldus en salmer een deel der wondenontcrimpen. Ende ist sake dat die wonde is ondepe als in die huut, so salment ondepenayen so dat alle die deren der wonden mogen vergaderen, want wert saec dat eendiepe wonde ondeep werde naiet, so seldet bynnen hol bliven daer dat bloet endeettere soude in vergaderen ende beletten die wonde to helen. Int nederste deel derwonden salmen een conduut openlaten om die wonde to zuveren. Op 82 ten naet derwonden salmen leggen pulver ende cussineelen voergeseit ende daer up bijnden.Ende ist alsoe datte wonde etter maket bi verandringe der lucht, dan salmen diewonde suveren mit een suverende plaester maket van terwenmele ende honich endewater jof van honich rosaet° gecleinset ende gherstenmele. Ende ist dat die wondehevet vele to vallen, al so datter is verlees van der huut ende van vleiske ende is daervoel etters ende een aposteem jof een quade ongetemperthede, so salmen alder eerstecureren die zweringe (alsoet voerseit is in sijn capitel) ende sachtendeongetemperthede ende die apostemen ende daer na die etter to zuveren ende daer nadat vleisk doen wassen ende huden. In allen werken der medicinen der zweringenis, salmen eerst die zweringe sachten. Galieen seyt 83 dat boven allen dingen dezweringe verslaet de craft want

81 Hierna doorgehaald ‘stede’.82 Oorspronkelijk stond er ‘ap’, later verbeterd in ‘op’.83 ‘Galieen seyt’ is rood onderstreept.


23r

sweringe trecket die humoren. Avicenna seit 84 dat bi II saken trecken de humorenten swerende leden. Teen is om datte natuur derwert loept mitten geest ende mittenhumoren; tander is om dat zweringe crancket tlit ende to crancken leden vloyen diehumoren ende die gheesten. Alre eerst salmen cureren die quade ongetempertheitjof die apostemen ende der na die wonden.Want Galieen 85 ende Avicenna seggendat alle helende dingen deren de wonde up datter is een apostema. Eerst salmen dieetter zuveren eer dat men die medicijn daer in doet de vleisk genereert. Avicenna 86

seit dat quaet vleisk wasset in die wonden om dat men vleisk wil doen wassen inwonden eer die wonde is wel ghesuvert ende alst suvert is, so salment fullen mitgueden vleiske, eer dat ment luket up dat bynnen niet hol en blive. Want der soudeetter in vergaderen ende weder uutbreken.Men sal die zweringe minren, alsoet wert gheseit in dat capitel der zenuwen.

Apostume ende quade to vallen der wonden salmen cureren, alsoet screven 87 is intIIII capittel volgende. 88 Men sal die etter suveren ende vleisk doen wassen alsoetwert geseit int capittel van ouden, openen seren ende in dat Antidotarie.Ende omdat leke cirurginen willen cureren alle manere van wonden vallende in

alle maneren van ledenmit een medicine, so ontprovet Lancfrancke 89 by een exempeldat het niet en mach sijn ende hy seyt aldus: waert so dat II leden van eens ontwarenghewont op een wile up een stede van

84 ‘Avicenna seit’ is rood onderstreept.85 ‘want Galieen’ is rood onderstreept.86 ‘Avicenna’ is rood onderstreept.87 ‘ screven’ is blauw onderstreept in de tekst.88 In de rechtermarge een latere aantekening (‘seit’).89 ‘Lancfrancke’ is rood onderstreept.


23v

den lichame. Die een persoen is heet ende versk van complexien, die ander is coutende droge. Die cirurginen seggen datmense sal cureren beide mit eent medicien.Ende dats logen want den eersten persoen is anxte van coertze ende dat het lit machapostemeren ende vanden anderen niet. Dit oercunt Galieen, Ysaac 90 ende Avicenna.Ist also dat de wonde niet voel en bloden, men sal bloet laten ande andre syde des

lichaem up dat hy sterc is ende van gouden 91 oude jof men sallem vencosen up dathy cranc is ende men sal hem eens dagis doen ten camer gaen mit suppositorium ofclisteren ist dat hijt natuurlic niet doet. Ende dan salmen die wonde bijnden jof nayenna dats to doen is, als voerseit is. Ende boven die wonde salmen leggen een colendemedicien van bolo armenico°, oli rosaet° ende luttel azijns so dat die medicien comettotter einde vander wonden, up dat die humoren niet en mogen derwert lopen omaposteem to maken. Men sal hem verbeden wijn ende fleisk, melc, eyere ende viskeende alle spise die voel bloets maken. Hy sal eten wellinge van haveren mele jofgherstenmele mit mandelen ende arme spize tot dat die wonde is versekert vanapostemen. Ende ist dat men dese wel wachtet van coertzen ende van aposteme, hywert rask nesen.Den anderen salmen gheen bloet laten noch ventosen setten, want men sal tbloet

in hemwachten ghelijc een tresor scat; hy sal nutten wijn ende vleisk, want sijn mageende sijn aderen sijn to cranc omme vulcomen materie to genereren ter wonde. Endein desen

90 ‘Galieen’ en ‘Ysaac’ rood onderstreept.91 Blauw onderstreept.


24r

comet gheen coerts noch apostem om dat sijn complexi is cout ende droge. Nochtanvijntmen eenmedicijn daer menmede doet diverschenwerken in diversen complexienvan lichamen ende dats coperose°. Want doetment in wonden van drogen lichame,het winnet vleisk.Galienus seit: 92 ist dat II wonden hebben even vele etters ende die ene wonde is

in ene droge lit ende die ander in een versk lit, die wonde in dat droge lit behovetdroge medicinen. Ende ist dat wonden sijn in II leden eens van complexien ende datene lit hevet vele atters ende dat ander luttel, die vele etters hevet behovet medicienmeest drogende.Jan van Damas 93 seit medicinen ende plaesteren moten sijn eens mitten leden daer

up dat men sie leit.Galieen seit 94 dat natuurliken dingen salmen wachten mit dergeliken ende so wat dat is jegen natuur dat salmen verdriven mit dingen die contrariesijn. Ende ist dat de cirurgijn niet en kennet die complexien der leden ende derlichamen ende die complexie der medicinen, ho sal hi wel mogen ordineren de propercuren jegens sijn misquame? Ende oec of hy niet weet ho die humoren genereren inden menschen lichaem, ho sal hy mogen cureren apostemen? Oec moet die cirurgijnhebben kennisse van onnatuurlike dingen updat hy weet den wonden te veranderenin getemperde lucht wal rukende ende in die winter van couden. Want gheen dincen deert meer zenuwen ende benen gewont als die coude, ende oec in die somer, merniet so voel als in die winter. Nochtan soe moet men den rucht 95 temperen. Oec moethy

92 ‘Galienus seit’ rood onderstreept.93 ‘Jan van Damas’ rood onderstreept.94 ‘Galieen seit’ rood onderstreept.95 Met blauw onderstreept.


24v

kennen ordineren sijn spise, alsoet wel after sal seit werden. Ende ist oec alsoe dateen persoen is gewont, int hovet of in den zenuwen, hy moet sijn in ruste ende hebbeneen saft bed dattet lit niet en si ghepijnt. Mer is het dattet oude wonden sijn in denarm, het is guet dat die zieken gaen up hore vueten ende dat hy draget sijn arm insijn hals. Ende is die wonde in die bene of in die vueten hy moet leggen ende pinenmitten handen.Item die cirurgijn moet temperen den slaep van sijn zieken, want voele slape maket

voele overvloientheden ende crancket die cracten ende vercolt alden lichaem. Tevele wakens onbijnden die gheesten ende verteert ende scherpet die humoren endebrenget onnatuurlike droechte in die wonden ende dese sijn saken van zwering.Item die cirurgijn moet kennen idelen den zeken als hi vul is ende vullen als hi

verydelt is ende brengen den zieken in een temperde wesen jof ander sijns en soudede wonde niet ghenesen. Oec moet hem die zeke wachten van gramscap, want daerof vloiet die gheest seer uutwert ende daer bi swellet faec dat wonde lit. Vrese endeanxte ende rouwe ende der geliken trecken den gheest inwert ende daer of vercranckendie craften dat si gheen materi mogen behouden om die wonden te cureren.Galieen seit 96 dat spuwen ende medicijn laxativen sijn guet jegen fulen, quaden

wonden, want als die lichaem is versuvert van fulen, quaden humoren, so is die quademateri onkeert vander wonde ende het geneset veel to bet. Alse waer bi so we demerket alle

96 ‘Galieen seit’ rood onderstreept.


25r

die delen van medicinen hy sal openbaerliken vijnden dat die cirurgijn moet wetendie volcomen medicine.

[VII] Dat derde capittel is van wonden in zenewen ende zweringhedie comen in zenewen

Die zenuwe is een instrument van beseffen ende beroren ende om sijn grotebeseffelichede ist dattett is gequetset, het hevet grote zweringe. Galieen seit 97 omdat die zenuwe is beseffeliker dan ander leden daer om hevet si sterker zweringe alshet gequetset is ende daer om als een zenue is wont, het zweret seer. Die zenuwensijn gewont overlanx dan 98 of overdwers. Overlanx wont is het min vrese endeoverdwers is het meer vrese, want jof de zenuwe is al ontwe ende dan verleset lit datbivolen ende dat biroren jof die zenuwe is niet al ontwe ende dan is hit vrese vandencrampen. Deer mach comen als om die zweringe, want zweringe comet in den senenbiden deel datter is gesneden ende by dat heel deel so climmet die sweringe up totterhersene ende aldus comet daer of een vanden sake vanden crampe ende diere sijn IIIzweringe coude ende vulhede ende ydelhede, want van desen vercrimpet die zenuwe.Soe wat dat hijr is seit van wonden der zenuwen al dat selve is van wonden dercoerden ende der musen ende meest van eenren coerden wassende in dat hovet, dieGalieen heet tenantes, want die wonden in desen III leden sijn eens te verlesen intvrese dat beseffen ende biroren.Men sal moten by seen wedder in die cure der wonden van zenuwen

97 ‘Galieen seit’ rood onderstreept.98 Emendatie: het woord ‘dan’ staat met een verwijsteken in de rechtermarge.


25v

die zenuwe is al ontwe overdwers dan overlanx gesneden jof gesteken. Ist dattet isgesteken, men sal de huut on doen ende ghetent ful wermer olien van rosen° gemaketvan onripen oliven wal rukende ende up der wonden sal men leggen wit terpentinegebreet tuschen II linnen clederen ende omtrent de wonde salmen smeren dat lit mitwarmer olien van rosen° ende verdicket mit een luttel bolo armenico° ende daer upleggen een warm linnen cleet ende der na safte cussinelen ende bijndet wel safte,niet dwingende. Ende ist dat de zweringe aldus niet cesseert, dan salmen die mediciendicwijl vernien, onderdach ende ondernacht. Ende ist dat die wonde is in den voet,so salmen smeren die leesche mit warmer oli van oliven. Ende ist dat die wonde isin die hant, so salmen smeren onder die oxel ende an 99 die side vanden hals, wantdusdanige salvinge vereffen die steden bi den welke die sweringe climmet tottenhovede ende verwachtet de zenuwen vant crimpen. 100 Ende ist dat zweringe niet alsovaringe ende vergeet als du wilt, so en doet gheen andere medicijn in gheenre manerenwant der is geen beter. Nochtan ist datte zweringe lange duurt, so machmen doen enluttel opium totten oleum rosaet° 101 ende bolum armenicum° daer mede dat mensmeert dat lit omtrent de wonde. Die seke moet sijn in rusten, sunder gramscap endehebben een saft, effen bed.Als die zweringe minnert ende die wonde ettert, so ist gesobert van allen vresen

jof der quaem een ny onghemac. Als lieke 102 cirurgijn seen sweringe in een senuwichlet gewont, si leggen daer up een plaester van smeer van trund, van water ende

99 Boven de ‘n’ staat een onduidelijk teken.100 Hierna in rood doorgehaald het woordje `ist’.101 Emendatie: het handschrift heeft ‘rasaet’.102 Emendatie: ‘lieke’ is met blauw onderstreept; in de rechtermarge een vraagteken.


26r

van meel ende so corrumperent si alt lit ende vander corrupcien comet dan die cramp.Want Galieen seit 103 dat die zenuwe is van eenre materien coel ende fucht ende hertende het vervulet van dingen de warm sijn ende versch.Item sommige doen gewonde leden in warmen watere om die zweringe ende dats

wel quaet, want al is dat warm water alle sweringe saft maket, nochtan ist wel quaetten wonden in zenuwen.Item alle coude dingen sijn wel quaet zenuwen oec in den 104 zomere. ¶Galieen

seit 105 dat crampen comende is van enich zenuwich lit gewont overmits datmen coudemedicine daer up leit, is wel quaet. Medicijn de wel to bihoert den zenuwen gewontmoet sijn heet ende droge, mer niet wel heet up dattet lit niet onsteket, droge endeniet stoppende up dattet niet en luket die zwet gaten. Want Galieen seit 106 destompende 107 zwet gaten in een gewonde lit is wel quaet. Die medicijn moet sijn heetende droge mit subtile als terpentijn in verschen lichamen. In drogen lichamen salmenheet mengen mit een luttel euforbium jof aza fetida jof aza dulcis. Aza is guet daerup geplastert serapium ende was clevende binnen an die bic buke is wel guet inwonden van zenuwen. Ander medicinen sel ghi noegh vijnden in dat Antidetario.Wonden der zenuwen sal men niet helen voer dat die zenuwen wal sijn gesuvert

ende versekert van apostume. Want Galieen seit 108 dat een persoen was gewont indie zenuwen vander voersten vander hant ende een onvroede meister leide daer upguede

103 ‘Want Galieen seit’ is rood onderstreept.104 Emendatie: het handschrift heeft ‘dan’.105 ‘Galieen seit’ rood onderstreept.106 ‘Galeen seit’ rood onderstreept.107 Emendatie: het handschrift heeft ‘scombende’.108 ‘Want Galieen seit’ rood onderstreept.


26v

helende salve ende die hant begonste toe zwellen ende do leyde hi daer up ripendemedicine alse waer bi de hant vervulde ende hy wert bevaen mit den crampe endehy sterf voer den VII dach. Hadde die cirurgijn de wonde ondaen ende daer in ghedaenwarm oli van rosen° ende hadde etter der in wonnen mit warmen dingen endesubtiliken drogende ende niet mit verschen dingen, so en hadde die man niet storven.Ende ist datte zenuwe is overdwers al en twe sneden, so suldi nayen de hovedenvanden zenuwen te gadere ende up den eersten dach leggende up den naet oli vanrosen° der pinen sijn in ghesoden. Ende daer nae enen dach of twe salmen daer upleggen pulver, houdende die nayenge 109 voergeseit mit cussinelen en bijndet ghelijceen vleisk wonde ende bewachtent lit van apostemen.Want 110 by dus daninge nayngeso helet die zenuwe ende byhout dat foelen ende die zenuwen sullen niet zweren bider steecten van der naelden, ist dat men daer up leit oli van rosen° (eens of twie),want oli rosarum° maket van onripe oliven minnert die zweringe ende die livicheitder wormen voget die einde der zenuwe to samen.Ende ist dat die zenuwe is ghewontoverlanx, so salmen die lippen van der wonden to samen nayen ende doen als voerseitis ende wachtent dattet lit niet apostemeert, alst naseit wert in dat IIII capitel navolgende.Ende ist dat die wonde verwandelt van der lucht ende maket etter so dattet nayen

nayen niet en gewaert, dan sal men spreden een suverende medicien up

109 Hiervoor staat (doorgestreept) ‘nayende’.110 Blauwe vlek door `w’.


27r

een cleet ende leggen up der wonden. Ende int nederste einde der wonden salmensteken een cleyne weke die de zenuwe genaket ende gheen zweringe maket tot diewonde wal is gesuvert ende droget.Aldus maect men zenuende 111 medicien van gewonden zenuwen. Nemet honich

rosaet° gesuvert III onsen, ghersten blome I onse. Dese salmen to gadere zedenbehendelike dattet niet en verbernet ende dan doent vanden vuere ende rorent langemit enen spane ende doen der to een onse wit ende claer terpentijn. Ende hebdi gheenwit terpentijn, so dwaet mit couden water totdat het wit sy. Ende als die wonde isgedroget mit desen medicijn, dan doet in die selve medicien een luttel pulver vanwirox ende mastix° ende van draken bloet° ende legget daer up tot dattet heel is.Ende achter voele dagen salmen daer up leggen genatte stoppen in gueden wermenwine tot dat het is volcomeliken heel. Ende ist also dattet lit der after is stijf in datbyroren, so salmen useren die leringe die wert geseit int capitel van morwendemedicien.

[VIII] Dat IIII capittel is van der cueren van wonden in benen

Als een wonde so deep is int vleisk dattet been is gewont, dan salmen biseen jof datbeen al ontwe is gesneden, alsoet somwilen vallet in den benen jof in den armen endeals daer morch uut gaet dat is vrese. Mer een vander beenren der benen ende eenvanden beenren van der ermen is dicwijl al en twe gesneden overdwers ende nochtangeneset weder of dat

111 Het woord ‘zenuende’ is blauw onderstreept, in de rechtermarge een vraagteken.


27v

been is niet al entwe sneden, mer yet vander substancien is verloren. Een generaleregule is in die cure der wonden der beenren in sijn gewont, so dat men daer gheenvleisk in sal doen wassen opt been of dat been si eerst volcomeliken gherepareertende verciert, want dat been mach niet vraliken helen om dattet is vanden twe sadenjof ten waer in sommewel jonge kinderen.Mer in die steden der verloren been wasseteen reperament datmen heet porus sarcaides jof caro poroides dats herdere dan vleiskende morwere dan been. Ende ist dattie reperament so is verhert dat het nare is denvorme vanden bene dan vanden vleische, so heetmen porus sarcaides, ende ist contrariso heetment caro poroides. Ende ist datmen vleisk doet wassen up een been nietgherepareert, het sal weder uut breken. Cura: beseet jof dat been al of is gesnedenoverdwers, dan suldijt vergaderen ende bijndet alsoet wert geseit int veerde capitelvolgende. Ende is dattet niet overdwers al ontwe is gesneden, so suldi beseen jof derenich splinter vanden bene vaste clevet an dat gesonde been. Dat suldi weder ledenin sijn proper stede jof ghi moget ende helent mitten na volgende pulver. Ende istdattet al is verscheiden van den gesonden bene, dan suldijt wech werpen ende in diestede suldi maken een reperament mit dese pulvere. Nemet wiroc°, mirre, mastix°,dragantun°, gummi van arabien° van elken II dragmen ende meel van fenigreet° eenhalve onse. Ende van desen pulver salmen leggen vele up die stede daer 112

112 Custode in de ondermarge: ‘dat been of is’ (rood en zwart onderstreept).


28r

dat been of is so lang dattet is volcomelike geheelt. Ende alst gherepareert is, dansuldi doen wassen daer dat been is verloren ende dan salmen vleisk daer up doenwassen, alsoet geseit wert int Antidotarie. Wat dat hijr is geseit van wonden vanbeenren dats van allen benen sonder van beenren vanden hovede, want daer of is eenproper capitel bet achter comende.

[IX] Dat vijfte capittel is van frotseringhe mit wonden ende sonderwonden

Dicwilen ghevallet dat een lit wert ghefrotzeert mit eenre wonden jof sunder wonden,alse van vallen jof van slagen van stocken jof van staven jof deergheliken. Ende istdatmen up dusdanige wonden lecht helendemedicinen, so vergadert daer een corrupcidats een vulhede onder indie wonde ende vervulet al tlit binnen jof de natuur si sosterc dat si de wonde weder ontdoet. Cura: eerst salmen beseen joftet lichaem is volquader humoren jof niet en is. Ende ist dattet vol is ende de seke sterc is ende gheensake belettet ant bloet laten, so salmen hem bloet laten ende ist dat hy cranc is dansalmen hem gheen bloet laten, mer vencosen, dats coppen setten ende maken hemtlichaem licht. Ende ist dat die froetzeringe is bynnen in den lichaem ende hi crancis, men sallem clisterizeren ende bloet laten an die ander syde ende in die adere dedat voetzel 113 brenget den gequetsten leden. Ende als die lichaem is aldus gesuvertende die froetzeringe is sunder wonde, so

113 Hiervoor staat ‘vloet’ doorgehaald.


28v

salmen die froetzeringe salven mit wermer oli van rosen ende stroien daer up pulvervan gagelzade ende bijndet sachteliken dicwilen. Ende gagelzade soude sijn semenmirtillorum zwarter mere dan peper. Dicwilen en ist gheen noet van ander curen,want dese medecien bewachtet van vervulinge. Mer ist nochtan datter een deel derfrotzeringe vervult, men sal de stede ondoen mit ener vlimen ende zuverent vandenettere ende dan cureert, alsoet gheseit wert in der tractaet der apostemen.Ende ist dat die frotzeringe is mit eenre wonden, men sal omtrent die wonde smeren

mit oli voerseit ende stroyen daer up van gagelzade den pulver, want dese medicienen laet die corrupci niet breden. Ende het drijft de corrumpeerde materi in den wondeende in die wonde salmen leggen stoppen genat in doderen van eyeren mit oli rosaetende up die wonde salmen leggen een plaester ghemaect van IIII delen waters endeeen deel oli van oliven ende van terwenmele, tot dat de zweringe vergaen is endedatter etter in is ghegenereert dan salment zuveren ende daerna vleisk doen wassenende huedent, alsoet gheseit wert in dat Antidotarie. Ende ist dat die froetzeringesonder wonde is ende in een zenuwich lit als is hande ende vueten men sal den cureniet verwandelen.Mer ist datter is een wonde men saller niet up leggen der voerseideplasteren van water, oli ende terwenmeel, mer men sal doen in die wonde warm roesoli ende al omtrent die wonde ende daer up stroyen pulver van gagelzade ende updie wonde salmen leggen ter


29r

pentijn gedwegen ende gespredet tusschen II linnen clederen. Want waert so dat ghydaer up leit die voerseide plaestere van water, oli ende terwenmele, het soude vervulendie zenuwe ende in brengen die crampe. Mer oli van rosen maket van onripen olivenende rosen comforteert dat lit ende gagelzaet wachtet lit van vulmakinge. Ende alsdie fluxie der humoren cesseert, so salmen al dat zenuwich bi plasteren mit enenplaester maket van sap, pick van honich ende been meel. Ende al ist soe dat desecure sy verlanget, nochtan sul dy daer gheen ander medicijn up leggen.Als die zweringe ende al dat gezwel is al op ghehouden, soe suldi die wonden

suveren mit medicinen maket van honich rosaet ende gherstenmele, alsoet voerseitis in die wonde der zenuwen. Ende dese cure hevet Galieen geprovet ende ic hebbetdicwilen mede gheprovet.

[X] Dat seste capittel des derder leringe des iersten boekes is vanwonden myt apostemen ende quade toevalle

Als in ene wonde comet aposteem of quade to vallen die salmen cureren eer men diewonde cureert. Ende ist datter luttic blodes leep van eerst uuter wonden, men salhem bloet laten up dattet gheen saeck belettet jof coppen setten ende ordineren sijnspise, alst gheseit wert in sijn capitel, ende legge omtrent die wonde medicine jofeen defensif van bolo armenico°, getempert mit oli van rosen ende mit een luttelazijns 114 tot dattet dic is als honich. Ende ist soe dat die tijt is wel heet, men salretoedoen vanden sope van enigen couden

114 Hier staat een doorgehaalde abbreviatuur.


29v

cruden als van nachtscade°, smeerworte°, virga pastorium° ende papen cruut° endeder geliken ende dat lit en salmen niet to zere bijnden noch laten hangen. Ende is dearm gewont, men sallen laten hangen in den hals. Ende ist been jof voet hi sal leggen.Ende is daer zweringe, men salt saftigen mit den salvinge mitter wermer oli vanrosen°. Want Galieen seit dat negheen ding is so quaet alse zweringe ende hangingeder leden. De gewonde sal houden dieten der spisen seit int proper capitel der dieten.Hy ende alle de gheen de omtrent hem wanderen ende oec de cirurgijn moten hemwachten van wiven. Ende een wijf de menstrua hevet, en moet die cure niet seennoch die cirurgijn en moet gheen meenscap noch selscap hebben in die tijt haremenstruen. Eens des dagis salmen hem doen ter camere gaenmit clistere of suppositus,ist dat hi natuurlic niet en gaet. Ende ist dat men hijr mede niet mach letten deapostemen, dan sal ment bighinnen to ripen mit ripende plaesteren maect van mele,oli ende water jof hijr mede nemet blade van poplen° van violetten, wortelen vanbismalve°, wal soden ende stampet. Daer na nemet vanden water der sodinge eenpunt oli, ons III terwenmeel, ons IIII lijnzaet, ons I fenigreet, ons I van de gestampedecruden een half punt. Ende dese salmen alle te gader seden upt fuer ende altoesrorende mit een spaen. Ende dit salmen spreden up een cleet ende leggen up dieaposteme to ter tijt dat het rijp is. Ende als rijp is, so salmen die materie doen zwerentotter wonden.Ist dat men mach ende machmen niet, so salment on doen


30r

in de meeste hangende stede ende curerent lijc anderen apostemen. Ende ist dat eenaposteem comet in wonden der zenuwen, dan salment cureren mit warmer olien vanrosen° ende mit anderen dingen, alst seit is in wonden van zenuwen of in zenuwichwonden. Ist dat een wonde is verhetet, dat sal men kennen by dat een wonde om trentis roet ende heet in der huyt ende in die wonde is dunne roet etter. Men sal dat lit alomtrent de wonde colen mit oli rosaet° ende mit witter salven van Rasis ende mittensape van couden cruden. Ende ist dat de wonde is to cout, dan is die stede al omtrentwit jof blau ende cout in dat gevolen ende grof van ettere, dan salment lit al omtrentsmeren mit warmer olien als mit oli van casto°, oli van bayen°, oli van euforbio°ende mit brunen salven ende dergeliken. Ende is die wonde to fersk jof to moru jofnat jof fuchtich, so is de stede al omtrent moru ende vele etters dun ende wit is indie wonde. Men sal die wonde hanteren mit drogen medicinen, als mit wijn endeseem daer in ghesoden is kalanscien, noten van gallen, scoersen van garnaten endedeer geliken. Ende ist dat die wonde is to droge (dat bikentmen der bi dat het lit endedie lippen verdunnen ende bi datter is luttic etters ende dunne). Men sal dat lit alomtrent baden mit warmen watere to te dat het wert roet ende salvent mit verschensmoute als van hoenren, gansen enden morch van calvis beenren ende hy moet etenvoele gueder spisen die wal weden als vleisk sop, getempert wijn , moru eyer, cleenvischen ende der gelike ende houden alden lichaem ende dat ghequetste lit in payseende rusten.


30v

Ende als dat lit ende die wonde sijn weder gebrocht in haer natuurlike wesen, dansalmen weder keren ter proper cure des wondes.

[XI] Dat sovende capittel is van verwoeden honden bete ende vananderen venijnden besten

Als een hont hevet een meensche beten, men sal byseen jof de hont is verwoet jofen is. Ist dat die hont niet is verwoet, men salt cureren gelijc een simpel wonde. Endeist dat die hont is verwoet, dat men 115 kennet bi des wesen des hondis, want eenverwode hont scuwet sijn spise ende vleet van watere. Hy stervet somwilen van sijnselves sene; hy lopet hijr ende ginder ghelijc of hy waer druncken ende mitten montopen ende hi hout sijn stert tuschen sijn been; hy steket uut de tonge ende hi willenalle biten; hy scuwet sijn woenstat; hine basset niet. Ende ist dat hi somwilen basset,dats heescheliken. Andere honden vleen van hem ende bassen up hem. Ende istdatmen nattet broet in de wonde, ja in dat bloet, ende ghevet een ander hont to eten,hi en salt niet eten. Ende ist dat hijt etet, hy sal sterven. Jof ist dat hy stampet eennote ende legget up die wonde een nacht ende nuchtens ghevet een henne. Ist dat sijtetet, si sal sterven up dat hi verwoet is.Cura: up de wonden salmen stellen staphants sterke vencosen ende laten uuttrecken

vele vanden blode. Der na salmen die wonde widen. Ende best isset mit enen bernendeyser to te bodem vander wonde ende daer na der up leggen treckende dingen om uutto trecken dat venijn.

115 EMENDATIE: het handschrift heeft ‘met’.


31r

Als is de levere vanden selven hont, jof cluufloec gestampet, jof vleisk van gesoutenvische, jof wijngaert° aschen jof opopanat°, jof bladen van cucumer, of wortelen vanvenigreet°, jof lijm van vische, jof miren gestampt, jof urijn van enen jongen manmit nitre°, jof mente gestampt mit soute ende mit asijn getempert, jof schilt verwe°ende sout van elken IIII dragmen, morch van enen calven XII dragmen, jof beyengestampet mit boteren ende daer up geleit.Men sal de wonde houden open XL dagen ende in dat beghin salmen niet bloet

laten om dattet dat venijn niet spredet over alden lichaem. Oec en salmen gheenlaxatijf gheven om dattet dat venijn niet in wert trecket. Oec van eerst salmen daercoppen up setten omme voel bloets daer uut to trecken. Achter III dagen mach hibloet laten ende purgeren mit een lichte medicien , purgerende melancoli alse mitterzedinge van epithimo° jof epithimi° mit gheiten wey.Ende die seke sal eten wel fodenden spise ende wesen in blijscap ende rusten ende

dicwilen sal werden sijn hovet gedwegen mit watere der in sijn soden hoveden endebucten arietis, dats van weders. Hy moet hem wachten van hongere ende van dorsteende van waken ende van pinen. Ende elcs dages sal hy nutten vander medicinendier achter comen alse is alsene° polium°, aza dulcis, terra sigillata, nigella,° mirra,genciana°.Item nemet aschen van crabben gebernet in een ovene, IIII delen wirox, VII delen

van desen pulver salmen nemen elcs dagis, III dragmen mit wine.Item nemet aschen van crabben VI delen, ganciaan° III delen, terra sigillata° een

deel.


31v

Dit salmen nutten als voerseit is. Ende ist dat ghi niet en waert int begin ende dezieke beginnet to hebben quade to vallen alse van quade ghepeinse, quaden slape,ende licht te vergrammen ende verwandelinge van sinne ende dat hi antwoert vandingen de hem niet en vraget werden ende dat hy scuwet lichte ende alle verschedingen ende ander tekenen van melancolie, dan salmen hem gheven medicien vancantariden°. Ende men sal nemen die buken van cantariden° II dragmen, lenten°gezuvert, een spijt gariofilan°, caneel elx een half scrupel 116 ende dese salmen welstampen ende maken der of ovasten 117 wegende enen scrupel 118 ende men sal hemgheven een trocistes 119 ten III malen to te hi bloet pisset.Want dan wert hi al genesen.Ende achter XL dagen salmen de wonde laten luken.Ende ist oec dat enigerhande venijnde beesten wonden biten in des menschen

leden, men sal doen als die cure voerseit. Oec ist guet dat men bijndet dat lit bovender wondenmit een bromestael, 120want het belettet dat het lit niet up wert en zwellet.Endemen sal gheven diemedicien voerseit ende grote tiriake ende houden die wondenopen tote si zuver is vanden venine.

[XI] Dat VIII capittel is van wondenmyt benren toe broken de cuere

Als een lit is to broken of uut sijn proper juncture mit een wonde, so salmen 121 doenmedicien in die wonde om dat bloet to stremmen. Ende leggen up die wonde dedoderen van enen eye mit oli rosaet° ende salvent lit al omtrent die wonde mit II deeloli rosaet° ende een deel azijns

116 Emendatie: het handschrift heeft ‘scrufel’.117 Blauw onderstreept, vraagteken in de linker marge. Voor de kantlijn in blauw: ‘trocists’.118 Emendatie: het handschrift heeft ‘scrufel’.119 Blauw onderstreept, vraagteken in de linker marge.120 Blauw onderstreept, vraagteken in de linker marge.121 Hierna nog eens ‘so salmen’ doorgestreept.


32r

gedicket mit bolo armenico°, tot dat de wonde maect ettere ende dat men isversekert van apostemen. Ende het en is gheen noet to vogen de te broken beenrente gadere vogen voer VIII dagen to wintere ende te vijf dagen in den somere, wantdan sal de wonde maken ettere ende sijn versekert van apostumen. Ende dan salmendie beenren to gader voegen, alst seit wert in haer proper capitel.Ende ist dat het noet hevet van spalken, men sal so doen dat die spalken ende die

bijnselen sullen fallieren boven der wonden. Ende men sal gaten sniden in diebijnzelen boven der wonden, so dat men mach bi den gate elkis dagis de wondevermaken sonder ontbijndene. Ende de eerst twelke ghi sult en ontbijnden sonder insijn proper terminen, alsoet geseit wert. Mer der boven suldi bijnden mit een nyebijnzeel de men altoes sal ontbijnden alsmen die wonde wil vermaken. Ende als mendan is versekert van de apostemen, dan salmen nemen ende doen in die wondecortlinge van ouden linnen wade ende daer up leggen medicien van honich rosaet°ende van gherstenmele tot dat die wonde wel is versuvert. Ende dan salmen vleiskdaer in doen wassen ende helent mit medicinen die gheseit worden int Antidotarie.

[XII] Dat IX capittel is van bloet stempen in wonden

Als een wonde seer blodet, so sal die surgijn seen dat wesen vanden gewondenouthede, craft ende complexie. Ist dat dese wel concorderen ende meest die craft, sosalmen die wonde wel laten 122 bloden, jof hi en cranckede to zere.Ende ist dat die surgijn wille dat bloet stremmen,

122 Emendatie: handschrift heeft ‘late’.


32v

dan sal hijt beseen jof het 123 comet van cleinen aderen. Ende dan sufficieert daer upto leggen stoppen genet in wit van een eye ende als men de lippe der wonden heftvergadert. Oec isser dan guet meed up leit de pulver voerseit vanden levende calcende wiroc ende draken bloet°, want het stremmet dat bloet ende helet wonden togader.Ende ist dattet bloet comet van groten aderen, so heft noet van sterker medicien.

Ende noch van sterkere ist dattet comet van arterien. Ende dat salmen kennen als datbloet comet uutwert al sprengende. Dan saltu leggen dijn vinger up die stede daerdat bloet uut lopet ende houdent so lange een wile alse waer bi daer sal lichte datbloet verherden, so dat die craft der mede wert seer conforteert. Ende daer na leggetdaer voele up van deser medicinen: nemet wit moru wiroc 124 dragmen II, aloes°dragme I ende hijr of salmen maken pulver ende temperent mitten witte vanden eyetot dat het dic si als honich ende daer na menget mit hasen hare al cleine gesneden.Dese medicien stremmet bloet ende helet de gesneden aderen. Ende als ghi de wondewilt vermaken, so suldijt up leggen om de eerste te morwene ende dan of to doen.Ende oec corrosijf medicijn stremmet bloet, mer somwijl als de rove of is, so blodetdie adere jof die arterie, alse ic dicwile hebbe biprovet. Ende daer of sal ic hijrbescriven een exempel.Een kind van III jaren veel up een punt van een mes so dattet doer stac de geet

ader ende men en mochtet niet stremmen. Ende ic wert daer to gehaelt ende dat kijnten sach niet, want sijn ogen

123 Emendatie: het handschrift heeft ‘hef”.124 In de marge staat in root ‘bloet stempen’.


33r

waren vergaen ende wit bloet gelijc hoy leep uuter wonden ende het en hadde ghenenpuls. Ende do leide ic mynen vinger up die wonde datter niet uut en mochte lopen,so dat die craft begonste to sterken ende die puls to verbliken. Ende do sende 125 icter apoteken om dat pulver. Ende altoes houdende de vinger up die wonde tot dat diebode quam mit den pulver ende dat kijnt began sijn ogen up to luken. Ende do dedeic die medicien to byreiden ende ic leider up die wonde een groet deel ende der bovencussinelen van stoppen, genet int wit vanden eye. Ende ic bandet wel vaste mit eenrescroden ende ic dede hem nutten voer sijn spise crumen van brode genat in boerneende ic onbants niet voerden IIII dach. Mer elx dagis quam ic omt kint to biseen endeto IIII dage was die medicien so verhert op de wonde, soe dat icket niet of en mochte126 doen. Doe leyde ic daer up dat wit van enen eye mit een luttel olirosaet ende letetalsoe enen dach. Ende nuchtens deed ic die medicien of sonder pine ende die wondewas 127 volcomeliken heel. Ist dat menmit deser medicien niet enmach bloet stremmenjof de adere helen om enigen andere bilettinge, dan salmen die adere uut halen endebijndense, jof bernense mit enen heten ysere.Een kint van XV 128 jaren in die stat van Meilanen, was doersteken mit enen punt

van enen clenen messe in een adere van sinen arme so dattet quetste ene zenuwe,liggende 129 onder den adere ende om die quetsinge des senes so was daer grotezweringe in de wonde blodende vaste. Ende coude medicien hadden wesen guet omtbloet to stremmen,

125 Emendatie: het handschrift heeft “seide”.126 Hiervoor staat (doorgestreept) ‘kond’.127 Hierna staat ‘ic’ (doorgestreept).128 In de rechtermarge staat in rubriek ‘exempel’.129 Emendatie:het handschrift heeft ‘leggen’.


33v

mer si hadden ghedeert den wonde der zenuwen. Ende do seid ic dat men die aderuut soude trecken ende bijnden ende helpen der zenuwe mit warmer oly van rosen.Die moder vanden kijnde sende om enen leken surgijn. Die verontwaerde mijnvondenisse van al ende hi vermat hem wal to ghenesen. Ic scheide vandaen ende hibleef daer. Ende in IIII dagen mochte hy dat bloet niet stremmen, noch die zweringeup houden, so dat die seke volna was doet. Doe warter weder om my ghesant endeic wolder niet gaen, mer ic beval den leken surgijn dat hy de adere soude uut halenende bijnden dat ende mit enen drade ende daer na to doen warm oli van rosen indie wonde om die zenuwe te conforteren. Ende hi dedit alsoe ende aldus wert datkijnt genesen.Somwilen vallet 130 dat een arterie breket ende dat vleisk is boven heel jof dattet

vleisk boven verhelet eer dat die arterie heel wert jof is. Ende ondert vleisk wasseteen geswel van blode twelke quaet is te stremmen. Vanden welken Galieen seit 131

dat een persoen was van dusdaniger saken genesen daer altoes up leide snee. Alsewaerbi het schint dat dingen die coude ende droge sijn, behoren ter curen vandusdanigen apostemen.

[XIII] Dat X capittel van spise der ghewonde luden

Alle meister schelen vander spise der gewonden, want somme gheven tallen wondenin dat hovet jof ergens waer gueden sterken wijn ende guet vleisk van hoenren endecaponen ende si seggen dat de seken aldus best ghenesen ende si seggen dattet waterfuulmaect de gewonde leden

130 De tilde hierop is doorgehaald.131 ‘Galieen seit’ is rood onderstreept.


34r

ende maket apostemen ende corrumpeert de complexi ende vercrancket ende doetvele quades. Ander geven horen zeken to eten boerne ende broet ende een luttelgebraden appelen totte X dagen to. Ende ic segge dat lude van een complexie coutende droge, ist dat se sijnt gewont ende si dan anders niet en eten dan born ende broetdat si so zere werden vercrancket dat haren wonden niet en mogen helen jof si motencranc sterven of lange quelen, want hare lichamen ende leden, mage ende aderenware cranc eer si gewont worden. Ende ic segge dat lude heet ende versch ist dat sisijn gewont ende si dan drincken wijn ende eten vleisk dat si dan beyagen coertsende apostemen in de wonde, mer bi der leringe Galieens 132 ende Rasis ende Avicenna- ende also ic dicwijl heb gheprovet - so seg ic dat int begin sal hem die zeke wachtenendemeest is hi int hovet wont of in zenuwigen steden.Want ne gheen dinc en quetsetso varinge de zenuwen ende de hersene als wijn doet, want al sijn subtijlheit doergaethy varinge in de zenuwen ende varinge climmet ten hovede, dragendemit hem gheestende humoren ende quetset den sin oec somwilen in gesonden luden ende het deertalle den ghenen de cranc sijn int hovet. Ende daer om in wonden van hovede endevan zenuwen salmen int begin verbeden wijn. Ja, in luden die heet sijn ende verschjof de allene sijn heet anders dan int ende vander curen. Coude gewonde lude sullenafter III dagen wijn drincken getempert ende emmer so langer so meer na datmen

132 Rood onderstreept.


34v

is versekert van apostemen.Mer lude de heet sijn, sullen drincken water van gherstenjof water daer crumen van brode sijn in gesoden jof cout water, ende meest in densomer ende oec somwilen in den winter, jof mit X delen wijns van garnaten° jof mitVI dele verjuus jof desen volcomen dranc ter wonden van hovede ende van zenuwen.Nemet water een verendeel ons III suver gherste jujube° sebesten° elx een halfdragmen droge prumen van Damasco° ons I granen van garnaten° ons I zuke rosaetIII ons. Dit salmen seden tot dat een derden is versoden ende dan ghevet to drincken.Ende dese dranc verwandelt ende verdrivet de fumeyen datsi niet up en climmen tenhovede. Die ghene de sijn heet ende versch van complexien, en sullen niet eten visch,noch vleisk, noch eyere, noch melc, noch gheen dusdanich spise jof si en wordentoe cranc. Mer si sullen eten wellinge van havere jof van ghersten mit mandel melcsonder in hovet wonden. Der en salmen gheen mandelen gheven noch gheen fumichfroiten, alse noten ende haselnoten. Want si hebben een fumich proprieteit derendeden hovede. Ende hi mach eten amidum° mit colen, latuwen°, crumen van brodegedwegen mit zukere. Ende ist dat hy so cranc is, dat hi hem niet en mach wachtenvan vleisk, men sal hem gheven vleisk van clenen hennen, kukenen ende van clenenvogelen als lewerken ende dees gelijc ende van jonge gheitkinen ende vleisk vanclenen kalveren mit verjuse jof mit wijn van garnaten ende dusdanige spise


35r

sal hi nutten totdat de wonde is versekert van apostemen. Ende dat is als de zweringeonzeten is ende tlit onswollen is ende de wonde fulna heel is up dat de wonde wasgenait dat daer gheen etter was in ghegenereert. Ende ist dat die wonde was mitfrotzeringe jof verwandelt vanden lucht so dat daer etter was in ghegenereert, danismen versekert van apostemen. Als de dan maken volcomenliken etter ende dat litwel draget ende isset ontzwollen ende sonder zweringe dan salmen de spiseverwandelen tote hi comet ter spisen de hi is gewoenlic to etene. Ist dat de seke isvan complexi cout ende droge, jof cout ende versk, jof dat hy hevet ene cranckemage, dan salmen gheven hem int eerst vleisk conficieert mit walrukende spise jofspecien als caneel ende gengebar° ende deergeliken ende gheven hem van eerst vanydrozatum° jof julep° wal rukende ende achter III dagen sal hi drincken wijn endealso wal vanden enen als vanden anderen. Ende ist oec dat een been to broken is mitwonden jof sonder wonden ende alsmen is versekert van apostemen, dan salmen hemgheven wal vodende spise de maken een sterc reperament des benes, als terweghesoden ende haer blomen in pappe, de achterlede van coyen, de buke van ossenwal gesoden ende deer gheliken, alse waer bi die surgijn moet kennen die complexien,outheden, lantscepen, costumen, de tiden vanden jaer om de wonde wel to dieteren,want hets noetsakeliken.

[XIIII] Dat XI capittel is van olde open zeren

Opene seren comen van openen apostumen jof van wonden qualike cureert jof vanenige up luken jof uuthalinge jof van verbernthede ulcerende


35v

ende ulcererende dat sijn opene gate jof van droechten snidende jof van vele verschermateri corrumperende den lichaem, want elke oude wonde die 133 hevet vervulhedejof anders dan guede ettere. Het en is gheen wonde dan een zeer ende van desen seerspreken Rolant, Rogier ende vele ander meisters ende si seggen dattet is een canckerejof een fistel. Mer het is cancker noch fistel, want cancker ende fistel differeren vandesen seer ghelijc dat een proper dinc differeert van een ghemeen dinc. Want elkefistel ende cancker is een open seer, mer elc ghemeen seer is noch fistel noch cancker.Avicenna seit 134 datter VII maneren sijn van dusdanigen open 135 sere. Die eerste

manere heet ulcus virulentum, de ander ulcus sordidum, de derde ulcus profundum,die IIII ulcus corrosivum, de vijfte ulcus putridum, die seste ulcus ambulativum, deVII ulcus difficilis 136 consolidatorius, dats van sware curen. Van dese sommeconcorderen mitten fistel als ulcus virulentum ende ulcus profundum. Sommeconcorderen mitten cancker, als ulcus ambulativum ende ulcus corrosivum ende allediffereren 137 van wonden. Want in wonden is die atter wit ende licht ende effeneende sonder stanc. Want hets genereert bi der natuurliker hetten ende andervervuulthede ende overvloientheden sijn genereert van eenre vreemder hetten.Ulcus virulentum is een seer dat in hevet dun etter ende ist dattet is roet jof

roetachtich knagende dat lit hit beduut dat daer is een vreemde hetten. Ende ist dattetis wit sonder hetten het beduut een vreemde coutheit. Ulcus sordidum is een seer datin hevet dicke roven jof dic overvloiende vleisk. Ulcus corrosivum is een seer dathem selven etet um dattet scherp bloet to comt. Galieen seit 138 datter scherp bloet so

133 Emendatie: het handschrift heeft ‘diem’.134 ‘Avicenna’ seit rood onderstreept.135 Emendatie: boven de ‘e’ staat een tilde. Per ongeluk heeft de kopiïst ook een slot ‘n’

geschreven.136 Emendatie: het handschrift heeft ‘difficil’.137 Emendatie: voor ‘differeren’ staat ook nog ‘diffeseren’.138 ‘Avicenna seit’ rood onderstreept.


36r

wel verteert sont vleisk als vervult vleisk. Ulcus profundum is een seer dat een groetdeephede hevet ende bedecteliken ende is sterke gezwollen. Ulcus putridum is eenstinckende seer ende dat hevet een vremde hetten daer of comet een vervuult fumeyealse van vervulen lichamen. Ulcus ambulativum is een zeer dat gaet hijr ende ginderin die huut ende niet deep int vleisk. Ulcus difficillis consolidatorius comende vanenen quaden verdecten wesen van alden lichaem ende daer om ist quaet to helendeende ulceren dat sijn opene gaten.¶Omme opene zere to cureren daer sijn IIII generael regulen toe. Die eerste regule

is dat mensi niet ende sal cureren voer datsi sijn gedroget van hare luderoverflodicheden. Die ander regule is dattet lit jof die lichaem is uut sire natuurlikercomplexien dat mense sal corrigeren eer dat men de ulceren cureert. De derde is datte liveren 139 of de milte sijn gearget - alst dikwijl gevallet in ouden zeren - dat mensi eerst sal corrigeren. De IIII is dat men de humoren sal temperen ende purgerenmit bloet laten ende mit medicinen ende mit gueder achter waringen. Ende ist dat delucht is quaet, men sal de zeke verwandelen in een gueden lucht ende alse dese sijngedaen dan salmen die ulceren cureren alst to by hoert.Ulcus virulentum is datte etter deer in is gelu is of roetachtich ende dat lit is. Dan

salmen dat zeer dwaen mit watere daer in is ghesoden rosen, gherste, aluun°,balaustien°, lentilen°. Ende do men daer in honich, het is to betere. Hijr mede salmende zere dwaen totten bodeme. Ende ist dat die etter is witachtich ende dat is sonderheten dan salment dwaen mit watere of mit wijn daer in is soden mirra, alsen°,marrabium°, salvie°, pimpinelle°; oec is

139 Emendatie: het handschrift heeft ‘lieren’.


36v

der guet honich in gedaen. Ende alst wel is suvert, dan salment voert cureren mitdeser salven als Rasis ende Avicenna 140 orkunden: neemt litargirum° also voel alsghi wilt, ende stampet in ene mortere wel clene ende doet daer to olien van rosen°ende azijn; vast to gader menget to dattet lijc is salve; daer na nemet daer of VIIIdelen ende aluun°, balaustia°, tertingen gebernt ende gebernt copere, loet aschen°,noten van gallen, draken bloet°, cathimia argenti°, van elken so foel als dat twalefstedeel is vander voerseide salven endemenget altegadere jof nemet van litergirumVIIIons ende van elken der andere 1 half ons ende maket salve. Ende dese salve sal mendoen in de wonde mit eenre weken alst voerseit is, ende buten oec up de wonde, wantsi droget ende si ghewinnet vleisk ende helet wel. Oec ist guet datmen boven de salvelegge een zuverende plaester van seem 1 meel, alst seit wert int Antidotarie. Endealtoes leggende boven den zeer een medicien van bolo armenico 1 ons terra sigillata°1 half ons oli rosaet° ende asijn. Dit al over een gemenget tot dattet lijc is eenre dunresalven ende daer moet sijn noch so voel oli als azijns ende dese medicijn bilettetdatter gheen humoren totten zere moge comen ende het bewachtet elke lit vancorrupcien ende het en laet gheen zeer meren.Ulcus sordidum: men sal die vervoulicheit of doen mit pulver van affodillen of

mit andere zuverende dingen de bet achter werden gheseit ende der na helen mithelende medicinen.Ulcus profundum: men salt dwaen totten bodememit ene vander dwainge voerseit,

na dat het lit is heet of out ende daer na salmen daer in doen wijn of water daer in isgesoden mastic ende

140 ‘Avicenna’ rood onderstreept.


37r

wijroec° ende men sal daer up leggen zuverende plaester van honich, alst geseit wertint Antidotarie. Oec salmen dat lit so bestellen dat de mont vanden zere daelwerthange ende ten bodemewert salment vaste dwingenmit bijndene datter in den bodemene mach gheen ettere vergaderen. Oec is het guet up datment doen mach datmenmaect een nie wonde int meest hangende deel datte ettere de bet uut mach lopen wantdat seer salt bet genesen.Ulcus corrosivum: men sal sijn scherphede dwingen mit couder medicinen al

omtrent geleit ende corrigeren dat scerpe bloet mit ate ende drancke ende purgerende roden colera ende salven al omtrent mit colende salve ende daer to is guet diewitte salve van Rasis, geseit int Antidotarie.Ulcus putridum: men salt dwaenmit watere ende zeem endemirre to gadere soden

ende daer na suveren mit desen plaester. Nemet dat sop vander alsene° IIII onsen,141 zeem III onsen, ghersten meel II onsen, mirre een onse. Ende dese salmen wel togadere mengen ende vollende stede van binnen wel mit lijnwade ende ist datter sijnwormen, men salse doden mit den sape van calaminto° jof persiken bladen jof vanbucwiden 142 jof mit der zedinge van ollebore°. Ende alst wal is gezuvert, dan salmenthelen mitter proper salve voerseit.Ulcus ambulativum:men sal cureren mit bloet laten ende mit medicijn purgerende

coleram ende verbernde humoren ende men sal leggen al omtrent medicijn van boloarmenico ende terra sigillata ende daer up leggen een cold zuverende plaester.Somwilen moetment cautirezeren mit een gulden wapen, want het helpt sonderlingewal dat lit.Ulcus

141 Hier staat (doorgestreept) ook nog het ‘ons teken’.142 Blauw onderstreept en vraagteken in de marge.


37

difficillis consolidatoris: ist dattet is van enen bedecten sake, so comet van een quadebedecte wesen van alden lichame ende daer om moetmen dat lit ende alden lichaemcorrigeren, alsoet gheseit is. Ist dat de sake is openbare, dat salmen of doen endedaer nae de principael curen to doen. Saken de beletten wonden ende opene zere tohelen sijn een quade wesen van alden lichame als ydropisie of een quade wesen derlevere alsoet is dattet is wel cranc van hettene jof van couden van verscheiden of vandroechte, mit materien of sunder materien jof mit hertheden of mit crancheiden dermilten niet zuverende bloet van melancolien jof vele bloets of scherp bloet jof deaderen vol de bloet senden totten zeer jof cleren inder leeschen de materi sendentotten zeer vanden benen ende vanden voeten jof dicke herde lippen of overvloiendevleisk jof onghetemperde spise jof onbehoerlike medicien jof quade to vallen int litjof dattet seer is in een quade stede als int up einde vanden ellenboge jof dattet seeris ront jof ondert seer dat been corrumpeert is ende alle dese beletten wonden endeopene zere to genesen. Ende alle dese moetmen merken 143 ende corrigeren aldenlichaem ende de principael leden. Ende ist datte lede sijn in natuurlike complexi mensal se daer in houden mit geliker medicinen. Ende ist dat si sijn ongetempert, mensal se weder to punte brengen mit contrarien dingen. Tbloet salmen temperen endecorrigeren ende men sal de aderen dwingen deet bloet derwert brengen ende men salonbijnden de cleren in den leeschen ende destrueren dat overvloiende vleisk endeverdinnen die dicke lippen ende corrigeren die spise ende maken dat ronde zeer langoverlanx dat lit mit een

143 Hierna (doorgestreept) een onduidelijke letter.


38r

cauterie.Dat corrumpeerde been int zeer suldi uut doen aldus. Ghi sult dat been alder eerst

ondecken vanden vleisk mit een snidende wapene of mit corrosiven medicien of miteenre cauterien dat beter is. Daer na suldijt been niet scrapen - als voele meistersdoen -, mer barnet wel vaste mit enen heten ysere. Daer na doet daer in warme olivan rosen ende een zuverende plaester in dat Antidotarie geseit. Als is dat uut doetvervulde beenren sonder pine. Want al is dat ghi dat verfulede been af scrapet, nochsuldi moten onbeiden tote dat de natuur dat been hevet ghezuvert, als waer bi dat ghidie pine vermenicht. Ende nochtan en ghezuvert ghijt niet volcomeliken ende daerof wasset dickwilen een quade fistule. Die onbehoerlike medicien salmen corrigerenna der complexien des lichaems ende der leden, want ist dattet lit is droge alse oren,nose gaten ende beenrich leden ende croselich ende het hevet vele etters, het behovetwel droge medicien. Ist dattet lichaem ende dat lit sijn natuurliken versk ende hethevet luttic etters, dan wert de medicien meer en luttel droge. Ist dat de leden endede lichame ende de ettere sijn gemaetliken, so sal de medicijn wesen gemaetlikendroge. Ende ist dat II leden sijn eens van complexien ende dat een hevet vele attersende dat ander luttic, dat vele etters hevet dat behoeft de drogeste medicien. Daer nasuldi moten altoes behoden een natuurlic dinc mit deer geliken ende dat jegen natuuris seldi of doen mit sijn contrarien. Mer de quantiteit der medicinen en machmenniet fulcomelic mit litteren scriven ende dit oerkunt Galienus. Suverende medicijnbehorende in opene seren


38v

jof hets sterkere dan hit behoert of cranckere. Ende ist dattet is sterkere dan hit behoert,dat zeer wert argere van dage to dage. De etter wert dun of roet of gelu, de stede alom sijn groen, swert of roet of roetachtig ende hets wel heet ende der na wert feledunne etters. Ist dat die medicien is to cranc ende te luttic drogende, de etter is dicswaer ende oneffene, blau of bleec, tlit is cout ende wit jof blau ende sachte. Endeist dat die medicien is to droge, ghi sulter ververschen. Ende ist to versch, ghi sultetdroger maken. Ende de desen regulen niet en weet, hy en mach nymmermeer openegaten wel cureren. Lichte medicien en luttic drogende quade gate sijn mastic°, wiroc,ghersten meel; een luttel bet drogende sijn ireos°, aristology°, witzen°, lupinen, taries°lignorum°; sterkelic drogende sijn balaustien°, psidien°, rosen noten van cipres° endedeer gheliken; lichte zuverende medicijn sijn seem zuker, water van ghersten, gheitenwey, zeewater; water van zwavel dat zuvert ende verwermet; water van alune° zuvertende coelt; vele zuverende dingen ende salmen vijnden in den Antidotarien.

[XV] Dat XII capittel is vanden fistelen

Fistula is een deep zeer ende hevet den mont nau ende den bodemewijt ende al ommebinnen ist hert lijc eenre pennen van een vogel jof gelijc enen rode ende in dit sosceeltet jegens ulcus profundum. Want ulcus profundum en is binnen niet hert alomme als die fistel is. Als waer bi en mach de fistel niet zuveren als men doet ulcusprofundum, mer men moet de hertheide of doen mit cauterien jof mit medicinencorrosiven, alse waer bidenmedicinen corrosiven jof de cautierenmeeret de deepheideder zeren. Ende daer om ist nuttelic dat de surgijn weet dese


39r

differencie (dats onderscheit) ende dat hi weet to cureren een zeer ende een fistelmit sire propere medicinen. Ist dat die fistel is int vleisk of tuschen den zenuwenende de substanci der zenuwen en is niet corrumpeert noch dat been, so en ist gheennoet van anderen curen dat de stampen agrimonien° vaste mit soute gelijc sause endeduwen tsap in de fistele ende dan doen vander pistatuur des cruuts in de fistele endeup de fistele. Ende als die fistel is doet, dat salmen kennen bi den roetheiden desvleiskes al omme binnen. Daer na suldi maken desen siroep om die fistel daer binnenmede to dwaen: nemet water een punt, azijns een half punt, zeem gescrumet ons IIII,bladen van oliven gebonden mit enen drade een onse, laureolate° sagitelle° elx eenons. Ende dese salmen alle seden lijc enen siruup ende latent colen ende dan salmentharde wel parsen die blader van oliven ende datter blivet houdent mit den bladen vansagitellen. Ende mit desen siroep salment II werf des dagis herde wel dwaen diefistele tote bodeme ende fullent daer na mit cortelinge van lijnwade; ende daer upsalmen leggen die bladen van sagittelle ende hijr mede salment hanteren tote dat hetheel is. Ende mit deser geprovet medicien cureert men alle fistelen int vleisk jof daeren waer been jof zenuwe corrumpeert ende dat die fistele niet en is to out noch dattetbinnen niet en is to hert. Want in desen saken is de medicijn van agermonien° tocranc, mer men salt cureren mit cauterien jof mit medicinen corrosiven. Ende istdatter is een vervuulde been in der bodem der fistelen, men salt uut doen als voerseitis int capitel vanden openen zeren. Ende ist dat die fistel doer gaet de


39v

wegen der urinen uutgaen jof datter doer gaet 144 de bedecte steden der aensichte ende145 daer men den bodeme niet en mach vijnden 146 dan en machment niet fulcomelikencureren. Mer 147menmacht zuveren vanden vulheide 148 alsoet 149 voerseit is mit dwaneende mit zuverende plaesteren ende smerent al om mit medicijn van bolo armenico°dattet niet en bredet fistulen in de juncturen der voeten of kneen of handen ofellenbogen is quaet to cureren ende ondertiden onmoghelic. Ende ist datter eenzenuwe is corrumpeert vanden fistele, dan salmen de zenuwe cauterizeren mit eenyseren wapen jof mit een gulden wapen (dat beter is), want het zuvert ende drogetdie corrumpeerde zenuwen ende betert die complexi van alden leden ende corrosivenmedicinen werket al contrarien. Medicinen corrosiven seldijr noech vijnden in denAntidotario ende die maneren van cauterizeren suldi vijnden in dat vijfte tractaet vandesen boke ende als die fistel is folcomeliken ghesuvert dan salmen daer vleisk indoen wassen ende genesen voer lijc een wonde.

[XVI] Dat XIII capittel is vanden open canker

Cancker comet van dat een cancrich aposteem is gesneden of uutbroken ende hetcomet oec van ene wonde qualike cureert ende daer to dat een vervuulde materi vanmelancolien comet jof dat bi die materie comet ter wonden. Daer wert corrumpeertende verwandelt in canckere. Ende dit sijn die teykenen daer of: hets stinckende, delippen sijn dicke blau jof swert ende hert binnen, tlit achtich ende alom onder rotte.Ende wildi weten weer heet een cancker of een zeer is, ghi sullent dwaen mit logen.Ende ist dattet is 150

144 Emendatie: het handschrift heeft ‘gaet gaet’ (dittografie).145 Hierna doorgehaald ‘daer’.146 Emendatie: hier stond ‘den’ tussen (overbodig).147 Hiervoor is ‘reren’ doorgehaald.148 Hierna twee doorgestreepte letters (‘al’).149 Emendatie: hiervoor staat in het handschrift ‘de’.150 Custode in de ondermarge: ‘lelyeker dant was’ (ood onderstreept).


40r

leleker dant was to foren ende witachtich ende de etter is tay lijc linnen sletten, soist de cancker. Mer ist dattet wert scoenre dan to voren ende datter in wert roet vleiskdan ist een seer. Die cancker heft een proper stanc de men in gheen litteren scrivenmach, mer bi leden de ic heb bewilen canckeren hebben seen, ist guet to kennen bianderen stancke. Een generael regel is in de cure van den canckre dat men den canckreniet mach cureren jof hy si al uut gedaen mit sinen wortelen. Oec en salment mitghenen wapenen nochmit ghenen corrosivenmaken jof het ware in steden daer mental uut mocht uutwortelen. Want wanneer dat men daer an comt mit scherpen dingen,te meer dat sijn quaetheit meret ende ist dattet is in een vleiskich stede men salt uutsniden mit den wortelen ende duwen uut dat bloet van melancolien vanden aderendeer om trent leggen. Daer na salment al om cautirezeren mit enen heten ysere endedan daer up leggen plaesteren maket van terwen meel, seem ende sap van apij° totdat het is wal ghezuvert, dan sal ment voert cureren lijc een wonde. Ypocras 151 seit:‘Als ghi wilt cureren enen canckere mit surgie, so suldi eerst dat lichaem purgerenvan melancolien’.Oec seit Ypocras: ‘Is de cancker in steden ful zenuwen of aderen of arterien jof

in de stede daer ment niet al uut mach doen - als in den hals, in de mammen, intaensicht jof inder moder -, dan salment niet bestaen to cureren fulcomenliken.’Mer men sal de sonde stede al om smeren mit medicijn van bolo armenico° ende

dwaen dat seer binnen mit gheyten wey ende drogent ende salvent seer al omtrentmit deser salven: nemet ceruse°, thucie° gedwogen, van elken even voel gemenget

151 ‘Ypocras’ rood onderstreept.


40v

mit oli rosaet° ende mit den sape van porseleinen jof van een ander cout cruut, totdattet is lijc salve. Ende hijr mede dat seer omtrent smeren bewacht dat de canckerniet en meret. Ende hi sal drincken gueden claren, witten wijn ende scuwen dicken,roden wijn ende hi sal eten guet vleisk, alse van weders ende jonge gheiten sugendeende kaponen, jonge kukenen van patrisen, van quatelen ende van clenen vogelen,ende scuwen vleisk van ossen, van gheiten, van herten, van gansen, van einden endevan allen groten vogelen swemmende int water ende hi sal scuwen alle soute dingenende scherpe dingen. Rogier ende Rolant 152 ende anders vele meisters bescriven inhoren boken de cure vanden cankere in zenuwen steden ende si seggen dat si segenasen, mer weet sekerlike dat de vraie canckere andersins en mach niet sijn cureertdan alsoet voerseit is in dit capitel.Ende ist dat ghijt niet en weten waert is een cancker dan een open zeer, so beghinnet

to doden mit enigen scherpen poder alse mit pulver van affodillen°. Ende dattet iseen vray cancker, so suldi seen dat wanneer ghine wilt doden te meer sal sijnquaethede wassen. Ende ist dattet gheen cancker en is, het sal zuveren ghelijc eenzeer. Ende als ghi seet sine quaetheit meren, so suldi of staen vander curen, jofandersins soudi den seken doden. Mer ghi sultet achter waren mit der salve vanthucien° voerseit up dat hi niet en bredet ende aldus sal de zieke lange mogen leven.

[XVII] Dat XIIII capittel is van saken de hinderen dat wonden endezeren nyet en helen

Saken die beletten wonden ende opene zeren to helen sijn in quade wesen van aldenlichame.

152 Namen rood onderstreept.


41r

soeket in dat XII capitel der derde leringe des eersten tractaets. Daer steet in spacieboven screven al ducken teyken.

[XVIII] Dat XV capittel is vanden crampe 153 de coemt inden wonden

Crampe is een zeerhede der de coerden ende zenuwen doet vercrimpen ende hetcomet bi dat die zenuwen jof de coerden sijn vervollet of verydelt. Ende alst comtvan ydelheit dats van voele te blodene of om lange zweringe jof om lange crancheitdes appetijt ende het comet allencken bi luttel ende gheen en hevet ter curen.Cramp comet van 154 verfolthede jof hets van sterker zweringen of van couden of

van vervolthede. Ende somwilen vergaderen dese III saken endemaken den crampe,ende somwilen een allene ende dese crampe geneset men somwilen alst ny is. Meralst veroudet is, selden of nymmermeer wert ghenesen. De surgijn moet nerstichbewachten dat die cramp niet genereert in der wonden ende bewachten dat lit vanverfuulheden ende van zweringen ende van couder lucht.Want hets betere de crampete weren dan hi int lit niet en comet dan te verdriven als hi daer in comen is. Wantis dat de coerts comet in wonden van zenuwen jof vanden hovede ende dan de crampeder up comet, dats altoes sterfeliken.Men sal die zweringe sachten mit oli rosaet ende mit anderen dingen voerseit in

wonden van zenuwen. Want de crampe comet dicwile om wonden vanden hovedeof zenuwen. Ist datter zweringe comet om wonden in zenuwen jof in coerden de dencrampe soude in brengen ende ment niet en mach bewaren mit bloet laten, mitventosen, mit clisteren, mit suppositorien ende mit salvingen der hals, der leeschen,der oxelen, dan salmen die coerden of de zenuwen al ontwe sniden,

153 Emendatie: het handschrift heeft ‘Camrpe’.154 Emendatie: het handschrift heeft tweemaal ‘van’(dittografie).


41v

want beter ware dat hi bleve verlamet dan hi storve. Mer ist dat ghi den menschenmoget bewachten vanden crampe mit anderen curen dats beter dan of ghi coerdenof zenuwen ontwe snede. Ende ist dat de gewonde is bevaen mit den crampe, dansuldi doen als ic 155 dede in de stede van Meylanen.Een surgijn had genesen een hovet wonde in welke was gequetset dat hudekijn

dat to gadere bijndet de beenren vanden hovede. Nochtan en was dat hersebeckenniet ghequetset ende die surgijn leet de wonde van buten luken, eer dat hudekijn vanbinnen was fulcomelike ghezuvert. Alse waer bi hi was bevaen mit den crampe. Icwert der to ropen int leste ende vandet in quaden punten ende bevaen mitten crampeende hi hadde vole puusten in dat aensichte ende dats een wel quade teyken in hovetwonden. Ic dede hem sijn hovet scheren ende mit eenre schere sneed ic de wondeup toten bodeme ende fulde de wonde met olien rosaet° alscout heet. Ende ic smeerdedat hovet altomael mitter voerseider olien ende mit een luttel azijns ende mitter olienalleen smeerde ic den hals ende de necke al omme. Ende ic leide up de wonde diedodere van enen eye mit oli rosaet° ende ic bedecte al thovet van safter stoppen endebantze daer up mit eenre scroden ende ic on dede sijn mont mit enen wigge ende icdede hem nutten een deel die coctien - dats zedinge van hoenren - ende gaf hemdrincken claren wijn gemenget mit vele waters. Nuchtens der na do ondede hi betsinen mont ende hi sprac bet. Nochtan so was de wonde droge ende ic verniede demedicien als ic to foren dede. Ten derden dage was de huut al ververschet de te

155 Emendatie: het handschrift heeft ‘ghi’, later gebruikt Lanfranc wel de ik-vorm.


42r

voren was verdroget lijc ledere dat verbernet is ijegens dat fuer ende die huut wasto sere gedunnet datter gheen vleisk scheen tuschen der huut ende der hersenbecken.Mit deser cure so makede de wonde ettere ende hy wert fulcomelike genesen vandencrampe. Mer de cramp was sonder coerts ende ic en sach niet als die coerts quam inwonden van 156 zenuwen of van hovede, de seke moste sterven. In dat eerst is guetdat men hem bloet laet, is dat hi ful blodis is ende datte wonde luttel blodede endesmeren den hals ende ruggebeen mit warmer olien, alse mit oleum nardimum°,euforbium°, rutareum°, liliaceum° ende mit oli van bayen° ende deer geliken. Endeoec te maken clene cauterien tuschen elke spondile vanden halse, mer niet diepe.Ende daerna salment upt hovet bijnden lange wolle de hanget to den scouderen endegheten up de wolle werme olie endemen sallem leggen up een saft bedde ende houdenhem in paise ende in rusten.Het is to weten dat III maneren sijn vanden crampe: prostonos, emprostonos ende

thetanus. Prostonos is als de zenen crimpen voerwert ende dat hovet holdet foerwertende hi en mach niet up rechten dat hovet, mer dat kijn leit up sijn burst, sijn montis wel vaste gheloken ende sijn vingeren sijn wel cort vergadert in eenre fuust. Inemprostonos hildet de hals afterwert ende de mont blivet open, de caken ondoen, devingeren vanden hant sijn al uut ghestrecket. In thetanus is de hals stijf ende oec aldat lichaem ghelijc oft een stoc waer steken vanden hovede toten voeten doer aldenlichame. By desen voerseide teykenen machmen de crampe bekennen. Amen etc.

156 Emendatie: het handschrift heeft ‘wan’.


42v

Hijr gaet uut dat erste boec van grote Lancfranc. God sy des gelovet ende mitterhulpen Godis dat ander gaet hijr in mitter tafelen des anderen bokes.

[XIX] Van wonden der diensighen leden vanden hovede 157

Hijr begint dat ander boec jof trataet van Lancfranc houdende van wonden derdeenstigen leden vanden hovede totten voeten voersettende de anathomien derdeenstachigen leden ende aldus wert gheeindet de tractaet. Ende voert seldi hebbenal die anathomie alder leden des lichaems. Ende dese tractaet hout onder eenresommen X capittelen.Dat eerste capitel is vanden wonden des hovedes ende sijn anathomien. Dat ander

capitel is van wonden des aensichtis. Dat derde is van wonden des halsis ende derkelen ende haer anathomie. Dat IIII is van wonden der borsten ende der leden in hoerhoudende ende haer makinge. Dat vifte 158 is van wonden der spatulen des arms endehanden ende haer makinge. Dat VI is van wonden der spinen ende spondilen endehaer makinge. Dat VII is van wonden der magen, der dermen ende des bukes endehaer anathomien. Dat VIII is vander leveren ende der milten, der nieren ende derblasen mit haren anathomien. Dat IX is van wonden der moder, der hoden, der cullenende haer anathomien. Dat X is van wonden der hancken, der deen, der kneen endehaer anathomien.

157 Mogelijk staat er toch ‘hoveden’.158 Emendatie: het handschrift heeft ‘wifte’.


42v

[XIX] Van wonden der dienstighen leden vanden hovede

Hijr begint dat ander boec jof tractaet van Lancfranc houdende van wonden derdeenstigen leden vanden hovede totten voeten voersettende de anathomien derdeenstachigen leden ende aldus wert gheeindet de tractaet. Ende voert seldi hebbenal die anathomie alder leden des lichaems. Ende dese tractaet hout onder eenresommen X capittelen.Dat eerste capitel is vanden wonden des hovedes ende sijn anathomien. Dat ander

capitel is van wonden des aensichtis. Dat derde is van wonden des halsis ende derkelen ende haer anathomie. Dat IIII is van wonden der borsten ende der leden in hoerhoudende ende haer makinge. Dat vifte 159 is van wonden der spatulen des arms endehanden ende haer makinge. Dat VI is van wonden der spinen ende spondilen endehaer makinge. Dat VII is van wonden der magen, der dermen ende des bukes endehaer anathomien. Dat VIII is vander leveren ende der milten, der nieren ende derblasen mit haren anathomien. Dat IX is van wonden der moder, der hoden, der cullenende haer anathomien. Dat X is van wonden der hancken, der deen, der kneen endehaer anathomien.

[XX] Dat ierste capittel is van wonden des hovedes 160 ende sijnanthomien ende ander regiment

Thovet is maket van III delen: als van vleisk,van benen, van hersenen. Dat vleisk,daer

159 Emendatie: het handschrift heeft ‘wifte’.160 Emendatie: het handschrift heeft ‘honedes’.


43r

upt hersenbecken leit, is maect van een harigher huijt al ful braden of poren. Dat haeris nutliken up dat hovet om dat die coude noch de hetten niet varinge en soude ingaen bi den sweet gaten ende dat die fumeyen vanden hovede uut gaen mogen endedatmen de complexi vanden hovede mach bekennen bi den verwe vanden hare. Dathersebecken is bidect mit een bredige huyt ende bedect mit dicken vleiske om dattetsoude bevolen heten ende coude up hem comende. De welken huyt is maect vansubtilen draden der zenuwen, der aderen, der arterien comende vander hersene.Dat hersenbecken is maect van voel benen: als dat hovet wert gequetset in een

stede, de quetsinge en soude niet al deer gaen alsoet soude doen up dat het waer alin een been, ende dat de aderen soude dalen twischen die vergaderingen der benenom dat voetsel to dragen 161 ter hersenen, ende dat die zenuwen comende van harsenenenen wech soude hebben uut te gaen, ende dat die fumeyen der harsenen uut mogenverademen, ende dat dura mater hevet een voetseel dat si de harsenen niet en quetsen.Ende dat hersenbecken is gemaect van II slecten tafelen, de een onder ende dat anderboven. Ende int middele ist noesachtich dat de fumeyen des hovedis te bet uut mogencomen. Ende dat eerste been is sachte om dattet de hersene niet te zere en soudequetsen.Dat hersenbecken is gemaect van VI beenren ende achter is een been dat sustineert

de VI beenren. Teerste been gaet vanden wijnbrauwen totten dwerse vergaderingedes hovedis ende hetet coronale jof dat voerhovet. Ende II anderen sijn mit desenbeen gevoget overdwers in de middel

161 Emendatie: het handschrift heeft ‘draden’.


43v

des hovedis ende sijn to gader voget mit een juncture gaende overlanx des hovedes

van foren tot after. Ende die junctuur is dus ghemaect ( . Dat veerde been isachter ant hovet ende is voget mit II beenren voerseit bi een juncture aldus gemaect

. De derde juncture de de IIII beenren to gadere voget is aldus gemaect, ghelijc II sagen ghetandert, de een in de ander; ende gheen beenren sijn to samengevoget aldus, behalven dese ses beenren. Onder dese beenren is een wel hart been,in de middel door ghegatet, dat up houdet alle de beenren vanden hovede. Dit beenheet men baallus ende is beneden ghecoppelt mitten eersten spondile vanden halse.

Ende dits die figuur vanden vijften been des hovedis . Ander rechter sidenende ander luchter siden der de oren sijn so sijn II beenren ende die sijn also hert alseen steen ende sijn doer ghegatet. Ende als dese VI beenren sijn vergadert, so is ditde vulmaecte schepnisse vanden hovede up dattet waer ront.

Bi der middele der juncturen int hovet daelt een adere, comende vanderlevere tot onder an dat hersenbecken. Ende biden gate van baallus so climmet eenarterie comende vander herten. Ende dese adere ende dese arterie vogen hem togadere ende maken een harde vellekijn dat men heet dura mater. Ende is up gecoppeltonder dat hersenbecken in de juncturen mit velachtich bijnzele twelke, uut gaendeder hersenbecken, maken hudekijn de te gadere bijndet de beenren vanden hovede.Als dese adere ende arterie hebben gemaect dura mater dan vergaderen si weder endemaken pia mater. Ende daer na dalen si weder in die hersene ende dragen mit hemclenen voetzele ende den gheest vander herten.Pia mater bevanget al die hersene ende onderdeelt in III cameren. Die voerste


44r

camer is breets ende meest ende hevet vele vanden gheeste omme dattet vele dingenontfanget. Ende is dat proper instrument van merckinge ende ymaginerende cracht.Ende al ist soe dat die hersene is ghenigeert coel ende versk, nochtan is dese eerstecamer ghenigeert heet ende droge. De middelste camer is minst ende is voer breetende achter scherp om dattet foel sal ontvangen. Dese camer is ghestellet twisken IIdingen lijc II eersebellen, opten welken de camere on doet alst onfanget dieymagineerde dingen deet hevet ontfangen. Ende dan ondoetet weder alset seindet deverclaerde dingen ter achter camere ende dese camere is minre dan de ander twe,want uut haer en comen gheen zenuwen ende om dat voele dingen soude sijn bevangenin een cleen stede om varinge raet to nemen. Ende dese camer is heet ende versk.De achterste camere is mere ende herdere dan die middelste ende is cout ende droge,want in desen is die gheest der digherende ende denckende craft. Ende hets vorenbreet ende achter scerp ende het ontfanget die gevondene dingen ende beholtze ghelijceen scat. Ende uut dese camere comet dat merch ende gaet nederwert doer 162 de gaetvan baallus ende is bewonden in die II hudekine der hersenen. Ende dits die schepnissevander hersenen ende van sinen vellekinen, twelke is ghenigeert coel ende versk omdattet soude temperen de hette van der gheest den herten ende dattet niet seer ensoude verdrogen in sinen werken mitter groter beroringen.Een maneer van morge is de om vatet dese cameren vanden welken mach een deel

sijn verren int hovet wonden al sonder dat die zieke

162 Emendatie: het handschrift heeft ‘daer’.


44v

niet en stervet. Mer ho clene corrupcie jof verlees comet in de propere substanci derhersenen de zieke moeter of sterven. Ende alst hovet is gequetst jof het is mit wondenjof sonder wonden jof mitter hersenbecken to broken jof sonder. Ende ist dattet hovetis gequetst sonder wonde als van vallen jof van gequetsene van stenen jof mit stockenjof mit deer gelijc ende dattet is sonder quetsinge der hersenbecken ende der hersene,dan salment hovet scheren ende salvent mit warmen olirosaet° ende daer up stroyenpulver van gagelzade°. Ende bijndent mit een scrode tote dattet zwel is geminnertende die materi verscheiden. Ende ist datter enich etter in wert dat suldi dan uut latenmit vlimen ende ghenesent dan ghelijc anderen apostemen. Ist dattet hersenbeckenis to broken sonder wonde int vleisk dan moetmen beseen jof hi sterc was de sloechjof dat 163 de zieke van hoge viel ende jof hi zeer is froetzeert ende jof hi varinge upstont als hi was gevallen, sijt dat sijn sene verdonckert is, jof hi spijt sijn spise, jofbevoelt hy grote zweringe int hovet, jof hi niet en mach een knoep van enen stro entwe biten, sijt datmen slaet upt hovet mit enen drogen lichten stocke ende het dandummelike luut, ende ist dat hi houdet dat einde van enen wassen drade tuschensinen tanden ende hi niet en mach gedogen dat men daer up trecket mitten vingerenom dat hem de criselinge deert. Alle dese teykenen betoget dattet hersenbecken isto broken. Ende die II laetste to kennen sijn alresekerst.Oec mach dat hersenbecken sijn to broken al sonder dat de hersene int begin ne

gheen brec hevet. Ende Galienus seit:’Is dat

163 Emendatie: het handschrift heeft ‘dan’.


45r

het in dat eerste de hersene is gequetst de seke moeter af sterven’. Dit sijn die quadeto vallen de comen als die hersene jof sijn vellekinen sijn gequetst: een parichspuwende, die lichaem bestopt jof ombestopt, slumende ogen, traninge vanden enenogen, donckerheide der zenen, cranchede ende verwandelingen van allen den craften,haer vijf sinnen sijn belet. Si wanen dingen zeen die si niet en zeen ende si sprekenvan diversen dingen ende si antworden up dat men hem niet en vraget. Si voerghetenhoer selves name. Qualike mogen si hem omme keren ende meest omtrent de hals.Ende si versuchten hem zwaerlic; somwilen comter een scherp coertze jof bevingemit steecten. Ende welker datter comet dats een quade teyken. Ende comet daer nade crampe dats sterflic. Heft de tonge zwerte puusten omtrent den kinne ende decaken jof in anderen steden vanden hovede, anders dan in de wonde, dats een quadeteykene. Somwilen vloiet ettere ende bloet ten oren ende nosen uut. Ende ist dat deseteikene lang warich sijn, die zieke sal sterven sonder twivel. Ende meest ist dat dezeke lange hevet gewesen in een guede wesen ende hem daer op die quade to vallencomen. Mer ist dat het int eerste ende in achterste de zieke is wel gheachter waert.So dat die to vallen minderen, dats guet: het bydudet dat de natuur versterket.Mer als een gequetset is int hovet sonder wonden int vleisk ende sonder spliten

des hersenbeckens ende sonder moien des bragen als van smiten vallen, so schert ofdat haer ende smeret mit roes oli° ende stroien daer up pulver van mirtillen° endeder boven lijnwaet net in roes oli°. Ende bijndet so mit een scrode of huve toe nadien datter best is ende aldus sal hi


45v

164

genesen. Mer mogestu aldus de materi niet verdriven ende si swelt, so ripet ende laetde vulnisse uut ende mundificeert ende gheneest alst behoert.Ende ist also dattet hovet is gewont sonder quetsinge des hersebecken of der

hersene, dan salmen beseen of het is gewont mit enen sweerde jof mit deer geliken.Ende dan salmen dewonde nayen ende doen alde selve cure voerseit in vleisk wonden.Ist dat de wonde was geslagen mit enen stocke jof mit deer geliken so datter isfroetzeringe, dan salmen de wonde fullen mit stoppen genet in doderen van eierenende olirosaet° ende daer boven leggende een ripende plaester, gemaect van IIIIdelen waters ende één deel van ghemeen oli ende terwenmeel dats genoech si, totdat de wonde etter maket ende dat de zweringe is gemindert. Ende dan salmen doenin de wonden scavinge van ouden lijnwade ende daer up leggen een zuverendeplaester van honich rosaet° ende van gherstenmele tot dat die wonde is fulmakelicgesuvert vanden beginne der curen totte dat de wonde volcomelike gezuvert. Dansalmen daer omtrent salvenmit medicin van bolo armeco° ende daer na salmen vleiskdaer in doen wassen ende helen.Ende sijt dattie vellekinen sijn ghewont, de de beenren vanden hovede bijndet,

ende al ist soe dattie been niet en is gequetst, nochtan moet men sijn neerstich in diecuracie. Ghi sult oli van rosen doen in die wonde tote datter gheen zweringe in enis. Ende ghi sult de wonde bewachten van couden ghelijc anderen wonden vandenhersenbecken ende vanden hersenen. Ende oec in die somere want coude deert welzere zeenwen ende beenren ende vellekinen gewont. Sommige meisters sijn de upalle wonde

164 Emendatie: De laatste twee woorden van de vorige bladzijde (‘sal hi’) worden hier herhaald.


46r

int hovet, wedert been is to broken, wedert en is, de leggen daer up een linnen cleetghenet in deser salven: nemet wit hars een pond half, oli rosaet V ons, wit was onsIII. Dese smelten si alle to gader ende sedent in gueden wine een lange wile. Endedan latent se colen ende si netten daerin een linnen cleet, lijc enen treit, 165 ende makendaerin gaten mit eenre scheren ende badent in gueden winen ende daerna leggen sijtup de wonde sonder yet daer tuschen to leggene. Ende daer up an elke side der wondeleggen si een cussineel genat in gueden wermen wine. Ende up beide cussinelenleggen si een droge cussine van stoppen deet al bevanget. 166 Ende si bijndent vasteende doen den seken eten ende drincken guet vleisk van hoenren ende caponen endewijn ende si verbeden hemwatere to drincken. Mer omdat al die auctoeres sijn jegensdese cure, specialiken in de spise, so nye dorstic ne dese manere proven. Want indenmenscheliken lichaem en salmen niet proven dingen die onredelic schinen.Wantalde auctoeres seggen dat ne gheen dinc so seer en deert den wonden der zenuwenende der hersenen alse to nutten wijn ende vleisk, noch die oec so varinge heetapostemenmaket. Anderemeisters beseen in wonden der hersen toe bekennenwederhet is mit eenre cleenre vleisk wonde jof mit een grote jof sonder vleisk wonde. Endeist mit een grote vleisk wonde so datmen mach comen ten been wonde, so by seensi jof daer is enige splintere ende dan doen si se uut. Daerna tuschen dat been endedura mater steken si een wel safte cledekine ghenet int wit vanden eye ende een lutteluut gheduwet. Ende si vollen alle die wonde mit dusdanige clede in vleisk wonde.Buten leggen si stoppen jof clederen ghenet int wit vanden eye. Als dat bloet isghestremmet dan

165 ‘treit blauw onderstreept, vraagteken in de marge’.166 Hiervoor (doorgestreept) ‘ge’.


46v

steken si een droge cleet onder dat hersenbecken. Ende in die vleisk wonde endedaer boven leggen si een zuverende plaester. De hent de ettere is gemaect dan doensi in de wonde cortelinge van lijnwade ende salvent omtrint mit ungentum fuscum,°dats swerte salve. Ende in dat einde leggen si apostolicum°.Ende ist dat hersenbecken to spleten dan beseen si jof het al doer gaet ende doen

den zieken to luken noes ende mont ende doen hem blasen ende besien jof hem enichlucht uut comet ter spleten jof bloet jof enich ander materi. Ende ist datter eet comet,so gaet die schoer al doer.Ende dan somme meisters doer boren dat hersenbecken an beyden siden vander

schoren, vanden enen einde totten anderen. Ende dats wel quaet! Mer ander meistersdoerboren an den enen side vander schoren, daer het meest is hangende, ende simaken voel gaten alst noet is ende dan houwen sijt mit enen beitel vanden enen gatein den ander. Ende dan doen si de stucken vanden benen uut om te suveren de materide up dura mater is vergadert. Ende dese manere van doerboren is best ende dancurerent sijt voert als voerseit is. Ende als ghi wilt doerboren, dan seldi holden deselaeste maneer.De wapenen daer men mede doer boert, moten sniden an beide siden ende

voerscherp ende altoes upwaert bredere, dat si niet lichte doer dat been en scheten.Ende men moeter voel hebben van diverser schepnisse. Int eerste salmen werken mit

smaelsten, daer namit bredere. Ende aldus sijn si ghemaket. De betel daer men mede wert houwet vanden enen gate int ander si aldus gedaen

. Hijr up salmen slaen mit enen hamer tot dattet been is al uut ende daerna

salmen de canten vereffenen mit dusdanigen crumen wapen ,


47r

binnen snidende ende buten niet. Ende die vleisk wonde salmen vollen mit wekenvan stoppen jof van clederen om open to houden tot dat de natuur heft gemaect eenguet reperament in de stede der verloren been. Daerna cureert men die vleisk wondelijc de meen cure van wondenOm dat ic, Lancfranc 167 , gheen seker wech find in dusdanigen voerseide curen,

so volgede ic de leringe van Galieen 168 ende Avicenna ende Serapion. Die seggendattet guet is datmen die been uut doet up datmen de ettere betersins uut mach suveren.Ende ic dietereden seken als voerseit in dat proper capitel der dieten.Ende ic usere en 169 gheen wapen om dat been uut to doen dan in II saken. De een

sake alst een stuc vanden bene is stoten onder dat andere ende dat perset dura mater.Dat ander is als een splinter vanden enen been prekelt dura mater ende daer of comenzweringen ende apostume ende crampe ende tacherste de doet. In allen anderenbrekinge jof scrovinge der hersenbecken so cureert aldus: als ic coem to een persoendie int hersenbecken is gewont, ic bysee eerst de cracht ende die outheden der ziekenende de tovallen voerseit. Sijn der in gheen sterflike tekenen ende dat hersenbeckenis to broken mit ener groter vleisk wonde ende dat oec dat been der hersebecken isof gheslagen, eerst do ic dat haer scheren. Ende dan doe ic tuschen dat been endedura mater oude sachte lijnwade ghenet in II deel oli rosaet ende dat derde deeldoderen 170 van eyer. Ende ic volle de wonde vanden bene mit dusdanigen clederen,aldus berecht, so dat dura mater niet en si geperset. In die vleisk wonde leide ic oudelijnwade ghenet in dodere van eyeren ende oli rosaet° even voel to samen gemenget.Ende up al die wonde leg ic een

167 Lanfranc rood onderstreept.168 Galieen rrod onderstreept.169 Hiertussen doorgestreept ‘die’, waarbove ‘en’ is toegevoegd in superscript..170 Emendatie: het handschrift heeft ‘doeren’.


47v

cleen cussineel dat al die wonde bedect. Ende ic smere omtrent de wondemit medicienvan bolo armenico°. Ende up al de wonde leg ic een groet cussineel ghenet in guedenwermenwijn. Ende daer na bijnde icket mit eenre warmer scrodenmenichsins omtrentdat hovet, so dat die weken in die wonde niet en mogen verwagelen ende oec alsodat dura mater niet en si geperset. Aldus salmen int begin dat haer of scheren: eerstsalment corten mit eenre schaer ende daer na dat hovet dwaen mit IIII delen coutwaters in den somere ende warm water in den wintere ende een deel oli rosaet°endealtoes wachtet 171 dattet water in den wonde niet en comet. Ende dan salment ofscheren mit eenre scheren. Als die zieke is aldus berecht, dan latet also tot desnuchtens ende dan salmen die wonde vermaken, alsmen to voren dede, tot datteretter in is. Ist oec also dat de zieke is sterc ende ful ende jonc ende datter luttel bloetsuut der wonde leep, dan salmen bloet laten in die hovet adere. Ende doen hem elkisdagis ter camere gaen een werve mit suppositorien jof mit clisteren, ist dat hinatuurliken niet gaet. Ende men sal hem dieten setten, alst voerseit is int propercapitel. Als de wonde hevet volcomeliken atter ghemaket, dan salmen doen devoerseide medicien in die wonde des hersebecken, alst voerseit is hijr to voren. Merdan wert dat lijnwaet een luttel geduwet. Ende up de wonde salmen leggen eenzuverende plaester van honich rosaet° gheclenset ende van ghersten meel tot dattetis ghezuvert ende dat dura mater is verheelt mitten hersenbecken. Ende dan sal menstroien in die wonde pulver aldus gemaect: nemet wiroec, noten van cipressen°,gagelzaet°, mirre, elx half onse, witzen° een onse, ende up de pulver salmen leggencortelinge van ouden lijnwade. Ende

171 Hierna een doorgehaalde letter.


48r

daer up een treit ghemaect van witter hersen II delen ende een deel wass, to gadergesmoutenmit sterker asine ende gewrongenmit enen om cleet up cout water. Daernasel ghijt vergaderen vant coud water mitten handen gesmeert mit olien rosaet° endewalkent wal lange. Aldus salment maken to zomere. Mer to winter salmen nemenIII deel hersen ende dat vijf to deel was. Ende dit treit salmen spreden up een cleetende up die wonde leggen tot dattet is volcomelike ghehudet.Is daer in een splintere van een been datter prekelt dura mater dat salic uut doen

mit een instrument dat heet pincearis jof uut stavenmit dat crume instrument voerseit.Ende mach ic dat niet doen, dan salic doer boren een gat of twe, na dats to doen is,ende houwent uut alsoet voerseit is. Mer als ic werke in dat hersebecken mit wapene,ic bestoppe de oren des zekens mit cathone ende ic stoppe een hantschoech of eencleet tuschen sijn tanden ende aldus doe ic uut dat been dat gescoten is ondert ander.Ist dat de splinten jof dat stuc vanden been hem luttel houdent an dat gesont beenende datmen noch niet lichte of en mach doen ende dat dura mater niet en prekeltnoch en duwet, so salmen daer alder eerst up gheten warm oli van rosen ende up datbeen in die wonde salmen doen oli rosaet mit doderen van eyeren tote dattet beenwel is ghemorwet ende datment mach lichte uut doen. Ende dan salmen werkentuschen dat been ende dura mater alst voerseit is.Ist so dattet hersenbecken is to spleten so dat de canten even hoech bliven leggende

dat besie ic jof de schore doer gaet jof en doet biden teikenen voerseit ende oec bieen ander seker tekene: ic pulverizere mastix° ende menget mit den witte vandeneye tot dattet dic si als zeem ende dat sprede ic dan up ene clede ende legget up deschore ende


48v

latet der up vanden morgent totten avende jof vanden avene totten nuchtene. Endeals ict of do ende die medicien niet en droget jegens die schore, dan ist niet doer endeist dattet doer gaet dan is die medicien meer verdroget jegen die schoer dan anderswaer om die hetten van binnen comende. Ende ist dattet niet doer en gaet dan salmentcureren alsmen doet een hovet wonde der dat been noch die hersene niet en is gequetst.Ende ist dattet doer gaet dats vrese want sommigemeisters seggen datmen dusdanigewonden niet en mach cureren jof dat been waer doer boert ende die stucken uutghedaen om to zuveren den etter leggende up dura mater. Ende ic, Lancfrancke 172 ,segge dattet grote vrese is to doer boren als die schore is bider commissuren wanthets daer sterfeliken.Ende bi der hulpe van Gode soe heb ic luden ghenesen sonder doer boren ende

sonder yseren wapenen an dat been to doen. Mer ic dede in de schore warm oliroessaet° ende volde die vleisk wonde mit clederen genet in honich roesaet° endeoli rosaet° ende daer boven up leide ic doderen van eieren mit olirosaet°. Ende alomtrent leide ic medicien van bolo armenico° tot datter etter in was. Do deed ic inde wonde honich rosaet° mit oli rosaet° ende daer up een zuverende plaester vanhonich rosaet° ende van ghersten mele, tot dat die schoer is al ful wassende van vleiskende beenren wel to gader sijn gevoget. Ende dan leide ic daer in cortelingen vanouden lijnwade ende daer up die zuverende plaester voerseit tot dattet been is gevogetende stroie ic daer up vanden pulver voerseit ende daer up soe leide ic scrapelingejof cortelinge van lijnwade ende der boven der voerseit treit tot dattet heel is. Endeist dattet hersenbecken is to spleten sonder vleisk wonde

172 De woorden ‘Ende ic, Lancfrancke,’ zijn rood onderstreept.


49r

dan suldijt aldus schilt wijs III hokich ondecken . Ende ic ondecke dat been datdie oli rosaet mach in gaen ende dat die medicien van honich rosaet ende oli rosaetuut mach halen de materi datter is vergadert up dura mater ende dan salmen voertcureren alst voerseit is.Als die hersene is biroert van quetsene jof van vallen jof van deer geliken sonder

wonde int vleisk jof int been jof sonder dat been to broken, dan suldi doen so ic dedeeen canonic van oerdene Sinte Augustinus, 173 canonic vanden biscopdome van SintePeters van Meilanen. Die was gheseten up een groet paert int gereide ende dat peertrecht hem up over sijn II achterste voeten. Ende die canonic veel achterwert mit denhovede eerst ten eerde ende hi was so gequetset omtrent den hovet dat hi en mochteroren noch beseffen.Ic was der to gehaelt ende dede dat haer af scheren. Daerna smeerde ict al omtrent

mit warmer olien rosaet° gemenget mit sinen verendeel azijns. Ende ic stroiede daerup pulver van gagelzade° ende ic leide daer up een dunne cledekine genet inde selveoli ende azijn ende daer up sachte linnen stoppen. Ende ic bandet mit enen scrodenal dat hovet om ende ic leide daer up een lams fel ende ic fermakedet dit aldus IIwerven des dagis. Ende ic smeerde den hals al om totten middel der ruggebeen achtermit warmer olien van camomillen.Ende des anderen dagis ondede hi luttel sijn oge ende sach al omtrent als 174 enen

dullenmensche. Ende dowilden somme proven of hi wilde eten, ende ic en gedogedesniet; ja al wilde hi eten, ende ic en gaves hem niet. Ten derden dage sprac hi alfulwekelike, mer hi en mochtet woert niet fulbrengen. Ten veerden dage sprac hi enluttel bet ende do gaf ic 175 hem drincken ydrozatum jof ptisane° al warm welc hidranc ende heelt. Ten

173 ‘Sinte Augustinus’ rood onderstreept.174 Hier ontbreekt het woord ‘als’.175 Emendatie: het handschrift heeft ‘hi’.


49v

vijften dage at hi de colatuur van enen cukene ende hi begonste en luttel to versterken.Nochtan mochte hi belange niet gaen ende als hi mochte fulkomelike nemen spise,do gaf ic pillas cochias° om te verscheiden ende to purgeren de overblivenge dermaterien die int hovet was vergadert. Ic beval hem dat hi soude eten de hersene vanvogelen als van hoenren ende clene vogelen ende van gheiten ende lammeren endealdus wert hi genesen. Nochtan was hi niet so subtijl van sinne als hi to voren was.Dit sijn quade teykene in dusdanige saken: ongewone slomheide der aensichten,apoplexia, crampe, ombevoliken uut stekinge der stronten, 176 onberoerlicheide vanalden leden sonder van braden ende burstende altoes roren.Van desen III maneren vanden cure voerseit mach den meister nemen welc hem

best becomet. Die eerste maneer, voerseit int begin der capitelen, dat useren velemeisters. Ende het useert meister Ancelmus van Generen die voele guedes der medeheft vergadert. Nochtan weet ic wel dat voele luden hebben der mede gestorven. Dieander manere is toe doer boren ende uut to doen dat been mit hantwapenen in allenquetzen der hersenbecken. Die derde manere is die ic plach to doene. Ende ist datdie meister wil wel merken alle die curen ende die opinionen dats die vermodingeder autoren ende merken teinde der diversche werken daer hi minst luden in sachsterven bi mijnre curen dan bi enich vanden anderen.

[XXI] Dat ander capittel is van wonden des ansicht

Wonden in dat aensichte jof si sint maket mit snidende wapene als zweerde jof stekenwapen als glavien jof mit kniven. Ende ist dat die wonde is gemaket mit enen sweerdejof des geliken men sal subtilike de canten to samene nayen [We gewont is in sijnmont die spole fake des dages sijn mont mit wijn ende honich to samen ghesoden]177

176 Emendatie: het handschrift heeft ‘strotten’.177 De laatste regels [tussen haken] zijn iets kleiner geschreven in een rode cartouche, de tekst

lijkt door te lopen met voorbijgaan van deze laatste regels.


50r

ende om dat voele lude legen vander wondede nose alse dat si seggen dat een persoendroech sijn nose of ghesneden in sijn hant ende daer na wert si weder gheset in sijnstede ende ghehelet, welke is een openbaer logen, want die levende gheest ende dieberorende gheest verdervet to hants alst ho of is.Hijr om sal ic 178 beginnen van die ghewonde nose nochtan niet al of ghesneden.

Somwilen is die wonde overlanx der nosen ende dan salmen de lippen to gadereluken ende nayen ende doen dan al dat voerseit 179 is int capitelvan vleisk wonden.Ende ist dattet is overdwers gesneden totten oppersten lippen dan salment wederstellen in sijn proper stede ende stellen II clene weken van wasse in die noes gatende gaen to te boven de wonden up datmen mach. Ende daer na an elke side derwonden een half vinger mael breet vanden einde salment nayen ende daer na bovende nose ende daerna tuschen dese III steken also voele steken alst noet is. Dan salmendaer up leggen dat pulver voerseit in vleisk wonden ende daer na up een cleet genetint wit vanden eye ende oli rosaet° een luttel to samen geslegen. Ende daer na salmendaer up leggen die cussinelen een onder ende an elke side een. Ende daer na salmentbijnden mit II scroden, de ene sal die nose up houden dat het niet nederwert dale,dander wert geleit up die cussinele om to biwachten dat pulver ende dien nat de scroteuphoudende de nose wert vast gemaket. Ende upt voerhovet salmen leggen medicijnvan bolo armenico° ende doen dat voerseit is in vleisk wonden.Wonden vallende in anderen steden des aensichtes sal men nayen ende cureren

alst voerseit is in vleisk wonden, mer die naet moet wesen subtijlre dan in andersteden des lichaems. Ende ist oec dat

178 Hierna staat (doorgehaald) ‘to hant’.179 Emendatie: het handschrift heeft ‘voeseit’.


50v

de wonde niet groet is int aensichte, menmach vergaderen sonder naien aldus: nemetmastic° ende drakenbloet° ghepulvert ende getempert mitten witte vanden eye tottedattet dic is als zeem ende nette daer in II lange scroden na de lanchede der wondenende legge an elke side der wonden een scrode ende latet drogen daer na vernyetbloet in de wonde ende vergadert de lippen der wonden te gadere ende naiet de IIscroden to gadere. Ende up de lippen vergadert salmen stroien dat pulver voerseit invleisk wonden. Ende up al salmen leggen een cleet ghenet in dat wit des eyes endeoli rosaet° ende dan salment bijnden ende curerent voert ghelijc wonden in anderensteden. Ende ist datter wonden sijn ghemaect mit een glavie jof mit een scutte endedie scutte is uut ghetogen ende openbaer, dan salment voert cureren als voerseit isin dat eerste tractaet, weder datter een zenuwe is gequetset jof en is. Mer ist dattetschutte so diep der in is dat ment niet en seen mach, dan salmen seen ho dat hi stoetdo hi ghescoten wert ende van waen de scutte quam ende waer wert de bodeme derwonde gaet om dat to biseen in wat maneren datment mach uut trecken. Men sal diewonde fullen mit warm oli rosaet° ende daer up leggen de doderen van eyeren mitoli rosaet°. Ende latent also tot dat de natuur enich wech betoget. Men hevet somwilenlange tijt een schutte ghedragen dect in de steden twel de natuur overlanc uut stacjof enich wech daer to bireide. Oec moetmen wachten als een wonde nayt is intaensichte dat de mont niet en blivet crom sittende.

[XXII] Dat derde capittel is van wonden des halses ende kelen endehaer anthomien

Die hals is maket van seven benen die men heet spondilen ende daer of is dat eersteghecoppelt mitten bene datmen heet baallus mit vole


51r

crancke bijnzelen om dat die juncture de lichter souden beroren. Dat eerste been isvaste ghecoppelt mit dat ander ende dat ander mitten derden ende dat derden mittenveerden ende dat veerden mitten vijften ende dat vijfte mit den seste ende dat sestemit den sovende ende dat sovende is ghecoppelt mitten spondilen der rugge been omdat de hals to bet soude roren.Van desen VII spondilen comenVII paer zenuwen so dat tusschen elke twe beenren

een paer zenuwen. Dese zenuwen sijn menich sins ghedeelt biden hovede ende bidenhalse ende bi den schouderen ende bi den armen ende int aensichte ende in sommensteden sijn haer ledertelgen gemenget mit sommer telgen der zenuwen des hovedis.Mitten zenuwen vanden halse sijn gemenget mit den brade die de stede beroren.Ende achter in de hals sijn openbaer aderen comende vander lever ende climmentoten hovede onder den welken sijn bedect arterien comende vander herte ende gaentotten hovede om die saken voergeseit in de schepnisse der hovedis; dan dalen siweder achter den oren ende brengen een deel der spermate totten cullen als waer biist waert dat die aderen ontwe waren gesneden dat de man soude nymmermeer gheenkijnt winnen. Ander rechter side ende an der luchter siden des hals sijn II coerdenende die comen vanden beenren des hovets ende strecken hem an beiden siden vandenruggebeen alto den eerse. Ende daer up rusten hem die zenuwen comende vandenmorch des ruggebeens.Mer voer is die kele ende gaet vanden kinne totten spreet vanden borste. Tuschen

der kele ende den halse van binnen is een conduut diemen heet isophagus 180 endedie spise gaet daer doer ende het gaet vanden mont totten magen

180 ‘Isophagus’ is rood onderstreept.


51v

ende het daelt nederwert achter an den hals ghecoppelt totten vijfte spondile desruggebeen ende dan holdet voerwert tote het doer gaet de middelare. Ende hetsgemaect van II vellenkinen ende in die innerste roc legget een brade overlanx endede trecket. In den uutersten roc sijn breetachtich braden de uut steken.Voer an de kele is een pipe der longen ende is gemaect van croselich vingerlinen

to gadere gebonden mit velachtich bijnzelen ende binnen is die pipe al bedect miteen sachte vellekinen te gader vogende de croselinge 181 ringen. Ende dese ringenfallieren 182 jegen ysophagus ende daer is die schepnisse der pipen lijc dat het eenverendeel of waer slagen overlanx ende daer na weder dect mit enen saften vellekenom dat als de mensche etet dicke spise dat die vellekinen recket tote dat die spise isgheleden. Ander rechter siden ende ander luchter siden der pipen vander longen sijndicke aderen de heten organica 183 ende daer onder sijn grote arterien ende als sigewont si dats vrese vander doet om de grote nahede der herten ende der leveren isdat bloet varinge uut lopen, als waer bi dat de gheest fallieert die de ziele ende datlichaem to samen houdet. Wel is to weten dat die musen, zenuwen, coerden, arterienende aderen leggen upt hovet gestroiet ghelijc den hare. In den hals ende in de keleleggen si overlanx ende hijr bi machmenwel seen dat die surgijn ho noetsakelic moetsijn te doen snidinge of berninge overlanx den hals ende kele. Ende die wondencomende overdwers sijn vreseliker dan lanx mit sweerden om die snidinge der delenleggende overdwers. In desen steden salmen biseen weder die wonden overlanx sooverdwers sijn ende ist dat si sijn overdwers ende der 184

181 Hierna staat (doorgestreept) de letter ‘v’.182 Hiervoor staat (doorgestreept) ‘fil’.183 Dit woord is rood onderstreept.184 Onderaan pagina (rood onderstreept) een custode: ‘aderen jof grote’.


52r

aderen jof grote arterien sijn ontwe sneden. Dats vreselic, nochtan salmen dat bloetstremmen in die aderen jof arterie helen alst voerseit is int capitel van tbloet tostremmen. Ende is daer een zenuwen ontwe men sal to gadere naye nader leringevanden capitel der zenuwen ende daer up leggen tettingen°, 185 gestampt ende sodenmit oli rosaet° ende bijndet alst voerseit is in anderen curen. Ende is de wondeoverlanx men salt nayen ende pulver up stroien ende warent alst voerseit is in vleiskwonden. Is de wonde steken mit een glavi of der gheliken men salt uut trecken endestremmen dat bloet als voerseit is. Ende ister gheen fluxie van blode noch zweringedan salmen steken inde wonde een corte weke; de enen dach houdet de wonde openende ist dan sunder zweringe so salment laten luken. Want het gevallet somwilendat een wonde is steken in der hals of kele datter noch sene noch ader noch arteri isquetst. Ende ister zweringe of zwellinge men sal den wonde fullen mit warmer olirosaet ende doen daer in een clene weke genet in doderen van eyeren ende in warmeroli rosaet° ende 186 houden de wonde open tot dat si etter maket ende dan die etterzuveren ende dan daer na helen.Dit sijn die vresen die comen om die wonden in desen stede. Die eerst vrese is 187

dat de hals is overdwers gewont so dat de spondilen ende dat morch sijn al ontwegesneden, dats sterflic. Ende ist dattet morch niet al ontwe is gesneden jof gequetstnochtan ist vrese van verlesen dat beseffen ende dat beroren ende int einde doet, jofdie medicien helpent te bet achter staen ghescriven 188 om te comforteren, dats stercto maken, dat ghequetst morch. Item, ist dat de II banden an

185 Blauw onderstreept.186 Hierna ‘doen daer in een clene weke’ in zwarte inkt (‘doen’) en in rubriek doorgehaald.187 Emendatie:twee maal ‘is’ (dittografie).188 Blauw onderstreept, vraagteken in de marge.


52v

beide side vanden halse sijn overdwers ontwe ghesneden jof enich grote adere endealwaert dat die wonde mochte genesen nochtan soude de hals ewelic bliven stijf.Item, ist datter enich vanden gheet adere, de organica heten, jof enich vanden arterienonder hem leden sijn ontwe, hets tonsene van varinge de doet om dat si sijn to nader herten. Item, de pipe der longen al ontwe gesneden overdwers is sterflike. Item,die adere achter den ore ontwe sneden beletten de genaracien. Item, de wederkerendezenuwe onder dat ore is somwilen ontwe gesneden of ghesteken ende daer of wertde mensche ewelic 189 heesche. Item, ist dat dese steden sijn doer steken mit eenreglavien of deer gheliken so dat ysophagus is doerghesteken ende dat morch niet enis gequetst dat salmen wel cureren mit deser achter comende medicien.¶Dits de manere to ghenesen dat ghequetste merch: men sal de steden eerst fullen

mit warmen oli rosaet° ende daer up leggen oli rosaet° mit doderen van eyeren endemen sal proven mit alre maneren om die zweringe to verdriven ende als ettere daerin is ghemaect, dan salmen daer up leggen die zuverende plaester welc dat heelt endecomforteert. Nemet honich rosaet° geclenset III onsen, was hers elx II dragmen,terpentijn dragmen III, wiroc° mastic° elx dragme I, mirre, sarcocolle°, mummie°elx dragme een half, oli van mastix onsen 190 III, gerstenmeel een half ons, dat salmenbreden up een cleet ende leggent up dat gequetste morch. Hijr mede sal hijt genesenende die beroringe wert behouden, nochtan salmen altoes jugieren argisten. Wel isto weten dat elke wonde comende totter substancien der hersene jof totten morgheso dat bider quetsinge is merghe verloren is dat beseffen ende biroren in sommeleden ende meest vander spondilen der lendene up

189 Hierna is ‘hese’ doorgestreept.190 Hierna en doorgestreepte ‘g’.


53r

wert. Ende elke wonde comende in die einden der braden als III vingeren onder diescholderen ende III vingeren boven den ellenboge jof der onder ende III vingerenboven den kneen jof der onder ende elke wonde in zenuwich steden mit zweringenende hertheiden dats sterflic om de edelheide der hersene ende om dattet morchcomet vanden hersene lijc dat een vloet comet van een fonteyne ende omdat diezenuwe comet vander hersene ende vanden morghe. Alse waer bi ghi sult altoesordelen ter doet is dusdanigen wonden ende van dusdanigen wonde sal ghi ju nietonderwijnden jof ghi en sijt daer zeer to ghebeden want natuur doet dicwijl mit guderhulpe dat de meister duncket onmoghelic wesen. Ende andersins en suldi nietonderwijnden dan also van enen dode.

[XXIII] Dat IIII capittel is van wonden inder borst ende der lede inhoer houdende ende haer makinghe

Die burst is ghemaket van seven beenren ende haer weder einde sijn croselich. Indat upeinde is een busse daer in dat het vast is gemaket den spreet van der kelen endebeneden hevet een wondende crosile ende leit up die mont van der mage. ¶Dese VIIbeenren sijn wel vaste to samen ghevoget ende mit desen VII benen sijn vaste maketVII grote ribben an elker siden ende die VII ribben sijn ghemaket an VII spondilender ruggebeen ende dese ribben sijn cruum binneden. An dese VII ribben sijn V cleneribben die achter sijn vaste maket an V spondilen ende voren so fallieren si jegendat ydele vanden buuc. Tuschen de eerste ende de andere van desen clene ribben sois de middelare ende het is vast gemaket voeren an tnederste been der


53v

bursten. Ende het verscheide de voudende leden vanden gheestliken leden ende hetsgemaket van III velligen substancien alse van enen vellekinen boven vanden welkencomet een huut dat deelt die opperste holhede over die midde woert ende vandenwelken comen vellekinen de decken de leden der bursten van binnen. Ende van eenvellekine binneden vanden welken comet ciphac ende al de nederste velachtige leden.Ende van een dicke bradich vellekijn in de middelwaert der andere twe biden welkenis de middellare beroert ende hets hulpliken ten adere.Int opperste holhede is dat herte ende de longen. Dat herte is maect van hert vleisk

om dattet niet varinge soudemisquame ontfangen ende hets gemaect lijc een pinappelhangende in de middel der opperste holhede heldende een luttel ter luchter sidewertende hets boven breet ende ghemenget mit somme croselinge bijnselen ende hetsvast ghemaket mit somme sterke vellekinen diet alomme bevangen ende nergentende en ghenaken sonder boven. Ende si biwachten dat herte van misquame vanbuten. Ende dat herte 191 hevet II cameren ende die luchter camere is een luttel hogheredan die rechter camer. In den middel vanden II cameren is een put de somme hetende darde camere. Up die rechter ende luchter camer sijn II sterke croselingenadditamenten hoelachtich de luken ende ondoen ende ontfangen ende onthoudenvoetzele ende lucht omme te voden ende temperen dat herte. Tot der rechter camercomt een adere vanden spretelde adere de wasset in den bulge der levere ende diedoerboert de midlare om voetzel to dragen ter herten ende warme, dicke bloet endedie adere is ghedeelt over al dat herte ende datter overblivende is gedeelt

191 Emendatie: het handschrift heeft ‘her to’.


54r

vanden blode ten voetzele ter herten is ghesent totten middelste put, ende daer in ishet verwarmt ende versubtijlt ende ghezuvert. Ende aldus gezuvert is gesent toterluchter camere vanden welken zuveren blode is een gheest ghegenereert (datsghewonnen) twelke is subtijlre ende claren ende zuvere dan alle lichamelike dingendie wonnen sijn vanden IIII elementen, als waer hi het bekeert in den natuur vanhemelschen lichaem dat die ziel ende dat lichaem to gadere bijndet. Van deser luchtercamer comen II arterien. Tenen hevet mer enen roc ende brenget subtijl bloet totterlongen om hem der mede to vodene ende de ander arteri hevet II rocken ende vanhaer comen alle die arterien die ghedeelt sijn in alle die steden der lichamen om dedelen levende to maken mitten levende gheest de si in hebben. Dese gheest de alduswasset uut der herten als het comet totter hersene daer wert die gheest ter zielen,alset comet ter leveren het wert daer die voetzele, alst comt in de cullen het wert diegenererende gheest.Die longen is maket van III substancien, dats van dunnen vleiske ende vanden

telgen der arterien hem brengende voetzele ende van holle croselinge telghen comendevander pipen der longen. Ende dese longen is ghedeelt in II openbaren delen diewelke sijn ghedeelt bi een hudekijn delende der bursten ende daer na elke deel. Diepipe der longen is ghedeelt in vele pertien bider longene. Oec is die materie hembrengende voetzele menichsins ghedeelt up die longene. Die longene was gemaectdat si soude ontfangen de coele lucht tot hem quame in de luchter camere der


54v

herten om te temperen de fumosigen hetten alse dat herte ondoet ende dat het soudeontfanghen die overfloiende fumeyen der herten als dat herte to luket want waert sodat die cole lucht niet en waer ontfangen int herte, de gheest des levens soudeversmoren. Ende omme dat die lucht van buten niet en is also zuver als demenschelikegheest, daer om moet de lucht liden doer de longene tote dat se is gezuvert van sinenonzuverhede. Alse waer bi de ademe is nuttelike ende de is gemaect van II natuurlikenberoringen dats van sommen natuurliken braden. Ende dat machmen seen bi datmeneen wile den ademe mach onthouden ende niet lang ende int wesen der apoplexiendie verlesen al haer leden beroringen om dat die principaelre cameren der hersenensijn bestopt nochtan die braden der bursten roren vastelic. Die longen is gedeelt inII delen want waert so dattet een deel waer tongemake, dat ander deel soude al dieofficie (dats deenst) allene doen.Wonden comende in der bursten sijn wel freselic, ist dat si comen totten holhede

want selden vallen ten wont dat hert is 192 geraect ende dan comet daer of de doet jofhet wondet den longen int welke ist dat de wonde niet varinge ende vrodelic sijncureert, si en genesen nymmer meer. Jof de midlar is gewont ende dats oec sterflikeende meest ist dat de wonde niet varinge comet in dat velachtighe deel ende niet indat vleisk. Ende al waert so dat ne gheenvan desen leden en waer gewont, nochtanwaer de wonde vreselike, ist dat si quame in die opperste holhede. Want somwilenverademt die gheest so sere uut ende dat hert wert so sere ongetempert dat die ziekesterven of si comen in een seecten de heet ethica ende der na sterven. Dat hertegewont en mach niet genesen, mer het is staphants

192 Emendatie: het handschrift heeft ‘ic’.


55r

de doet om dat het is gevende ende niet ontfangende. Want hets die fonteyne vandenlevene ende het ghevet cracht tot alden leden. Item, is dat herte jof enich arteri naesterherten gewont dat staphants de doet om dattet bloet der uut wert treckt ende versmoertdie natuurlike hetten (ghelijc dat een vlamme van eenre weken is versmoert van tovoele smoutes jof oli) jof bi dattet bloet to sere uut lopet ende die natuurlike hettenwert gheblusset (ghelijc dat die vlamme van eenre weken uutgaet als haer fallieertsmout jof oli).De longen ghewont en salment ghenesen het 193 si bi ene vrode meister. Want ist

dat de wonde veroudet, het sal maken ettere ende die etter mach niet uut ghezuvertsijn sonder bi hoesten ende want hoesten widet een wonde, daer om en mach si nietghenesen sunderlinge als si so out is dat si etter maket. Item, de longen is altoesrorende ende die ghewonde luden hebben noet dat si rusten. Item, de longen is gevoetmit dunnen, scherpen blode dat al so wel wondet ende knaget dat guet vleisk als datquade vleisk. Item, helende medicinen comen mitter longen sonder verre wegen alsbi der magen, bider levere, bi den aderen in welken is het berovet vander helendecracht. Oec en kan noch en mach dat niet helpen dat men medicien neme tot denmonde om de wonden der longenen to zuveren ende to helen, want het blivet dicwilencleven an den pipen der longen ende het mach niet liden doer de nauwen conduten.Mer de helende cracht der medicinen en mach niet comen ter longen sonder bi verrewegen voerseit alse waer bi den wonden der longen en mogen niet ghenesen, merde seken spuwen ettere ende daer na werden ptisiken ende daerna sterven.Dat middelare gewont en mach niet helen om dattet is altoes rorende. Hets een

instrument

193 Er heeft ‘hets’ gestaan maar de ‘s’ lijkt doorgestreept.


55v

waiende ter herten lijc dat smede balgen denen ten voere ende oec om dattet is 194

een velachtich lit sonder vleisk ghemaect 195 van II saden ende het deent ten ademeende alst is gequetset dan is de ademe gequetset. Wonden comende inde oppersteholhede sijn vreselic up dat si comen van achter dan van voeren om dat achter uutdat rugge been wassen zenuwen ende musen ende omdat de stede van achter is nareter longen ende ter herten. Ende ist dattet hert is gewont de zieke vallet in onmachtende dat bloet datter uut loept, is zwert; handen ende vueten, benen ende armenvercouden ende hi versuchtet hem swaerlike. 196 Ende ist dat de longene is ghewontde zieke sal hoesten, dat uut lopende bloet is schumich ende claer ende roetachtichende voel. Ende ist dat de wonde van buten is nauwe, men salt widen. Ende de wondeder longen suldi doen pulver van mastic°, wiroc dragantum°, gumi van arabien°,fenigreet° elx even voel ende men sal hem gheven supende spise vander colereringevan gruese° mit penideen° ende men sal hem houden in rusten ende wachten vanallen werken ende men sal de wonde van buten houden open tote dat de wonde derlongen is heel ende dan salmen de uuterste wonde laten luken. Ende ist dat demiddelare is ghewont, de zieke versucht hem swaerlic ende verademt endeenghedoechsanich sweringe der siden, zwerende hoeste. Ende ist dat si sijn clene,men salt cureren lijc anderen wonden mit spise ende mit drancke sachtende denhoeste ende mit een clene weke genet in doderen van eyeren ende oli rosaet°. Endeist dat de wonde comt tote in de holhede der bursten ende neghen der voerseide ledenen is gequetst dan salment cureren mit een weke ghenet in warmer olien rosaet° lijcin anderen wonden. Ende ist dat de wonde is clene, men salse widen. Ende als ghidie wonde vermaect altoes wacht se so dat de lucht

194 Emendatie: het handschrift heeft ‘ic’.195 Hier na staat al ‘ij’ maar dat is doorgestreept.196 Emendatie: het handschrift heeft ‘suaerlike’.


56r

niet uut en gaet noch in beider wonden, mer eer ghi de wonde ondecket so suldi albereden datter to bihoert up dat de wonde gheen spacie en hevet to verademen, wantde gesteken leden soude daer up seer crancken. De weke sal voer wese smal endeachter dicke ende ghenet in oli rosaet° mit 197 doderen van eyeren ende vande selvemedicien geleit up de wonde tote dat het etter maket. Ende elx dages salmen siekendoen keren over de ghewonde syden ende byvelen hem to hoesten ende zuveren alledie ettere uut bider wonden datter in is vergadert. Ende ist datter veel etters in is endemen se ter wonden niet wel mach zuveren, dan salmen dit siroep daerin doen miteen clisterie om binnen te dwane: nemet honich rosaet° of oli rosaet° mitten rosenIII onsen, mirre°, fenigreet°, meel van lupinen elx een half onse ende desen salmenseden in zoeten wijn een punt ende water II punt tote dat dat een punt versoden is.Dan salment coleren ende doent der in. Van buten suldi dat zuverende plaester upeen cleet ghespreet: nemet honich rosaet° gheclenset een punt, ghersten blomme IIIIonsen, mirre°, mele van fenigreet° elx een onse. Ende dese salmen te gadere mengenende siedent mit enen sachten vuere tote dat het wart tayachtich. Dan salment doenvanden vuere ende doer in dre onse van terpentijn gedwegen ende menget daermedewel. Ende aldus salmen die wonde open houden ende zuverent ende dwaent endedie weke netten in olie van oliven tote dat etter is volcomelic ghezuvert. Dat salmenkennen bider meringe der crachten ende bider guethede vanden ademe ende bi datterin is hoeste noch zweringe. Ende ist dat die etter niet en droget mit desen werke endede zweringe ende de hoeste niet up houde ende de cracht cranc is, dats quaet datmoetmen Gode der mede laten bi

197 Hiervoor staat (doorgestreept) ‘l’.


56v

gaen ende ghewerden. Mer ist dat die zweringe ende die hoeste sijn ghewarich mitvole etters ende mit sterke crachten ende dan vertoget een gezwel achter an die sidebuten tuschen dat veerde clene ribbekine ende dat vijfte, so salmen daer sniden eennye wonde ende zuveren de ettere. Ende houden de nye wonde opene ende laten dieoude luken. Ende ter nyer wonden so salmen doen al de voerseide curen tote dat deetter is wel ghezuvert ende aldus sal de seke ghenesen ende bliven inpiaens de andersinis soude scuwen. Ende sijt dat wonden in die burst ende si niet endoer gaen, mensalse cureren lijc ander wonden.

[XXIIII] Dat vijfte capittel is van wonden der spatulen des armesende der handen ende hoer makinge

Die scouder is ghemaect van IIII beenren. Teen been is achter an den scoudere endeis dun ende breet ende an dat einde croselich. An die upperste side hevet enen scherpenrugge ten armwert in de side der scoudere ist dicke ende ront int welke is een holhedelijc eenre bussen ende dit been is ghemaket ghelijc enen pale als daer men broet inden ovene mede doet ende in die busse is ghesloten dat einde vanden bene vandenarme, twelke been is dic ende luttel crom ende wel hol om dattet soude sijn te sterkereende to lichtere sodat het bi sijnre swaerheden niet en soud beletten den deenst derbraden. Ende dat ronde einde van desen bene is gebonden in die bus der schouderbeenmit een sterke voudende bijnsele ende onbiroerliken. Dat been vanden spreet der

bursten is aldus ghemaect. An dat nederste einde is dat ront twelke eindeis besloten in dat opperste been der VII beenren der borsten. Ende elc opperste eindevan deser spreten gaet tote sine scouderen ende daer ist ghecoppelt mitten scouderbeenende mitten bene vanden arme up dat die scoudere soude sijn to sterkere. Ende toteelke scoudere comet enen been ghelijc enen bec van


57r

eenre crayen, twelke been is wel vaste besloten tuschen dat scouder been ende datbeen vanden spreet ghelijc enen wege. Dat nederste einde vanden bene der armenten ellenboge wert hevet II knoppen ende elc is chelijc enen helt van enen cateroldaer mede dat men water up wijndet. Ende dat een is besloten in dat opperste eindevanden minsten been, den nederste arme mit bijnselen. De arm vanden ellenbogenederwert hevet II ende dat opperste gaet totten dume ende dat onderste gaet 198 totten

minste vinger. Ende dat up einde biden ellenboge is aldus ghemaect ende alsmenden arm voudet, dan maectet de scherpheide des ellenboghe ende het belettet dat deellenboge niet uutwert en mach vouden. Dese II beenren sijn to vaste to samenghelaschet dat het schijnt dat de minste legget in de meeste ende si sijn ghecoppeltmit den IIII beenren van der palme van der hant. Ende elc van dese IIII beenren isghecoppelt mitten eersten been vanden IIII vingeren ende elc vanden IIII vingerenhevet III beenren ende dat darde been vanden dume is vast an dat opperste been derarmen om dattet voel to vastere soude houden.¶Alle dese voerseide benen voernoemt in dit capitel sijn alle tegadere ghecoppelt

mit bijnzelen ende sijn bedect mit simplen muusachtich vleisk ende grote openbaerzenuwen comende vandenmorge der rugge been ende sijn ghemengetmit den simplenvleisk ende maken braden berorende de delen vanden welken somme sijn openbareende somme bidect om dat si in clenen pertien sijn ghedeelt. Vanden openbaerzenuwen sijn IIII musen ende de vleisk stede vanden arm tuschen de scoudere endeden ellenboge: een buten, een ander binnen, een beneden, een ander boven. Ende alsde innerste crimpet, dan voudet de arm inwert ende als de uterste crimpet dan strecketde arm uutwart ende als de nederste crimpet dan daelt de arm ende als de upperstecrimpet dan draget de arm upwart

198 Hierna een doorgestreepte letter ‘o’.


57v

ende als de IIII musen even voel pinen dan is de arm rechte ende to ghenen sidehildende. Ende dese musen sijn calu van vleisk bi III vingeren male over deschouderen ende boven den ellenboge ende binneden den ellenboge. Ende aldus sijndese voerseide zenuwen ghedeelt ende gemenget mit den vleische tote dat elkevinghere sijn deel hevet.In elke arme sijn IIII aderen openbare de aldus comen vanden levere ende sijn

ghedeelt in den arm, want vanden spretelde aderen (dats de adere de ghespreit is lanxden arm ende die wasset uten bulghe der levere) is ghedeelt in II delen: dat een deelclimmende ende dat ander deel dalende. Dat climmende comet tottenmiddelare endeis ghedeelt in die burst ende dat ander gaet totten oxelen ende daer ist gespreit. Dateen deel lopet an de nederste side vanden arme ende heet de lever ader ende deselever ader vertoget haer in die 199 voude vanden arme ende tuschen den goutvingherende minsten vingher. Inder rechter arme heet men de lever adere. Ende in de luchterarm is de longen adere. Dat ander is ghedeelt in II pertien, de ene adere lopet buutden arme ende heet men funis. Ende dat ander deel lopet buten an den arme al totterhant tuschen dume ende index ende heetmen de hovet adere. Van der hovet adereende van der lever adere to gadere ghemenget so is ghemaect de middel adere demen heet de hert adere. Wel is to weten toe so wat leden dat die aderen streckencomende vander levere om to vodene. Ten selven leden comen arterien om tlijf tomaken ende so waer sijn grote aderen daer sijn grote arterien ende waer dat sijn cleneaderen daer sijn clene arterien ende dan aldus machmen seen ho grote vrese hets tesijn ghewont in de steden.Ende waert sake dattet been vanden arm brake als de 200 arm ghewont is of datter

onsettinge der leden ware of beide, so suldi in de wonde doen restrictif

199 Hier achter staat (doorgestreept) ‘wonde’.200 Hierna staat (doorgestreept) ‘als’.


58r

om dat bloet to stoppen ende up de wonde leggen doderen van eieren mit oli vanrosen ghetempert ende omtrent de wonde defensijf, dat suldi doen went de wondeettert ende versekert is van apostemacien ende pinen. Ende ghi sult de been niet tepunt setten vanden brake in den winter binnen VIII dagen ende V in den somer. Alshi dan to punt is gheset ist dat si spalkens to doen hebben, so suldi se spalken endede banden seldi open laten up de wonde mit gaten de ghi daer in sniden sult so datghi de wonde vermakenmoeget sonder onbijnden ende danmundificeren ende leggender in carpie° ende daer na consolideren. De ontsettinge setten weder alst behoertende gaet in die cure alst behoert ende waer dat lit verhetet, so smeret mit ungentumalbum Rasis°.Ende ist dat wonden vallen in den arm overdwers, hets te onsene dat de brade

mach sijn ghewont of aderen jof arterien so dattet bloet wert quaet to stremmen. Endeist alsoe dat een wonde wert steken in die einde der musen up de coerde (de menheet tenantos), hets to ontsene vander crampe ende daer na vander doet, want bidengewonden deel so wert daer zweringe ende bi dat heel deel climmet de zweringe terhersen ende daer of comet de crampe ende daer na de doet. Ende ist dat wondenvallen overlanx den arme, dat en is niet so vreselike: men sal se nayen ende pulverdaer up leggen ende cussinelen alst voerseit is int capitel der vleisk wonden. Endeist dat de wonde si overdwers ende datter is gesneden een sene of arterie of een adere,dan salmen bloet stremmen ende nayen de zenuwen to gadere ende bewachten denzieke van zweringen mit gueder achterwaringen ende mit ruste ende mit payse endeleggen up een effen bed ende salven dat lit boven der wonden mit bolo armenico,°alst voerseit is. Ende ist dat de zweringe niet cesseert


58v

(dats up hout) als de wonde is genayt dan salment weder ontnayen ende vollent mitoli rosaet° ende mit doderen van eieren to gadere ghemenget ende leggen van derselve medicien up de wonde tot si etter maect ende daer na zuveren ende helen, alstvoerseit is. Ende ist alsoe dat in dese wonden een heel aposteme, dan salmen doenals in dat naeste capitel voer is gheseit. Ende ist also dat de wonde wert blodendeom dat ghi daer in doet oli rosaet° ende doderen van eyeren om de zweringe doenup houden ende ist dat die sweringe meret om datmen daer stremmende medicijn indoet, dan salmen de hoveden vanden aderen ende van coerden cauterizeren (datsbarnen) so dat men in gheenre maneren in barnet de uterste lippen van der wondenende suldire up leggen doderen van eyeren mit oli rosaet° tot dat de brand uut is endedaer na salment zuveren ende helen alst voerseit is.

[XXV] Dat seste capittel is van der spinen ende der spondelen endehaer makinghe

Seven spondilen sijn der in den hals ende der sijn XII spondilen der ribben ende Vspondilen der lendinen 201 ende onder de lendenen sijn III spondilen up een stede deAvicenna heet alhumet. Dat stert been is ghemaect van III spondilen, also datter alsosijn in den lichaem XXX spondilen. Spondil is een been in den middel doer ghegatetdaer de nucha doerloept. Oec hebben dese spondilen gaten an de siden daer dezenuwen uut lopen ende die aderen in gaen. Elc van dese XXX spondilen is vastghecoppelt teen ant ander mit sterken bijnselen. Alse waer bi alle de spondilen sijnwel vaste te gader bonden lijc of het waer een been ende vanden scouderen nederwertso heet men dat ruggebeen. Wonden comen in dese steden sijn vreselic want hetghevallet selden of de nucha

201 Hiervoor (doorgestreept) ‘dilen’.


59r

is overdwers en twe sneden ende dats sterflic om dattet comet van der hersene lijcdat een vloet comet van een fonteyne jof om dat de nucha is een luttel gequetst sodattet beseffen ende dat beroren der nedersten leden is belet, de welke leden ontfangenbizeffen ende beroren vanden zenuwen comende vanden nucha. Oec isser een andervrese: al isset dat de nucha blivet onghequetst ende de spondilen seer sijn ghewontjof de beginsele der zenuwen comende van nucha sijn ghewont jof dat de coerde isghesteken de legget an elken side des rugge been vanden hovede totten sterte, danist vrese vanden crampe om de saken voergheseit. Dese wonden salmen cureren lijcanderen wonden, mer mit mere neerstichede.

[XXVI] Dat sovende capittel is vanwonden dermaghen ende darmenende des bukes ende haer anthomien

Die mage is an de ene side luttle bulgende ende an de ander side bet slechter endehet is ghemaect van II huden, de innerste is zenuwich, die uterste is slecht endevleiscich. In die innerste huut sijn lange zenuwen de trecken de zenuwen overdversde onthouden, in den uterste roc sijn zenuwen over de brede de uut steken. 202 Deinnerste roc is zenuwachtich dat het soude bevolen sijn idelheiden, de uterste roc isvleischich, heet ende versch om die spise van binnen to verseden. Ende de innersteroc is genoet vander verskheden der spizen onthouden in de mage. De uterste 203 rocis genoet van blode comende vander levere bi een adere de ghebredet is up dersubstancien der magen. Oec comet een arteri van der herten de up de maghe isghespreet, brengende mit hem lijf. Van deser ader

202 De derde letter is gevlekt en onleesbaar.203 Tussen `vter’ en `ste’ een rond vlekje met een rood randje.


59v

ende arterien is een huut gemaect de men heet zirbus ende de decket de magen endede dermen ende dat de mage verwarmt mit hare vetheden.Ende an de nederste mont der magen is vast ghemaect een vanden VI dermen ende

heet duodenum ende dese derm is XII duum lang na dat de mensche is groet of cleneende het is van II rocken lijc den anderen dermen. De ander is gracile jof involutumdats bequamelic jof niet. Dat derde is heten jejunum om dat het altoes idel is bi dathet is naester gallen ende ontfanget voel van colera hem idelende ende datter tocomen voel clene aderen bi den welke het is oec gheidelt. Dat veerde darmte heetmensaccus ende hevet mer enenmont ende het ontfanget alden drec in twelke is vulmaectdie eerste digestie der dermen. De vijfte darm hetet colon ende legget overdwers inden lichame ende het ontfanget de strunten. De seste derm heetmen longaen endehet hevet int einde IIII muse daer mede het de stronten wederhout ende natuurlikenuut steket. Om dre saken so sijn der vele dermen ende menichsins ghewonden in denlichame om datmen niet staphants en soude schiten alsmen nye spise heft genomenghelijc dat beesten doen. De ander sake is als de digestie niet en is fuldaen in demage dat het wert fulbrocht in de dermen. De derde is so 204 dat het vliet vanden enendarm het wart ontfangen vanden anderen derm. Up de mage ende up de dermen endeup zirbum voerseit is ghemaect ciphac, twelke is een simpel huut niet zenuwachtich.Het is gemaect alst voerseit is vanden innerste vellekine der middellare de achter isvast ghemaket an dat ruggebeen daer de mage ende dermen sijn up houden. Binnedenan ciphac sijn genereert

204 Hier na (doorgestreept) ‘wat’.


60r

(dats ghewonnen) II dindimi de dalen bi den bene der luchaer ende om bevangen decullen ende biden dindimes comen aderen ende arterien de brenge lijf ende tvoetzeleende tsaet totter cullen ende bi hem leden so climmen vanden cullen II vaten daerdat saet in vergadert de barbaoi heten twelke is bi hem loden gesteken totten vede.Alle dese bevangen vanden utersten buuc in twelken sijn braden de helpen uut stekende stronten ende de 205 ventosicheit ende de urinen ende kijnderen in wiven.Wonden comen totter magen ende dermen sijn vreselic bi vele saken omdat haer

leder wert is nuttelic ten lichaem, want het sijn de proper instrumenten der eersterdigestien. Ende haer leder officien is nutlic ten lichame dat de lichaem daer sonderniet en mach sijn. Want ist dat si sijn ghewont haer lieder wert verdervet jof de wondesijn varingen heel welke is zwaer to doen ende onder tide onmoghelic om dat si sijnzenuwachtich ende sonder vleisk ende altoes in beroringen ende meest als de wondenvallen int opperste deel der magen jof in den derden opperste dermen. Mer ist datwonden vallen int nederste deel der magen, dat vleisach is, jof in de derde nederstederme ende de wonden dan sijn clene, dicwilen machmen ghenesen. Ende ist dat demage jof de dermen sijn ghewont so dattet doer gaet dat bikent men bi dat spise endede strunt uut gaet ende dats sterflic te ingieren. Ende ist dat de mage is gewont endede wonde buten is to nau, men salt een luttel widen ende nayen de wonde vandermagen mit een ghecante naelde ende mit een ghewaste drade, ja up dat de wonde isin dat nederste dele der magen daert vleischich is. Ende ist int opperste deel

205 Hierna staat (doorgestreept) ‘comen totter magen’.


60v

daert zenuwich is, hets verloren gepijnt. Upden naet salmen stroien helende pulverende houden de wonde buten open tote dat de wonde der magen is heel ende dansalmen de wonde buten helen mit nayen jof anders alsoet best hevet to doen. Endeist datter clene wonden vallen in de III nederste dermen, men salt naien ende latende einde vanden drade buten der wonde hangen ende leggen dan helende pulver upden naet ende houden de wonde van buten open tot dat de derm heel is. Ende ist datde wonde in den buuc is so wijt datter de dermen uut gaen, alsoet dicwilen gevallet,men salse staphants weder in doen de wile 206 dat se warm sijn. Ende ist dat si sijnverwandelt van der lucht ende to zwellen, men salre up leggen spongie genet in oudenwarmen wine. Ende ist dat niet en helpet, men sal de wonde van buten een luttelwiden dat de dermen te bet in mogen ende dan salmen nayen nurach ende ciphac tegader. Want waert dat men nurach naide ende ciphac niet, dan soude de zieke blivento schoert achter dat de wonde waer geheelt. Nurac is de buuc buten ende ciphac iseen vellekine binnen ende bedect alle de dermen. Aldus salmen de wonde van butennayen: men sal hebben een dre cante naelde mit enen twinendighen ghewasset draetende men sal doer steken nurach ende ciphac beide te gadere an een side daer na ande ander side, van binnen der wonden salmen te gadere doer steken nurach endeciphac uutwert gaende. Ende dan salmen laten spaci vander breetheden vandenminsten vingere ende dan weder nayen alsmen to voren dede ende altoes doer stekennurac ende ciphac to gadere ende elke 207 stede salmen knopen allene. Ende aldus bidusdanige naienghe sal ciphac helen bi den hulpen van nurac, so datter niet wertgheen ghescoert hede achter dat de wonde is ghe

206 Emendatie: het handschrtift heeft ‘hwile’.207 Hierna staat (doorgestreept) ‘side’.


61r

heel. Ende up de naet salmen leggen helende pulver ende doen voert alst voerseit is.Somme meisters doen een vlederen pipe in de dermen ghewont ende de dermen daerup nait ende dat en prise ic 208 niet want de dermen en helen niet te bet.

[XXVII] Dat VIII capittel is van wonden der leveren, dermilten, dernyeren ende der blasen ende haer anthomien

Die eerste schepnisse der leveren is van II saden lijc den anderen principael leden,mer sijn grote substanci is van blode ende de niet en is so hert als vleisk want sijnvleischich substanci is ghelijc verclonterde bloet. Om dat dat voetzel comende is tothem vander magen, is hi keert in eenre verboen ende in een substancie van blode.Buten isset bulghende ende binnen hol om dat het to bet soude voghen an die mage.Het verwarmt de mage ghelijc vuer verwarmet enen ketel. Ene adere wasset uut dencroppe der levere ende heet die poerte der levere ende van dese wassen vele aderenende die heten miseraice vanden welke somme sijn vast an den bodeme der magenende sommemit duodeno ende sommemit gracili jof involuto ende vele mit jejunumende somme mit saccus. Dese adere is vele ghemaect ende 209 ghedeelt in diversensteden om dat si souden ontfangen de duchdelike vershede dat ontgaet vanden enenderm totten ander, want wat de ene ontgaet, tander ontfanget ende sendet totten denpoerte der levere ende daer ist ghedeelt bi clenen aderen over al die levere in datwelke is volmaect de ander digestien (dats verteringe alsoet voerseit wert in datcapitel van der winninge der humoren). Dese lever is ghestellet ander rechter sidevander magen ende ander luchter side is de milte.Dese milte is lang ende an die een 210 side ist vast mitter magen ende de ander side

an dat ruggebeen ende het hevet II conduten ende bi der eenre

208 Emendatie: het handschrift heeft ‘is’.209 Hierna een doorgestreepte ‘d’.210 Van ‘Dese’ tot en met ‘een’ is dun met bruine inkt onderstreept. In de marge met dezelfde

inkt enige latere opmerkingen.


61v

trecket melancolie vander levere ende zuvert dat bloet van melancoluscheovervlodicheit ende daer mede vodet hem selven. 211 Ende bider ander conduten,vaste an den mont der magen, so sendet een deel melancolien totter mage om appetijtto makene.Het sijn II nieren, een ander rechter side hogest ende de ander ander luchter side

lageste, ende si sijn ghemaect van herden vleisk ende gestellet an elker siden derspondilen vander lendenen. Ende het hevet II conduten: de ene boven, de ander onder.Ende bi der opperster so trecket dat waterich bloet om hem self daer mede to vodeneende bider onderster 212 so sendet de waterichede totte in de blase ende dats de urine.De blase is ghemaect van II hudekinen ende elc is zenuwachtich ende beneden is

de hals vleischich twelke is lanc in mannen ende is ghecoppelt mit den vede ende inwiven ist cort ende ghecoppelt mit den wijflichede. An deser blasen is vast ghemaectde conduten der urinen comende vanden nieren ende bi der blasen si doer gaen deneerste rock alse waer bide urine ende comet biden gate dat climmet upwert natuurlikentuschen den II rocken al totte daer de innerste rock is duer ghegaet ende daer daeltin die blasen. Ende daer bi te meer urinen datter is in de blase, te vastere is de innersterock ghevoget mit den utersten ende om dat de conduten der II rocken vander blasenniet en sijn recht teen jegen dat ander, so en mach van der urinen niet weder upwaertkeren jof de hals waer so bestopt datter niet uut en mochte ende dan soude demenschebeseffen grote zweringen ende de urine soude weder upwert keren ende somwilenuut gheworpen ten monde, alse my dickwilen hevet gevallen om de zweringe vandenstene eer icket wiste to cureren. De hals van der blasen heft een brade voer an denmont. Twelke weder houdet de urine alset luket ende uutsteket alset ontdoet mitterhulpen der

211 Vanaf ‘trecket’ tot en met ‘seluen’ dun onderstreept, in de linkermarge een korte aantekeningvan later datum en voor de regels in accolade.

212 Emendatie: het handschrift heeft ‘overster’.


62r

braden des bukes duwende.Wonden comende in dese steden sij vreselic want jof sijn alle principael leden als

is de levere jof denende de principael leden mit sulken deenst sonder welken datlichaem niet en kan gewaren. Ende ist dat de levere is ghewont in sijn diepesubstancie, het verleset al sijn werke ende al dat bloet is verstormet twelke is demateri der gheesten ende aldus is de gheest verstormt, dat fundament is des levensende van allen crachten, alse waer bide mensche moet sterven. Mer ist dat het isghewont in enigen van sinen lippen, men salt cureren lijc anderen wonden van binnende wijl dattet is nij, want natuur en mach gheen seechede in de principael ledengedogen. Ende ist dat de milte in enigen steden ghewont is, 213menmacht wel cureren,ja al waert so datter een socke of gheslegen waer jof die conduten waren overdwersontwe geslagen jof de wonde en waer te hert ghelaten, want daer of comet biwilenidrops jof ewelic crancheit der nieren. Wonden in de niren en machmen niet curerenom dat si sijn gevoet mit waterachtigen blode ende om dat si altoes al treckende sijnende in beroringen ende si sijn herd pipich biden welken de drupende urine doerlopet. 214 Die blase gewont en machmen niet cureren ende nesen om dattet is eenzenuwich lit ende sonder vleisk ende om dat het altoes is rorende de urine ontfangendeende onthoudende. Ende dit oerkunt Ypocras: als een surgijn is haelt tot dusdanigenwonden ende hi heft lange tijt ghesijn in een stede daer hi vole groter curen hevetghedaen ende wal is ghelovet, 215 hi sal den zieken nigieren to sterven voer de vrenden,mer hi sal den zieke wel vertroesten te leven ende hi sal hem eerst doen beechtenende doen hem sijn dingen ordineren alse om

213 Vanaf ‘Ende’ tot en met ‘is’ dun bruin onderstreept plus aantekeningen in de rechter marge.214 Vanaf ‘pipich’ tot en met ‘lopet’ dun bruin onderstreept.215 Hierna (rood doorgestreept) ‘en’.


62v

sterven eer dat de cracht fallieert jof sijn sin verwandelt. Daer na sal hi stoutelikecureren de wonde want natuur doet dicwijl dat onmoghelijc schijnt als hi is ghehulpenmit gueden werken. Ende al ist soe dat de surgijn seet guede tekenen om trent denzieken, hi ne sal anders niet nigieren dan de doet tote dat hi is volcomelike ghenesenup dat hi sal ghenesen, want dicwijl stervet die zeke achter dat de to vallen cesseren(dats uphouden). Ende oec dicwilen gheneset hi als de to vallen sijn alder meest. Merist dat de surgijn is in een vreemde lant, so en sal hi hem van dusdanigen wondenniet onderwijnden, want hi mochte lichte daer mede sijn geblammeert.

[XXVIII] Dat IX capittel is van wonden der moeder ende der roden,der cullen ende haer anthomien

Die vede is een croselich lit comende vanden steert been, hets hol ende ful van senenende aderen ende arterien. Hets hol om dattet soude sijn verfullet mitten gheeste endeint hovet ist beroerlic van vleisk om dattet saet to bet soude uut comen mit sijnreberoringe. Ende sine spanninge comet van der herten ende stijfheden beseffen cometvan der hersene. Die natuurlike bigheerte ende blodigen humoren comet van derlever ende het hevet II openbaer conduten ende bider eenre comet de urine vandenblase ende bider ander comet tsaet vander cullen.Die II cullen sijn van clierachtich vleisk ende die rechter cul is in vele wegen

meerre ende sterkere dan de luchter cul is. Ende bi de dindimos comen tot dese ledenaderen ende arterien brengende voetzele ende leven ende overvloienthede vandenzuveren blode van allen leden. Dat saet is ghegenereert (dats ghewonnen) vanovervloientheit van blode nemende witte verwe vanden cullen alse dat melcghewonnen van blode nemet 216

216 Vanaf ‘Dat saet’ tot het einde van de pagina dun bruin onderstreept (aan aantekening in derechter marge). In de linker marge staat onderaan een, zeer gevlekte aantekening.


63r

217

witte verwe vanden mammen. Mitten cullen sijn vast ghemaket II vaten de breet sijnten cullen waert ende nauwe omtrent der wortelen des vedes ende daer in is tsaet(ende Avicenna heet se barbacij biden welken dat saet is ghesent totten vede endebi den vede totter modere. In desen II vaten is dat saet volmaect, al ist eerst witgheverwet in de cullen. De adere ende die arterie comende totter rechter cul sijnsterkere dan de ghene de comen totter luchter cul ende brengen tot hem bet ghesodendat bloet. Alle dese zenuwen, aderen ende arterien ende de vaten des zaets bidenliden biden dindimos de sijn van der substanci ciphac.Demoder in den wiven is zenuwich ende hets ghelijc een ghevluchten vede omtrent

den hals ende het is van bradich vleisk ende beseffende ende berorende in welkensijn aderen. In ene maget de schoren alse verlesen haer maghedom ende de deephededer modere is ghelijc den cul balch in den man. Ende die moder hevet in die side vanharen halse II brede cullen mitten welc sijn vast ghemaect de II vaten des zaets endese sijn nauwere dan de vaten vanden man biden welke tsaet vanden wive is gestorttotten bodeme vanden modere alst ghemenget is mitten zade vanden man in die wiledat se kijnt ontfanget. Ende dese moder hevet 218 II openbaer holhede ende het hevetvele anderen biden welken dat bloet comet to haer van de levere als se hevet tkijntontfanghen om dat voetzel vanden kijnde, ende bi den welken in de ondrachtige tijtis de overvloeienthede van blode tot haer ghesent van allen den leden dat uut isghesteken in de tijt van menstrua, biden welken is al dat lichaem ghezuvert. Endede moder is ghestellet tuschen den groven dermen ende der blasen. Nochtan ist eenluttel hoghere dan de blase ende ghebonden an die rugghe been mit somme slackebanden dattet mach ondoen als si wil kijnt baren, ende daer na weder luken.Ende ist dat

217 Op deze pagina vele onderstrepingen en twee gebruikers-aantekeningen in de rechter marge.218 Emendatie: het handschrift heeft ‘hever’.


63v

219

de wonden comen in den vede overlanx dat lit jof overdwers ende si dan sijn clene,men salse cureren mit nayen, mit pulveren ende mit coelen bewarende medicinen alomtrent ende mit bloet to laten ende mit arme spise tetene. Ende ist dat de vedeoverdwers al ontwe is gesneden, so is de wonde wel freselic om de menichte derzenuwen ende arterien ende aderen ende somwilen stervet die zieke eer dat men datbloet mach stremmen. Men sal die substancien sachten mit warmer olien van rosen°gesalvet omtrent de lijchaer ende tuschen den cullen ende den eers. Ende men salcauterizeren al de wonde mit enen heten berneden yser om dat bloet to stremmenende om to wachten den crampe to comende om de zenen gewont, want boven allenmedicinen stremmet die cauterie dat bloet ende corrigeert de zenuwen gewont.Wonden comende in de cullen corrumperen jof vervulen varinge de cullen, als waerbi, al waert so dat de zieke niet en waer in die vrese van der doet, nochtan wert degeneraci der mede verloren ende dese wonden salmen cureren lijc anderen wonden.Ende ist so dat de moder is gewont mit eenre glavien jof mit eenre sweerde so datde vraye substanci der moder is doer steken, de wonde is altomael sterflic. Mer istdat de hals is gewont mit wapene jof mit scherpe humoren, dat salmen wel curerende wile het ny is mitter witter salven van Rasis, gemaect van cerusen° ende getempertmit den sape van wegebrede° daer in gedaen. Ende ist dat de wonde is veroudet, dansalment zuveren mit gheiten wey daer in ghedaen jof mit water van ghersten jofmitter medicinen ende al daer in gedaen.

[XXIX] Dat X capittel is van wonden der hancken, 220 der dyen, derknyen ende haer anthomie 221

219 Over vrijwel de gehele pagina staat in de linker marge een accolade waarvoor een enkelwoord staat. Als eerder zijn deze gebruikersporen in dunne bruine inkt geschreven. Onderaande pagina links staat een custode ‘ de beenren der hancken’.

220 Emendatie: het handschrift heeft ‘hacken’ (zie ook custode).221 Custode (onderaan rechts): ‘De beenren der hancken’.


64r

Die beenren der hancken sijn vast ghemaket mitten achterste benen der rugge beenende an hem leden sijn ghecoppelt alle die beenren nederwert. Dese beenren tenachtersten einde waert sijn croselich ende subtijl ende voerwert ende nederwert sijnsi grovere. Ende elc van hem leden heft een busse in de welke draiet topperste eindevandes been der deen mit desen beenren der hancken sijn ghecoppelt. De beenrender lijchaer ende desen voerseide beenren sijn geghoppelt mit een herde voudendebijnsele ende onbiseffenliken ende onbiroerentliken. Twelken is somwilen verrecketvanden humoren comende totte in de busse so datte juncturen gaen uten lede.Dat been van daer dat is buten bulghende ende in die innerste side ist een luttel

breet ende wel hol ende hevet in vele morges. Ende dat been is grof ende licht datde stercheide noch de zwaerhede niet en belettet de beroringe in dat nederste eindebiden kne, daer is dat been der deen ghecoppelt mitten been vanden II beenren derbene ende is daer ghebonden mit sterken bijnzelen ende dats de juncture vandenknee. Ende om dese juncture to biwachten van quetsingen dan isser op gebondeneen rolle mit sterken bijnselen. Onder dese rolle sijn geordineert II beenren vandenbeen vanden welken dat een 222 is meerre dan dat ander ende dat mynste is bovenende maect de scherpheide der scenen ende si sijn so vaste to gadere gevoget lijc ofsi waren ghelijmt.¶ Int nederste einde sijn si ghecoppelt mitten been vander helen die up houdet alle

de leden ende mit alchaab, dats een been biden welken is de juncture volmaect endemit een been dat men heet navicula, dats been vanden anclawen. Dat ghewerste 223

vanden voeten is ghemaket van IIII beenren redeliken

222 Emendatie: het handschrift heeft ‘en’.223 Eén letter niet leesbaar..


64v

to gadere ghebonden ende daer mede ist vast gemaect V beenren vanden camme desvoets ende mit desen V beenren sijn ghecoppelt XIIII beenren want elc tee hevet III,sonder de grote tee de van II is maect.Up alle dese benen comen zenuwen vanden achterste spondilen der ruggebeen die

te gader sijn gevoget mit bijnselen ende mit simplen vleisk, de beseffen ende berorenbrengen tot den leden vanden welken sijn gemaect grote musen in den deen de bloetsijn van vleische III vingheren boven dat knee. Ende si weder maken diverse musentotte dat si comen in elken tee vanden voeten.Van telghe der spretelde adere dalende dan comen telgen van aderen ende arterien

bi die lieschen die hem vertogen in dien hame. Ende onder dat kne sijn si gemengetmit vele coerden alse waer bi is de stede gewont het is wel vreselic. Ende dese aderedalen totte ander de anclawen buten des voets ende daer vertogen si hem in II aderen:de ene heet men sciatica ende de ander heetmen renalis. Ende somme vertogen hembinnes voets ende maken II andere aderen die heetmen sophena ende de sijn guetlaten jegen alle saken als moder bukes. Oec vertoget venalis tuschen den minstentee ende den gout teen ende daer in is guet bloet gelaten jegen alle manere van openegaten in den benen als moermael ende derghelikes ende to allen wonden der benen.Ende ist oec also dat wonden vallen in desen steden dats wel vreselic om snidingeder zenuwen, der aderen ende der arterien, om dat si langen overlanx dat lit. Endedese wonden salmen cureren alst voerseit is in de wonden vanden armen, vandenhanden. Ende ist dat wonden vallen bi III vinger malen boven den kne of der ondermit quade to vallen hets sterflic. Hijr endet dat ander boec.

[XXX] Dat ander capittel is van scoerftheit ende van allopiciaen endetinea ende van medicinen die purgeren sijn humoren ende andersichten demen na vinden sal

Allopicia is alle verlees van hare ende oec ist een manere van lazarien de comt vancorrumpeerde fleumen, mer in dit capitel spreken wy van allopicia de alleen hoertten hovede als dat haer uutfallet. Tinea dats schorfheide ende hets een openbaercorrupcie in dat hovet mit roven ende mit ettere, oec somwilen vallet dat haer uut.Allopicia comet dicwijl int einde der 224 seecheit om dattet fuetzel vanden haer falgeertjof om datte zweet gaten sijn to wijd ondaen. In deser saken ist gheen noet van anderencuren dan to eten guede spise ende dat lichaem to foden mit goeder spisen de goetbloet wint ende vringen dat hovet mit mantillen° ende smeren mit olie van gagelen.°Ende ist dat dit niet en helpet so salment vaste wriven hent roed wert ende daer nasalment wriven mitten scorsen van ejune° tote dat het bladert ende dan salmentsmeren mit enden smout ende alst haer weder is ghewassen, so salment scheren. Ditdoet dicke, want het helpet zere. Ende ist dat de scorfheit is van quader humorenende de voerseide lichte curen niet en helpen, dan suldi beseen wat humoer datterovervloyet ende dat suldi kennen bi den wesen ende bider verwen vanden lichame.Alst is dat de seke is ful vleisk ende wel geverwet ende hi heft den mont zoet enderode puusten int hovet, de urijn roet ende dicke, de sake jonc jof ist dat hi etet spisegenerende bloet alse guet vleisk ende wijn. Ende ist dat de huut is ghevlegen ende

224 Emendatie: het handschrift heeft ‘der der’ (dittografie)


al de huut roet is ende ettrich: dese betogen overvlodicheit van blode. Item, ist datde lichaem is mager ende de aderen


65v

hem wel vertogen, de verwe wel roetachtich jof geluachtich ende is de mont bittereende droge mit dorste ende de hoken der ogen gelu ende de zeer sijn drogende endezwerende: dats teiken van colera. Ende ist dat de lichaem is witachtich, de aderencleine, de zeke traech 225 ende wel tay spekel, de uurijn wit jof bleec ende dicke endeclene dorst, de stede wit ende moru ende vele verschede sonder hetten 226 : dats tekenevan fleumen. Ende is de verwe 227 bruun ende mager, de uurijn bleec ende dunne jofswert achtich jof grove ende dunne jof bruun, mit groten appetijt, sijn bloet swertende dicke ende dat de seke plach tetene vleisk van coyen, van gheiten, coel warmesende lentilen° ende der ghelijc ende de stede der scorheiden is blau ende hert: datsteken van melancolien. Ende al ist so dat de scorfheit selden comt van melancolienende alst dan comt so ist argere dan de andere.Als ghi weet so wat humoer datter overvloyt dan suldijt eerst purgeren eer ghy

van buten werken ende dit oerkunt Galieen 228 ende ic sal hijr bescriven leringen vanpurgacien mit medicine geprovet ende sekert als ic dikwijl hebbe gheprovet. Wel isto weten dat fulhede der lichaem daet noet hevet van ydelen jof het is vanden aderendat si sijn so ful dat si niet meer en mogen onthouden, jof het is na der cracht als eenhumoer overvloiet bovenmaten. Alse de aderen sijn verfullet also dat alle de humorenoverfloiet, so ist altoes noet te bekennen bloet to laten up dat hi sterc is ende vangoder ouden of men sal scrappen, ist dat de cracht is to cranc, ende daer na salmenpurgeren de ander humoren. Ende ist dat ghi purgeert mit medicinen eer ghi bloetlaten, dan suldi curtlic daer na bloet laten. Ende ist dattet bloet alleen overvloyt dansalmen allene cureren mit bloet laten.

225 Hiervoor doorgestreept ‘tay’.226 Hierna twee doorgestreepte letters.227 Hierna is een ‘d’ doorgehaald.228 Galieen rood onderstreept.


66r

Ende ist dat ghi dese humoren purgeert ende ghi niet to voren purgeert mit bloet latenjof varinge der na, so is to duchten dat de medicijn laxatijf soude coertze genererenende winnen ist dat de medicin is to heet. Colera salmen purgeren mit desermedicinen: nemet violetten° onse I, prunen van damasco° XII, sebesten° XV, jujube°XX ende dese salmen seden in II punt waters tot een punt. Dan salment coleren endedaer in doen cassieff° onse I, tamarinden°manne elx een half onse, geluemirabolanen°gepulvert ende dragme I reunblan ende nochtens bi tiden salment verwermen endecolerent ende temperent in de coleringe zuker rosaet° een half onse ende drinckent.Jof aldus: neemt tamarinden°, manne, merch van cassiefus° ende elx een half onse,gelu mirabolanen II dragmen, alle dese salmen seden in I half punt waters tote eenhalf punt 229 ende colerent. Ende in de coleringe temperen een half onse zuker rosaet°ende drinckent. Jof mit dese pillen: nemet aloes°, ipacicum dragme I, gelumirabolanen° indorum, reuberben, rode rosen elx II dragmen, scamoneij° dat verendeelvan een half dragmen endemaket dan pillen mit siroep violaet endemen salre omtrentI dragme geven na deen dat de cracht sterck is. Item, ander guede pillen purgerencolera: nemet gelu miranbolanen° dragme I, scamoneij° gebraden I dragme, scrupelmastic IIII grijnen, dese salmen stampen ende conficieren mit den sape van dourebaerden ende maken pillen ende gheven der mer een tenen male. Ende altoes als mensal purgeren coleram, dan salmen eerst de materie doen ripen mit oxizacra° ende mitspisen de coel ende versk sijn ende mit rusten. Item, van dat recept der pillen mogestumaken electuarien, ist dattu de pulver backest mit zuker. Fleumen salmen purgerenmit deser electuarien: nemet turbith° dragme I ende enen scrupel diazinziberos° ofzinzib° 230 dragmen II, mer diazinziberos°

229 In de rechter marge in blauw een vraagteken.230 Afkortingsteken aan het eind ontbreekt.


66v

is beter, want dat de mage mede comforteert ende in dat recept van diazinziberos°sal oec gaen turbith° 231 ende diazinziberos° ripet oec de humoren, ist dat men ghevetelx dagis alleen of mit een ander laxatijf: nemet witten gengeren gestellet I onseliqericie° gestellet dragmen III, gariofili °, cardamoni°, muscaten 232 , granoreum 233

paradise° elx II greinen ende witzuker II punt ende men sal maken een electuarieniet to vole gesoden jof mit desen pillulen: neemt pulver van pigra°, turbith°, electielx dragmen X, merch van coloquintus° dragmen III ende kwart I; dese salmen welclene pulverizeren ende conficieren mit oli van mandelen ende maken pillulen. Dedosis is van dragme I tot I half dragmen of dragmen II. Aldus maect men pulver vanpigra° ende het is guet oec nemen allene als oerkunde Rasis ende Avicenna: nemetrosen, mastic°, spicanardi, pijpcaneel, carpa balsami°, xilobalsami, cassio liguceazari,elx I dragme, aloes so voel als al de andere. Ende ist also dat fleuma is gemenget,dan suldi doen de voerseide pillen turbith° ende stamoney° elx dragmen II ende onsehalf ende sticados arabia° dragmen V, ende mindert de voerseit turbith° de helftedaer gheseit wert dragmen X dan hebdi pillulas Cochias van Rasis, de sonderlingesijn ende purgeren diverse humoren in dat hovet. Melancolie salmen purgeren mitdeser lichter medicinen dicwile ghegeven: neemt epithymius° onse I ende sedent IIwalmen in een punt van gheiten weye ende latent also enen nacht staen ende nuchtentijtliken salment verwermen ende colerent ende ghevent to drincken jof mitter sedingevan epithimi° van Rasis: nemet mirabolanen° III, den X dragmen, palipodij° dragmenV, sene° dragmen VIII, turbith° III, sticados° X dragmen, rosinen alse de bernelenuut sijn dragmen X. Alle dese salmen seden in III punt waters tote XV onsen endedaer na salmen daer to doen epithimi° X dragmen ende sedent mit enen walme endedoent vanden vuere ende alst coel is, so salment coleren ende in die coleringe salmendoen zuker rosaet° onse I ende drinckent nuchtens tijtliken. Ende wildi sterkelicwerken

231 Emendatie:het handschrift heeft ‘tuibith’.232 Het oorspronklijk woord is niet leesbaar. ‘Muscaten’ is er (in potlood?) boven geschreven.233 Oorspronkelijk woord onleesbaar. ‘Granoreum’ in potlood er boven geschreven.


67r

so suldi eerst gheven dre wilen to voren dese pillulen: neemt aloes° dragme I, salisindi dragme half, agarici scrupels II, swerte ellebore° dat verendel van enen dragme.Men sal maken pillen mit zeem jof mitten simplen sirruup.Als die humoren aldus sijn pugeert dan salmen van buten werken ende eerst besien

jof de wrivinge ende de lichte medicien - voerseit int begin deser capitel - niet enhelpet ende dan suldi motenwerkenmit sterkeremedicien: neemt zeeschuum dragmenX, salgenme°, sulphuris, euphorbij° elx dragmen II, staphisagre°, cantariden° elxdragme I; alle dese salmen stampen ende mengense mit ouder olien ende salvendaermede dat hovet. Ende wildi sterkere werken omtrent de stede, so ontvoert endemeest in enen riken man: nemet een onse van bey° oli, cantariden° of geslagen dehovede ende vlerken dragmen III ende men sal de cantariden en luttel stampen endedoense in een glasene vat mit violen olie ende stellent up de colen ende doent eenluttel zeden altoes rorende mit een houtene spane tote het is lijc salve. Ende mensalre in doen muscus° ende smeren daer mede dat hovet. Het doet dat hovet bladerenende haer wassen. Ende om de medicin van cantaridem° comet somwilen so groteheten datter of comt een coerts ende somwilen comt der of verkentheit der urinenende belettingen so waer datmense leget int eerste, dan salmen colen mitter wittersalven van Rasis (siet int Antidario). In de andere salmen de seke doen baden tottennavele nederwert in watere die in sijn ghesoden bladen van popplen van violettenende van snicium°. Van desser scorfheit som is curabel, som niet; ende ist dat dehuut was verloren ende daer ghewassen is een herde huut, hets verloren ghepijnt,want daer up is gheen haer moghelic to wassen. Item, ist dat de huut is to voleghebraden


67v

mit wermen plaesteren van pecke so dattet herd is, dat is oec oncurabel endeongeneselic. Mer ist datter sijn hete blodighe puusten ende die huut wel sachtich is,dan salment hovet scherpen ende dwaen dat hovet mitten wermen blode ende daerna al dat hovet decken mitten bladen van colen jof van wijngaerden° ende daer naal dat hovet smeren mit oli van noten tote dattet is al wel ontvelt. Dan salment drogenmit desen drogende medicien: neemt roet leem sonder steenkinen wel sachte daermen of maket potten, ende tempert mit sterken azijn lijc salve en smeert daer mededat hovet. Item, neem leem II delen levende sulphur ende aschen vanden scoersenvan calvorden°, merch van caloquintus° elx I deel getempert mit azijn ende dansalment thovet daer mede salven ende droget wel ende hets wel guet tot allen helenpuusten int hovet ende int ansichte want het droget ende helet. Ende ist dat de materiis zeer ghecorrumpeert mit groter hetten int hovet, eerst salmen coelen mitter salvenvan Rasis ende daer up salmen leggen een cleet ghenet in sap van cleenre smeerwortele° tote alde hetten is gemindert ende daer na salment alt hovet smeren mitolien violaet ende deckent mit bladen van bleten tote dat de huut wel is gheverschetsonder hetten ende daer na helet mitter voerseide medicinen. Andersins machmencureren nye scorfheit aldus: neemt wilt averone°, wilt pepere, fumus terre° (datsduvenkervel), scerpe ladit°, bivoet° elx hantful; alle dese salmen seden in olie totedat de cruden wel sijn ghemorwet ende mit deser olien salmen lange dat hovet smerenende daer na der up stroyen pulver van staphisagria° ende van ellebore° ende hijrmedesalt ghenesen. Ende is de materie van fleumen ende de huut


68r

zeer is to broken ende vol roven, men sal dat hovet dwaen mit watere der zedige vanpoplen ende salvent mit olie van camillen ende van noten te gadere gemenget endedaer dect alt hovet mit coel bladen ende dus salmen lange doen tot dattet hovet is 234

al gevlagen ende daer na salment vaste wriven mit eyune 235 tote 236 dattet hovet isverhet ende die huut is roet. Daer na salment dwaen mit logen maect van wijngaets°aschen daer in dat is getempert wijnsteen° ghebernet. Achter de wrivinge salmen dathovet salven mit psiloto° dattet haer of doet ende verdroget: nemet levende calconsen III, operment° onse I, aloes° onsen III ende menget, salt pulverizeren endemengent mit sout, heet water. Ende als ghi wilt werken ende dat haer is af ghedaenmit psiloto,° 237 dan salmen dat hovet dwaenmitter logen voerseit ende vrivent mittenejune° endemitten wijnsteen° verbernet tote dat alde materie is verdroget ende daernasalmen dat haer doen wassen mit deser salven: nemet aschen van menschen haeronse I, drosene van oli van lijnzade of van noten, gescumet zeem elx onsen IIII, mirreonse I ende onse half, levende sulphur onse half, staphisagere° dragmen II, euforbij°dragmen I ende maket salve ende salveter mede dat hovet. Ende ist dat de materieis van melancolie, dan salmen de huut verschen ende dwaen mit watere daer in isgesoden bladen van violetten ende van grisetento° ende daer na salment salven mitoli violaet tote dat de materi is gemorwet ende de huut geverschet ende men sal denseken achter waren ferscher spisen ende baden in soeten watere ende daer na salmenthelen mitter voerseide medicinen. Dit is de medicien van Galieen 238 gheprovet tallenscurfheiden, tallen puusten int hovet ende jegen puusten de gheheten sijn saphat endejegen impetiginem morpheam ende jegen thaer dat uutfallet ende jegen alle verscherude: nemet noten van gallen dragmen III, van

234 Hierna staat (nogmaals) ‘lange’ (doorgestreept).235 Emendatie: het handschrift heeft ‘eyne’.236 Emendatie: het handschrift heeft twee maal ‘tote’ (dittografie).237 Emendatie:het handschrift heeft ‘ptiloto’.238 ‘Galieen’ is rood onderstreept.


68v

sicure dragmen II, salgenma° dragme I tverendeel van dragmen I, levende sulphurdragmen II ende een half dragma, roet operment° arrista rotunda° elx scrupuls II, salarmoniaec, luttic van enen onen bitter mandelen, coloquintus°, gebernet coper,tettingen°, gebernt litargorom, wortelen van xxxx, figen,bladen, wortelen van drogenrede, sciltverwe°, oude alune, rosen, mirre aloes°, wiroc° elx een half dragma, dunneende pick°, bladen van oliven, gallen van eenre coe elx dragme I ende scrupul I, endealle dese salmen wel cleine stampen ende conficierent mit azijn ende stellent in eenglasene vat ter sonnen jof in een aerden binnen verglaset ende rorent mit enen spanetot dat het is lijc salve ende hijr mede salment dat hovet salven tote dat het isvolcomelic ghenesen ende dit hevet Galieen wel geprovet.

[XXXI] Dat IIII Capittel is van sculsen ende scellen ende pustendiemen hetet saphati

Saphati sijn clene puusten de wassen int hovet ende int aensichte der kinderen endemeest van wiven ende van mannen de sijn van verscher natuur ende daer loept uutdiverse ettere. Ende si roven somwilen ende daer to is guet de medicin van Galieenvoerseit ende de medicien van leme ende vander asche van caworden° voerseit.Caworden sijn vleisken de van hem self wassen et puto per Sint Ciretvite. Kinderen

werden cureert up dat de voester haer wachten van souten scherpen spise ende vansterken wine ende oec motet kijnt baden in watere der blomen van camomillen insijn saden ende rosen ende fenigreet° ende men sal de stede salven mit olie vancamomillen. Scellen dat sijn furfures wassende in die huut vanden hovede


69r

van verbernde humoren de welke uut vallen alsmen se vaste clouwet mitten nagelen.De welke sijn somwijl licht ende luttel ende men gheneest se mit datmen dat haervanden hovede scheret endemit de salven ende olien ende was te gadere ghesmoutenende mit de dwane alse mit warmen watere. Ende ist dat dit niet en helpet, dan salmenmaken dese salve: nemetmele van ciceren° ende vanden sade van bismalve° getempertmit azine. Ende ist dat dit niet en helpet, dan salmen maken dese salve: nemet melevan ciceren° onsen III, mele van fenigreet°, sulphur, mirre, suffraen, sennep° elxdragmen IIII ende dese salmen conficieren mit azijn ende watere.

[XXXII] Dat IIII Capittel is van plecken, sproten, rosen endelycclawen int aensicht

Plecken int aensichte is een fule overvloeienthede van blauwer verwen der mede dataensicht vervullet is ende het comet dicwijl van wiven de kijnde dragen ende demenstrua hebben verloren. Ende somme plecken sijn oud, somme ny. Ende te ouderedat si sijn te swertere. Ende si comen van melancolien ghesent in de huut. Men salpurgeren mit der sedinge van epithimo° in gheytene weye ende te wachten van spisede genereert (dats winnet) melancolie. In nye plecken salmen nemen tsaet van radike°,bitter mandelen ende zuver meel van bonen ende tsaet van melonen ende vancaworden° ende alle dese salmen stampen ende temperen mit watere daer in isgheweket een luttel suffraens ende een luttel zeems ende makent lijc salve ende hijrmede salmen smeren des avendis


69v

dat 239 aensichte ende des nuchtens dwaen mitten watere van gruse°. Ende ist dat deplecken sijn veroudet, men sal maken salve mitten sade van wit piperwort° endequijcsulver gebluschet; peper ende nitre° getempert mit oximel° is oec guet, wantoximel° is zuverende. Item, somwilen salmen stellen coppen in de stede ende daersalven mit pulvere van sporien° zade ende scaphisagere° getempert mit zeem. Item,een sonderlinge medicien jegen alle plecken in dat aensichte ende jegen ceteren,alsoet Avicenna oercundet: nemet quijcsulver dragmen I, gumme van amigdalendragmen II. Dese salmen vaste te gadere stampen endemengent tote dat het quicsulverwel is to broken ende dan salmen daer to doen zuver zaet van melonen dragmen IIIende mengent wel to gader. Ende hijr mede salmen des avendis salven dat aensichteende nuchtens dwaen mit watere der in dat sijn gesoden droge violetten.Sproten, puusten in dat aensichte salmen purgeren mit sterkere purgacien ende

mit den stercsten medicien van de voer sijn bescreven jegen de plecken. Item, cossesijn clene herde puusten de wassen int aensichte ende meest omtrent de nose endesy maken de stede roet ende daer to is guet dese geprovede medicien: neemt levendesulphur° I onse ende pulverizeert wel cleyne ende dan doet in I pont rosen water ineen glasine vat. Ende stoppet den mont wel vaste to ende hangent in die sonne XIIIIdage lanc in die hoy maent ende in den oest ende elkes dages salmen dat vat ommeroren. Ende mit desen watere salmen die puusten smeren. Oec is hijr to goet guedepurgacien van verbernden humoren ende dats daer mede datmen purgeert

239 Hiervoor staat (doorgestreept) ’des aensichtes’.


70r

colera ende melancolia to gadere.Die rosen int aensichte coemt van verbarntheide van humoren. Ende daer to is

guet die purgacie van souten humoren ende dese medicien van bittere: nemetlitterrerum°, opriment°, levende sulphur°, schild verwe° elx even veel, pulver vanclenen musen verbernt alsoe vele als is een helft ende dese salmen wel pulverizerenende mengent mit II delen vanden sape van clavere ende datter derdeel mit verschensmeer van enen roden swijn. Ende salvent daer mede tsavons ende dwaent nuchtensmit water daerin is ghesoden de IIII coude saden mit I luttel camphoers alset saetvan calvorden° ende van citrullen ende van cucumer ende van mellonen ende danvoget ende smeret mit olie van wijnsteen° de men aldus maect: neemt wit winsteenende pulverizeerten ende temperten mit azijn ghelijc deech ende doet in een linnencleet ende bewindet in natter stoppen ende leggent onder de hete asschen so dat diestoppen verbernen. Ende daerna salmen de winsteen doen in een scorzen vancaworden° ende maket onder een gaetkijn ende datter uut drupet wordet olie vanwijnsteen. 240 Item, somme luden makent in I clocke gheliken roeswater ende desemedicien suveren de huut vander rosen 241 ende of doen ende datter overblivet cureertmen mit medicien voerseit te plecken.Item, lixinen van wonden salmen of doen mit deser medicinen: neemt littrireum

gestamp in enen visel ende doet daer to olie van rosen ende azijn tot dattet is ghelijcene dunne salve, van I onse littrirum mit olien ende azijn salmen maken I pont. Desesalve is guet tot guede vulen plecken, het verdrivet lixinen in wonden ende minnertde scherphede der ogeleden ende verteert 242

240 In ME niet terug te vinden.241 Hiervoor een doorgestreepte ‘o’.242 Hierna doorgestreept ‘quade’.


70v

quaetvleisk in wonden endemaket gued vleisk. Item, eynden smout, desem, diacolumalle dese verdriven lixinen elic of te gader ghemenget.

[XXXIII] Dat vijfte capittel is van joecten ende van rudichen. Nota

Joecte ende rude comen van puten humoren die de natuur uutstect ter huut. Oeccoemtet dat men et ghesouten dingen ende scherpe ende zenuch ende datmen drinczwaer, sterc wijn. Ende van datmen vele waket ende pijnt ende luttel baden endeselden vernuwen haer linnen cleder ende het gaet vanden enen totten anderen. Vandusdanige rude som is droge ende som is versk; de droge is juecte ende de verscheis rudichede. Alre eerst salmen de materie ripen mit dessen sirop: nemet averane°alsene° fumus terre° id est 243 duven kervel elx een hant vul, wortelen van enulacampana°, scerpe ladicke° elx I half hant vul, prumen 244 van damasco° XX, figenXII, dadelen VI, seme° I onse, thijm°, epithimi° elx een half 245 onse. Ende dit salmenseden in II pond watere ende in I pond azijns tote I pond ende kwart ende dan salmentcureren ende doen in de coleringe sop van fumi terre° ghezuvert pond half, sukerpond 1 ende half ende maken een siroep. Daer na salmen purgeren mit dese pillen:aloes epatici° scorse van geluen mirabolanen° elx onse half, scamomey°, rosen elxdragmen 1 ende dese salmen stampen ende temperen mit sape van fumi terre° aldicke ende latent drogen ende maken daeraf ballekinen ende alsmen wille gheven,so sal men maken pillulen ende gheven dragmen II tenen mael ende desse machmendicwijl verwandelen. Oec ist noet datmen bloet latet op dattet wel punte sy. Oec istguet dicwilen ghenut gheiten

243 Emendatie: het handschrift heeft ‘i.’.244 Emendatie: het handschrift heeft ‘srumen’ i.p.v. ‘prumen’.245 Hiervoor staat nog (doorgestreept-) ‘haf’.


71r

wey mit zukere daer in ghesoden sijn mirabolanen° want het zuvert wel de huut.Aldus maect men in een punt gheytene wey: doet men een onse van der scorsen vanghelijc mirabolanen°, pulvert tavens ende nuchtens, betide salment verwermen endecolerent ende in die coleringe salmen doen een onse zuker rosaet°. Omtrent de stedejegen drogen rude salmen baden in warm water daerin is ghesoden fumus terre°,enula campana°, scerpe ladic°, scabiosen° ende in dat bat salmen salven mit 246 olirosaet° ende mit den sape van opie° ende azijn; hijr mede salmen salven dat lichaemende vaste wriven in dat bat jof in die stove. Item, een ander jegen droge rude alseRasis seit: nemet ghemene sout, salgenma°, zwert ellebori°, casci° elx dragme I,terpentijn onsen VI, oli violaet ende azijn dattet sufficieert. Hijr af salmen makensalven ende salven daer mede ende wriven in de stoven ende daer na bliven daerineen wile. Ende daer na baden in water daer in is ghesoden fumus terre° paerten°,enula campanula°, bivoet°. Ende ist dat de rude is versk dan salmen maken desemedicien van Rasis: nemet quicsulver geblusschet (ende aldus salment blusschen:men salt doen in een tinnen scotele ende doen der to spekelen ende daerna wriventmit menschenhaer, so dattet al is verscheiden), nemet dan al dulc quicsulverlitargirum°, swerte ellebore°, ouden alune° de lichteliken breket om sijn outhede,oleandrum°, sulver scume elx effen foel. Alle dese salmen stampen ende mengensemit azijn ende mit ghemenen olie mitten welken salmen des avendis smeren aldenlichaem ende nuchtes gaen stoven ende als hi biginnet to zweten dan

246 Hiervoor staat (doorgestreept in rood en zwart) ‘ dat lichaem ende vaste wriven’.


71v

salmen wriven al den lichaem mit mos van sleedoernen° ende mit azijn. Ende ist dathi mit deser salven bevanget grote hetten dan salmen al dat lichaem smeren mitgueden olie rosaet° ende rusten bi somme dagen. Item, een ander dat wel guet is:nemet tsap van affodillen° ende temperent mit witten zeem herde wel ende in denuutganc vander stoven salmen aldat lichaem daer mede zuveren; dit zuvert zere allede fuulheit vander huut.

[XXXIIII] Dat XVI capittel is van bloet te laten: die aert ende cunst

Bloet te laten is een artificiael dats een kunstelic minderinge des blodis in de aderentwelke de oude surgijns plagen te doen ende negheen differencie (dats onderscheit)en is tuschen der ptisikeren ende de surgijn sonder dat de ptisikeren laten dat anwertder leden den leken jof bi dat sy mitten handen niet en willen werken ende dat gheloveic best. Ende negheen guede phisiker en mach sijn de dat werc van surgijn niet enweet ende gheen guet surgijn en mach sijn die van phisiken niet en weet.Men hanteert bloet te laten in III maneren dats omme te behouden gesonthede

ende om te scuwen seechede ende om seechede mede to mijnren. Om bloet to latenin ghesonthede dan wachtmen de tijt ende de wilen ende de lucht. Mer alst noet isin seecheden, en wachtmen anders niet dan de cracht des zieken, mer ist dat hi iscranc, men sal hem laten een luttel te gadere III werve of IIII werve dat men enensterken ghesonden doet laten tenen male to gadere. Om ghesont to bihouden salmenlaten den ghenen de eten guet vleisk ende drincken gueden wijn ende de voele guedesblo


72r

dis in hebben ende in jongen luden de luttel arbeidis doen, ende de oude luden deghewone sijn to laten. Ende in dit behoutmen de ghesonthede.In de andere manere bloet laetmen den ghenen de costumelic hebben zweringe

der juncturen van blode jof van to voele guedis blodis ende jegen sequancien endezweringen binnen an de ribben joef eenparich hoeft zweringhe. Dese salmen bloetlaten al eer de zeechede is alinge toe ghecomen.In de derde manere bloet laetmen in sterken hovet zwere sonder coerts ende in

apostumen van binnen ende in elke seechede to comende van toe voele bloets. Indese III voerseide saken isset noet bloet to laten. Nochtant wert wel beter den lichaemdat de mensche hem achter waerde mit ghenadeliken arbeit ende mit ghetemperdeate ende drancke ende als hijs vervult mit abstinencien te wachten.Om de rechte regel to hebben van bloet to laten sal ic hijr bescriven. Soe we bloet

laet, is sculdich to sijn to weten welc tijt dattet guet is to laten ende de adere in welkemen sal laten ende dat elc ader is sculdich to laten sijn. De bloet laet is sculdich tosijn een jonc man ende hi en sal gheen kijnt sijn noch outmensche want hi moet welsien ende claer om de aderen to kennen ende te bewachten van zenuwen ende vanarterien. Ende hi moet weten de aderen to vijnden ende waer de aderen ghenakenzenuwen ende arterien om alle vrese to scuwen. Hy moet hebben voele vlimen endeclaer van diverse schepnissen, somme langere, somme curtere, somme bredere,somme nauwen, som groet, som clein om te maken grote wonden of cleen na datste doen is. Die vlime sal hi houden tuschen den dume ende den eersten vinger endetasten die ader mitten middelste


72v

vinger ende mit den II vingheren sel hi de vlime in steken na dat het bihoert to elkeradere.Kijnderen en salmen niet laten voer XIIII jaer jof het dede groten noet, al ist dat

si wel na verworchten van te voele bloets, dat soudemen bikennen biden curten ademeende bi vervulthede der aderen anden hals ende bider roethede jof blauhede desaensichtis ende bi den wesene van alden lichame. Ende eer ghi bloet laet, seldi aldusspreken ten vreenden ende segghen:‘We ju gaf raet datmen soude laten want ic en segghes niet, mer ic segge ende

ghelove wel dat hem laten guet ware up dat hi leven soude. Ende ist dattet is ghelatenende dan stervet, het en stervet niet bi den laten; ende ist dat hi gheneset, hi genesetbi den laten. Ende waert so dat hi mijn kijnt waer, ic soude laten, mer nemet raet anju selven jof mit een ander, Ende dus ysmen sculdich te doen der yeet mit vresen isto doen.Item, wel oude lude en salmen niet laten noch oec seke luden beghintmen de to

nesen ende meest alsi hebben een guede fulcomene crises. Noch wive die kijndedraghen ende meest in die eerste III ende III leeste maenden. Jonge luden wit endebleec mit luttel haers in haer baert ende vette ludenmit clene aderen bedect, en salmenniet laten noch die ghenen die ful sijn van rauwen humoren ende die luttel guedisblodis hebben in den lichaem, want men moet dat bloet in hem behouden lijc eentroesoer ende de quaden humoren salmen purgeren mit anderen medicinen. Oec ensalmen niet int begin van cataracten laten der aderen noch mit ventosen, mer bloetlaten hoert in saken voerseit, want ist dat een mensche et guet vleisk ende drincketgueden wijn ende vole ende hi niet doet laten, tidelic in hem sullen wassen voelezeechede


73r

van blode jof onversien doet ende ist dat hi is redelic ghelaten, hi mach lange tijt sijnghesont. Oec is guet laten in arterike van blode, want het mindert de zweringe jofenich ander quade sake, ist datmen laet eer de accessie to comt ende aldus salmendoen in anderen seecheden comende van overvloienthede van blode. Oec salmenlaten in een coerts van te voel guedis blodis (demen heet sinocha) voerden IIII dachto te dat de zieke in onmacht vaert, want het mindert alden coerts jof het vermindertso seer de materie dat het niet verwandelt in een verrotten coerts. Ende ist dat hi nieten is ghelaten, dat bloet trecket upwert ter bursten omme de 247 meninghe der hertenin de stede ende om dat de stede ydel is, dan vergadert daer so voel dat de ziekeverworget. Somwilen scoert een ader in de burst of in de longen ende men en machdat bloet niet en stremmen to te dat de zieke stervet jof de sterke nature en leide datbloet uternesen getemperlike ende also wert de zeke dicwilen ghenesen. Ende dicwilefallet dat de zieke stervet bi ongetemperde fluxien der nosen in de verrotte coertsvan blode (de men heet sinochus), dese salmen bloet laten up datmen mach. Endemachmen niet, men sal die coerts bluschen mit vele coudis waters te drinckene endat en mach anders niet dan dat verlanget die tijt de coertzen ende het duncket Rasisbeter doen dan den seken laten sterven. ¶Galieen seit 248 dat bloet laten is een guedemedicien in pleuresi, dats een aposteem binnen an die ribben. Oec ist guet in allenheten apostemen binnen ende buten, ende in siquancie van blode ende in crampe vanverfultheden, hets guet in allen zeecheden van blode principaliken.Hijr salic bescriven de aderen des lichaems de men meenlic

247 Hiervoor staat ‘te’ dat doorgestreept is.248 ‘Galieen seit’ is rood onderstreept.


73v

plach to laten. Item, III aderen sijn in elken arm demen latet in vijf steden. Die eersteis de hovet ader ende die laetmen in II steden dat sijn de voude vanden arm endedaer na salmen den arm vaste bijnden sodat de adere riset ende dat salmen widesteken. Want nauwe steken maect dicwijl een aposteem ende men moet niet quetsendie braden der na bi leggende. Ende men latet in die vergaderinge vanden dume endevanden eersten vingher ende dese adere is guet ghelaten jegen hete seecheden vandenhovede ende vanden halse ende vanden leden wesende van der spreten der kelenupwert.De lever ader is de der leit binneden an den arm in die voude ende si legget up

een grote arterie jof daer bi ende dat en moetmen niet quetsen ende men laetse daer.Oec laet mense tuschen den clene vingher ende den gout vinger buten up de hantende is guet ghelaten jegen alle seechedewesende vanden spreet der bursten nederwertende oec om to comende seecheiden mede te scuwen. ¶Item, van der lever ader endevan der hovet ader ist ghemaect de hart ader leggende in de voude vanden armetuschen II zenuwen den welken men en moet niet quetsen alsmen de adere laet. Endehets guet om alden lichaem te zuveren ende meest jegen seechede van der hertenende van de leden omtrent die bursten achter dat si sijn veroudet, want alsi nye sijnso ist best ghelaten in die lever ader. Item, de hoeft adere laten tuschen den vingereis guet ghelaten jegen alle seecheden des hovedis ende het crancket min dan in devoude vanden arme ende hets gheen vrese daer in to latene. Item, de adere tuschenden clene vingere comende van der levere laetmen jegen seecheden der levere in derrechter hant. Item, in dat voerhovet is een adere gelaten jegen seechede des hovedisvan voere ende van achtere ende alsi veroudet sijn oec, als ic dicwijl hebbe


74r

gheprovet, het minnert frenesie ende hovet zwere als die materie is int hovet. Endealsmen wil bloet laten dan salmen den hals dwingen ende sniden overlanx de huut.Oec laetmen somwijl bloet boven an dat hovet ende hets guet jegen oude, opene

zeren vanden hovede als scorfheden van blode meest alsmen dat hovet dwaet mittenuut lopende blode. Item die adere in den slaep vanden hovede salmen laten jegenoude hovet zweer ende zeecheit vanden ogen. Nochtan had ic een in cure decostumelic hadde ouden hovet zwere van hetten ende ic purgeerde dicwijl mit bloetlaten ende het en halp niet ende do sneed ic de arterie an de zwerende side ende iccauterizeerdet dattet niet weer en souder helen ende so wert hi ewelic ghenesen. Itemde aderen achter de oren sijn guet ghelaten jegen puusten vanden hovede ende jegenoude hovet zwere. Item de aderen onder die tonge sijn guet ghelaten jegen siquancieende jegen apostemen de der heten amandalen ende branron up datmen eerst laet dehovet adere. Oec sijn si guet laten jegen scerpe reuma vanden ogen ende jucte endepuusten van der nosen ende donckerheit des ziens datter comet van blode. Item dieaderen an den syde vanden halse sijn guet laten alsmen vreset te verworgen van tovoele bloets ende oec in somme lazars luden. Item, de aderen in de nederste lippensalmen laten jegen hete apostemen in den mont ende hete seecheden des tant vleiskis.Item onder de han is een adere guet laten jegen seechede der modere ende omme teropen menstrua ende het ydelt zeer alden lichaem. Item onder dat anclau binnen desvoets is een adere ende het sophena ende is guet laten jegen seechede der modereende jegen aposteme der cullen up datmen eerst laet die lever adere an die selve side.Item, buten den voet onder dat anclau is een adere de heetmen sciatica ende


74v

is guet laten jegen dat voerseit is int capitel der zweringe der juncturen in dat eindedaer het spreket van sciatica. Item, alsmen een adere wil laten van blode varinge teenwarve achter dat andere alset dicwijl moet sijn dat het noet waer van voele to lateneende men maer dan salmen de wonde te bredere maken dat het niet en helet totedatmen dat lit weder onbijndet ende musslaet 249 de stede mitten vingere ende mendoeter weder bloden. Item, als men wil de materie uut trecken in diversen steden mitbloet dan, als dat derden deel vanden blode datmen wil uut laten alst uut is, dansalmen stellen de vingheren up de wonde dat het niet uut en mach ende doen densieken veriesen 250 ende laten dat bloet lopen ende aldus salmen doen III werve ofIIII werve want aldus trecket dat bloet in diverse steden ende de cracht des ziekenwert vele te bet behouden. Item, ist dat de zieke pleget quaet lustich to sijn in datbloet laten, dan salmen hem bloet laten al leggende over sijn rugge. Oec ist guet dathi eerst ete een morselle gheroestet brode, gheweket in wijn van gharnaten.Alle de aderen salmen wonden overlanx dat lit jof ten ware also dat de aderen

ghevonden waren so smal dattet bloet niet en lepe alsi overlanx waren ghewont, dansoude mense sniden overdwers. Item alsmen wille sniden de adere vanden hovede,dats vanden halse upwert, men sal den hals dwingen tote dat si sijn wel ghetoget totedatter dat bloet uut is ghelopen, also vele alsmen wil hebben. Item alsmen wil latende aderen vanden arme, dan salmen bi IIII vingheren boven de stede den arme bijndenende niet so sere dattet beseffen in den arme si verloren. Item alsmen wil bloet latenin den handen ende in den voeten men salse wal moten wermen in wermen watereende bijnden 251 den arm jof been

249 Blauw onderstreept met een vraagteken in de marge.250 Emendatie: het handschrift heeft ‘vniesen’.251 ‘bijnden’ is in rood doorgehaald.


75r

boven de knotzelen ende altoes houden den arm of den voet in wermen watere totedattet bloet uut lopen is, so vele alsmen wille hebben.

[XXXV] Dat XVIJ capittel is van ventosen 252 en lieken

Ventosen bussen stelletmen somwijl mit sniden, somwijl sonder sniden. Item, somwijlsonder sniden stellet mense in zweringe des bukes comende van ventositeit. Endemedicien den ventositeit verterende is aller best. Men stellet se up de wege der stenendalende vander nieren en luttel onder de stede der zweringe, dat si den steen nederwerttrecken. Ende te meer dat de steen 253 daelt, temeer salmen die busse versetten totedat die steen comt ter blasen. Men stelletse onder de mammen om te stremmen datbloet vander nosen ende vander moder. Men stelletse up den buuc om de moderweder to brengen in hare stede. Also ist dat de moder is ghesonken an die luchterside, men salse stellen an de rechter side; ende ist an de rechter men stelletse an deluchter side. Ist dat si zeer is ghedaelt onder den navel, dan salmense boven den navelsetten; ende trect si totter herten, men stellet se luttic onder den navel. Men stelletse uptore om uut to trecken datter in is, ist 254 steen jof graen of anders yeet. Menstellet se up den aers om spenen uut to halen. Ende men stelletse in allen steden daermen zeer wil hebben treckende. Oec sijn si guet ghestellet up verwodes hondis betenende up beten van feninigen beesten.Ventosen mit sniden stellet men in saken daer men niet en mach bloet laten ende

omme cranchede ende om outhede als in kijnderen, den welken men mach scerpenachter IIII jaren, mer niet laten ter adere. Ende meest alsmen wil purgeren dat bloet

252 Er stond ‘coppen’ maar dat is doorgestreept en ‘ventosen’ staat er boven.253 Hierna staat (doorgehaald) ‘comt ter blasen’.254 Hierna ‘been’ (doorgehaald).


75v

wesende tuschen de huut, ghelijc datmen scerpet achter in den halse om swaerheitdes halsis ende der ogen; achter up den hoke vanden hovede jegen scorfheit endepuusten ende zeerheit des hovedis, ondert kin omme plecken des aensichtis endeseerheit des mondis ende der lippen ende des tant swers. Ventosen gestellet onderdat kin brengen som wile soe vele roethede in dat aensicht dat men nymmermeercan verdriven; daer men stellet se der noet sonder voersenicheit. Item, tuschen denscuderen ist guet jegen bevinge der herten comende van te vele blodis. Up dieaersbellen sijn si guet jegen zweringe der lenden. In die hamme sijn si guet jegenseecheit der nieren, der moder, der cullen. Het ydelt seer den lichaem ende daer omcrancket sere.Lieken 255 trecken vele meer bloets dan ventosen ende men stellet se in de steden

daer men ventosen stellet. Ende somme lieken sijn quaet ende die hantiert men nietende die ander sijn guet. Dus machmense kennen: de quade sijn swert ende hebbenene ghemengede verwe van diversen verwen mit groten hoveden ende wonen invervulden water ende si hebben vele scumis up haer verwe. Die guede leken hebbenden huut roet ende den rugge bleecachtich gemenget mit gronen stripen ende hebbenclene hovede ende si sijn clene lijc een stert van enen muus ende si wonen in guedenwater der vole pudden sijn. Ende men sal se doen vasten eer mense an stellet. Dansullen si eten bloet van enen lamme ende daer na salmense dwaen mit claren watere.Ende alsmen se an wil setten, dan sal men de stede vaste wriven so dattet roed werdeende daer up setten ene ventose busse om dat bloet to trecken. Ende dan salmen destede smeren mit blode ende dan salmen an setten die lieken. Ende als mense af 256

255 Hiervoor staat een rood streepje, wellicht aanzet tot een paragraafteken.256 Custode rechts onder: ‘wil hebben’.


76r

wil hebben, so salmen blasen in die stede baurat° of asche maket van pampijr jofspongie jof van clederen. Ende als si of sijn, dan salmen an sette ventosen bussenom uut te trecken dat overvloiende bloet. Ende die leken aldus gheset sijn guet jegenalle corrupcien (dats brekinge) ende alle seechede comende van vervuulende blode.

[XXXVI] Dat XVIII capittel is van cauterien

Cauterien sijn alle manere van brande maect in den lichaem mit een bernende yserjof mit goude jof mit enige metale jof mit heten olien jof mit corrosiven medicienalse cantariden°, 257 cluuf loec, scoertzen van viticella,° capsia°, opium risus, pesnulin, aterment°, levendich calc, realgar° ende vele andere als het wert seit in denAntidotarie. Avicenna seit dat cauterien maect mit bernende wapen is so hulpelic tobewachten dat de materie niet en bredet over dat lit ende om tlit te conforteren endete sterken ende om te verscheiden die vervulde materie in dat lit ende om dat bloette stremmen. Ende omme dat surginen ende anderen niet en weten waer noch wilctijt noch ho dat men soude cauterizeren in een onzuver lichame ende daer om issetal uut usagien (dats gewoenten). Alse waer bi somme 258 cauterizeerden in een onzuverlichaem ful van vervulder humoren ende het en beterde niet, mer het apostumeerdeende somwilen was daer een cancker om de overvloienthede de vervulde humoren,alse waer bi si en dorstent niet meer doen, nochtan dattet wal hadde gehulpen up datsijt hadden ghedaen. Ander luden deden corrosiven medicien alse cantaridem inheten lichaem ende droge alse waer bi si seiden dattet niet guet en was.Cauterien mit bernende wapen verteert meer dan

257 Onder ‘cantariden’ een dun rood streepje.258 Achter ‘somme’ een klein schuin rood streepje.


76v

enich medicien up datment doet in een daert de materi mach verwinnen, alsmen seitvan viere dattet vele dingen verteert deet verwinnen mach. Mer ist dat men een luttelviers doet in voele groens houtis, het sal een fuchticheit trecken uut den houte daermede dattet sal hem selven versmoren ende als men seit dat de sonne in de somermin deert dan in de winter ende hets waer want wat dattet onbijndet in den somerfulcomeliken, het verdroget ende daer om ist wal guet in ydropisi. In den winteronbijndet ende het mach die materi niet verteren ende dan blivet beroringe in denlichaem ende maket coertzen ende zeecheiden van bistopthede ende apostumen endereumen ende vele andere seecheden.¶Avicenna seit 259 dat de cauterie mit wapen is guet te comforteren een lit wes

complexi dat men wil beteren ende al waert so dat de complexi is een quade wesenbi een quade materie heet ende droge, nochtan bi de minderinge der materie wert decomplexie verbetert. Ende dese cure is bi contrarien saken lijc dat menmit scamoney°gheneset tercionan al purgerende coleram, niet om dat scamoney° is couder, mer dathet properlic 260 purgeert coleram die terciaen maect ende mit turbith° maect men eencoerts van fleuma, niet om dat turbith° cout is, mer dattet properlic purgeert fleuma.Mer ist dat een complexi jof materi heet ende droge verswaerde een lit of een lichaem,soe en waer een cauteri niet guet, mer in materien coel ende versk ist een propermedicien up datter is niet so voel dattet versmoert de cracht der cauterien. Een cauterivan vuer is guet om dattet varinge ende staphants werket ende verteert een materie,mer bernende medicinen als cantariden° vercrancket den lichaem wel zeer endewerket

259 Twee woorden rood onderstreept.260 Hierna een losse doorgestreepte ‘pro’.


77r

lange. Dat vuer en maket gheen zweringe sonder alsmen bernet jof een luttel langerende het quetset anders niet dan dat lit ja de proper stede des brants, mer bernendemedicinen quetsen de seke leden ende ander lede verre al omtrent leggende om dattetlangere werket. Ende soet langere werket so de zeecte langere waert ende daer omist niet guet in materien heet ende droge. Want al waert so dattet de materie soudeverteren om sine lange gewerke, het soude vermeren de materi coel ende verskwesende in een sterken lichaem danwaer de bernendemedicien guet om den lichaemte drogene. Vele luden misdoen 261 om dat si ene cauterie open dragen bi een jaer ofmeer. Want het is niet guet lang open gedragen dan alsoe lange als de cracht vandenvuere gewaert ende dats II maenden of III ten meesten, mer dat ment langer openhout dan die termine voerseit dan wert daer een zweringhe ende dan vloien also voelegueden humoren derwert alse quade ende al so vercrancket dat lit. Ende gheen cauteriesalmen maken in een lichaem dat ful is van guede humoren of van quaden. Nochtanin een lichaem vuel van gueden humoren behoert ymmer niet, want de verfulthedeis dicwijl van blode ende dat cureertmen allene mit bloet laten. Ist dat een lichaemis ghepijnt mit ener quader, couder complexien van langen tiden de niet en is cureertbi medicinen, dan salmen cauterizeren mit een heet yser in de fonteyne onder denvuyen, ist dat het is een lit allene in de fonteyne naest onder dat lit. Ist dat de quadewesen der lichamen jof dat lit is mit eenre materien eerst salmen purgeren mitmedicien laxatijf ende en machment niet fulcomelic doen dan salment cauterizeren,

261 Hiervoor staat (doorgestreept) ‘te’.


77v

niet mit bernende medicinen sonder in een sterken lichaem ende in een materi coelende versk, nochtan ist betere mit vuere. Mer in een coude, versche complexie allenesonder materie ende in een complexie heet ende droge mit materie salmen altoesbernen mit enen ysere ende niet open houden boven III maanden. Ende ist dat delichaem binnen desen tijt niet wel is gesuvert dan salmen die stede wel cauterizerenjof in een ander stede lijc als int ander been ende dan salt helpen ende bewachten datde materie niet en mach breden. Ende ist dat ghi beginnen alse metten wolf of mitander opene onghemaken ende ghi vrodelic connen maken de cauterie tuschen datverfuulde ende gesonde, het en soude de corrupcie niet langere ende vordere latenbreden, want in allen corrupcien en is gheen beter medicien dan cauterien mit vuere.Dit oerkunt Rasis: het stremmet fluxie van blode want ist dattet bloet loept van

een grote adere of arterie jof andere ende stremmende medicinen niet en helpen dansalmense cauterizeren ende daer to bihoren diverse instrumenten ende dan salmenwachten datmen niet en quetset de wonde int vleisk ende daer mede sal dat bloetstremmen. Wel is to weten dat men maect vele cauterien in diversen 262 steden mitdiversen instrumenten de der sijn van diverse manere to werken. Al ist also datAlbucasis bescrivet vele maneren van cauterien, nochtan sal ic alle schepnisse vancauterien brengen in X scepnissen de hijr na staen bescreven ende formeert. Dat eerstinstrument is meest in hanteringe ende dats een wapen dat men steket in een gat datsin een ander plate coudis ysers ende dat coud yser is so maect dattet 263 heet niet ferdermach doer gaen dan die meister wil ende dat yser dat warm is, is aldus ghemaect

, dat plate coud ysers is

262 Rode inktvlek op dit woord.263 Door de ‘d’ staat een rood streepje.


78r

dus ghemaect . Dat heet yser salmen so wermen tote dat het wit is endedattet spreect ende dat salmen duwen in dat gat vanden breden ysere upt lit ende hetsal maken een bladere ende dat wert dan een open zeer ende dan salmen daer upleggen enich smout of botere of smeer stampet mit coelblade tote dat de curtste ofvallet dat dat heet yser maect heft ende leggen dan der in van lijnwade smeret mitsmout jof oli ende daer up salmen leggen een coel blat ende een braem blat of eenwijngaerdis blat of ysoe° climmende an bomen.Dat ander is maect te cauterizeren ten beiden enden na datmen den brant groet wil

hebben of clene ende hets guet alsmen cauterizeren in de huut allene of in eenzenuwich lit ende hets dus maket .Dat derde cauterie is mit een nauwe punte ende hets guet alsmen wil maken een

nauwe cauterie ende is maect aldus .Die IIII cauterie is wel scherpe ende hets guet in kijnderen ende is dus ghemaect

.De vijfte cauterie is wel scerp oec maket ende lijc enen mes ende is guet alsmen

wil maken enen langen brant als overdwers dat hovet ende alsmen wil maken eenront lanc zeer ende is dus ghemaect .Die seste cauterie is ghemaect om te bernen diepe fistelen wesende in dat hoec

vanden oge ende quaet vleisk wesende in de nose. Dat clene yser salmen verwermenende stekent doer een coude pipe ende is aldus ghemaect . Dat clene rodeende datter doer gaet salmen barnen ende de coude pipe sal de ander stede verwachtenvan quetsene .Die sevende cauterie is ghelijc een dadelsteen ende hets maect lijc een grote fistele

tafele na der scepnisse der juncturen van der hancken ende het hevet VI endekinen


78v

aldus ende men cauterizeert der mede up de hancken doer een coudplaet yser der to ghemaket dus ende men maect der mede ses brande to enenreise up de hancken II boven, II an de side ende een up die juncture ende een bennedenof dus maect men de plaet .De achtende cauterie is drehokich ende men mach der mede III branden tenen

gadere ende hets oec guet in die hancken ende is dus maect .De negende cauterie heet achter de naelde om datment somwijl doet mit een naelde

ende men cauterizeert daer mede de wijnbrauwen der haer is uut ghevallen ende hetscleen lijc een naelde ende is dus ghemaect .De teende cauterie is lijc een tonge van enen vogele, men cauterizeert der mede

overvloienthede vanden oge leden ende is dus ghemaket .Der is oec de elfte cauterie ende is om een zeel doer to trecken ende men doetet

mit doer gatende tange in welken gatenmach doer gliden een scerpe wapene hebbendeeen oge lijc eenre naelden. Metten couden voerseiden tangen bevaetmen de huutende dwinghet ende doer de gate van der tange stect men een heet yser ende danbarnet die huut ende dan steket men doer dat gat een coerde gemaect van wollendraden ende salvet mit smoute ende men knoeptet an beide enden ende latet also toda men over ende weder over wille trecken.Dits een ghemeen cauterie ende is guet up de mont vander magen uptie lever, up

die milte ende in die bursen der cullen, in ouden hovet zweer alsmen mit ghenenmedicinen binnen ende buten en mach verdriven die zweringhe ende in epilempsienende in peralesin, ende in allen zenuwigen steden ende zeechede comende bimisquame vanden hovede ende mondis zeecheden


79r

ende roetheit der ogen ende in ouden zeecheden jof zeerhede der oren of nose gaten,in ouden hoeste ende in fluxien der lichame comende van eenre reuma dalende vandenhovede. Ist dat medicinen van binnen ende van buten niet en mogen helpen, so salmenbernen mit eenre cauterien lijc een mes in de put voren ant hovet ende dat salmenaldus meten: men sal de wortelen der palmen stellen ant op ende der nosen ende daerdat ende van dat meesten vinger eindet daer salmen dat hovet scheren 264 ende danverwarmen die voerseide cauterie tote dat si wit is ende sprect. Ende men sal duwenoverdwers dat hovet ende oec niet so lange, noch so zere datter de hersene bi machonsteken ende dus salment bernen tote dat dat been is ondect 265 ende niet langer danmen de hersen niet en quetst. Ende achter elke brant salmen daer up leggen smeerghestampt mit coelblade tote dat de kurste is uut ghevallen ende dat been al ondectis want dan sal dat been stalien ende die materie onder dat hersenbecken sal uutverademen bider cracht vanden vuere ende dan salmen dat gat open houden, alstvoerseit is. Ende ist dattet niet en helpet eer de cracht vanden vuer uut is, dan salmentweder ondoen.Aldus ghenas ic een wijf die VII jaer hadde wesen sonder stemme, ende purgacie

ende salvinge mochten haer niet helpen noch oec gheen medicien dan cauterie endeeer dat ict liet luken, hadde si de stemme claer ende si verloes de stemme van enenouden reuma dalende vanden hovede. Oec heb ic daermede ghenesen vole zeken vanouden hoesten ende van lange fluxie des lichaems comende van eenre reuma. Oecist guet in de voerseide seecheden verout up dat het hovet wel ful is dat men maect

264 Voor ‘scheren’ staat doorgestreept ‘smeren’ .265 Emendatie: het handschrift heeft ‘ondert’.


79v

ronde cauterie up beiden hoeken des hovedis. Een cauterie maect ondepe in de huutin de put des halsis onder dat hovet ende daer een coerde doer ghesteken is guet jegenzeecheden der ogen ende epilempsie ende andere zeecheden des hovedis voerseit,al ist so dat si dat hovet niet so ydelen als die eerste cauterie. In den hals tuschenelken spondile ondiepe in de huut is guet jegen den crampe comende van verfulthedeende hets guet als een 266 ghewont is in de zenuwen jof int hovet. Want daer medewert de materie verkeret de de zenuwen souden vercrancken ende doen spasmeren.Item, onder de oren ende achter de oren maectmen ronde cauterien jegen zeer ogenende tantzwere. Overvloiende vleisk in den ogen sal men cauterizeren mit scerpecauterie lijc de tonge van een vogel jof lijc eenre naelden in de ogeleden daer dathaer uut fallet ende men moet wachten dat men niet en ghenaket die substancie derogeleden. Overvloiende vleisk in der nosen salmen bernen mit een punte cauterietote dat het al wech is. Ende als dat overvloiende vleisk verre upwart is in der nosenblivende, dan salment bernen mitter cauterien bihorende ter fistelen. Item, menmaecteen ronde cauterie onder dat kin ondepe om plecken in dat aensichte ende puustenende zeecheden in den mont, in tant fleisk ende in den tanden. Item, men maect inelken armV cauterien: een buten up den upperste erm onder de grote muus mit eenrecauterien tenen coerde ende hets guet jegen seecheden achter in de hersen alse litergieende jegen stijfhede in den hals, want het zuvert de zenuwen vanden halse. Ende deander cauterie maect men binnen in de put onder de grote muus tenen cnoep endehets guet jegen seecheden voren in de hersene alse swindelinge int hovet ende waterdalende in

266 Hiervoor staat ‘in’ doorgestreept.


80r

die ogen. Men maket ondiepe cauterien tuschen de vingeren in arthetike der handen.Item, men maect ronde ondiepe cauterie in den burst jegen gigen ende somwiledoersteecket men een coerde boven alle de beenren der bursten bi der wortelen vander spreet der kaken. Item, de bursten tuschen die ribben maketmen lange cauterienjegen etter te spuwen. Item, men maect scerpe 267 cauterie inden rugge jegen bulgenende zweringen. Item, men maect ronde cauterie up der mont vanden magen jegencranchede der magen ende onder de navele ende up die levere ende up die milte jegenseecheit der leveren ende der milten ende jegen dat water ende dese cauterie sijn bestghemaket mit eenre coerde doer to steken. Item, men maect II cauterien in beidehancken omme haer zweringe. Men maect II ronde cauterien ondepe onder die IIhamen omme der zweringe der knie, der cullen ende der modere. Item, men maectII ronde cauterien in beiden putten onder die kneen jegen alle misquamen van aldenlichaem, want het ydelt so sere dat ic hebbe gheseen somme de ful humoren warenende werden daer cauterizeert sonder purgacien ende om die overvloienthede derhumoren, dan begonsten de benen te zwellen so dat de bernende stede wert vervultende der wert een cancker de daer na quaet was te cureren. Item, onder die anclauweende boven de helen maectmen een cauterie omme die zeecheden der genererendeleden in den wiven ende in mannen ende tuschen elken tee jegen artetike. Item,datmen purgeert 268 een lichaem ende het niet en helpet ende der na wert cauterizeertende oec niet en helpet, daer omme en salmen oec niet twivelen, mer men sallenachter waren mit gueder rumer achter waringe, al soudemen die zeecte meren endeals die lichaem is comforteert ende sterct

267 Hiervoor staat ‘scre’ doorgestreept.268 Hierna staat (doorgestreept) ‘in’.


80v

dan salment purgeren ende daer na cauterizeert ende achterwaert hem mit guederspisen makende guede humoren, ende aldus werkende soudemen alle zeechedecureren. Mer het sijn vele meisters de in ene zeechede gheven een medicijn ende alsimeer gheven ende niet en helpet, so latent si alle staen. Ende ist dat si meer ghevense laten gheen spacie der tuschen mer si gheven onpaerliken tote dat si den ziekenverderven. Item, men cauterizeert vervuult vleisk tote dat het is al gemindert. Oecmachment minren mit oli van terwen ende altoes wachtet wel dat het niet en genaketde ghesonden steden. 269 Ende het is betere aldus to minren vervuult vleisk mitbernende medicien, dan sal men doen alsoet seit wert in dat Antidotarie van desenboeck.

[XXXVII] Dat XIX capittel is van brande van vuer ofte van waterofte van oly of dieer ghelike

Als een lit is verbernt van viere jof water jof olie, men salse cureren in II maneren.Deen is in begin eer de stede begint to bladeren ende danmoetmen orberen medicinen270 de wel coel zijn. Tander is als de stede gebladert is, dan moetmen orberen mediciencoel ende versk ende zeer dragende ende niet cnagende. Item, simpel medicien indie eersten saken zijn azijn ende alle maneer van eerden ende meerbaer ende allesandalen°, nachtscaden°, roes water ende water van cawoerden° ende water van wildecaerden° ende alle dese coude cruden sijn der to gued. Item, een guede salve der tois olie rosaet° mit dodere van eieren. Item, lentilen° scheschelt mit olirosaet° endemit doderen van eieren. Item, bolus armenicum° mit azijn: dese salmen cout der upleggen ende somwijl vernien eer dat de stede to heet wert. Medicinen behorende

269 Hiervoor een (doorgestreepte) ‘a’.270 Hiervoor een (doorgestreepte) ‘o’.


81r

in de ander sake sijn salven dus ghemaect van calke: nemet levendich calc endedwatere mit couden water tote dat sijn sterchede al mindert is ende maec der of salvemit oli rosaet° ende mit een luttel was jof andersins, alse Rasis bewijst: nemetlevendich calc ende leggetten in couden watere een wel lange wile ende laten sincken.Daer na doet dat water of ende tempert dat calc mit oli rosaet° ende maect salve.Item, de witten salve van Rasis van ceruse° in dat Antidotario is guet in begin eertgebladert is ende uut te broken ende oec der na als hit uut ghebroken is; etcetera.

[XXXVIII] Die ander leringhe vanden derden tractaet des boekes isvan apostemen ende hevet in XVI capittelen ende dat tierste 271 capittelder ander leringhe des derden tractaets is vander generacien derhumoren ende haer hindernisse

Omme dat elc aposteume is vanden IIII humoren jof van watere jof vanwijndachticheit ende onmogenlike is dat de surgijn soude enich ding cureren als hiniet en kennet die sacke der of dat het comet. Daer omme salic hijr bescriven eenproper capitel vanden generacien der humoren of dat die surgijn mach weten diesaken der apostumen updat hi die curen te bet mach ordineren. Alse die spise cometin de mont der isset gheminget 272 mit speexelen ende vercriget een digestie, eenverteringe, twilke is bigin der eerster digestien de beginnet in de mond ende eindetin den derm demen heet saccus. Ende alset comet in de maghe der is het versodenende dan daelt het tote saccus. Die aderen 273 die mysaraice heten, sijn ghecoppeltmit den bodeme

271 ‘tierste’ is in roodbruine inkt in de rechtermarge geschreven.272 Emendatie: het handschrift heeft ghemigget’.273 Emendatie: het handschrift heeft ‘anderen’.


81v

der magen ende mit duodeno ende mit gracili ende mit jejuno ende mit sacco endetrecken uut de guede versceden int welke beginnet de ander digestien. Ende de guedeversceide bringen si ter levere int welke is vulmaect de derde digestien ende daer soversiedet die verscheide ghelijc dat muscum versiedet in een cupe enich wit scumichdeel dat niet wel en is vergadert ende enich dinne deel ghelijc enen roc ende enichsuver substancie die welke is wijn ende enich grove substancie dats sindert in denbodeme lijc drosenen. Aldus inden levere sijn IIII humoren ghegenereert: eenghewonnen vander verscheide comende vander magen, want der is ghewonnen eenscumich substancie die niet ful en is versoeden bi der natuurliker hetten. Ende sijnmaterie is spise coel ende versk ende allen spisen genomen boven vervolheiden endequaden appentijt. Ende fleume is die sake te crancken de natuurlike hetten endecrancke hetten maect vele fleumen so dat die een is een sake den anderen. Oec isdaer ghewonnen een dunne substancie dewelke bejaget een hetten ende een scarpheidebider hetten daerin werkende ende ist de rode colera gheheten twelke is heet endedroech. Ende ist dat het overvloiet, het verhettet die lever ende die hete levere vermeret274 hoer so dattie is sake vanden andere ende de sake van dese colera is sijn spisenheet ende droge ende pinen ende vasten ende sterke saucen. Oec is daer ghewonneneen suver substancie ende is gheheten bloet in dat welke werket een ghetemperdeheten ende het comet van gueder spisen ende drancke. Oec is daer ghewonnen eendroesnich substancie, dats melancolie, ende het wasset in twemaneren: teen is groterhetten verbernende dat bloet een luttel, dat ander is van vercouthede verdickende datbloet ende sine natuurlike saken sijn grove spizen.En dese IIII humoren hebben 275 diverse naturen. Dat bloet is hete ende diversich,

276 fleume is coel ende versk, colera is

274 Hiervoor staat (doorgestreept) ‘verhettet hoer’.275 Emendatie: het hs. heeft ‘hebbe’.276 Emendatie: het handschrift heeft ‘heten diversich’.


82r

heet ende droge, melancolie is coud ende droge. Item, van desen humoren sommesijn naturael vanden welken wi sullen spreken. Want in allen jof somme helendevergaderen ende maken apostumen in dat menschelike lichaem. Van fleuma sijn II277 maneren naturael ende niet naturael. Die naturalike fleuma is een humore coelende versk, wit ende sveetachtich. Van sijnre overvloiende comet ptisike clenebigheerde van bi frouwen te wesen ende peralisie ende bevinge, ruste endeonfermichede, herthede van sinne cranchede ende zuverhede. Ende het is ghedeeltover al den lichaem, mer dat meeste deel is in de hersene ende in die longen, in diemaghe, in die dermen ende in die juncturen. Ende sijn ghewoente is achter in dathovet ende in die spondilen ende het hevet III nutlichede: somwile hevet natuerenoet van blode ende bider natuurliker hetten ist versoeden ende wert bloet der mededat natuere is ghevoet ende dat mach niet sijn ghedaen van anderen humoren. Tanderis dat het gaet mitten blode omme de leden te voedene de sijn ghevoet mit blode vanfleumen, alse is de hersenen. De derde is dat het vercoelt ende ververschet diejuncturen die verhet sijn ende souden verdroegen bider groter beroringe.Van onnatuurlike fleumen sijn achte maneren vanden welken 278 de IIII sijn

verwandelt van haer beder substancien ende die ander vier van hoer smake. Fleumavitrium is een humor die eerst was dunne ende bi datter coude lange in gewrocht daneyst verhart lijc een glas. Fleuma gipcum was eerst een dicke fleume ende isgedestrueert vander natuurliker hetten ende verhart ghelijc eerde. Fleume aquosumis 279 een dunne humor ende effene in die substancie ende niet verclotert. Fleumamischil lagmosum is een humor van diversen substancien.Want in een stede ist dickeende verhert, in die andere is dunne

277 Emendatie: het handschrift heeft IIII.278 Hierna staat (doorgehaald) ‘sijn’.279 Emendatie: het handschrift heeft tweemaal ‘is’ (dittografie).


82v

ende subtijl. Dese IIII voerseide fleumen sijn verwandelt na haer leder substancie.Dese IIII achtervolgende fleumen sijn verwandelt nader smaken als een suete fleumeende een suur fleume ende een swaer fleume ende een ghesouten fleume. Ende eensuete fleume comt van II maneren jof bi datter 280 is bloet mede gemenghet 281 is jofbi datter hetten in heft gewrocht ende oec niet so dattet mochte versieden endeverkieren in blode. Een suur fleume comet in II maneren jof bi dat een soete fleumeis versoden die van eerst wert vervult ende daerna suur als in een andere soete dinghenghelijc in wine, 282 jof bi dat een suur melancoli is ghemenget mit een dunne fleumen.Ene ghesouten fleume is droghe ende licht ende hets een fleume die is sonder smakemitten welken is gemenget een deel van verbernde 283 colera, die verbernet mit sijnrehetten ende maket sout. Ende een swaer fleume was een dunne fleume ende het isswaer in II maneren jof bi dat het couthede verhardet ende maket swaer, jof bi dateen deel van swaere melancolie is ter mede ghemenget ende maket swaer van colera,som is naturael ende som niet.De naturalike colera is een humor licht ende scarp ende als de roc van blode is

roet ende claer ende te hete dat het is te rodere, hets van sijnre overvloienthede comtverherdede der levere ende coerts ende droechede van alden lichame. De is den mondbitter, gelu verwe, sterc verdwinge, crancken appentijt, verstandenisse, starchede,subtilen sijn, stouthede, haestichede, memorie, licht van sprake, varringhe gram endeveel sprekens. Ende het hevet vier nutlichede in den lichame: teersten is dattet bloetmede isser ghesuvert. Tander is dat het soude sijn met blode die voetzele der ledende sijn ghevoet mitten blode van

280 Hierna staat (doorgestreept) ‘een soete fleume’.281 Hiervoor staat (doorgestreept) ‘in’.282 Bij de ‘w’staat een afkortingsteken.283 Hiervoor staat (doorgestreept) ‘veb’.


83r

colera. Die derde is datter een deel soude sijn ghesent toten dermen omme de dermente suveren van stronten. Dat vierde is omme de galle te vodene mit welke colera isonthouden ende het hevet III conduten: ene biden welken colera is getrect vanderlevere, tander biden welken het sendet colera de dwaet ende suvert die dermen, dederden bi den welken is colera een ghesent toter maghen. Colera is vergadert in diegalle dat het niet en soude sijn ghespreet over alden lichame mitten blode dat deleden souden scuwen dat bloet te haer leder voetsele.Van onnatuurliken colera sijn V maneren alse citrena, vicellina, adusta, prassina,

erugmosa. Colera citrina comet bider menghengen van een dunne fleuma. Coleravicellina comet bider mengenghe van een dicke verbarnde fleume. Onnatuurlikecolera comet van II maneren. Teen is omdattet so zeer is verbernd in haer selven indie levere ende in die verbernthede so sijn die subtilen delen versceiden vandengroefsten ende aldus ist een manere van onnatuurliker colera, melancolie isser medegemenget. Tander is als dat bloet verbernd nochtan niet so voele dat het maectonnatuurliken melancolie vanden blode. Colera prassina is een groen, bitter coleraalset tsap van porro°. Colera erugmosa is ghelijc roest van copere de wal scerp isende wal knagende. Galieen 284 seit dat het comet van heter spisen alse van azine,porzeiden°, senep° ende van anderen scarpen dingen indemage ghewonnen. Avicenna285 seit dat haer eerste generacien ende 286 winninghe is vander levere ende daer navoel maect in die maghe. Ende desen seggen dat colera prassina comt vicellina alstgebernet is ende colera erugmosa comt van verberntheden colere prassine. Vannatuurliken melancolien sijn

284 ‘Galieen’ is rood onderstreept.285 ‘Avicenna’ rood onderstreept.286 Emendatie: het handschrift. heeft ‘en’.


83v

II maneren ende hets die drosene van blode, sijn verwe is blau. Van sijnre dominanciecomt magherhede ende droechte der leden ende der juncturen, starchede ende swarteverwe, sterken appentijt, voel onthoudende sijn vrese, bedreginghe, girichede enderouwe. Ende het hevet vijf nutticheden: de eerste ist bloet is der mede ghesuvert vansijnre ardine substancie, de ander is dat het is soude sijn mitten blode omme te vodenede lede de noet hebben van melancolien blode, dat derde is dattet met sijnremengenghe soude bloet verdicken, dat vierde is datter een deel soude comen totenmond der magen omme appetijt te maken ende te comforteren ende te sterken, datvijfte is dattet voeden soude de milten. De onnatuerlike is asche der humoren decomet bi verbernthede wantals Avicenna 287 seit- de grove delen gheminget mittendinschen magen sijn verscheiden in II maneren: teen is besindinge dat het grove deelsindert in den bodeme ende dat dinste blivet boven, tander is alst is bi verbernthedeghesublineert bi datter dinneste is verkeert biden dome ende dat grove deel blijft alsasche ende aldus is differencie tusschen natuurlike melancolie ende onnatuurlik.Want natuurlike melancolie comet bi sinderinge int welke en is gheen verbernthede.De onnatuurlike melancolie is ghegenereert bi groter verbernthede. Van onnatuurlikemelancolie sijn vier maneren: de een is asche van blode, de ander is van natuurlikercolera, de derde van fleuma, die veerde van asche van natuurlike melancolie twelkin II maneren. Want of het is dunne ende wel zuur vanden welken die vlegen vlien,ende ist datment ghetet in die eerde, het sal sieden ende hets ergher dan alle de andere.Of het is

287 ‘Avicenna’ rood onderstreept.


84r

grovere ende niet so swer noch so quaet omdat het niet en is so doer gaende nochsoe contrarie den leden. Ende daer naturen vanden blode so sijn II opinoen (eenvermodinge). Want somme segghen dat also verringe alst bloet is verkeert van sijnrenatuurliker complexien staphans ontfangen die ghelikenisse van een ander humor.Van bloede soem is natural, som onnaturael. Naturael bloet is roet, claer mit wal

suete, sonder quade roke ende smake. Dat onnaturael bloet comt in II maneren: teenis om dat het crancke hetten hevet in sijn versiedinge, als waerbi hets min roet endemin dant sculdich waer te sijn. Of het hevet te veel hetten als waer hets te roet endete heet of dat was van hem selven te dicke of te dunne. Tander is bi datter mede isghemenget een ander humor hem heldende te sijnre nature als colera, fleuma ofmelancolie, die welke doet alle die natuere van bloede verwandelen.

[XXXIX] Dat ander capittel van ghemene apostemen

Alle maneren van zwellingen der leden boven der naturen, ist groet of cleine, hetsapostumen want als Avicenna seit: clene zwellinge sijn clene apostumen, grotezwellinge sijn grote apostumen. Dese apostumen sijn van III maneren of humoraleof watrich jof wentosich. Humorale sijn van IIII maneren of si sijn blode of vancolera of van fleuma of van melancolia. 288 Item, van desen humorale apostumensomme comen van natuurliken humoren, somme van onnatuurliken humoren. Desesaken van apostumen of se comen buten alse van vallen, van quetsen, van wonden,van verwandelingen vander lucht ende deer gheliken ende somme comen van binnenende dats altoes van te veel humoren of van vele waters of van wijnde.

288 De laatste drie humoren zijn rood onderstreept.


84v

Alse een lit van buten is ghequetst alse bider hetten der sonnen vernuende, of vancouthede der lucht dwingende, of van groter droechte snidende, het corrumpeert decomplexie des ledis ende vercrancket sijn natuurlike cracht ende maect sweringealse waerbi dattie humoren daerwert lopen ende vleen die stede endemaken zwellingeende mit deser sweringhe soe trecket die humoren daerwert alse waer bi dattet litapostumeerde. Ende alst ghevallet dat een lit wert gequetst als van vallen, of van eensteen, of up een herd ding, of bi dat het is ghequetst mit een stocke of mit een steen,of ghewont of ghebeten van een venijnde beeste, alle dese saken van buten ende veleander maken apostumen. Versaede van buten enmaect gheen apostume noch sweringesonder bi tovallen.Want het mochte genereren een winnen om versche materie indenlichame so dat de innerste versciede ghemeret worde. Ende ist dat hit trecket tot indat lit, het sal maken een aposteme.Ist dattet bloet is vermenicht inden lichame, de sterke natuer sal senden

tovervloiende bloet in enich lit; oft een crancke lit ontfanget maect een aposteme demen heet fleecmen. Hets roet omme die ghelikenisse van bloede zweringe omme dievervuulthede der steden steecten omdat de materie is in die diopte des ledis, hettemom die hete materie ende somwilen een coerts diemen heet effunera om dieversiedinge des bloets ende zweringe. Ende dat bloet, dunre ende hetere dat hitsculdich is te sine, het maket een onwray erisipula om dat is ghelike die natuurlikecolera. Hets ondepe in dat lit om de lichthede ende van vierrigher varwen om dieghelikenisse der materien. Ende als men daer up duwet mitten


85r

vingere, so toghet haer die huyt wit om de dunhede des bloets ende als men denvinger af doet, die roethede comt staphans weder. Die steed is heet om de hetten desbloets ende daer is een grote hetten. Ist dattet bloet grof is verbernd van een groterhetten, het maect een aposteme datmen heet carbuncula 289 ende het coemt als diemensche overvloiet van groven blode ende dat hi badet nae eten mit vullen bukenstaphans. Of dat hi so pijnt dattet bloet uut wert so beroert is om sine grofhede endeherthede ende en mach niet verscheiden bider hetten ende blift in der huyt ende maectdan een aposteuma. Hets wel heet om dicheet des bloets ende om de vulhede dersteden. Hets al omme bruin roet om die hetten der materien, grote hetten om deverbernthede. Dicwile comen dusdanige apostemen in den herfst ende maken eencoerts ende alsi wassen bi den geestliken leden so vercranct herte om die verbarndematerie de somwilen verwandelen in 290 venijn.De natuurlike colera maect een vrayen erisipula. Hets hert om de droechte van

colera ende dat lit is vul poren om sijn grote hetten, hets roet mit gelu ghemengetom die ghelikenisse 291 der groter dorst ende hetten om die herscapie van colera.Fleuma maect een apostuma dat heet udimia of zimia ende het is morw om die

morwhede van fleuma, hits wit om sijn wachede ende ist datmen daer up duwetmitten vinger, het maect 292 een put om de morwhede ende als die vinger of is so vulthet weder sonder sweringe, want daer en is gheen hetten.Natuerlike melancolie maect een herde aposteume datmen heet sclierosis. Hets

hert sonder beseffen om die herthede ende om die porlichede der materien. Die verweder huyt is

289 ‘carbuncula’ is rood onderstreept.290 Hierna (doorgestreept) ‘wijn’.291 Hierna (doorgestreept) ‘ghemaect’.292 Hierna (doorgestreept) ‘ees’.


85v

ghelijc der verwen des lichaems. Want al ist soe dat melancolie swert is, nochtan omsijn grofhede en mach die verwe niet comen tot in de huyt. Als water versceiden isvanden blode, sone mach somwilen niet comen toten properen steden omdat daer teveel is of biden crancken daert uut steket die crachten, oft bider stopthede dernatuurliker voesen weghen. Mer het blijft in die 293 leden ende nature wetetvoergaderen in enich crancke stede ende daer of wert een watrich aposteume. Diestede is dunne ghespannen ende claer ende ist datmen daer up duwet mit II vingerenende mitten ene nu mitten anderen, dat beseffet men water gaende vanden ene vingertoten anderen.Ventositeit ende versceden van een grove coude materie bi een crancke hetten,

dwelke niet en mach verteert sijn om de cranchede der hetten, hets somwijl beslotenin een stede ende maect een aposteme. Het comt dicwijl in denmond der magen endein den liesche ende in die hudikine der leden. Die verwe is ghelijc de verwe van alden lichaem ende hets hart in tasten ende ist dat men daer up slaet, het ludit al ful.Somwijl vergaderen bloet ende colera ende maken een aposteume. Ist dattet meest

is van blode, dat heet flermoydes ende isser meest van colera, dat heetmenhersipulades ende dit bekent men biden simplen tekennen voerseit. Oec is somtijtbloet gemenget mit I natuurlic fleume ende maect een aposteme gelijc zimia, sonderdat het boven is meer roet. Ende somwijl ist bloet mit een grove fleume ende mitmelancolien ende maket clieren, die in een deel ripen ende in een deel niet. Colerais somwijl gemenget mit fleuma ende maket sweringe der juncturen. Oec isser eengrove fleume

293 Hierna (doorgestreept) ‘wegen’.


86r

ghemenget mit melancolien. Ende ist dat fleuma verwint, het werden noerlen. Endeist melancolie verwint, het werden clieren.Item, melancolie, bloet, fleume ende colera 294 vergaderen ende maken antrax.

Ende sijn quaetheide is vander quaethede der humoren. Want als die humoren niette verre en sijn van haere naturen, soe sijn die tovallen niet groet. Mer ist dat de IIIIhumoren sijn te verre van hare proper naturen, so sijn de tovallen te groet alsebevinghe der herten, in onmacht te vallen, verwandelinghe van sinne, onruste, somwijlde doet. Ende dit sijn tekenen: grote herthede, hets vol poren, grote sweringhe demen somwijl niet en beseffet; de ander sijn van diverser verwen ende boven is eenvadere de scijnt dat in wert is getrecket mit een drade.Alle dese voerseide apostumen sijn van natuerliker humoren. Ende dese sijn van

onnatuurliken humoren: van ghecorrumpeerde fleumen comen vloetschen endeslacken, van herden fleumen 295 comen knopen, van melancolien 296 comen wannenende clieren, van verbernde colera ende van anderen verbernden humoren comenviele puuste na welke somme sijn wel quaet na der quatheiden der naturen.Ignis percusicus is een seerheide int welke sijn viele puusten vol ghevenints waters.

Het belemmet alt lit ende al omme gelu roet mit groter hetten ende het comt van eendunne verbernde colera. Miliaris heft vele witte puusten ende het en is niet so roetende so heet alse ignis percisicus, nochtan ist heet ende bernd ende het comet vaneen bernde fleuma mit een luttel colera mede gemenget. Formica is een barnendepuust die een rove maect ende het comet van een barnde, swerte colera ende het gaet

294 Fleume en colera zijn rood onderstreept.295 Fleumen is rood onderstreept.296 Melancolien is rood onderstreept.


86v

over einde weder ondiepe int let ende is mit groter hetten. Pruna is een puust de comtvan een bernde melancolia ende is swert of blaeu ende comt mit quaden tovallen omdie ghevenijnde materie ende hets zeer te ontzien alst comt biden edelen leden.Die volf comt in viel maneren want het comt van dicke verbernde colera mit een

verbernde melancolie te gader gemenget ende si destrueren dat lit ende knagen endeontstieket bi haere quaethede. Oec comtet als die voerseide puusten quade ghecureertwerden, mit verschen plaesteren meerren die haere quaethede. Oec comt het als eenlit is to broken ende het dan is to zeer verbonden 297 ende te vele ghedectet so dat dieghecorrumpeerde fumeyen niet en mogen uut verademen als waer 298 bi die complexieder leden is ghecorrumpeert. Ende het 299 comet van steecten van ghevenijnde beesten,die niet en is eer te ghenesene voer dat dat lit is ghecorrumpeert mitten venine. Oeccomtet als leden riden in voel couden wedere ende haer voeten werden nat in grotenwateren alse waer bi die complexie der voeten is ghecorrumpeert ende dat vleiskversterft ende valt of. Dit is teyken van deser seecheide: tlit verbernt ende wert alomme swert met vulen stancke al oft waer van doden lieden. Eer dat die huyt is tebroken sone stinctet niet, mer de stede wert swert ofte blaeu ende alsmen tastet mittenvingeren, men beseffet dattet vervulde vleisk vliet onder die vingheren.Die cancker is grote aposteme comende van een vevulde melancolie ende hets van

eenmanerenmit gheulcereert. Niet gheulcereert is van II maneren want in eenmanerecomtet van hem selven jof

297 Emendatie: het handschrift heeft ‘vebonden’.298 Door de eerste letter een klein rood streepje.299 Door de eerste letter een klein rood streepje.


87r

van een vervuulde melancolie ende is int beginsel nader grote van een lentile° of eenlupine ende het meerret eenparlijc mit harten, de welke herte ende zweringhe alsedie sechede wasset ende van eerst ist quaet te kennen. Mer alst is ghewassen, dan istlicht te kennen want het is van diversen verwen ende heft diverse aderen vandenwelke somme blaeu, somme groen, somme purpuren, 300 (dats roetachtich blau), endede sijn vol materien van een vervuulde melancolie. Ende het sweret ende is hert endealsmen duwet, sijn quaetheit meerret. Het wasset licht in clieringhen steden als indinen hals, in die mammen, onder die oren ende in anderen cleringhen steden. Ic hebeen grote ghesien op die spondil des halsis ende onder dat ore, belemmerende altore, ende dicwijl in die borste ende in die mammen. Item, een cancker comt als menwil ripen mit heten plaesteren een herde aposteume comende van natuurlikermelancolien, want daer trecket toe een dunne hete materie die verwermt endecorrumpeert die stede ende die aposteume wert een cancker. Die ulcerende 301 canckercomt als een canckrich apostume is open ghemaect ende oec als clierich apostumesijn ghecorrumpeert bi ripende medicinen. Ende boven sijn si uut to broken endedatter is inden bodem en is niet ripe mer te zeer verherdet ende die lippen verdickenende wert een cancker 302 ende het comt van quaden openen gaten qualic ghecureert,alsoet voerseit vanden wolf. Van 303 desen openen canckeren sijn die tekenen in diecure biscreven int eerste tractaet voren is geseit vanden tekenen ende saden deraposteumen.Nu sullen wy comen ter curen nader leringhe der auctoren ende of usaghen ende

eerst salmen bescriven

300 Tussen ‘somme’ en ‘purpuren’ een onbekend teken.301 Emendatie: het handschrift heeft ‘ucererende’.302 Cancker rood onderstreept.303 Emendatie: het handschrift heeft ‘wan’.


87v

somme quinine, dats ghemeen, regulen. Dat eerste is dat ne gheen apostume en comdsonder bi vervuulthede der lichamen mach maken een apostume. De ander regule isdat men een apostume mach cureren so dattet niet uut en brect, dats is beter dan ofment uut liet breken. Die derde is dat elke aposteme of hets weder gheslegen ofverscheiden of het brect uut of het verherdet. Daer om moetmen besien weder dieaposteme is van saken van binnen of buten. Ende ist van binnen so salmen altoeseerst purgeren eer datmen eet van buten werct. Bedi cole weder slaende medicinenen mogen niet al die materie wech driven, mer al ist dattet int begin die sweringheen luttel castiet, nochtan verherdet die materie welke materie der na bi roert endemaket een grote zweringhe ende die zieke is te langer ghetorment. Versceiden diemedicien leit op een onzuver trecket meer materien dan het onbijndet. Ripende 304

medicien merret aposteme op dat die lichaem is onzuver ende het maect somwijl dematerie der apostemen al verwoet. Hoe datmen diverse materie sal purgeren datsalmen vinden in dat capitel van scorfheden ende in dat capitel der juncturen. Aldussalmen doen in apostume comende van zaken van buten. Ist alsoe dat die lichaem isvol, dan salmen die materie trecken to diversen steden. Al ist dat een aposteme is inden mont, sone sal men niet gargarizeren ende als een aposteme is in den eers, sonesalmen gheen laxatijf gheven. Ist dat een aposteme is in die matrice, sone salmenniet doen comen menstrua. Mer ist dat die aposteme is boven in den lichaem, mensal hem gheven laxative medicin. Ende ist beneden men sal hem gheven spuwendemedicien.Alse die materie 305

304 Emendatie: het handschrift heeft ‘papende’.305 Rood onderstreepte custode rechts onder: ‘is gepurgeert’.


88r

is ghepurgeert, so salmen die cure van heten aldus beginen. Int begin salmen diematerie weder slaen of en belette een van X punten. Teerst punt is vervulthede derlichamen. Ende dat ander ghevenijnde materie. Dat derde vervulthede der materie.Dat vierde op dat die aposteume si bi een nobel let, dats een edel lit als int ore of indie mammen of in die rugghe of opt herte. Dat vijfte alst is dat het comt in die kele,onder die oren, onder die oxelen ende in die leesche. Dat seste dat het is een kijnt.Dat sevende dat het is een oude mensche. Dat achtende is dat het is nieve sieke. Datneghende is dat het is een aposteme van creticum. Dat tiende is dat het is oft comtin een edel lit of tote een onedel lit. Ist dattet ne gheen van desen tien punten enbelettet, so machmen wederslaen hete apostemen bider maneren dat geseit wert indat Antidotario. 306

Ene aposteme van colera salmen wederslaen mit puren couden medicinen endeist van blode men salte mede ghemengen versceidende medicinen so dattet int begindie coude medicinen verwinnet, in die meringe mindert in den staet vanden evele.Inden minringe vanden evele salmen useren verscheidende medicien allene. Endeist datmen apostumen niet en mach wederslaen noch verscheiden, mer datter etterin wert, dan laetment ripen van wederslaende medicinen ende versceiden ende ripenende morwende ende hijr af sculdi die manere vinden in dat Antidotarie. 307

Alse die aposteuma is ripe, dat machmen bekennen bi dat de sweringhe cesseert(dats ophout) ende bider moruheden der steden ende datmen gevoelt ettere bidenvingere vloiende, dan salmen die stede

306 Antidotario is rood onderstreept.307 Antidotario is rood onderstreept.


88v

ondoen mit een vlimen, altoes houdende vijf punten. Teerste is dat men ne gheenaposteme sal ondoen sonder als vulcomentlike is ripe of die materie en waer ommedat lit te corrumperen. Ende oec of die apostume en waer biden edelen jof bi denjuncturen of in den aers dan soude ment 308 moten ondoen al en waert nietfulcomentlike ripe. Dat ander is dat men sal al ondoen in de nederste stede daer dehuyt dunste is. Dat derde is datment moet wachten datmen niet snide die zenuwennoch coerden noch aderen noch arterien. Dat vierde is datmen alle die materie nieten sal uut doen teenen gadere als daer vele is ende die aposteme is groet. Dat vijfteis datmen altoes sal sniden overlanx dat lit ende als ghesneden is dan machmentcureren na der leringe der openre quader gaten. Of men salt vullen mit olden lijnwadeende leggen daer up een zuverende plaester van doderen van eyeren, van gherstenmele ende achter III dagen mitter salven der apostelen°. Of mit een ander zuverendemedicien gheseit in dat Antidotario ende mit medicinen die vleisk doen wassen endehuden.Een aposteme van colera comt selden totter etter jof de materie waer

ghecorrumpeert bi enigher hande hetten ende dan brectet staphants alleen uut. Endedan salmen cureren voert ghelijc een aposteme van blode sonder dattet behoert coudermedicinen. Carbuncula salmen cureren ghelijc antrax, wies 309 cure ghi varinge sulthoren. Udimia en salmen niet cureren, 310 mer ist datment int begin helpet, het en salgenen ettere comen. Men sal den sieken purgeren mit crocisten van turbijt° of mitanderen medicinen purgerende fleume ende daer na salmen dat lit stoven mit wateredaer in is ghesoden alleen, averuut,° sticades,° squinanti° alle te gadere

308 Emendatie: Er staat ‘mont’ in plaats van ‘ment’.309 Emendatie: Het handschrift heeft ‘vies’.310 Emendatie: het handschrift heeft ‘naturen’ i.p.v. ‘cureren’.


89r

ghemenget of elc bi hem selven. Of, als Rasis seit, men sal maken loge vanwijngaerts°aschen of van ekenen houte ende netten daer in wollekine cledere ende leggent daerup al heet ende bijndet wel vaste. Ende aldus sal die materie verschieden ende drogen.Is dat daer blode mede is gemenget, dan salmen ripende medicinen up leggen todatter etter in weert. Dan salt zweren om die vreemde hetten deere in is vergadertende salment moten sniden ende niet ne wachten dat het uut sal breken bi hem selven,want het soude bi hem selve niet uut breken. Ende so salment voert cureren mitsterken suverende plaesteringen om den groven ettere ende dan salmen vleisk daerin doen wassen.Een herde aposteme salmen cureren mit verscheidenden medicinen ende mit

morwende medicinen so datmen een dach sal morwen ende den anderen dachverscheiden. Want waert dat men altoes wilde verscheiden ende niet morwen datdunneste materien soude verdrogen ende dat dicste soude verherden. 311Oec en salmendaer niet up leggen hete medicinen dat het niet en onsteket noch dat gheen niwematerie van verre der to en comen diet doen ontsteken, want het soude werden eencancker. Ende oec up datmen ripende medicinen daer up leyde daer omme salmenalse nu morwen, alse nu verscheiden. Of men salre up leggen dese medicien diemorwet ende verschet te gadere alse Rasis orkont ende Avicenna: nemet bedellium°gawanum° oppopanat° ana ende men salse morwen in olio van lelien ende stampsezeer wel in een mortier. Daerna doet lijnichet van fenigaet° ende van lijnzade al soeveel alse die andere ende menghense herde wel te gader. Dit salmen plaesteren opherde

311 Emendatie: het handschrift heeft ‘verheiden’.


89v

apostemen allene of daer mede salmen mengen droge, vette vighen tot dat het is al312 vermorwet. Viele anderenmedicinen dienmorwen ende versceden salmen vijndenin den Antidotario.Een watrich aposteme salmen curen alsmen doet udimia sonder dattet behoeft 313

drogere medicinen. Oec machment cureren na der leringe datmen verdunet een dickelit.Een windich aposteme machmen cureren mit medicinen die verdrivet ende wint

verteren binnen ende buten alse te nutten commijn°, carui°, ende wachten van spizendie zwellen ende van buten mit olio de verteren ventositeit in een wijndachtich ofmit deser olien: nemet wijnruut°, commijn°, veencoelsaet°, anijs, corniameos, 314 saetvan meet, ana 315 onsium semis (dats half ons), olei de out is een kwart pond endedese salmen alleen doen in een glasine viele mit zedende watere ende latent ziedentot dat het sop vanden rute is verteert ende met olien salmen smeren al omme. Item,nem levende calc 316 ende temperen mit zoeten wijn dinachtich ende leggheten derop. Item, nemet olie van dillen° II onsen, was een half ons, droge ysope°ghepulverizeert (dats ghepulvert) een dragme, ende maec een plaester ende leggentder up. Dit sijn die curen van simplen van apostemen.Ende bi desen machmen hebben die cure van ghemengenden apostemen.

Herisipulades of flegmoydes salmen curerenmit medicinen der mede datmen cureertherisipula ende flegmon op dat die cure sy te gadere ghemenget. Antrax salmencureren mit purgacien vander quader materien ende mit dingen sterckende dat hartende die cracht ende omme dat in dusdanigen apostemen int begin so ontvallet dicwijlende somwijl die cracht ende sommen zieken als si waren gebloet laet of ghepurgeertsterven daer omme. Vele meisters ontsien 317 te bloet laten ende te purgeren. Item, iclate bloet enen zieken in den dach die starc was van naturen ende in den selven

312 Hiervoor nogmaals (rood doorgestreept) ‘al’.313 Hiervoor (doorgestreept) ‘doet’.314 Hiervoor (doorgestreept) ‘com’.315 Hiervoor (doorgestreept) ‘vo’.316 Hiervoor (doorgestreept) ‘c’.317 Hiervoor (doorgestreept) ‘te’.


90r

nacht gaf ic hem purgacien. Mer als die cracht falgiert ende theerte beeft ende diepuls falgiert, dan ist 318 sothede bloet laten ofte purgeren, want men moet Gode dermede laten verwerven. Ende ic hebbe somme zieken ghegeven die grote driakel° diesonder puls waren ende si ghenasen. Alse waerbi 319 ic sal 320 hijr bescriven een exempeldat my ghefiel in Meylanen.Een joncling van XIII jaren hadde een antrax in die rechterside des hals ende als

ict eerst sach, so wast so zeer ghemerret dattie hals ende die kele ende dat kinne endedie scouderen waren welna al even groet ghezwollen, mer hi was so sterc van crachte.Die zieke bekende ic 321 bi een puuste die ghewassen was an die rechterside des hals,twelke was een beghin der ziecheide. Ic dede hem bloet laten in beiden armen, javele bloets, ende ic spisede hem gelijc of hi hadde ghesijn in een scarpen coerts.Nachtes, ter mettentijt vanden selven daghe, gaf ic hem purgacie van mirabolamcitrium° (twelke bescreven is int capitel der scorftheden) ende up die stede daer diepuust was, leidic scabiose° (dats scaep ore) ghestampt mit swinen smere, want icvant gheen ghelike van dusdanigen medicinen, ende leide opt herte een plaesterghemaect van IIII onsen roden rosen ende alsoe veel gheel sandali°, ghersten meleende camphar twe onsen ghetempert mit rosen watere. De mensche wert zeerghesterket ende die hetten wert zeer vermindert. Nochtan ontswal die 322 stede niet.Des ander dages dodic hem weder bloet laten in den enen arme een luttel bloedesende do ontswal die stede wel zeer ende ter stede daer die puust was, wert een welswerte rove ghelijc oft van viere had ghesijn, verbernet, wel

318 Hierna (doorgestreept) ‘suethede’.319 Er stond ‘bic’ maar de ‘c’ is doorgestreept.320 Hiervoor staat (doorgestreept) ‘ware’.321 Hiervoor (doorgestreept) ‘is’.322 Emendatie: ingevoegd ‘die’.


90v

dre dumemael breet. Ende varinghe daer na lichtede ic de rove op ende die ziekewert sonder quade tovallen ende die der een deep zeer, biden welken ic sach diepipen der longen ende die aderen ende stac daerin een hantvol cathoens. Ende icwaerde die zieken mit gueder spisen ende zuverde die 323 wonde ende si ghenas mithelende medicinen tot dat hi volcomelic was genesen. Die scabiose°, een scaeps orevoerseit, heft herkine ende die blade een luttel breet bider aerden ende die steel islanc als een arme ende heft een blaeu bloeme ende te verder opwert te smaelre datdie blade sijn. Dit ghestampet met zwinen smere (als ic menich werf hebbe 324

gheproeft), het ripet antrax ende carbunculen.Puusten comende van vervulden humoren (als ignis percusicus, een drogende vier,

ende miliarus fornuca ende pruna) hebben eens medicinen van baten achter diematerie van is ghepurgiert mit medicinen purgerende coleram ende melancoliam tegadere want si purgeren verbernende humoren. Oec ist guet datmen daer to doetsimplen medicinen purgerende verbernende humoren alse fumus terre (een 325

duvenkervel), lapacium° acutum, scarpe ladic° 326 , senu°, alsem° ende dier ghelike.Oec isset guet datment opt herte leit medicien comforterende (dats sterckende datharte) dat die ghevenijndhede niet en trecket ter harten wart biden purgeerdenmedicinen. In die voerseide puusten salmen aldus van buten werken: eerdat si sijnuut ghebroken salmen daer up ende al omtrent hanteren mit colende medicinen endeals si sijn uut broken, sal mense hanteren mit zeer drogende medicinen up die stede(alsoet is gheseit int capitel der

323 Emendatie: het handschrift heeft ‘ende’.324 Hiervoor staat nog (doorgestreept) ‘hel’.325 Emendatie: dittografie,het handschrift heeft hier tweemaal ‘duve’.326 Emendatie: het handschrift heeft ‘lodic’.


91r

openre zeren) ende al omtrent salment hanteren mit colende medicinen totte dat decure al is voldaen. Ist datter up comen quade to vallen dan salmen dat hartecomforteren (dats sterken) mitten dingen die voerseit sijn in antrax. Somwijl ist welguet dat men cauterizeert een bernet prunoni ende fornucam, want het trecket uut aldie venijnde materie ende verteert. In die cure vanden volf salmen eerst die materiepurgeren van binnen (op dat zieke sterck is ende anders niet) ende 327 omtrent datzeer buten salmen leggenmedicinen van bolo armenico°, terra sigillata°, oli rosarium°ende azijn want dat en laet dat zeer niet breden. Dan salmen de vervuulde stedezuveren mit een bernende cauterie of mit corrosiven medicinen, mer die bernendecauterie is betere. Ende dan salmen daer 328 op leggen een zuverende plaester vandensape van apie° mit een luttel mirren daer tho ghedaen, ende daer na helen ende huden.

[XL] Dat derde capittel is van apostemen des hovedes ende wat datder vergadert indes kindes hoefde

Int hovet vallen diversen apostumen want daer wassen apostumen vol van dunrefleuma of van tayer fleuma of van een limich fleuma. 329 Ende si heten mollachtichwant als die mol crupet ende maect een hol tusschen die aerden ende die huyt deraerden, also 330 wasset dese aposteumen twischen die huyt ende dat hersenbecken.Oec hietet slecken bider ghelikenisse van een slecke. Oec wassen daer anderaposteumen ende van eenre herder fleumen ende die sijn gheheten knopen.

327 Emendatie: hier stand nog een overbodig ‘sal’.328 Hiervoor (doorgestreept) ‘plaester’.329 ‘fleuma’ rood onderstreept.330 Emendatie: het handschrift heeft ‘alse’.


91v

Ic hebbe ghesien dinghen wassen uut een hersenbecken ghelijc een horen. Want icsach een mensche die tot my quam om raet die int hoeft hadde VII dingen, teen meredan tander, ende in diversen steden. Vanden welken som was alsoe groet ende alsoscerp als die hoern van 331 een geytlam of vander lanchede van een dumne. Ende siquetsen zeer die huut ende my wondert dat die niet en was ghewont. Ende als ic sachdat sie quamen uutten hersenbecken, so en wil ics my niet onderwijnden, want hetdocht my onmoghelic wesen to cureren ende to ghenesen.Somwijl valt dat kijnder sijn gheboren mitten hovede al vol waters, want een water

vergadert in die moeder mitten hovede op den knien als waer bi dat selve watervergadert int hoeft, alse waer bi sy sijn geboren mit groten pinen ende somwijl eerdat men hem mach helpen dan sterven sy.Die curen van allen aposteumen des hoefdis is dattet is van een dunne materie of

van ghevorter materie. Men selt niet droghen noch verscheiden mit morwendenmedicinen al ist al soe gheseit int generael (dats ist ghemeen) capitel van aposteumevan fleume, want also mochte dat dunne of die vervuulde materie corrumperen endemochte vervulen dat hersenbecken. Ende ist dat die materie niet en is ripe, men saltripen ende dan snident sciltwijs aldus , want die aposteume des hoefts enmachmen niet vollencomeliken zuveren om dichede der huut oftie wonden en sijnsoe groet dat die zuverende medicien comet totten bodeme. Alst ghesneden is salmendie materie uut doen ende vollen die stede mit lijnwade of cathone ghenet mit olierosaet° in 332 welken

331 Hiervoor een (doorgestreept) onduidelijk letterteken.332 Hiervoor (doorgestreept) ‘u’.


92r

is ghewect aluun° zuccarim°, tottie stede in den bodem wel is gezuvert ende daernasalment cureren mitter XII apostelen salve° ende mit anderen medicien na der leringevan anderen openen gaten.Enen knoep salmen aldus cureren: men sal die huut sniden overlanx op den knoep

ende treckent al uut mit sinen huuskin ende ist datter yet in blijft vanden knoep ofvanden huuskijn dat salmen uut doen mit een grove of mit een ander corrosijf endedaerna helen ende huden. Ende ist dattie knoep heft sinen waldoem mittenhersenbecken, dan ist beter ghelaten dan ghepijnt te cureren.Water dat vergadert is int hoeft eens kijns of het is binnen den hersenbecken of

daer buten: datter binnen is dat men Gode opgheven ende datter buten is dat salmenaldus cureren.Men sal dat hoeft smerenmit camillen olie endemit sulphure ghestamptso datter sijn IIII delen olie ende één deel sulphure. Dan salmen in III stedencauterizeren (dats barnen) dat vore boven den voerhovede, opt hoeft ende achter indie nolle vander hovede ende een luttel bet up die laetste camere want dese cauterienmitter voerseide salvinge drogen, ripen ende verteren.

[XLI] Dat vierde capittel is van apostemen der wortelen der oren.Nota

Aposteumen comen in die wortelen der oren. Somwijl ist in den weghe van crisisalse nature is te kranc die materie uut te steken biden zwecten of bi anderen ydelingenof bi datter materie is te vele of te dicke; mer nature doet dat sie mach ende steketde materie toter crancker


92v

ydelre steden. Oec werter somwijl een aposteume biden weghe van crises of bi datdie materie doer comt vanden hovede of bi dattet is van benneden opwert gestekenende blijft onder dat ore ende dan maectet daer een aposteume. Dese aposteume isvreselic om die naeheide des hoefts ende om die ghevoelege stede ende om dattersijn vele aderen ende zenuwen ende arterien. Dese aposteume verslaet dicwijl alsdie tee vallen groet zijn.Die materie na deser aposteumen of hets bloet of tis colera of melancolia die welke

men bekent bi den teykenen voerseit. Die cure van desser aposteume en salmen nietbeginnen an wederslaende medicinen. Mer ander medicinen die sachten ende diematerie uut leden want wederslaendemedicine steken 333 die materie tot een principaellit. Men sal die stede batten mit warmen water daer in is ghesoden camomillen endedaer salvet mitter selver olie ende legter op wolkemitter hieke (dats die niet gedwegenis) ende doet altoes in dat ore olien van bitteren mandalen want het helpet zeer. Istdattie materie legt diepe soe dattet qualiken uut mach, dan salmen daer up stellendroge ventosen ende coppen setten om diematerie uut te halen ende daer na versceidenende smeren ende nusuren die zweringe alsoet voerseit is. Ist datter is etter so salmentripen mit ghetempaerden maturativen een ripende plaester nietste heet, ende dansalment sniden ende doen uut de ettere ende niet ontbeiden dattet uut brect bi hemselven ende altoes wachten datmen niet snyt zenuwen noch aderen noch arterien.Want daer comt dicwijl

333 Hiervoor (doorgestreept) ‘steden’.


93r

of grote vrese bi datter somwijl is ghequetset de wederkeren zenuwen ende dan blijftde zieke ewelike heesch. Alst ghesneden is dan salment zuveren 334 mit medicinenvoergeseit in den Antidotario ende daer na helen ende huden wel vrodeliken wantals aposteumen in 335 dese steden sijn qualiker ghecureert, dicwijl wertet een fistole.

[XLII] Dat vijfte capittel is van apostemen des halses ende der kelenende aposteme in de kele squinancie

Aposteumen van deser steden of si sijn in die brade van buten soe datter inwert ingaet of in die innerste braden of in die substancie vanden swelgen of in een holheidewesende tusschen der pipen der longene ende den swelge. Ende desse aposteumensijn meest van blode of dicwijl van fleume ende min van colera ende alreminst vanmelancolien ende men bekent sy biden teykenen der aposteumen voerseit.Die aposteme wesende in die innerste brade bekent men bi dat een deel vanden

ghezwel comt uutwart ende die zieken mach qualiken zwelgen. Dat die materie is indie holheide voerseit of binnen dat bekentmen bi dat vanden ghezwelle niet butenen vertoecht ende die zieke enmach niet verswelgen ende qualiken verademen. Endeist dat die to vallen sijn groet van desen aposteumen -als dat sijn ogen uutwert kerenende hi sijn tonge niet en mach holden in sinen mont ende dat hi niet en mach sprekenende dat die braden der borsten up ende neder springen van pinen- dan moetmentGoede up gheven. Ende somwijl hebben somme stoute meisters een priem ghestekenin die kele ende daer

334 Hiervoor (doorgestreept) ‘smeren’.335 Emendatie: het handschrift heeft ‘is’ .


93v

mede die aposteme te braken alse waer bi si varinge ghenesen. Nochtan dicwijlsterven sy in de hande des meisters ende aldus werkende dat wijt men al den meistersende niet der ziecheiden.Die bedecte saken die welke die tovallen niet groet en sijn, is aldus ghecureert int

begin ende ist van heter materien, men sal bloet laten ter lever aderen. Ende ist dattetis veroudert, men sal bloet laten totter hert aderen ende men salt laten bloden tot datdie zieke in onmacht vallet, meest op dat hi is sterck ende vleischich. Des anderendages salmen laten in die adere onder tonghen ende ne gheen tijt en salmen latenonder der tongen voer dat men heft ghebloet laet die lever adere of die hert adere,want het ghevalt dicwijl dat die zieke verworget opdat hi vol quader humoren is.Naeden bloet laten salmen hem doen gargarizeren mit water daer in is ghesodenrosen, sumat°, balaustie°, lentilgen°, noten van gallen, mitten welken ghetempert isdyameron°. 336Of hi sal gargarizeren 337mitten stronten van een swaluwen ghetempertis mit ydromelle° often stront van musken of van hoenren of van een hont die beenrenet ende el niet. Item, neem den hont stront voerseit, noten van gallen, satureye°, ana.Dit salmen pulverizeren ende tempert mit water ende zeem ende gargausieren. Endehi sal drinken water ende ghersten ende eten el niet dan spise van gruse ghemaectaldus: nemet een schotel vol nyewes tarwijns gruus ende dectet mit water warm enwile ende dan stampet herde wal in I mortere ende colierent ende die coleringe suldiwel seden mit een luttel souts ende gevent den zieken

336 ‘dyameron’ is rood onderstreept.337 ‘gargarizeren’ is rood onderstreept.


94r

mit ponden. 338 Ende ist alsoe dat hijs niet en mach bezwelgen dan salmen inden putvanden halse stellen een cleyne ventose mit viere, dan sal hy wel verswelgen alsolange als die ventose daer sit. Alle die kele ende alle den hals salmen smeren butenmit olie van camomillen ende daer upleggen wolle mitter eyken. Oec salmen daerop leggen een plaester ghemaket van swaluwen neste de ghemeen is van squinancie:neemt een swaluwen nest ende doetet lange zieden in water. Daerna salment cleynsendoer een teems ende datter doer lopet dat salmen houden. Ende in ander water salmen zieden 339 die wortelen van lelien, van bismalve°, van brionie°, bladen vanpoppelen, van violetten ende van paritarie.° Dan salmen die stampen wel ende mittenwater van swaluwen nesten salmen wal temperen een ripede seme ende meel vanlijnzade tot dat het is ghelijc pappen. Dan salmen daer to doen die cruden ghestamptende ghemeynen olie of out smeer sonder sout ende ziedent altegader ende makeneen plaester, het verscheidet of ripet squinancie 340 van binnen of van buten opdatmentspredet op een cleet ende leggent warm omtrent die kele. Oec ist guet ghesmeertomtrent den hals mit olie van camomillen ghemenget mit ouder, verscher 341 botereop datment bewindet mit wolle mit der hieke. Oec ist guet, als die aposteume isbinnen, dat ment niet weder en slaet, mer verscheidet mer hantiert ripende gargarizeren342 al dit: neemt droge vigen, pappelen zaet, lijnzaet desse salmen zieden in watereende gargarizerent 343 of water van vighen mit botere ende mit wijn ghemenget datrijpt elc

338 In het Middelengels:’with penides’ (een soort suikerstangen).339 Hiervoor (doorgestreept) ‘zid’.340 ‘Squinancie’ is rood onderstreept.341 In het Middelengels staat er ‘oude, niet gezouten boter’.342 ‘gargarizeren’ is rood onderstreept.343 ‘gargarizerent’ is rood onderstreept.


94v

aposteme binnen of in die kele of in die maghe of in den dermen.Ende alst rijp is dan salment weten bi der mynringhe der zweringe ende der to

vallen ende des coerts. Ist dat van buten toecht, men salt sniden mit een vlime endealtoes wachten van zenuwen, van aderen ende van arterien ende alst open is dansalment zuveren mit zuverende medicinen geseit in den Antidotario. Ist dattet isbinnen ende het niet en brect mit gargarizeren van stoppenden dingen also water dersedinge der noten van gallen, achacie°, psidie°, balaustie°, alijn jameny, want hetvercrimpt die aposteume to gader ende dan brect. Als die aposteume is te broken dansalment gargarizeren mit warmen water daer in ghesmouten is botere ende olie vanvioletten tot dat die etter al uut is ghezuvert ende daerna salmen gargarizeren mitwater van ziedinge van liquirissie°, yreos°, tamerisci. Oec ist guet datment supet diedoderen van eyeren.Ende ist dat de materie is wel cout, men ne salt niet weder slaen, mer men sal

hanteren hetere gargarizeren ende alst ondaen is, so salmen nemen 344 sterke zuverendemedicinen in de welke is ghemenget mirre, sarcocolle° 345 na dat het is voerghescrevenin den Antidotario. Somwijl ghevallet dat om die reuma, dalende vanden hoefde,wassen in die wortelen 346 der tonghen in elke side dingen ghelijc amandalen diebeletten den zwelghe so dat die zieke mach qualiken verademen. Dat welke salmencureren mitter voerseyder medicinen in alre manieren.Hijr sal ic bescriven wat my beveel in die stad van Meylanen van eenre vrouwen

van XX

344 Emendatie: het handschrift heeft ‘neme’.345 Emendatie: het handschrift heeft ‘sartocolln’.346 Hiervoor (doorgestreept) ‘een’.


95r

jaren die hadde een squinancie 347 van fleume die al die kele bevinc buten ende binnen,so dattet gezwel buten harde groet was; ende zi en mochte spreken noch verzwelgen.Ende si hadde langhe ghesijn in die cure van enen mynre scoelre ende sie argede vandaghe to dage. Doe wordic daer to ghehaelt ende ic vant sie in quaden punten, wantsie en hadde in veel daghe niet ghegeten ende sy en dorste niet slapen om dat sieducht hadde van vervurgene. Haer puls was cranc ende ic besef die materie diep intvleische ende ic sach wel dat sie eer soude hebben geworgen dan die aposteme haddeto broken uutwert of inwert want die materie was dicke. Ende ic vant die materieripe twischen den kinne ende der kelen meer dan elre ende ic taste mit den vingherom te scuwen zenuwen, aderen ende arterien ende ic maecte daer een diepe wondemit eenre scheren ende ic trac daer uut veel vander ghemorter 348 materien ende veleliet ic daer in omme die redene voerscreven. Doe mochte si te bet verademen endedie puls versterkede haer ende ic cureertse 349 vander doet ende was varinge ghemindertende doe gaf ic haer vleischich sop ende daer lieps viele uut bider wonden. Ende doestac ic haer een sulveren pipe in die kele tot dat si die wonde leden was ende daerdoer nam sie haer voetsel. Al die kele ende den hals bewond ic mit zuverendenmedicinen ende die rijpte die overvloienden materien tot dat ic trac uut den wondeneen stuc tayer,

347 ‘squinancie’ is rood onderstreept.348 Emendatie: het handschrift heeft ‘ghenorter’.349 Hiervoor (doorgestreept) ‘cureet’.


95v

vervulder matirien die was ghelijc enen darm, langer ende dicker dan een vingher.Ende doe bleef die stede sonder stanc ende sy begonde zeer to versterken ende doeghenas ic den wondemit medicinen die zuveren ende vleisk doenwassen ende hudentot sy was vollencomeliken ghenesen.Alsmen in die voerseide steden vint een coude, vervulde materie, men salt snyden

want het en soude niet uutbreken by hemselven, al waert oec dattie materie niet enwaer volcomenliken ripen. Want die dicke materie wesende diep in dat let en machniet uutwert breken bider crancker hetten, noch dat herte en mach niet lange tijtgedegen tgebrech der luchten.

[XLIII] Dat seste capittel is van apostemen onder den arme oxelin

Desse aposteume en salmen niet wederslaen om die redene voerseit, mer men sal dematerie purgeren op dattet is bi bloet laten ter lever ader an den anderen arm. Endeist dat die materie is cout dan salmen purgeren mit medicinen van tubith° of mitanderen medicinen daer to bihorende ende men sal die materie verscheiden mitmedicinen niet te zere treckende. Men sal die stede salven mit olie van camomillenallene ende daer op leggen wolle mitter hieke ende verdinnen sijn spise. Ende ist datdit niet en helpet men salt ripen ende uut snyden ende niet wachten den tijt dattetallene soude uut breken ende meest als die materie is cout. Ende ist dat de materieis twierleye, alst dickwijl ghevalt hijr ende in die lieschen ende het niet al omme enis rijp


96r

mer in één stede hert ende in een ander mere, dan ist een aposteume datmen heetbubo wes cure dicwel swaer te doen is. Want ist datment uut trecket die ripe materieende die herde daerin laet, dat sal qualiken ripen mer het wert een herde aposteumeende maect een fistele. Ende ist dat de ripe materie blijft in die stede het hout aldenlichaem in quaden wesene van coertse ende van zweringen. Men sel den coerts endede zweringen minren somen beste mach ende ripen de materie (want die ripe materiehelpet der onriper materien to ripen) ende dan salment ondoen ende zuverent. Ist datdie aposteume brect eert ripe is of datment by node snyden moet, so sal ment danhanteren mit medicinen die ripen ende zuveren die overvloiende materie ende daerof suldire ghenoech hebben in Antidotario.

[XLIIII] Dat sovende capittel is van apostemen der armen ende soeneder wert

Desse aposteumen salmen weder slaen alsmen eersten den lichaem hevet ghezuvert.Ende ist dat die aposteume is heet, men sal bloet laten anden anderen arm in die leverader ende daer na wederslaen mit colende medicinen. Ende ist dattie niet en helpet,men sal verscheiden ende en helpt dat niet, men salt ripen. Ende desse aposteumenmachmen volcomenliken ripen of die materie en wart so 350 quaet dat se bereet wartte corrumperen dat leet, want dan soudement ondoen al en wert niet vollen

350 Hiervoor (doorgestreept) ‘niet’.


96v

comeliken ripe. Mer men moetet wachten van groten wonden to snyden als dieaposteumen valt in steden der musen, mer ghi sult snyden alsoe ondiepe als ghi mogeteen cleyne wonde ende dan salment zuveren ende dwaen alsmen doet andere openegaten. Want waert soe dattie braden waren 351 ghewont, de arm soude ontcrimpenaltemet dattie brade solde helen.Ende ist dat die aposteume is omme trent den ellenbogen dan salmen snyden an

beyden syden vanden ellenbogen ende niet up den ellenbogen want het en soude niethelen omme dattet is altoes rorende. Mer ghene aposteume en comt in die stede ofdie materie ende sie te vele ende men salt dicwijl moten purgeren ende daernaverscheiden ende daer om trent werken alsoet gheseit is in dat generael capitel.Ende aldus salmen cureren aposteumen vanden handen ende der vingeren. De vit

is een aposteume wassende omtrent die wortele der nagelen 352 ende is heet zwerendeende roet ende somwijl maect een coerts, somwijl destrueert den 353 hoeft vandenvinger. Die cure van desser aposteume is dat men eerst bloet sal laten op dat diecracht des zieken stercen 354 is ende hi out ghenoech sy ende op dat hi plach te latenende de tijt lange sy dat hi niet en liet ende daer na salmen daer up leggen een dickeplaester ghemaect van azijn ende van apio° ende daer up salmen leggen een linnencleet ghenet in 355 water van psillo° of smerent mit een ander colende salve ende inallen manieren salmen pinen omme te smeren colen ende omme corrupcie te beweren

351 Hiervoor (doorgestreept) ‘warm’.352 Hier is nogal geknoeid door de scribent. Waarschijnlijk is ‘den’ doorgestreept en ‘len’ er

boven geschreven in een andere (zwarte) inkt.353 Emendatie: het handschrift heeft ‘dan’.354 Emendatie: het handschrift heeft ‘steren’.355 Emendatie: het handschrift heeft ‘een cleet ghenet in linnen water’.


97r

ende ist 356 dattie zweringe ende die bitinge hijr mede niet en cessiert ende op holtende dattet etter wert dan salmen daer up leggen scabiosam° gestampt mit swinensmeer ende cureert voer ghelijc een antrax ende carbuncula. Hoe datmen cureren salaposteumen comende in de juncturen der armen die niet en etteren, dat salmen lerenin dat capittel vander zweringe der 357 junturen.

[XLV] Dat achtende capittel is van apostemen der ghesteliker ledenende van bulghinghe ende 358 hefinghe

Desse aposteumen en salmen niet wederslaen, mer men salt uutwert trecken endemeest up dattet cout is. Eerst salmen dat lichaem purgeren ende daerna die materieversceiden. Ende ist dat dit niet en helpet, men salt ripen ende dan salment snydenende niet te wachten dattet soude uut breken by hem selven ende dan salmen dieettere suveren ende die wonden helen, alsoet voerseid is in den anderen steden.Dicwijl bider cracht der naturen is een materie uutwert ghesteken twischen die ribbenende twisschen die beenren der borsten ende der spondilen endemaect een aposteume.Is dattet is cout, het sweret luttel ende die sieke en achter niet veel op om dattet nietsweret alsoe waer bi dattet daer langhe blivende is te corrumperen die stede. Endeals die materie is ghecorrumpeert, het solde eer inwert biten dan uutwert alsewaerbi dusdanige aposteumen maect een doer gaende fistel inwert.

356 Emendatie:het handschrift heeft ‘is’.357 Emendatie: het handschrift heeft ‘de’.358 Emendatie:in het handschrift wordt het woord ‘ende’ tweemaal geschreven.


97v

Mer men sal sniden ende helent ende zuverent ghelijc een ander aposteume Ende isdatter wert een fistele in wert gaende dan suldi maken een wieke vanden pid vanvleder of van spongen of van brionie° of van ganciane° ende doent in den fistel omdat gat te wyden ende daer na salmen mit een clisterien dese zuverende dwayngedaer in doen. Nemet zeme°, mirre, watere soe datter sy IIII dele waters ende zeem°ende mirre II delen. Ende ist datmen daer to doet ysope° ende salie elx een deel, hetwert te betere. Oec ist somwijl goet datmen neemt wijn over twater alset tseer issonder alle 359 sweringe. Ende desen siroep salmen doen in den fistel ende doen denzieken wentelen over ende weder so dat men wel dwa die stede van binnen vandenettere. Ende dan sal hem die zieke doen keren over den mont der wonden ende hysal hoesten so dattie etter ende die dwamigge te bet uut mogen comen Ende dansalmen in die wond doen een wieke ghesmeert mit oli soe dat die wonde niet en luctende ist datter mitter dwaenningghe niet uut en gaet, dan salment fulcomeliken helenende huden. Ende ist dattie wech biden welken die etter uut ende in gaet, is hertghepipet binnen soe datter is een vray fistel, dan salmen cauterizeren ende daer naden brant uut vallen doen mit bottere ende mit anderen dingen die vet sijn, ende daerna salment zuveren ende helen.Bulginghe comt somwijl in kinderen om den hoeste uut stekende de materie ende

oec omwolven toskeyt ontbijndende die juncture der beenren ende uutwert stekende.

359 Hiervoor (doorgestreept) ‘seringe’.


98r

Men salt int eerst cureren mit dingen sachtende den hoeft als sijn zoete amandelengestampit mit penidien° ende mit water daer fenecoel° in is ghesoden ende supingedaer mede ghemaect mit amido° ende mit deser medicinen: nemet zoete amandalenII deel, draganti° van citonien° ana een deel, juleb° dats ghenoech sy. Hier 360 ofsalmen maken dinne spise ghelijc cauwen zeem dat dat kint 361 mach supen. Als diehoeft is ghemindert dan sal hy baden in water daer in ghesoden is die wortele van altoe pappelen ende die blade fenigreet° lijnzaet ende men salt twater up die bulginghelaten vallen van hoge; daer na salmen die materie verscheydenmit medicinen gheseitint capitel der cleren. Oec ist guet datmen daer up bijndet wel vaste een loedene plateachter dat die stede wel ghemorwet is. Ende ist dat de materie is van ventositeit (datswintachtich) men salt cureren ghelijc den ventosich ende wijndich aposteume.Bulghinge comt by dat die spondilen sijn uut haer propre stede ende en mach nietcureren achter dattet veroudert is.

[XLVI] Dat neghende capittel is van apostemen omtrent den mont vandermaghen

Alse een aposteume valt omtrent den mont vander magen ende omtrent die levereende milte dan salmen int beghin die stede comforteren mit olie van mastiken, olievan spijc, olie van lelien ende mit plaesteren ghemaect van rosen, alsene°, squinanti°,cyperus°, cytonien° myt gerstene mele ende mit der ghelike. Ende al ist soe

360 Emendatie: het handschrift heeft ‘hiet’.361 Emendatie: het handschrift heeft ‘hit’.Bedoeld wordt ‘kint’.


98v

dat ic hebbe gheseit datmen sal scuwen wederslaende medicinen als die aposteumensijn by een edel lit, nochtan is datmen up desse leget verscheydende medicinen ofripende, die niet en sijn gemenget mit stoppenden dingen. Sy crancken die levereende die milte ende dan verkranken haere werken die nuttelic sijn tot alden lichaem.Daer om en salmen niet in dusdanigen zaken hantieren zuvere verscheydendenmedicinen noch zuvere 362 maturativen ende ripende, noch zuver vederslaendemedicinen. Mer men sal die materie purgeren ende comforteren die stede mitstoppenden dingen ende ghetempert treckende. Ende ist dat dit niet en helpt, mensalt verscheiden ende en helpt dat niet, men salt ripen ende altoes salmen wachtendatmen daer niet op en leget verscheiden medicinen, noch ripende daer en sy medegemenget droge stoppende dingen. Ende men moet wachten dattie dinneste materieniet en verteert ende dattie groenste niet en verherdet want dusdanige aposteumenverherden lichte ende dan machmense qualiken verscheiden. Mer sy maken dikwijlydropisis ende water laynghe. Alst beghint te verherden, salment morwen mitmorwendemedicinen ende gheen comfortatijf een sterckende daer mede ghemenget.Men moet vroet ende behendich wesen in dusdanigen saken want dusdanigeaposteumen mogen nijt die dwalinge des meisters gedogen. Ende is dattet is rijp,men salt ondoen ende zuverent ende helent.

[XLVII] 363 Dat tiende capittel is van apostemen der liesschen. Nota

362 Hierna (doorgestreept) ‘medicinen’.363 In het handschrift staat deze nummering bovenaan de volgende foliumzijde.


99r

Dicwijl wasset een aposteume in de liesche, om die open zeren der voten of der vedenom dattie humoren daerwert trecken ende dat is niet tonsene. Want het mach sijnsonder vervuulthede der lichamen ende sonder enich grote vloienthede der humorentotter steden. Dicwijl coemt een aposteume in dessen steden sonder anderen gatennederwert ende dats meest tonseen om dattie lichaem vul is van quader diverserhumoren. Int eerst salmen int beghin die materie ontbijnden ende voersceiden endedaer to is goet dat men salvet mit olie van camomillen ende mit ouden gemoyen olieende daer up leggen wolle mitter hieke. Ende ist dattit niet en helpt, men salt ripen.In die ander sake salmen een hiete materie ydelen mit bloet te laten an die lever

ader ander selver syden. Ende des anderen daghes salmen bloet laten an die selvezide onder dat anclau binnen den voet ende die zieke moet eten arme spise ende updie steden salmen leggen verscheidende 364 medicinen die niet en trecken of luttel.Ende ist dattie niet en helpt ende die loep daer niet en cesseert (dats op hout), dansalmen daer op leggen sterkere der scheydende medicinen. In desser zaken is welgoet warme loghe ghemaect van wijngaerts° asschen ende van urine daer op ghedaenmit stappen want het verteert die materie ende droget lichtelijc. Ist datmen niet enmach verscheiden, men salt ripen ende ondoen ende zuveren ende helen alst dicwijlis geseit.

364 Emendatie: in het handschrift staat nogmaals het woord ‘spise’.


99v

[XLVIII] Dat elfte capittel is van apostemen der dyeen ende derhancken

Ist dat een aposteume wasset in die hanken ende in die dien ende in den benen endein die voten, men salt cureren alsoet voerseit is vanden aposteumen der armen. Welist te weten dat dicwil etter vergadert in die diephede der dyen, der beenren ende derhanken de men qualiken van buten mach bekennen of die meester en waer sijns welghewone. Dit oerkunt Ypocras datmen dusdanige aposteumen sal cureren in alremaneren ghelijc datter is voerseit in anderen aposteumen.

[XLIX] Dat twaelfte capittel is van apostemen 365 der veden ende dercullen. Nota

Aposteumen comende in den vede ende in de cullen ghelijc in anderen leden dewelke some sijn van hieten humoren of van couden ende somwijl is die vede vervulletmit groever ventositeit haer versadende mit grover zweringe. Die hiete aposteumeende die coude salmen bekennen by den teyknen na volgende.Een ventosich ende wijndich aposteume salmen bikennen bi dattet comt in somen

hieten jongen luden ende bi dattie vede duenne is ende hert ende niet wel swaer,noch die verwe niet en is verwandelt vander verwen van anderen steden des lichaems.Die ghemeyne cure der hieter aposteumen in die cullen ende in de vede is dat men

sal bloet laten ter lever aderen an die rechter syde up dattie aposteume is in denrechteren cul of in den vede ende in die luchter 366

365 Emendatie: het handschrift heeft slechts ‘apos’.366 Custode onderaan de pagina: ‘syde op dat de’


100r

side up dat die aposteume is in den luchteren cul. Ende des anderen dages daer nasalmen hem bloet laten binnents voets ende si sullen scuwen wijn ende vleisk endealle zoete dingen die bloet ende colera winnen. Ende dan salmen daer up leggendesse weder slaende medicinen: nemet scorsen van garnaten°, droge rosen endelentilien°. Alle desse salmen zieden in water herde wel ende daer na salmen siestampen ende temperen herde wel mit olie van rosen ende mit een luttel azijns endedit sal dyre allaen daer up legghen. Item, dat sop van wilder porteleynen°, oli vanrosen ende een luttel azijns daer in salmen netten clederen ende bewijnden den vededaer mede. Ende die cullen int beghin der heyter aposteumen als die materie nietmeer en vloyet, dan salmen daer tho doen meel van garsten ende van bonen. Of mensal temperen desse mele mit doderen van eyer ende mitten sape van nachtschaden°ende mit oly van rosen ende leggent daer up. Als die aposteume mindert, soe salmendaer op leggen een plaester ghemaect van mele van bonen, van venigreet°, vancamomillen, van mellote° ghetempert mit gheytene weye. Item, een sonderlingeplaester int eynde 367 der heyter aposteumen ende int beghin der couder aposteumen:nemet rosine ende besprense mit water ende stampt sie vaste in een mortier endedaer nae doeter toe meel van bonen ende van cyteren ana also vele als die helftevanden rosinen ende temperent mit olie van lelien ende doeter to een luttel commijnsende maect een

367 Hiervoor (doorgestreept) ‘he’.


100v

368

plaester. Ende ist dat dese aposteumen uutbreken mit ettere, men salse cureren alsoetgheseit wort der opene zere des veeds.Een coude aposteume wesende in die cullen salmen purgeren mit purgacien der

quader materien, mit medicinen of scarpen suppositorien die men steket in den aersdat zeer trecket de materie der cullen, als Avicenna seit, ende ic dicwil hebbe geprovet.Ist dat die aposteuma der cullen verherden, men salre dit plaester op legghen: nemetterwin gruus wel ghestampet in een morteer tot een polvere. Dat salmen temperenmit oximel° gemaect vanden II deel azijns ende I deel zeems°mit welke is ghesmoutenarmoniatum° ende hijr of salmen maken een plaester ende legghent warm op decullen ende vernyewent dicwijl dat is 369 de medicien van Avicenna. Ende in sommenboken staet ghescreven sulphure ende in somme gruus, beyde is goet, mer gruus isbeter.Als die vede is duenne ghespannenmit een grover ventositeit ende wijndachticheit,

alsoet ghevalt in sommen jongen luden, by dat een grove ventositeit is verscheidenvan groven humoren bi een crancke hetten daerin werkende, dan salmen besien ofdie stede is hyet ende men sal bloet laten ende hantiren mit coelen medicinen. Endedaer to is goet desse cole salve: nemet olie rosaet° IIII delen ende was één deel, dessesalmen to gader smolten ende daer na dwaen dicke in couden watere tot dattet isghelijc een witte salve ende hier mede salmen salven den wede ende die stedenomtrent.Ende ist

368 Emendatie: de kopiist heeft hier twee maal het woord ‘een’ geschreven.369 Emendatie: in het handschrift staat ‘ic’.


101r

dat de aposteume niet en is heet, men sallem doen spuwen ende men 370 sal hemgheven agnum castum° ende tzaet van rute° ende comijn° ende anijs ende anderdingen die wint verteren; die stede salmen plaesteren mit dingen de verterende zijnwynt.

[L] Dat dertiende capittel is van apostemen der clieren ende derwennen

Die cure van clieren ende van wennen is eens, mer sy differeren ende onderscheidenin dit: die clieren sijn vanden meesten deel van melancolien als waer bi si sijn eergstte verscheiden, wannen zijn vanden meesten deel van fleuma ende sy sijn licht teverscheiden.In beiden saken moetmen die materie purgeren mitter medicinen van Avicenna:

nemet turbich°, gengeber°, zuker ana 371 ende die ghifte is II dragmen ende men saltdicwijl gheven of die crociste van turbich° ghemaect mit dyazinziberis°. Die ziekemoet ghedogen hunger ende scuwen water te drinken ende houden dat hoeft hoghesoe dat hy mitten halse niet en pijnt. Ende wachten hem van te 372 wenen ende niette slapen mit vullen buke ende salven omtrent die stede mit olie van camomillenende mit olie van lelien. Ende mit desser olie die voerseider wannen ende somwijlcleren: nemet die wortele van scerpe ludic° ende van bismalve° ende snijtse welcleyne ende doet sie in ouder olie van oliven in een glasine viole ende dan doentzieden in een ander

370 Hiervoor (doorgestreept) ‘di’.371 ‘ana’later blauw onderstreept372 Hier staat (doorgestreept) ‘die’ en is ‘te’ als superscript toegevoegd.


101v

vat vol waters tot dat die wortelen ghesoden sijn al slecht. Mit desser olien salmensmeren ende daer op leggen wolle mitter hieke. Ende ist dat dit niet en helpt, mensalre up leggen een plaester ghemaect van gheytene cotelen mit oximelle° of vanlevende calke mit ouden swinen smere sonder sout of nemet tzaet van scaphizagrie°,nitri°, meel van witzen°, droge hars ana. 373 Hierof salmen maken een plaester mitolien ende mit azijn. Item, een ander: nemet wortelen van witten lelien, lijnzaet ana.374 Ende desse salmen zieden in wine al ontwie ende daer na doen daer to half alsoevele duven cotelen op dat die materie zeer cout is ende hert. Ende in oudenmenschenis die materie zeer cout ende in een kijnt of in een wijf. Ende dan salmen daer thodoen dat vierendeel duven cotelen ende dan suldi dat daer op leggen. Item, dyaquilon°Rasis ende van Johannes 375 Hebe Mesuwe, gheseit in den Antidotario, sijn goet omclieren te verscheiden ende ist dat de materie niet en mindert ende verherdet dansalment hantieren mit morwenden medicinen.Ende ist dat wannen ende 376 clieren de een deel hebben van fleuma dulce of van

blode ende ist datter een deel ripet, men salse qualiken mogen zuveren, want daer iseen ghebleven onripe. Ende of ghy moecht ende suldise niet snyden voer dat al diematerie ripe is ende dan salment ontdoen up dattet niet en brect allene ende zuverent.Daer is goet op ghelegt 377 der Apostelen salve° ende pulver van affedillen° endelichte corrosiven binnen; ende gheen

373 ‘ana’later blauw onderstreept.374 ‘ana’ later blauw onderstreept.375 ‘Johannes’ rood onderstreept.376 Emendatie: het handschrift heeft ‘en’.377 Emendatie:het handschrift heeft ‘gelegtt’.


102r

scerpe corrosijf en salmen daer up leggen. Men salre up legghen een zuverendeplaesteren mit welken is ghemenget die wortelen van lelien wel ghesoden. Want hetzuvert ende ripet die overvloiende, onripe materie. Ende men moet naerstich sijn tezuveren clieren ende wannen want sy sijn quaet te suveren. Ende dicwilen maken syquade fistolen.Ende ist datmense cureren wil mit snydene, dan salmen beseen of die clieren oftie

wannen sijn verscheiden van zenuwen of aderen of van arterien. Dan salment niemenmit den II vingeren der luchterhant ende verscheydent vanden halse opwert hictendeende sniden daer boven die huut na der lanchede des halses ende wachten dat menniet en snide dat vellekijn der sy in legghen.Men salt al omme uut halen ende treckental heel uut mit sinen vellekijn ende dat salmen uutdoen mit pulver van affodillen°of mit anderen lichten medicinen. Dan salment helen ghelijc een ander wonde. Istdat si vaste sijn verwerret in die zenuwen ende in die aderen ende in die arterien, soeen salmen niet daer an comen mit snydende wapenen.

[LI] Dat viertiende capittel is vanden kanker die nyet uut gebrokenen is. Nota

Vanden cancker die niet uut te broken is, seyt Rasis 378 (ende alsoe ic dicwilen hebbegheseen) dat soe wie enen cancker wondet mit wapene of mit corrosiven, si ne winnenanders niet dan si maken enen openen cancker

378 Rasis rood onderstreept.


102v

ende den sieken corten sijn leven. Of die kanker en weer tot sulker stede ende socleyne datment mochte uut doenmit al sinen wortelen ende danmocht ment uut doenmit snydende wapenen ende de stede cauterizeren ende doen al die selve cure dievoerseit is in den opene kankere. Mer ist dat die cancker is vul wassen ende groet,soene salment niet wonden mit wapene noch mit corrosiven. Mer men sal den siekenwel achter waren ende dicwile purgieren melancolie mit gheytene weye ende mitepithimo° ende somwile bloet laten ende salven die stede mitter salven van chutie(gheseit in die cure der openre canckeren) ende bewindet in colen bladen ende altoesbewachtent dattet niet en merret of dattet niet en corrumpere ende vervuullende. Bediic sach vele meisters die namen hadden in cirurgien die vonden een kancker in somendeel ghecorrumpeert ende vervuult ende niet uut to breken ende die zieke mochterlanghe mede hebben gheleeft na minre leringhe. Ende si vermeten hem to ghenesendat wel mit snydende jegen myne castume ende si snedent ende waenden etter daerin hebben ghevonden ende sine vonden anders niet dan vul vervullet vleisk sonderetter, spongeachtich alswaer die lippen stonken ende die stede. Ende om den stancwert den gheest ghecorrumpeert (dats vervulet) als waer by die sieke starf varingede lange tijt mochte hebben ghelevet mitten canckere ende niet uut te broken.


103r

[LII] Dat vijftiende capittel is van bocium ende van slecken. Nota

Bocium is een aposteume comende van vervulde humoren ende meest van vervuldefleuma. Ende somwile cometter of hete aposteume ende alse ghecorrumpeert (datsvervulet) ende niet ondaen, mer die vervulde materie blijft in die stede vanden welkenals die dy meest is verteert, dan verherdet datter blijft ende blivet lange tijt. Somwileby een reuma daelt vanden hovede totter kelen om die grove watere diemen drinketende waer by het vermenget in vele landen als in Duella ende in Canescio ende inBoregia in Alpien ende in Lomberdien. Ende desse aposteume heft diverse materie:som is verclontert, som is ghelijc modere, som schelachtich, some ghelijc caes, someghelijc drose van olie als die materie in sijn corrupcie ontfange forme ende verwe.Desse aposteumen salmen cureren mit drogende medicinen ende verterende de

men neemt tenmonde ende buter daer op 379 legget. Denmonde gheeft menmedicinenpurgeren den fleuma ende daerna medicien die vertiert die overblivende materie:neemt enen clenen noetboem ontwortelt uutter eerdenmit sinenwortelen ende stampetmit peper granen so datter sy vanden noetboom ghestamp IIII onsen vanden pepereen onse. Dese salmen seden in een vierendel wijns totter helften ende dan salmentcoleren ende elkis dagis sal die zieke drincken II onsen vander coleringe ende hetseen gheprovede medicien. Verterende plaesteren sijn die plaesteren

379 Er stond ‘of’ maar dat is doorgestreept en in superscript is ‘op’ toegevoegd met eenverwijsteken op de regel.


103v

daer mede dat aposteem van fleuma ende van water sijn mede verteert. Ist dat menwil cureren mit snidenne dan moetmen besien weder die materie is binnen dun ofhert. Ist hert of ist zeer verwerret in zenuwen, aderen ende arterien, dan salment mitghene wapene ghenaken. Ende ist dat de materie is dun 380 so salment sniden in deneder hangende stede ende dan salment zuveren ende helen lijc anderen apostemen.Is de materie hert ende niet verwarret in zenuwen, in aderen ende in arterien, dansalmen die huut sniden overlanx dat lit ende wachten datmen die vellekijn niet ensnijt daert in is gewonden ende men salt omme uut halen ende treckent al uut mitsinen vellekine ende blivet der ieet in dat salmen uut doen mit pulver van affodillen°ende mitter groenre salve ende dan salment helen ende huden.

[LIII] Dat sestiende capittel is van passie 381 ende zweringhe derjunctueren

Die sake de der maect zweringe der juncturen is een quade complexie des ledis-sonder materi of mit materi- dat dicwijl ghevallet. Die quade complexie verhettendeene coude complexie dwingende die bijnzelen der juncturen, maken somwilenzweringen. De materie makende die zweringe der juncturen is somwilenovervloetheide van blode ende dicwijl een rau fleuma ende selden van puren coleraende noch seldere van puren melancolie ende dat meest dats colera of

380 Hiervoor (doorgestreept) ‘dum’.381 Der eerste ‘s’ is er in superscript bij geschreven.


104r

bloet sijn ghemenget mit fleuma ende selden ist van fleuma of daer en waer enichdeel van fleuma der mede gemenget. Teyken vander verwinnender materie bidenwelke men soude bekennen welke humoer maect die zweringe der juncturen de vintmen int capittel van scorfheiden ende in dat generael capitel der apostemen. Ystdatmen die teykenen genomen in desen capittelen to samen voghet, so salmen sienwelke humor in de sake meest verwynnet. Mer dicwilen ist dat die materie makendezweringe der juncturen is een rau humoer van fleuma die deep is in dat lit mittenwelken is gemenget een cleen quantiteit van colera de vlietet ondiepe in dat lit rorendedie fleuma. Ende ist dat de meister niet en is vroet in dusdanigen saken, hi is bedrogenwant hy sal besien dat wesen van fleuma ende alle die teyken van overvloiendefleumen ende dan so sal hi dat lit verwermen ende die materi sal hi verdunnen endedie zweringe sal die materi doen vloien ter stede. Ende somwijl die quantiteit vancolera sal vertogen boven in dat lit also waer bi die meister salt vercolen ende diefleumatike materie sal verherden alse waer bi hi verlanget dat werc. Die meister moetsijn gewone in dusdanigen seecheiden, want alle die maneren daer to en machmenniet in litteren bescriven.Die cure vander zweringe der juncturen die comt van een quade complexie allene

en is anders niet te cureren dan mit contrarien als


104v

een coude complexie mit verwermenden dingen als mit versche spize ende drancende rust ende sachtheit ende blijscap. Die humorael sake salmen cureren sachtendede zweringe ende minrende die humoren. Aldus als ghy vijnt grote zweringe dansalmen dat lit eerst beplaesteren mit een sachtende salve twelke men sal motenverwandelen na diversiteit der materien. Want ist dat de materie is clene ende dunneende wel scerp, men sal die stede meest colen. Ist dat die materi is vuel, men salmeest bewaren ende minst colen. Somwilen ghift men medicinen ten monde dat diezweringe mindert ende van dusdanigen medicinen salmen ghenoech vijnden in ditcapittel. Als die zweringe is ghemindert of ghesachtet, men sal bloet laten ist dattetbloet in die saeke verwinnet, of gheven medicien ist dat andere humoren inder sakensijn sonder enich andere vroetscap to maken. Want die materie is in de wandelingeende lopet van stede to stede. Als die materi is gemindert ende oec die zweringhedan salmen verscheiden datter bleven is. Ende is dat hi niet en is purgeert volcomelikeende die saeke van blode is, men sal hem weder bloet laten. Ende ist datter een 382

ander humoer verwint ende die zweringe is soe ghemindert soe dat de seke mach 383

gedogen, dan salmen ripende, overblivende materie ende purgeren mit een dermedicinen bet achter gheseit ende altoes salmen bloet laten an die ander syde daerdat lit best mach sijn gheydelt.Exempel: 384 waert soe dat een persoen hadde zweringe in die juncture des

382 Hierna (doorgestreept) ‘is’.383 Hiervoor (doorgestreept) ‘is’.384 ‘Exempel’ is rood onderstreept.


105r

rechteren voets 385 ende alle die ander lede sijn sonder zweringe, dan salmen eerstbloet laten ter lever aderen vanden rechteren arme ende niet vanden luchteren. Endeist dat die zweringhe is in den rechteren arme ende in den rechteren voete ende alledie ander leden sijn sonder zweringhe, dan salmen laten een ader onder dat anclaubinnen voetis of binnen arms an die luchter syde of onder die anclauwen buten voetis,ist sake dat die zweringe sijn meest buten. Item, ist dat een wijf hevet zweringe inden rechteren arme ende si menstrua niet en hevet, dan salmen bloet laten binnenonder die anclauwen an den rechteren voet. Want hijr mede wert die materieverscheiden ende menstrua sullen comen ende also lange als si hebben tydelike haermenstrua, so ne hebben si ghene 386 zweringhe in die juncturen. Aldus ist to verstaenvan anderen purgacien. Want ist dat een materie to zuveren is in den lichaem endedie pleecht to hebben spenen of zeren of apostemen in den aers, dan en salmen hemniet 387 gheven laxatijf 388 , mer spuwende medicien. Ende waer dat een wijf misquaemhad in de moedere of aposteume of zweringe, so ne soude men niet doen comenmenstrua al waert soe dattet guet waer jegen die zweringe in den arm ende aldusmoet die meister vele punten

385 Hier is weggelaten ‘ende alle die ander leden sijn sonder zweringhe in die juncture desrechteren voets’, een herhaling van wat er al stond.

386 Hiervoor (doorgestreept) ‘niet’.387 Emendatie: ingevoegd het woord ‘niet’ dat in de tekst ontbreekt388 Emendatie: het handschrift heeft nogmaals ‘gheven’.


105v

voer ogen hebben in sijn werken ende sijn sinen subtijl.Als die materie is purgeert in die zweringe ende dat gheswel mindert, dan salmen

beghinnen to verscheiden mit medicinen bet achter comende. Ende als verscheidetdie materie mit medicinen van buten, dan moet men wachten datter gheen andermateri to en comet dat dicwijl valt als men wil verscheiden eer dat die lichaem welis ghesuvert ende men moet oec wachten dat de materi niet en verherdet dat dicwijlghevalt als men altoes wil verscheiden ende to genen 389 tiden morwen. In die cureder zweringe der juncturen motmen wachten dat die zieken niet en verlieset sijnappetijt, want dese seecte comt dicwijl van onripen humoren. Ende ist datmen vijnteen puer coudematerie die seldenmaect een grote zweringe, mer het maket zwaerheitder leden ende oec zweringe alst so seer is vermenicht dattet fullet alle die stedender leden. In die eerste sake salmen die materie ripen mit snidenden medicinen alsmit dyasinsiber° of mitter gheliken (want siroep of oximel° daer azijn in is, en is nietguet in zweringe der juncturen want azijn lopet gheernemitter zweringe der juncturen)dan salmen die materie als si rijp is purgeren. Wel is to wetene dat een coude diemaect zweringe der juncturen al ist hert to biroren nochtan en salment niet purgerenmit sterken medicien noch varinge, mer mit een proper medicien dicwijl geghevenso datmen altoes be

389 Emendatie: het handschrift heeft ‘nenen’.


106r

hout den appetijt. Want ne gheen medicijn en is so sterck die alle die materi tenengadere souden mogen ydelen, mer het vercrancket die crachten ende vermeret dierauwe humoren. Ende daer om salmen nemen een lichte medicien die de maghecomforteert ende sterct die men dicwijl mach gheven.Int begin der curen salmen seen weder die materi is heet of cout ende of daer sijn

sterke zweringe of ne gheen. Dan salmen, als die zweringe is altoes, dat sachten inII maneren als mit medicinen demen ghift tenmonde in ongedoechsamingen zweringeof mit plaesteren van buten daer up geleit. Dits een sonderlinge medicien die mengift ten monde: neemt eke noten ende legse in azijn een dach ende een nacht, daerna drogese ter sonnen of in een oven ende besteetse. Ende alsmense te doen hevetdan salmense stampen ende gheven der enen dragme. Dese medicien verdicket datbloet ende coleram ende verminret haren loep. Item, een ander: nemet lentilien°gestelt vanden scoertsen, zaet van 390 comandre°, eke noten, hermodattilen° ana tegader gemenget ende ghevet des II dragmen. Dit selve doet hermodattilus° mit zukereende mit couden watere mer disse medicijn salmen niet gheven sonder als diezweringe is to groet om dat sy vele materi verdicken, mer mensalse gheven als diemateri is wel dun ende scherp. 391 Ist dat die materi is dic ende voel, so salment nietgheven. Ende ist dat die materie is cout nochtan om

390 Hierna (doorgestreept) ‘den’.391 Hiervoor een onduidelijk doorgestreept teken.


106v

de grote verfulthede sijn de zweringen wel groet, dan nemet hermodattilen°, wiroc°ana XX deel, comijn° X deel ende men salre af gheven dragmen III up die stede.Daer die materi is clene ende dunne ende scherp daer salmen dit up leggen: nemetamid°, camphore° ana ende stampense ende mengese mit rosen water. Item, eenander: nemet crumen van witten brode een onse, opij° een half onse; dese salmenstampen ende temperen mit coemelc ende leggent daer up. Een ander in groter noet:nemet opium ende scorsen van mandragora° ana dragmen V, stampet ende tempertmit den sape van portecleine°, oli van rosen ende een luttel azijns. Item, een guedesachtende salve: nemet oli van rosen onse IIII, was onse I ende men sal smelten datwas ende oli ende dwaent mit rosen water. Dan doen daer to een onse saffraens endeopij° een half onse. Ist datter is vele materi so datment meer wil bewaren dan teblusken, so nemet scorsen van garnaten°, witte sandalen°, rode rosen, bolumarmenicum°, roest van ysere opij° ana ende men salse conficieren ende vergaderenmitten sape van mirtillen° of wilgen bladere of mit den watere daer si in sijn ghesodenmit een luttel oli van rosen ende azijn ende maken daer of salve.Alse die zweringe is sachtet dan salmen purgeren die materie van blode mit bloet

laten als voerseit is. Coleram 392 salmen purgeren mit deser proper medicinengheprovet: nemet scorsen van mirabolanen°, citrino dragmen VI, stampese endelegse een nacht in anderhalf punt sirupi violaet ende in dragmen IIII van zueten

392 ‘Coleram’ is rood onderstreept.


107r

wine van garnaten°. Nochtens salmen seden in een walme ende colerent ende tottercoleringe salmen doen zuker rosaet, hermodattilus° ana dragmen half ende gheventnuchtens. Ende wildijt meer colen dan doet der to dragmen II van limicheit vanderpsillien°. Of desse sunderlinge electuarien: nemet citonien° een half punt ende desesalmen breken in stucken ende leggense een dach ende een nacht in azijn ende daernae duwent uut ende stampent wel. Ende doet daer to stamoney° IIII scrupel,cardamoni°, cubeben° ana dragmen III, spicanardi° dragme I, rosarum dragmen V,een half punt zukers ende maec hijr af een electarium. Het purgeert coleram mitcomfortacien der magen. De dosis 393 is dragmen II of dragmen III ende men machtscorpen mit een luttel hermodattilus° wilmen. Desen sijn guede pillen: nemet aloes°dragmen II, hermodattilis dragme I, stamoneye° dragme half, rosis scrupel I; mensal maken pillen mit siruup violaet. Dosis is van dragme I tot dragmen II. Ende alsdie materi is ghemindert bi purgacien ende mit medicinen van buten ende diezeecheide beginnet to mindren, dan salmen mengen mit plaesteren ieet vandenvoerseide medicinen alse papple°, bismalve°, camomille, mellelotum°, alsene° ,paritarie°, zaet van coel, van dille°, van fenigreet°, lijnzaet, gruus, swinen smout,smout van gansen, van hoenren, oli van camillen ende van dille° ende van deer gelike.Ende als die seecheit noch meer is ghemindert ende alle die fluxien der humorencessiert, dan salmen hanteren voerseidende medicine alleen in wat maneer dattet besthelpet. Diaquilon°, een luttel geverschet mit olien van camillen, is guet

393 Emendatie: het handschrift heeft ‘dasis’.


107v

te minren die overblivende materie in die zweringe der juncturen. Item, een anderdat guet is: nemet olie van camillen onsen IIII, was I onse, zaet van dillen,° van coel,van blomen der camillen ana dragmen III ende maect ene salve hijr of. Item,fenigreet°, lijnzaet, dillen° zaet ende menget mit den sape van coel.Ende altoes als ghy wilt die materie te verscheiden, dan suldi altoes dwaen dat lit

datter gheswollen is mit watere daer in is ghesoden poplen, bismalve°, blomen vancamillen, mellote°, alsene° ende der gelike dattet lit roet is, ende daer na salmentsalven bi dien. Dat deert int beghin ende helpet int einde, want stoven ende badenminren die overblivinge der materien ende behouden die natuurlike beroringe derleden. Oec ist guet int einde als die seke gaet uut der stoven of uten bade, datmenvaste wrivet die juncturen mit gestampten soute want het verteert die overblivendematerie.Ene coude materie salmen digereren mit dyazinziber°, seit int capitel van

scorfheden, ende daer na purgeren mit deser medicinen: neemt dyazinziber° voerseitdragme I half, turbith° dragme I, witte hermodattilen° dragme half, anijs grana VIof VIII. Hijr of salmenmaken een trociskemit een luutel zeems ende ghevent nuchtensende drincken der up een luttic warms wijns gewatert of purgeert mit desen pillulen:nemet hermodattilen°, satirien, sene°, ana dragmen V, pulver van pigra° dragmenIIII, morch van coloquintus°, clene centauree° ana dragmen V, euforbij° dragmenII, turbith° dragmen IIII, capsie sinapis, piperus°, castorei°, ana dragme I, het werdenpillen ge


108r

maect van zeem. Dosis is van I dragme tot dragmen II ende half. Ende desse mediciensalmen dicwijl tuschen maels gheven ende tuschen mael salmen gheven dyazinziber°ende ist in den winter men sal gheven dyateron pipereon° of ander der gelikeelectuarien. Een ander guet sunderlinge electuarie die purgeert bi der urinen in rauwermaterie makende zweringe der juncturen: nemet came dros, clene centauree ° anadragmenVIII, aristologie°, longe gentiane° ana dragmenVI, agarici° ende spicanardi°ana dragme I, ende men salt conficieren ende vergaderen mit zeem. 394 Ende nemetto winter so groet als een note nuchtens ende tsavens, mer mager lude sullen deseelectuarien niet nutten. Item, na der purgacien salmenmaken clisteren die die materieuut sullen trecken ende die zweringe staphants doen up houden. Nemet bladen vancole, blome van camillen, scorsen vander wortelen van capparis°, centaurea° groetende cleine beide, aristologie°, gentiane°, wortelen van cucumerus egrestis° elx Ihantful ende desse salmen sieden in IIII punt waters tot II punt ende dan salmentcoleren ende in die coleringe salmen doen van camomillen ende zeem van elkendragmen II, sout dragmen II, bundicte° dragme half, march van coloquintide°gepulvert wel clene ende in een sackelkijn gebunden dragme II, agarici° clenegesneden dragmen III ende dan salment weder een luttel seden ende uut persenagaricus° ende coloquintus° 395 ende werpent in mit clisteer want het trecket velefleumen vanden juncturen ende meest in die zweringe der hancken

394 Emendatie: het handschrift heeft ‘zeen’.395 Emendatie: het handschrift heeft ‘coloquntus’


108v

ist guet.Als die materie is wel purgeert, dan salmen mit dessen dingen van buten werken:

nem oec swinen smeer sonder sout een punt ende levende calc ende menget te gaderende legt daer up. Item, neemt stront van gheyten of van scapen, tempert mit zeemende azine ana, dats guet daer up. Item, aristologica° irios°, ellebori°, piper° dese salmen seden in olie in II vaten ende toter olie sal men doen sijn verendeel was endemaken salve. Item, diaquilon°, maect van litergiro° ende ander olie ende vanderlinicheit van sennep° sade is wel guet. Ende wildi hebben meer medicinen van butenmede to werken dat moet men soeken in een boec van Rasis int capitel vanderjuncturen die boven alle meisters best sprect van deser materien. Ende wilmen dieleden comforteren ende sterken dat si niet en sullen ontfangen die coude materie,dan suldi soken de leringe in dat lest tractaet van dessen boke int capitel van wederslaende medicinen. Want daer vint men die medicinen al geordineert.De zweringe der hancken salmen altoes cureren mit purgacien want wederslaende

medicinen helpen niet om dat die materi is deep in dat lit. Verscheidende medicinenhelpen niet om dat die materi is vole ende int lit diepe want si trecken meer ter stededan si mogen verscheiden. Ende ist dat men die zweringe wil sachten, dan salmendat lit wriven mit warmer olie van camomillen ende mit smouten de sachten sondertrecken. Ende ist dat


109r

die materie is van blode, men sal bloet laten ter lever adere an de selve syde endedes anderen dagis onder dat anclau bovens votis ende up dat die zweringe daelt vanbuten ten vueten wart. Ende ist dat die materie is van fleumen men salt purgeren mitpillen van hermodattilen° ende daer na clisterizeren alst voerseit is. Mer eer datmendaer mede laxeert, salmen altoes boven doen spuen of daer soude meer materi treckenter steden dan vander stede ydelen. Wel is to weten dat sommemedicinen sijn properin der zweringe der hancken alse coloquintus°, ireos°, sarcocolla°, agaricum°,centaurea°, aloes°, want aloes° doet bloet uut lopen ten eerste ende dan cesseert diezweringe daer ende is al ghenesen.Als die lichaem is vulcomelike ghezuvert, dan salmen daer up leggen plaesteren

die bladeren maken als dese: neemt kerse°, piretrum°, capparus° ana ghestampt endeconficeert ende vergadert mit loge gemaect van aschen van vigheboem ende maectetdic lijc zeem ende salvet daermede die stede totter tijt datter sijn bladeren ful dunneswaters ende dat die stede is verbernt lijc oft ware van vuere. Daerna salvet die stedemit botteren ende legter up coel bladen dat die bladeren niet varinge en helen wantte langer dat si open bliven te beter isset. Oft men salt salven die stede mit zeem vananacardi° want het bladert die stede. Mer dusdanigen medicine de bernen en salmenniet orberen


109v

die lichaem si eerst fulcomelic ghezuvert, want het soude meer materie daerwerttrecken dan het soude verscheiden. Item, to den zweringe inden hancken eensunderlinge medicijn van Avicenna: 396 nemet strunten van gheiten ende men sal sepulverizeren ende drogen ende temperent mitten aller sterckesten wallenden azijnende smeren daer mede die hancken also heet als die zieke mach gedogen. Item, dievoerseide medicien van camedreos° ende van centaurea° die uurijn doet comen, issonderlinge guet in die zweringe der hancken want het trecket die materie uut bi derurinen.Cauterien gemaect in die naeste fonteyne onder de stede der zweringe sijn wel

goet als die lichaem is ghezuvert ende niet to voeren. Vander spisen der zieken inden juncturen so seg ic datter is gheen dinc so seer derende als wijn. Want in hietensaken moetmen in gheen manere wijn drincken ende oec ist quaet in voele saken istdatmen daer foel of nemet. Want het doer gaet varinge toten juncturen ende ondoetden wech der materien om to vloiene ende in die juncturen so wartet suur endebecrancket de juncturen ende 397 verdrivet die materie niet. Mer in couden sakenmoetmen drincken een luttel wijns om den appetit to by houdenne. Want sommehebben die maghe so cout ende so cranc dat si hoer spize niet en mogen verterensonder wijn ende desen moet men gheven een luttel wijns an der noet. Mer in hetensaken salmen gheven 398 den dranc 399

396 ‘Avicenna’ rood onderstreept.397 Hiervoor (rood doorgestreept) ‘ so wertet suur’.398 Emendatie: het handschrift heeft twee maal ‘sal men gheven’.399 Custode rechts onder: ‘ghescreuen in dat’.


110r

ghescreven in dat capitel der dieten vanden wonden of hi sal drincken ptisane° ofwijn van garnaten° mit watere of mit venuse 400 ende si sullen scuwen fisk ende vleiskende eten latuwe°, portuleine°, wellinge van ghersten mit mandelen melke. Ende istdat hy is wel cranc, hi sal eten cleyne kukenen mit vernuse. Die gepijnt is van coudenhumoren hi sal eten dat ghebraden is, mer eten mer een werve des dagis een luttelende drincken so hi minst mach. Oec ist guet dat hi drincket ydromelle° wel gesoden;nochtant honger ende dorst is hem best ende hi ne sal ghene spise eten die hem doetwalgen.

[LIIII] Dat achtende capittel is van een groet lijt toe minderen endevan een cleyn 401 lyt to vermerren

Een lit vermindert om sterke bijndinge so dat die voetsel isser bi belet daer to comenjof omme lange zweringe der juncturen vercranckende de cracht van enich lit, alsoetghevallet dat een scouder to lange zweret dat die arm verclenet jof dattet lit lanx jofander siden verdicket ende meret boven maten. Een lit verdicket boven maten bi datdie materie der wert vloiet om die crancheit der aderen. Ende te meer dat die materievloiet te meer dat de aderen des ledis verdunnen ende aldus zwellet dat lit ende desematerie is een dunne fleuma jof een dicke bloet van melancolien of fleumen, twelkeniene verkeert in ettere mer het blivet in dat lit ende doetet zwellen. Ende ist dattetlit

400 Het lijkt waarsschijnlijk dat ‘venuse’ en ‘vernuse’ verschrijvingen zijn voor ‘verjuse’.401 ‘Cleyn’ in subscript toegevoegd met een verwijsteken.


110v

is vercleint van vaste to bijnden, so salmen slanken ende ist bi zweringe der juncturendat salmen sachten alsoet gheseit wert int capitel der juncturen. Dan salmen dat litbetten mit watere daer in is gesoden popelen°, violetten, wortelen van bismalven°,tote dat lit begint te roden ende te zwellen. Dan salmen drogen ende een luttel wrivenende slaent mit een lichte rode tote dattet bloet derwert vloiet ende dan salmen daerup leggen dit plaester: nemet scippick°, colofonie°, withers elx even voel ende desesalmen to gadere smelten ende wringen doer een cleet in couden watere ende walkenttuschen den handen gesmeert mit olien. Ende dan salment smeren up een cleet af upeen leer ende leggent upt lit dat ghi wilt meren ende latent daer enen dach up leggen.Ten anderen dagen salment afnemenmitter druust ende laten dat lit also tote nuchtensende dan salment weder betten ende wriven ende slaen ende plaesteren alsmen tovoren dede. Ende aldus sal elc lit ontfangen sijn natuurlike groetheit. Jof die junctureboven hadde lange tijt wesen uut sijn proper stede ende veroudert dan waert quaetto done, nochtant soudment een deel mogen beteren. Oec ist guet als een dat 402 litbettet datmen dat lit an die ander side der tegen bijndet matelic.Een lit verdicket boven maten, is dattet is van fleuma dat bikent men bider

moruhede des ledes alsmen daer in 403 duwet mitten vingere dattet blivet een put.Men sal den seken dicwijl purgeren mit crociste van turbith° ende wachten van spisen

402 Hiervoor staat (doorgestreept) ‘lit’.403 Hiervoor een letter ‘b’ of ‘v’ doorgehaald.


111r

die fleuma ende quade appetijt maken ende van overvlodicheit etens ende drinckensende cureren 404 mit medicien van buten der men mede cureert aposteumen vanfleumen, alse aldus: nemet nitre° ende temperse mit water of nemet loech ghemaectvan wijngardis asken jof van asken van eken hout ende nettet daer in enen twefoudigen 405 wollen doec ende bewijndet der in dat lit ende bijndet vaste mit eenrescrode. Ende aldus salment II des dagis vermaken. Dan machment also verdrogenjof aldus: nemet nitre° ende tempert mit watere ende in dat water salmen nettenspongie also breet datmen dat lit dermede mach bevangen ende decken ende latendie spongie drogen. Ende als men die spongie aldus hevet berecht, dan salment uptlit vaste bijnden mit eenre scroden ander side der tiegens. Jof men sal nemen bladenvan ireos° ende stampese lijc sausen ende bijndet upt lit wel faste ende aldus wertdie materi verteert ende dat lit sal werden minre totter natuurliker groetheit. Ende istdat die materie is grof van melancolien of grof bloet of grof fleuma dan salmenpurgeren mit gheyten wey ende mit epithimo° of anderen redeliken medicinen. Eerstsalmen wriven dat lit mit oly van lelien alleen of mit een ander moruwende salve jofoli geseit in dat Antidotarie ende daer na salmen van buten werken als voerseit isende also lang dattet gezwel mindert is. Ende ist dattet is die hant mitten arme jofdie voet mitten

404 Emendatie: in het handschrift ontbreekt het woord ‘cureren’.405 Emendatie: vóór ‘twe foudigen’ heeft het handschrift ook nog ‘twevoded’.


111v

bene, dan salmen tuschen elken tee jof tuschen elken vingere cauterizeren alst seit406 wert in dat proper capitel van cauterien.

[LV] Dat neghende capittel is van hermofroydes dats van kinderendie gheboren werden man ende wijf in een persoen. Nota

Voer is seit dat de moder vanden wive hevet een zenuwigen hals, de so vaste gaerluket als si hevet ontfangen dat kijnt, dater die punte van een naelde niet in en soudemogen comen. De uterste buuc der modere hevet een ander mont, datmen vulva heet,alse waerbi men mach wel een wijf bruden alsi draget kijnt dattet die innerste montniet en sal biletten. Dese monde sijn somwijl besloten bider deleringe der naturen invoel maneren. Want somwijl hanget een dunne hudekijn buten voer vulva dat gheengat en hevet sonder daer doer dat het mach pissen. Dese cure is licht: men sal dathudekijn sniden overlanx de conte mit een sceerse ende steken daer in weken vanstoppen, ghesmeert mit spec, up dat die huut niet weer en heelt. Ist dat de huut isbraedachtich ende hert, men salt cureren, als voerseit is.Ist dat vulva is buten sonder misquame ende die mont der moder is bestopt, so

dattet saet niet in die moder mach comen, dan salmen haer bijnden alsoet is gheseitvanden snidene vanden stene ende men sal vulvam buten ondoen tot datmen seetden mont vanden moder ende dan salmen af sniden doen al die overvloienthede mitwapenen, ende altoes wachten dat men

406 De ‘i’ is als superscript toegevoegd.


112r

den moder niet en quetse. Want het waer beter datmen die overvloienthede der anlete, dan men die moeder quetse. Ende daer na salmen daer in doen een dicke formemaket van lode ende smeert mit oli van lelien ende stekent in vulva tot in den montder moder ende latent daer tote de stede heel is. Dan salse hanteren mannis selscapeerst de stede gesmeert mit smoute van gansen of hoenren. Ist dattet dinc datterbestopt is, is dicke datment vander steden niet en mach verscheiden dan salment alsolaten, want hets al verloren gepijnt.Hermofroditus is beide man ende wijf want hi mach doen ende gedogen ende men

hefter gevonden ende se en hebben niet fulcomelike, mer si hebben inden mont derconten een overvloientheit van 407 vleiske dat is sacht ende moru ende cranc endesomwijl ist sterc ende zenuachtich. Dat vleischich salmen licht of doen mit snidendenwapenen ende mit lichten cauterien, mer altoes wachten datmen niet berne datnatuurlic vleisk. Of men macht bijnden mit een drade ende elkis dagis den draetdwingen tot dat het al of is. Ist dat het is sterc ende hert ende zenuwich, so dattet islijc een vede ende ist dat het wert staende als hy een wijf tastet, dan salmen niet daeran comen om te cureren. 408

Het sijn sommemanne die achter die cullen hebben een holhede lijc een conte vaneen wive twelke heft 409 een gatkijn daer de urijn uut gaet ende dat en salmen nietbestaen te cureren. Ende ist dat in die holhede geen gaetken

407 Hiervoor een (doorgestreepte) letter ‘d’.408 Hiervoor (doorgestreept) ‘zuveren’.409 Emendatie: het woord ‘heft’ is ten onrechte rood doorgestreept.


112v

en is, so salmen dat overvloiende vleisk bi luttel al lencken mit een cauterie of doenende dan botere daer up leggen tot dat die brant uut is ende daer na salmen die stedehelen lijc een ander wonde.Het ghevallet in 410 sommen wiven dattet bradich hudekijn, wesende in den bodem

der conte, is so seer gemeret dat het uut wert hanget to te verre buten ende dat salmenof sniden ende cautirezeren mit een gulden wapen tot dat het weder comt in sijnnatuurlike forme etcetera.

[LVI] Die derde leringhe des derden tractaets is van siecheiden endehevet achte capittelen. Dat ierste is van crancheit der oghen ende diecuere ende haer anthomien. Nota 411

Vanden voersten deel vanden hersene comen II dingen die niet sijn vanden geslachtender zenuwen, mer si sijn vander substanci der hersenen ende sijn ghelijc II hovedenvan mannen. Achter dese II dingen comen II zenuwen, een ander rechtersyde. Endehet sijn die eerste zenuwen comende vander hersene ende eer dat si uut gaen tenhersenbecken, dan sijn si aldus gevlocht, dusdanige makende een holhede ; 412

daer na die zenuwe, comende vander rechtersyde der hersen, als ten hersenbeckenuutgaet ende het comt tot in 413 dat benich put des rechteren oghe ende dat anderluchterside gaet ten luchtere oghe. Ende dese zenuwe sijn die condu

410 Hiervoor (doorgestreept) ‘sijn’.411 In dit capittel zijn zeer veel aantekeningen in de marge gemaakt in een latere periode. Hiermee

samenhangend zijn er zeer vele dunne zwarte onderstrepingen. Al deze gebruikerssporenzullen niet afzonderlijk worden aangegeven in de voetnoten.

412 Deze tekening bevat slechts een zinloos rechthoekje.413 Hiervoor (doorgestreept) ‘dat’.


113r

ten des zeenliker gheest.Ende die zenuwen sijn aldus vergadert om dre hulpen. Teerste is waer so een oghe

had een misquame, tander soude 414 alden gheest ontfangen. Tander is datmen beydeogen soude seen een ding, want waert so dat die zenuwen niet en vergaderden, hetsoude duncken dat een dinc ware II dingen, alst is in luschen luden om dattet seenhoech staet int oge meer dan int ander. De derde dat een zenuwe soude helpen denanderen, want om dat si van verre comen sijn, souden mallic anderen niet helpen opdat si niet en waren vergadert.Dese zenuwe aldus comen ten ogen sijn gecleet mit II vellekinen der hersen. Ende

als si comen in der put der ogen, daer breden haer einden tot het al bevanget de glasenhumor ende cristallien tot int ghesceyt vanden witten ende vanden cristalline. Inbeiden die breidinge der zenuwen is gemaect vander hersene ende ghecleet mit IIvellekinen, dats dura mater 415 ende piamater. So sijn van hem ghemaket III rocken,want van dura mater is ghemaect een roec ende heet men scliratica ende van piamater is gemaect een roec ende heet secundiam. 416Ende vander zenuwiger substancienis maect een roec ende heet retina.Int ogemoste vele rockenwesen, want die geesten, comende totten ogenmenichsins

om voetzel to gheven, souden andersins vergaen. Een ander sake is dat die III humorenwaren biwonden

414 Hiervoor (doorgestreept) ‘had’.415 ‘Dura mater’ en ‘pia mater’ zijn op dit folium telkens rood onderstreept.416 ‘Secundiam’ rood onderstreept.


113v

in III dunnen rocken allene, sine souden niet mogen sijn gequetst vander herthededes beens vanden ogen. Retina is dus maket om dattet niet sal quetsen die humorenvanden ogen. Scliretica is maket dattet sal bijnden alt oech to gadere ende bi nemendie misquamen de comen mochten vanden beenren der oghen. Ende om dattet nieten was goet dat een grof roc soude ghemoten enen dunnen roc sunder middelaer, sowas ghemaect secundiam 417 de beschermt retina vander dichede van scliretica 418

ende de suvert tvodende bloet van desen retina. Wesende in den middel vanden oechso is gemaect een roc heet aranea, ¶twelke is wel dunne lijc coppen spinne (ende hetdeelt dat witte vanden oge) ende een roc die men heet unca. Ende dese rock is indenmiddel doer gatet ende het comt van secundiam. Ende daer na is een roc heten corniaende is claer lijc enen claren hoern ende hets gemaect van bladeken ende hets soclaer dattet niet en belettet de witte verwe vanden ogen. Ende dese cornea, mitscliretica van wien het comt, bijndet alt oech. Retina mit aranea bijndet die IIIhumoren. Secundiam mit tunca sijn middelaer tuschen die grove rocken ende diesubtilen. Ende om dat de bijnzele ghemaket bi scliretica ende cornea niet en was welfast so hevet die natuur vanden hudekijn de to gadere bijnt die beenren des hovedis,ghemaect een bijnzel ende heet men coniunctiva, die al dat oghe niet en dicket wanthet soude biletten tseen om sine grofhede

417 ‘Secundiam’ rood onderstreept.418 Emendatie:het handschrift heeft ‘sliretica’.


114r

mer het comt totten steden daer die VI rocken der oghen sijn vergadert ende dats intgescheit vanden witten ende vanden zwerten.Van III humoren wesende in die substancie der ogen dat een heet glasijn om dat

het lijc is glas dat gesmouten is ende is claer roetachtich ende het zuvert tbloet lijcdat spondie zuvert dat water. Ende dat in hem soude ghezuvert die zeenlike gheesteer dattet die cristallien humor soude ontfangen ende dese humor ontfanghet diecristallien tote dattet is ghevoget mitten witten. Die cristallien humor is voel claer.Hets achter scherp ende voren breet, dat herte soude bet ontfangen ende onthoudendie beroerlike dingen. Dese humor is dat proper instrument der siene. Alle die anderlieder ogen ende die zenuwen voerseit sijn alle hulpen denende den cristallijn humor.Achter deser humoren ist wit welc is overvloiende den cristallijn humoer ende hetsclaer ende cout ende hets buten als een 419 schilt bewachtende die cristallijn humorenvan misquame van buten ende dat die hetten der cristallien humoren, diet vertogetom sijn beroringe, soude sijn ghetempert mit sijnre coelte. Ende aldus hevet Godvrodelike die ogen gemaket. Somme meisters seggen dattet oge is ghemaect van IIIrocken ende somme seggen van IIII of VI of van X ende alle gader seggen si waerop datmen wel wil merken die saken voerseit.Vele seecheiden comen in die ogen ende dat van binnen ende van buten, van binnen

als van quader complexi der ogen of der humoren,

419 Achter ‘een’ de aanzet van een letter.


114v

van buten als vander heter lucht of van couder of van pulvere (dats stof) of fumeyenof wijnde of der gheliken of van quetsinge of bi datmen seet in anderen zeren ogen,want somme zeecheden der ogen gaen vanden enen totten anderen als abtalmia 420 ,ettericheide, roetheide. Ende dusdanigen seecheden comen dicwilen ter cureren vancirurgijn als obtalmia, 421 ulcus (dats een open zeer), albusta macula pruritus, punctusrubedo, scabies, sebel, ungula, cataracta, 422 dilatatio pupille, inversacio palpebrarum(dats een bredinge in opterne der oech leden), ordeolus glando, fistula lacrimalis.Oec sijn der ander seecheiden der ogen als blinthede, quetsinge der imoginacien endesomme ander die to byhoren der curen vander phisiken.Obtalmia 423 is een aposteem jof een zwellinge der ogen ende der isser III maneren

alse licht, sterc ende sterkest. De lichte obtalmia 424 is als dat oghe roet wert mit hettenende mit steecten ende datter gheen zwel en is openbaer ende het comt van butenalst vorseit is. Ende dit salmen cureren mitten witte vanden eye wel cort geslegenende int oge gedaen, want het coelt die ogen ende dwaet ende sachtet die zweringeende blijft int ogen ende werket. Ende ist dat die sake is cout, dan sufficieert ende isgenoech een toghe wijns die zure is ende mit water to stovene daer in is soden rosen,blomen van camillen, fenigreet°. Ende ist dat dit niet en helpet, men sal bloet latenende purgeren die humoren

420 ‘Abtalmia’ is rood onderstreept421 ‘obtalmia’ is rood onderstreept.422 Emendatie: het handschrift heeft ‘rataracta’.423 ‘Obtalmia’ is rood onderstreept.424 ‘obtalmia’ rood onderstreept.


115r

ende doen int oge de witte collirie°. Vander sterker obtalmia sijn dit die teykenen:grote roetheide upt swerte ende upt witte int oge, die aderen sijn ful, die hueik vandenogen traent, grote zweringe ende steecte, de oech leden sijn etterich ende somwijlsijn daer clene witte puusten int zwerte vanden oghe. De sterckeste obtalmia is alsalt oech is roet ende de oechleden sijn up ghetornt ende veel sterker zweringe, hijrof comen vele puusten. Van desen dreen is die cure eens na lutel ende na veel. Istdat die zweringe is groet, men salt sachten ende daerna bloet laten in die hovet aderein den arm an 425 de selve syde up dat het is een oech allene. Ende ist in beiden ogenmen salt bloet laten in den rechterarme na der outheit der zeken ende der crachten.Of ventosen salmen stellen in de scouderen ende het houdet sijn stede. Als die materieis mere van blode dan van colera, dat bikent men by mere gezwel ende bi meer ettersende by mere zwaerheden mit anderen teykenen voerseit bidudende bloet ende istdat de materi is van colera dat bykentmen bi groter, scerper sweringe ende bi clenengeswel ende geluhede der oghen ende bi luttel etters, dan salmen bloet laten in eenminre groetheit. Want bloet to laten is guet in een materi van colera om dat descerpheit van colera is der mede ghesachtet ende daer salmen purgeren mitter zedingevan mirabolanis citriunus° alst geseit is int capitel van scorfheden. Ende

425 Hiervoor (doorgestreept) ‘d’.


115v

ist dat colera is ghemenget mit enich deel der grover materien, dat dicwilen ghevalt,ende het ieet is veroudet, so en sijn gheen medicijn beter boven pillen van Rasis endeguede sachtendemedicijn demen int begin sal leggen opt oge: het sachtet die sweringeende bewaert die materie. Nemet dodere van een ey ende also voel olien van rosen°ende also voel saeps van verbena° ende een scrupel saffraens ende scrupel half opij°,alle dese salmen to gadere mengen ende leggen opt oge, mer een dun linnen cleetmoet der tuschen leggen. Int oge salmen doen dat witte collirium° mit wives melcsogende een meisken, dat Galienus maecte ende hi heet het ‘hulpe’, want hem washulpen der mede omween het wasmaect van eenwerf int oge te doen. Nemet cerusen°dragmen III, wel clene ghepulvert mit water up een wermer steen ende X dagen daerup laten ende altoes bedect datter gheen vulhede to en vallet. Ende daer na nemetgum van arabien° III kwart dragmen ende legget in water tot dat het daer in gesmoutenis. Dan salmen coleren up die voerseide cerusen° ende mengent wal ende als desemedicien is lijc deech, dan salmen daer in doen pulver van desen specien als vanamidis° IIII dragmen, sarcocolla° croci opij° ana een verendel van een dragme, endealle dese salmen vergaderen ende maken pillulen ende bestedense. Ende alst noet issalmen een temperen mit wives melc sogende een meyt ende doent int oge. De wittecollirium van Rasis


116r

maect men dus die guet is ende dicke geprovet: nemet ceruse° gedwogen X deel,grove sarcocolle° III deel, amidi° II deel, dragaganti° een deel, opij° een half deel.Dese salmen stampen ende vergaderense mit regen water ende maken pillulen lijcarweten ende bestedense. Alst to doen is dan sal men een temperen mit wives melcsogende een meyt dat het si also dicke als most ende doent III werve des dagis intoge. Dese collirien sachten zweringen ende verdriven nye misquame ende somwilencureertmen obtalmiam binnen enen dage als ic dicwile heb geprovet. Ist datter intoge etter blivet dat die oge leden vergadert achter slapen, mensal die ogen dwaenmit lauwe roes water ende suveren die etter ende daer na doen in den hueck vandenogen gelu pulver aldus gemaect: nemet sarcocolla° X deel, aloes° saffraen licium°ana II deel, mirre I deel, dit salmen pulverizeren ende doent in den hoeck vandenoge als die etter gesuvert is. Die spisen in den seken ogen moten arm sijn, sine sullengheen wijn drincken noch vleisk eten, mer wellinge van ghersten mele ende vanhavere mit mandelen melc ende men moet sie in alre maneren achter waren, als ofsi hadden scherpe coerts. Alse die zieke is zwerende in den ogen, en salmen niethangen upt hovet, mer sijn hovet salmen hoech leggen ende hi ne sal niet leggen overdat zeer oghe, mer over


116v

dat gesonde. Ende ist dat si beide zeer sijn, hi sal leggen mitten buke upwert, sijncaproen moet niet doen up sijn hovet sitten ende dicwijl moetmen hem dwaentaensicht mit colen borne ende hi sal ruken rosen ende camphor, blomen van wilgenende van cremeren ende hi moet sijn in een duncker stede ende in gheen licht seen.Als die materi wel is gemindert ende die lichaem zuver is, dan sal hi baden in sotenwater ende een tijt daer in bliven, ist dattet baden hem wel becomet, ende purgerendie materi. Als obtalmia is wel ghenesen, dan ist wel guet dat men up de zere sidevanden hovede drupet warm water der rosen in sijn gesoden so dattet water lopetover dat seer oge. Ende ist dat die zweringe niet en cesseert bi bloet laten, bi purgacienende bi sachtende collerien, dats teyken datter een puust in wast de noet hevet vanto ripene. Ende die zweringe ende die to vallen en sullen niet cesseren tot die puustis gherijpt ende dan is dat baden wel quaet, want al waert dat die zweringe een deelwaren ghemindert, se souden weder comen biden baden.Men sal den puust dus ripen: doet daer up collirie van wiroc° mit cathone tote de

etter vertoget up die cathoen, want die sweringe sal up houden als die puust rijp isende to broken, ende dan salmen daer in doen collirie van loet asche° ende anderdingen behorende to opene zeren inden ogen. Aldus maectmen collirium van wirocripende de puusten: nemet witten moruwe wiroc° antimonium°


117r

sarcocolla° ana V delen ende dese salmen temperenmitter lijnicheit vanden fenigreet°ende maken pillen ende als to doen is salmenre een temperen mitter lijnicheit endenetten daer in een luttel cathoens ende bijnden dat upt oge tot dat die puust rijp isende die swellinge al is geseten. Ende dan sal men daer in doen collirie van loedasch°:nemet loedasch° antimonium° thucia° gedwogen gebernet coper gumme van arabien°ana VIIII deel, opij° een half deel, ende dit salmen clene pulverizeren ende makenpillen mit regenwater of mit roes water ende bijndent mit cathone upt oghe want hetheet ende doet vleisk wassen. Ende ist also dattet wit blivet 426 als die puust heel is,dat salmen cureren alst voerseit is.Fleuma 427 maket selden obtalmiam 428 ende melancolie noch seldenre. Tekene van

fleumatiker materie sijn dese: grote zwellinge, vele dicker tranenmit cleenre roetheitof mit ghene ende mit fole etters. Men sal purgeren mit pillen cochies° 429 ende mittrocisken van turbith° ende men sal drupen in die oren lijnicheit van fenigreet endedoen in die ogen geluen pulver ende leggen up dat oge tuschen II linnen cledereneen plaester ghemaect van aloe° mirre achasschie° ende croco° ana, ende desensalmen temperen mitter lijnicheit van fenigreet°. Oec ist guet datmen drinct een luttelguedis wins.Overvloiende melancolie salmen bekennen bi dat al de lichaem swert is ende

mager ende bi dat in den ogen gheen etter en is of luttel ende sonder roethede endegezwel. Men sal melancolie

426 Hiervoor (doorgestreept) ‘wasset’.427 Door een zeventiende-eeuwse hand veranderd in ‘flegma.428 ‘obtalmiam’ rood onderstreept.429 ‘cochies’ rood onderstreept.


117v

purgeren ende baden ende stoven der in ghesoden sijn rosen, violen ende bladen vanbarnardze° ende van ossen tonge°. Ende wel is to wetene dat in alleen obtalmien isguet to baden int einde ende ist dat roetheide, zweringe of swellinge comet int ogheom quetsinge, dat salmen cureren mit den dingen voerseit. Oec ist guet dat men bloetlate enen jongen duven mit een naelde in een adere onder den vlogele ende laet datbloet drupen al heet in dat oghe, want het sachtet die zweringe ende mynnert dieroetheit ende die hetten.Opene zeren wassen in die ogen als die sterke zweringe is een parich ende als een

puust wasset int oghe die niet en sachtet int oghe ende mit andere sachtendemedicinen. Tekene van opene zeren sijn sterke zweringe demen niet enmach cesserenby der witter colirien ende mit andere sachtende medicien. Int witte vanden oge iseen rode plecke ende ist dat alt oech is roet, de roethede is te meer ende quade steectenende bitinge ende lopende tranen. Ende de zieke sal teder spize eten ende men saltint oghe doen de witte collierien ende laxeren den lichaem ende doen al datter voerseitis to voren. Ende ist datmen die materi niet en mach bewaren noch die zweringhecesseren, soe datmen duchtet dattet sien uut sal gaen achter dattet zwerte is ghewontmitten puusten, dan salmen alle die sweringe sachten ende doen der in colliriumelesir die tsien behoudet, so dat die parle, daert sien in is, niet uut en gaet: nemetanthimonium° emathicus° ana X deel, acacie° ana IIII deel, aloe° I deel ende desepulverizeren


118r

ende temperense mit den sape van corriginola° ende maken pillulen. Ende alset todoen is men salre een temperen mit roes water ende bijndent mit cathoen upt oechende bewachten die paerle ende dat sien. Ende ist dat de zweringe der paerlen nietto groet en is, mer dat int oghe is een ding dat altoes meret of blivet in een punten,dan salmen daer up doen dit collirie mit cathone mathelic dwingende: nemetlitergirum° thucie gedwegen cerusen° antimonij° alibani° ana II deel, grove sarcocolle°een deel ende een half, mirre sanginus draconis° aloes° opy° ana een deel ende desesalmen wal clene pulverizeren ende budelen doer een sindael ende dan vergaderenmit rosenwater ende maken pillulen. Ende alst noet is salmenre een temperen mitroes water ende doen somme in dat oech ende tander deel bijnden upt oech mitcathone. Dese colirie maect vleisk in die seren ende versekert die ogen ende doetwech lijc semen of verdunnet se so zeer dat, al wart so datter witte souder achtercomen, het soude sijn vele to dunre. Ende als die puust is ghenesen ende dat vleiskder in is ghewassen, dat salmen kennen bi dattet zeer even slecht is ende bi dattetoge niet en traent ende is sonder zweringhe. Somwile dat witte in dat oghe alse datoghe is ghenesen van openen zeren ende dat somwilen up die parlen beletten datseen ende somwilen in anderen steden daer dat seen niet en belettet. Ende up dieparle ist alre vreselicste ende alst anders


118v

waer is dat is myn to vresen want dan doet ment lichtere of ende lichtere in jonghenluden dan in ouden. Cura: men sal dat witte niet cureren tote dat de roetheit endezweringe al is uten oghe, men salt hanteren mitter witter collirien ende mit anderesachtende dingen tot dattet oghe is fulcomeliken ghenesen ende dan sal die ziekebaden in warmen watere of stoven dat aensichte over warmen watere. Ende ist datstoven of baden maket weder roetheide jof zweringe int oge, dan salmen dat latenende weder keren ter voerseyder curen. Ende ist dat si niet weder en comen, dansalmen doen dese medicien int oghe omt witte to destrueren: nemet massatune° (datseen ding daer men eerden potten mede verglaset) ze schuum stronte van eenre groenreegetisse nitri roetzuker ana, ende dese salmen wel clene pulverizeren ende temperentint watere daer in ghesoden is gladiole ende celidonie° tot dat het is dicke alse zeemende men salt drogen ende also IIII werf ende daer salment na pulverizeren endedoent int oech. Ende ist datmen int beghin menghet mit den pulvere voerseit vandernaester colirie van litergirum, dan salmen daer sunder twivel mede of doen dat witteende mit baden ende mit stoven. Ende al ist soe datmen voerlanget vanden werke,men salt altoes hijr mede vaste hanteren hent is genesen.Macula sijn plecken ende het sijn somme witte ponten int swarte vanden oge ende

se comen dicwilen om obtalmiam 430 dat veroudet is ende daer to is sunderlinge guetdat witte collirium van

430 ‘Obtalmiam’ is rood onderstreept.


119r

Galieno ende collirium Avicenna ghemaect aldus: nemet aloe° zaffraen ana VIIIdeel, gebernet coper gedwegen gumi arabici° opij° ana XVI deel, mirren XII deel,climia° IIII deel, wiroc III deel, ende alle desen salmen stampen ende temperen mitsoeten wijn ende maken pillulen ende bisteden sy. Mit dese collirium 431 so mengedeic dat witte collirium van Galieno. 432 Ende ic ghenas daermede ende mit sommencauterien 433 ende mit snidingen der somme aderen de haer naelde quade ghebuer, depharisio vander stad van Lyons up die Rone die, omme veroudede obtalmia, 434 haddevele witte plecken in sijn ogen. Ende si beletteden alt sien so datmen moste leden byden weghe ende hy ne sach niet. Ende eer dat die maend uut was van dat ic an hembegonste to werken, so sach hi wel to toppelen mitten teerlingen in tafel spil endehy seide dat hi sach die ogen up die teerlingen al so wel als hy ye dede. Ende hi haddeghehat voele meisters ende om dat si plecken sagen in die ogen, so deden si der insterke collirie of die plecken of to doen ende die seecheide meerde alle dagen. Icghenas alder eerst obtalmiam 435 ende doe sach hi stapphants wal mit een oghe endevaringe der na sach hi mitten anderen vanden welken hy hadde binnen III jaren 436

niet ghesien. Die colirie van Galieno is sunderlinge guet jegen obtalmiam 437 dieveroudert is.Punctus sijn punten ende si comen meest van quetsene of van vaste te ropen of

van vervuulhede des blodis so dattie

431 In de rechter marge in rood ‘collirium’.432 ‘galieno’ is rood onderstreept.433 In de rechter marge een vraagteken in blauw..434 ‘obtalmiam’ is rood onderstreept.435 ‘obtalmiam’ rood onderstreept.436 Hiervoor (doorgestreept) ‘d’.437 ‘obtalmiam’ rood onderstreept.


119v

aderen breken ende maken puncten in die ogen. Ende daer to is guet bloet to latenende drupen in die ogen warm duven bloet ende daer in doen warm wives melccomende al warm uuter mammen.Rubedo (dats roetheit), pruritus (dats joecte), sebel is dat begin vanden nagel int

oghe, scabies dats rudichede, ungula 438 dat is een nagel int oge. Ende alle desen gaenenen ganc want dat een is een sake vanden anderen, want van ouder roethede cometjoecte ende somwilen van joecte comet roethede (ende somwijl comen si vanverbernden 439 humoren), vandesen comet sebel ende gaet totten oechlede ende maketscabies. Ende ist dattet vergadert in den hueck vanden oge bi der nese, het maect dennagel in den oghe. Roetheit ende joecte moetmen varinge cureren dat gheen anderseecte bi hem en wassen. Simple roetheit is dicwile ghenesen mitten witte vandeneye ende mitter collirie van Remes ende van Galieno. Juecte salmen cureren mitwine daer in ghewect is aloe° (ghestampet ende ghebonden in een dunne cleet) istdat men den wijn int oge doet.Scabies 440 is alsie die oechleden sijn binnen roet ende rudich ist luttel of veel ende

het is mit hetten, mit tranen ende mit juecten ende somwijl sijn daer lijc clauwen vanobtalmia 441 ende dat bikent men bi dattet witte is roet ende alt oge is heet. Ende istdatter yeet is van obtalmiam, 442 men salt cureren mitter witter collirien ende mitanderen medicinen van obtalmiam. 443 Ende ist daer na dat scabies cleen is, men saldie ogen dwaen mit wine daer coperroet° in ghe

438 ‘ungula’ is rood onderstreept.439 Emendatie: het handschrift heeft ‘verbenden’.440 ‘scabies’ rood onderstreept.441 ‘obtalmiam’ rood onderstreept.442 ‘obtalmiam’ rood onderstreept.443 ‘obtalmiam’ rood onderstreept.


120r

wect is. Ende ist dat dit niet en helpet, men salt cureren mit deser roder colirien:nemet emathitis° ende ghelijc vermelioen aterment° gebernet ana III deel, geberntcoper II deel, mirre saffraen elx een deel, lange peper een half deel, men sal siepulverizeren ende temperen mit ouden wine ende maken pillulen ende besteden seende alst noet is, men salre een temperen mit ouden wine ende doent int oghe. Istdat scabies sterc is ende dick, dan salmen hanteren dese grove collirien: nemet schiltverwe° III deel, aterment° gebernet VI deel. Ende aldus salmen bernen aterment endetander oec: men salt leggen in een roden pot ende stoppen ende smeren mit aerdenende setten den pot in den oven mitten rauwen potten ende latet daer in bernen totdat die andere potten uut doet; dan slaet den pot ontwe ende neemt daeruut roetopriment° bauraet. Ende overbauraet nemet salgenma° zeschuum ana II deel, salarmoniaec° I deel ende een kwart, armoniaci° II deel ende dese salmen weken intsap van rute° ende daer na stampen wel clene ende weder daer mede mengen endemaken pillulen ende alst noed is men salre een temperen mit ruten° water ende doentint oghe.Sebel is als die aderen wesende upt swarte of upt witte vanden oghe sijn vervullet

mitten blode ende verdicket vanden welken comt somwijl de nagel int oech. Hijr tois guet die rode collirie of de grove vorseit ende somwilen moetmen die aderen uutsniden mit wapene ende curerent datter blivet mitter selver colirie voerseit.Ungula 444 dats

444 ‘ungula’ is rood onderstreept.


120v

de nagel, het wasset in den hueck vanden oge bi der noes ende gaet upt oge tot dattetalt oge bedect ende het comt van een grover vleischer overvlodichede. Een andermaneer van nagel wasset upt oge ende heetmen pannus. Ende deer isser II maneren:teen is dunne lijc coppen spinne ende dats geheten pannus, tander is bet dicker endemeer vleischich ende heet ghemeenlic nagel. Dese salmen cureren mitter voerseiderroder ende grover collirien. Ende ist dat si niet en helpen, men salt of doen mitwapenen die men mach ende tander cureren mit collirien. Ende alsmen den nagelsnijt, so moetmen wachten datmen niet en snijt dat natuurlike vleisk in den hokenvande ogen, want die ogen souden eweliken tranen. 445 In scabie, in sebel, in ungula446 is wel guet purgacien van bernder humoren ende bloet to laten ende to wachtenvan scerper spise, want alle dese zeecheden comen van blodigen verbernder materien.Cataracta 447 dats water dat daelt totten ogen tuschen uncam ende dat witte - ende

somme seggen tuschen dat witte ende die cristallien humor - ende is gestellet voerdat sien twelke alst dicke is, so belettet alt sien. Dese seechede is somwilen neij 448

ende somwilen out. Tekene dat het ny is, is dat die zieke voelt rayen gaende voersijn ogen ende hem duncket dat een dinc sijn II dingen of III de hi seet, ist doer gaetof half. Oec mogen dusdanigen tekenen comen somwilen bi een quade wesen dermaghen ende dan ist niet to ontsien van cataracten, 449 want die curacie der magendoet cesseren dus

445 Hier staat een later toegevoegde blauwe verbindingsstreep tussen het woord ‘ogen’ in devoorgaande regel en ‘tranen’ in deze regel.

446 ‘Sebel’ en ‘ungula’ zijn rood onderstreept.447 ‘Cataracta’ rood onderstreept.448 ‘e’ in superscript.449 ‘Cataracten’ rood onderstreept.


121r

danige to vallen. Ende wilment weten het comt vander magen dan vanden ogen, dieto vallen togen niet alse de mage idel is, mer als die maghe ful is ende meest als hemwalget ende dat dese to vallen sijn in beiden ogen. Ende ist dattet is int een ogheallene of to vallen sijn altoes een parich ende dan en comt niet vander magen, mervanden ogen. Item ist dat die zieke is een werf purgeert mit pillen cochien ende hiniet en betert, so en ist niet vander maghen. Ende ist dat dusdanige wesen lange tijtghewaert ende men int oech gheen dinc en mach seen, dats beghin van cataracta.Alse cataracta is veroudet dan seetmen een ding leggen 450 voer dat sene dat

somwilen is wit ende somwilen aschachtich, somwijl groenachtich ende het belettetalt seen ende dese seecheden salmen cureren bi phisiken eert veroudet ende alstveroudet is bi surgijn. Die seke moet scuwen des avendis spade tetene ende alledingen die der maken quade appetijt ende soppen to makene in vetten vleisk soppeende alle versken froyten ende alle versche dingen ende hi moet orberen verwermendedingen ende dicwijl purgeren mit pillulen cochien Rasis. In die ogen salmen doencollirie van gallen: nemet galle van een aern ende galle van een stelkoms (dats eenserpent 451 ) ende galle van een gheit ende gal van ram ende galle van een havic endegalle van een crane ende galle van een patrise ende die gallen moten droge sijn endedaerof nemet X deel, euforbij° coloquintus° serapini° ana

450 Hiervoor (in het rood doorgestreept) ‘wesen’.451 Emendatie: het handschrift heeft ‘serpentent’.


121v

een deel ende alle dese salmen stampen endemaken pillulenmitten sape vanmoruwenfenecol° ende als des noet is salmenre een temperen mit fenekol° water ende doenII werve des dages int oge. Een ander dat lichte is ende gepruvet jegen dat beginvanden watere ende crancheit der zene ende dunckerhede ende vele zeechede derogen: nemet aschen van drogen wijngarde° die wel geteemst ende daer of logheghemaect mit gueden witten wine ende latent gaen sitten in enen glasen vat endedatter wert claer dat salmen orberen, hoet older is soet beter is.Als cataracte is veroudet ende bedect al dat seen, men macht niet cureren mit

medicinen, meest in ouden menschen. Ende somme cateracten de veroudert sijn,machmen niet cureren mit cirurgien. Want ist dattet is so dunne datter die naelde nietan mach vesten, dan en wert het niet 452 ghenesen mitter naelden. Ende ist dattet isdicke ende vast up die stede, men salt cureren mitter naelden of andersins niet. Istalso dat die sieke yeet siet mitten oghe, men salre niet an comen. Ist dat hy niet seet,dan salmen den sieken doen luken dat ghesonde oghe (of teen oge up dat die zeecheideis in beiden) ende men sal wriven dat zeer oghe mitten oppersten oge lede ende dansalmen die oghen ondoen ende beseen of dat is ghebreet. Want ist niet ghebreet ofdie bestophede is in de holle zenuwe de belettet dat seen, ofte cataracten is so dickeende so fast in die stede datter niet en mach liden vanden gheeste biden wel

452 Emendatie: in het handschrift ontbreekt het woord ‘niet’.


122r

ken dat die sene soude sijn gebreet. Ende als ghy dat siet, so en doter gheen hand an.Ende alse dat seen is ghewreven ende daer mede ghebreet is ende die verwe wit isende claer, dan suldi den seken voer ju doen sitten ende bijnden die ghesonde ogendat hi niet en mach sien. Ende du sulte een luttel hoger sitten ende hebben ghecauwetin dinen mont fenekel blade ende du salte ademen III werf of IIII werf dat fumeyenhebbende de cracht des fenekol comt int oghe ende daerna suldi hebben een sulverwapene gemaect lijc een naelde ende terhand wert so dicke datmenwel mach houdenin die hant. Ende men salt in steken by den mynsten hoke vanden oghe ende stekental to ten swerte vanden oghe ende daer suldi die wapene seen ende dan suldijt stekentoten watere die voer dat seen is ende suldi dat water bevangen mitten wapene endesteken wech de watere. Ende als die zeke siet dingen die voer sijn ogen sijn, dansalmen die naelde uut trecken nederwert, stellende ten nedersten oge ledewert. Endeist dattet water niet weder en keert, dats guet. Ende ist dat het weder comt men saldat werc noch eens doen ende alst niet bet weder en comet so salmen 453 up dat ogeleggen een plaester gemaect van dat witte vanden eye mitten dodere ende mit boloarmenico° geleit tusschen II linnen clederen ende bijndent oghe ende houden denzieke in doncker steden in rusten VIII dagen ende hi moet hemwachten van hoesten,

453 Hiervoor (met rood doorgestreept) ‘sagg’.


122v

van gramscap, van vele to spreken ende van pinen. Die ziene isset ghebredet of vansaken van binnen alse van voele to verscheydene ende dan seldene of nymmermeeren machment ghenesen. Ende waert so datment soude ghenesen dat soude sijn mitpurgacien der lichamen als mit pigra° Rasis (ende dit pigra° staet int capitel vanscorfheden) of mit pillen cochias Rasis, dicwile gheven, ende mit collirium van gallenmit anderen drogende medicinen of van saken van buten als van quetsene ende ditis licht to cureren, want ic hebbe vele ghenesen binnen mynen tyden van wien diepaerle om quetsinge so was gebredet so datter vander paerle int oge niet en bleeck.Men sal eerst den zieken bloet laten (opdat si sijn van gueder oude ende stercghenoech) om te bewachten van aposteem ende daer na salmen dat oge biplaesterenmit een van deser medicinen ende bijndent ghemaetliken: nemet meel van bonenende tempert mit willigen bladen wel gestampt. Item, een ander: nemmeel van bonenblomen van camillen wortelen van bismalven° ana ende men salse sieden in watereende in wine ende maken hijr of een plaestere ende leggent upt oge ende doen denseken rusten ende dese seechede heet dilatacio pupille (dats bredinge vander parlenvanden sene).Inversacio palpebrarum een dichede ende een upbukinge der oech leden. Men salt

wriven


123r

mit bladen van paritarie° tot dat het blodet ende dan salmen daer in doen water dersout ende comijn° is in ghesoden, ende ist dattet niet en helpet, men salt cureren lijcsebel ende ungula.Ordeolum is een lancachtich gezwel ende roetachtich, wassende in die wortel der

haren der oech leden.Men sal den lichaem purgerenmit bloet laten endemit purgaciender bernder humoren. Men sal to gader mengen aloes° ende licium° ende leggentdaer up. Item, men salt salven mit dunre storax°. Item, men sal weken opopanat° inwatere ende plaesterent up dat oge ende oec diaquilon, mer eer men dat ogebyplaestert, men salt betten mit warmen watere.Glande of nodus dats een knoep ende wasset int oghe lit, het toget 454 somwijl van

binnen ende somwijl van buten. Alset vertoget van buten men salre up leggendiaquilon° ende andere verterende medicinen. Ende ist dat dit niet en helpet, mensalt nemen mit II vingeren ende sniden de huyt boven ende treckent uut. Ende istdattet inwert meest vertoget, men sal die oech leden upwert ternen ende treckent uutals van te voren ende daer na salmen daer up leggen twit van een eye ende curerentvoert mit helender medicinen.Fistula lacrimalis dats een fistel comende in den hoeck vanden oghe bider nosen

om die humoren derwert lopende ende om hare menichte ende dichede sone mogensy niet uut

454 Hiervoor (doorgestreept) een ‘o’.


123v

gaen, mer si maken daer een zwellekijn lijc een cleen boen ende si corrumperen endevervulen die stede twelke dat niet drogen mach. Ende lange tijt also gewarende sowert daer een fistel, twelke is dattet niet cureert en wert, het sal corrumperen datbeen der nosen ende jo ouder, jo arger to cureren. Alre eerst salment tlichaem endehovet cureren mit pillen cochias° ende mit pigra° ende dan doent int oge dese colirie:nemet aloe° olibani° sarcocolle° draken bloet° balaustie° antimonij° aluun ana, schiltverwe° twedeel vanden enen ende men salt wel clene pulverizeren ende temperentmit regen water of mit roeswater ende doent in den hoeck vanden oge III dropilenII werwe des dagis. Mer eerst moetmen uut duwen dat in de stede vergadert is. Endeup die stede salmen leggen een zuverende plaester geseit int Antidotario of desemedicien gheprovet van Avicenna: 455 nemet suver mirre II dragmen, gumi van arabiendragme I ende dit salmen clene pulverizeren ende temperent mit een galle van eenosse lijc salve ende smerent up een linnencleet ende leggent der up. Dit heelt diestede ende suvert se. Ende ist dat die fistel dan weder comt dats teyken datter eenbeen is onder corrumpeert. Also waer bi men sal die stede ondecken ende datvervuulde been suldi uut doen. Ende ghi sult dat vleisk of bernen mit een cauterie,ja mit een scerp bernende wapen, ende dan suldi daer up leggen bottre of smout totdat die brand uut is. Dan suldi of bernen datter vervuult

455 Avicenna rood onderstreept.


124r

is vanden bene ende dan gheten in die stede warm oli van rosen ghemenget mit eendodere van een ey tot dat alde brant uut vallet ende dan salmen die stede drogen mitsterker drogender medicinen, want aldus wert dat been aldus gastaliet ende ghesuvert.Ende alst ghezuvert is, dan salment fulcomelike helen mit helender medicinen. Oecmachmen dat vleisk of doenmit corrosivenmedicinen, mer mit een scherpe bernendecauterie ist vole sekerst, up dat men daer mede kan werken. Ende ist dat ment beenscrappet mit een snidende wapen, selden doetment of ende dan comt de zeechedeweder ende altoes alst 456 been gescrappet is so eer dattet vleisk vaste mach wassenmitten been. Ende als ment of bernt dan gaet dat vervuulde been of ende is verscheidenvanden ghesonden bene ende die complexie der stede isser mede getempereert alstbescriven ist int capitel der cauterien.

[LVII] Dat ander capittel is van siecheit der oren ende haer anthomie

Als die zenuwen comen vanden vijften paer der zenuwen vander hersene toten gatenvanden oren daer sijn si ghebredet. Ende die gaten sijn binnen ghecledet mittendraden der zenuwen tot dat die enden biden conduten der oren ende dese zenuwensijn die proper instrumenten der oren der mede dat de mensche hoert. Die gaten deroren sijn crom

456 Hiervoor (doorgestreept) ‘as’.


124v

ghemaect in dat sthenich been dattet geluut niet groflic in soude gaen, mer bi luttelende luttel ende dat die coud of die warm lucht niet varinge in en mach gaen. Waertso dat de conduut recht waer, de luut van buten soude die horende zenuwen zeerquetsen ende den menschen zeer vervaren lijc datmen is vervaert vanden donre. Datore 457 is croselich om dattet stijf souder staen ende vanden alstes doen 458 waer endewart so dattet benich waer, het soude quetsen de zenuwen die gespreet sijn binnenin die oren.In die oren comen vole misquamen vanden welken somme byhoren ter cirurgijn

alse apostumen, opene gaten ende somme ter phisiken alse rutinge in die oren endedoefhede. Zweringe in die oren is somwilen een zeecheit ende somwilen een saecvan een seecheit, zweringe der oren of het is mit aposteem ende opene gaten of sonderaposteem ende opene gaten. Ist sonder aposteme ende opene gaten dan ist een quadecomplexie de heet is ende dat bikent men bi scerper zweringe ende biwesene 459 derzieken ende bi dat die stede heet is ende roet. Men salt cureren mit in to werpenewarm oli van rosen, seden mit sinen verendel van azine in II vaten den enen pot inden anderen to seden. Ende ist dattet hijr mede niet en cesseert, men salre to doeneen luttel opij°. Of die zweringe is om ene quade coude complexi bi datter die coudelucht is in gegaen ende dat bikentmen bider coutheden der steden. Men salre in doenwater van maiorana° of olie van lelie gheseit

457 Emendatie: het handschrift heeft ‘eerste’.458 ‘altes doen’ is blauw onderstreept met een klein vraagteken in de linker marge.459 Blauw onderstreept. In de linker marge in blauw potlood: ’bi wisene’ .


125r

int Antidotario 460 ende die oly moet sijn warm maect, want men gheen cout dingmoet doen in die oren noch niet warms in die ogen. De seke moet stoven ende leggenup die oren warm havere in een sackelkijn of milium° of pannicum°.Somwilen isser zweringe in die oren om enich ding dat van buten daer in ghinc

als wormen, granen, steenkijn of water ende dat bikentmen bi datter en gheen isvanden anderen seecheiden ende biden biwisene der zieken. Ist dattet is van steenkijn,men sal alt oer fullen mit warmen oly rosaet of van amandelen ende dan salment uutdoen mit een wivie of mit anderen instrumenten. Ist datter in is een graen, 461 mensalre gheen olie in doen want het soude die granen meren, mer men salre in stekencathoen ghenet in terpentijn dat die graenken of die steenken daer in mochte cleven.Item, men sal slaen an dat ore 462 mitter hant, want het sal bi ghevalle uut gaen. Item,men salre up stellen ventosen mit vuere die alt oer bevanget, want het trecketsomwilen die granen uut of die stenen. Ende ist dattet niet en helpet, men sal snidenbeneden ander wortel vanden ore ende treckent uut bider wonden die grane of diesteen. Ende ist datter water is int oer, men sal maken dit experiment van Galieen:nemet een vese of een clein rode van eenre willigen of van eenre wijngaert ende doetdat een 463 eynde int ore ende dat ander eynde wert bewonden mit wasschen 464

460 Antidotario rood onderstreept.461 Emendatie: het handschrift heeft ‘groen’.462 Emendatie: het handschrift heeft ‘oge’.463 Emendatie: hiervoor stond ten onrechte ‘in’.464 Emendatie: het handschrift heeft ‘wasschende’.


125v

ende dat salmen doen bernen, want water sal verdrogen bi der hette vanden vuere.Ende ist dat een vlo of een worm is int ore, men salt fullen mit warmen water endedaer na drogen ende ist dat dit niet en helpet, men salt fullen mit oli van bittermandelen of men salre in doen tsap van calamente°.Ende ist dat die zweringe is om vergaderinge der humoren to enen apostume ende

dat bikent men bi der sterker zweringe ende bi dat die stede zwellet ende wert roetup dat die materie heet is ende dicwile isser mede een coertze. Dan salmen diesubstancie sachten mit daer in to doen warm oli van rosen mit sinen verendel asijns.Ende ist dat dit niet en helpet, men salre to doen een luttel opij° alse die zweringe isghezeten ende men sal bloet laten in die hovet adere an die selve syde ende niet andie andere side, want die materie mochte liden bi der camere der hersene ende diehersene quetsen. Ende ist dat men niet mach bloet laten om enich bilettende saken,men sal scrapen in die scouderen ende doen in die oren warm oli van rosen mit asijn.Ist dat die materie is van colera - dat bikent men bi vuel scherpe zweringe 465 ende biveel andere teikenen voerseit - men sal de materie purgeren mitter zedinge vanmirabolanen°, geseit int capitel van scorfheden. Ist dat die materi niet en is hijr medeslegen weder noch die to vallen niet en cesseren, men salre in doen die limicheit vanfenigreet° ende lijnzade ende wortelen van bismalve° allaen° mit wives melc endedaer up salmen leggen een plaester

465 Er stond ‘sachte zweringe’ maar de kopiïst heeft dit gecorrigeerd met een verwijsteken.


126r

die al dat ore bevanget, ghemaket van lijnzade, van ghersten, van wortelen vanbismalve° ende witter lelien mit smoute van hoenren ende gansen ende dus salmenthanteren tot dat die etter loept uut den ore ende dat die zweringe is al ghesachtet endedaer na salment cureren alsmen cureert die opene zeren vanden oren. Ende ist al soedat die materi maket een aposteem de cout is, dat selden gevalt al ist dat icketsomwilen heb ghesien in sommen ouden luden (dat machmen kennen bi der zweringeende bi dat stede coel is ende bi der complexie ende outheide der zeken), dan salmenden lichaem ydelen mit pillen cochien of mit een scherpe clisterie ende doen int oreoli van lelien. Ende in een onse der olien salmen smelten III een half dragma euforbij°of turbith° dragme I ende salven die stede omtrent der wortelen des ores mit olie vanlelien ende daer up salmen leggen wolle mitter hieke. Men sal die oren stoven mitwarmwater der zedinge vanmaioranen° ende calamenten°. Ist dat dese niet en helpen,men salre up leggen een plaestere ghemaect van cipol° van cluufloec ende van leliwortelen, gebraden onder de colen, ende stampt mit coyen botter ende daer to gedaeneen rip weytene desem also voel als dat ander, ende men salre to doen oli van lelienof van camomillen ende een wel luttel azijns ende hijr mede salmen dat orebeplaesteren al omtrent. Want het ripet die coude materie ende trecket


126v

uut alst rijp is ende men dan seet buten in de wortele vanden ore een stede 466 der menetter in tastet mit den vinger. Dan salment behendelike sniden ende laten uut de atterende curerent voert der na lijc andere opene zeren der oren.Somwilen heft men zweringe of rutinge int oer om die grove ventositeit dalende

vanden hovede toten oren dan is die zweringe ghemenget mit rutinge. Men sal dathovet zuveren van grover humoren ende doen in die oren olie van ruten° daer ingheweket is castoreum°. Ende up dat oer salmen leggen milium° pannicum° alheetin een sackelkijn ende men sal scuwen alle zwellende spisen alse poreten° ende nyefroyten ende somme cruden. Oec comt zweringe int ore om opene zeren binnenwassende in die oren de welke sijn van apostumen die ripende uut breken of om groetfluxie van scherpen humoren dalende totter stede. Dat bikentmen bider zweringeende bider uutlopinghe der etteren twelke zeer stinct ende te meer dattet stinct endeververset van witten verwen, also voel ist to argere. Men sal dat hovet ende denlichaem zuveren mit pillen cochien° ende pigra° ende zuveren die oren mit drogendemedicinen.Ende om ne gheen zweringhe salmen daer up leggen ripende ende morwende

medicinen dat ju niet en ghevallet als Galieen seit datter een was ende wilde curerenouder zeren van oren mit wonden salve ende die seke argede altoes. Do vraghedehem Galien 467

466 Het handschrift heeft ‘varinge’ i.p.v. ‘stede’.467 ‘galien’ rood onderstreept.


127r

wat hem soude duncken of men hanteerde mit drogende medicinen ende hi seide:‘Qualike want drogende medicijn dwingen’. Do seit Galieen: ‘Waert dat ic wiste datghijt tlit lange tijt had gemorwet dan soudic staphants daer up leggen trocisten vanandronij° de welke sijn wel droge. Mer huden sal ic daer up leggen memite° endeasijn ende morgen bet drogere medicien’. Nochtan wast al genesen mit memitha°allene ende aldus suldi altoes pinen om te drogen ende niet om te morwen.Als dat seer is ny mit luttel etters dan sufficieert der in to doen tsap van willigen

bladen of de witte salve van Rasis ghetempert mit oli rosaet. Ende is dattet seer outis dan salmen maken pulver van mirre aloe° wiroc sarcocolle° sanginus draconis°ana ende netten een weke in zeem ende bewentelent int pulver ende stekent int ore.Ende ist dat die weke niet en mach comen ten bodeme vander steden, men sal denpulver smelten mit watere ende zeem te gadere ghesoden ende doent der in.Ist dattet zeer verout is dan salment cureren mit roeste van yseren ende mit asijn

aldus: nemet roest van ysere ende stampet herde zere ende doet in een yseren pannemit asijn ende dotet seden tot het droge is ende daer na tempert weder mit sterkenazijn ende doetet seden upt fuer hent weder droech is ende doet also VII werve. Daerna pulverizeertet al cleine ende sedet mit asijn tot dattet dic is alse zeem ende doetder of int ore want het geneset


127v

oude zeren ende droget verscede lopende uut den oren ende zechtet die zweringe.Item, nemet honich X dragmen, asijns VIII dragmen ende ziedent up 468 vier tot hetwel ghescuut 469 ende daer na doeter to II dragmen van schilt verwen° ende doet miteen wieke int ore. Oec ist wel goet in ouden zeren der oren int zweringe onder datore een apostume te maken mit treckende 470 medicinen ende dan te maken daer eennyewe wonde om die etter te suveren als ic dede broder Peter van Hana vander ordineder Predicaers in die stede van Lugdini. Hy wasser seer mede ghepijnt lange tijt endedie etter mochte niet uut, mer hi verderf van zweringe ende achter dat hy wasghenigeert ter doet. Do ded ic binnen den ore een plaester van desem dat welke isbescreven int Antidotario. 471 Ende ic hantierde dicwilen thoeft in water der majorana°in ghesosoden was ende daer quam een aposteume onder dat ore ende daer maecteic een diepe wonde om die etter te suverne. Do cesseerde alle die zweringe ende hiwert alle ghenesen bi der hulpen van Gode.Oec is somwile int ore clene 472 zweringe om de verschede daer uut lopende sonder

opene zeren. Ende om dat te drogene so ist genoech water ende zeem te gaderghesoden ende daer in ghedaen azijn der gagelzaet 473 in is ghesoden of water daeralsene° in is ghesoden.Horen is somwijl ghedestrueert om enich der voerseider zaken der zweringe als

veroudert is. Die cure is dat

468 Emendatie: het handschrift heeft ‘uup’.469 Emendatie: het handschrift heeft ‘ghescwut’.470 Hiervoor doorgestreept ‘r’.471 ‘Antidotario’ rood onderstreept.472 Hiervoor staat (zwart doorgestreept) ‘so’.473 Hiervoor stond ‘ende’ (doorgestreept).


128r

men die sake sal cureren diet of het comt 474 van ghebornesse ende dat en ghenesetnymmermeer. Oec comt bi dattie horende zenuwen is bestoppet van humoren endemen salt cureren mit purgacien alse met cochijs° 475 ende met pigra° ende met daerin te doen oli 476 van bitteren amandalen ende oec mit deser medicinen: neemt datmerch van caloquintide° I dragme, 477 costerti aristolegie rotunde° 478 tsap van alsene°ana een half onse 479 , euforbij° I scrupel, costigrana° XV ende maken pilleren endemenghe der in mit 480 bitteren amandalen olij ende dropent int ore, achter dat isghestoeft mit water daer in ghesoden is majorana° ende sticades° of nemet wittenwyroec een dragme, ghestampet ende ghemenget mit zeem ende doet int ore.Oec comt somwijl ghebrec van horen om die fauten der gheesten ende dan salmen

den lichaem verschenmit baden endemit rusten endemit overvliende spisenwinnendegroet bloet. Somme seggen dat dat smout van gronen puden die in bomen wonen,als si sijn ghesoden ende in dat ore gedaen, gheneset doefhede. Een ander: nemeteen clister loec° 481 ende zuverret wel ende doeter toe enen derdendeel wijn steenende een luttel aluuns° ende stampet vaste ende ziedent een luttel in azijn ende daerna latet colen ende alst wel is ghesindert, dan salment coleren ende houdent endedrupent al warme in dat ore.

474 Hiervoor (zwart doorgestreept) ‘d’.475 Emendatie: het handschrift heeft ‘cothijs’.476 Emendatie: Afgaande op het Middelengelse manuscript moet er ‘oli’ i.p.v ‘ende’ staan.477 Emendatie: het handschrift heeft twee maal ‘I dragmen’.478 Emendatie: het handschrift heeft ‘cocunde’.479 Emendatie: het handschrift heeft ‘ense’.480 Hiervoor (zwart doorgestreept) ‘s’.481 Emendatie: het handschrift heeft ‘loet’.


128v

[LVIII] Dat derde capittel is van ziecheit der nosen ende haeranthomien

Int capitel der ogen was gheseit dat 482 an die vorste syde der hersene, voren diezenuwen der ziene, sijn II dingen ghelijc den hovede van mannen 483 ende die sijnvander substancien der hersene ende nochtan en sijnt ghene zenuwen, het sijn dieproper instrumenten van ruken. Voer dese II dingen, int uutganc vanden hersenbecken, is een put ende heet colacorium in welken die lucht wert vergadert ende dierukende cracht ende in welke is een deel der overvloiende der hersenwert ghesuvert.In dat put is een conduut gaende toten mont ende voerden put is die nose ghemaectvan II beenren schilt wijs aldus . Die opperste hoken sijn vast ghemaect an datvoerhoeft mitten beenren der ogen; int nederste deel is elc van desen beenrencrosolich. In die middel is een ander crosel, dat de noese deelt in II delen, twelke isherdere ende sterkere dan die II andere die zijn int einde. Die middel crosel wasghemaect hijr om: waert dat die ene side der nosen waer gequetset, dander side soudedie deenst allene doen. Die II beenren der nosen sijn te gader ghevoget omme diesceppenisse der nosen te maken ende omme vele nutthelicheden. Dat eerste is dattetsoude heel sijn ende bedecken die overvloiethede comende vander hersene. Dat anderis dattet soude lucht ontfangen

482 Hiervoor (zwart doorgestreept) ‘v’.483 Emendatie: het handschrift heeft staat ‘mammen’.


129r

om te sterken den gheest van te ruken ende waert oec alsoe dat gheloken datmerlucht in soude trecken ter nose gate gaende totter 484 lungene ende totter hersene endeoec dat die hersene bi der conduten soude sijn ghepurgeert. De derde is dattet soudehelpen der spraken, want waert so dat de nose 485 altoes waer beloken, nemmermeersoude dat woert claerliken uut comen.In die nese comen dicwile vele zeecheden alse puusten, zeren, overvloiende vleisk,

polipus ende cancker.¶Puusten sijn dicwile van verbernde humoren ende si sijn mit steecten mit hetten.

Men sal bloet laten ende purgeren den lichame ende up leggen twitte van eyeren tegader gheslagen mit olie van rosen. Ende alse de puusten sijn te broken, men sal seghenesen mitter salve van Rasis.Eyst dat die opene zeren sijn heet, mensalse oec also ghenesen ende ist dat se sijn

cout, mensalse ghenesen mit dwaninge van wine 486 ende van zeem ende mitterapostolen salve° ende mitter grover salve gheseit int Antidotario ende mitterappostolen salve° 487 ende mit anderen ghezuverden medicinen ende dan salmenthelen mit helende medicinen.Polipus 488 is gheheiten achter een vische die also heet ende als hy anderen vischen

wil eten, so gaet hi leggen an een steenrodse ende comen die anderen vischen daerwert ende hi vangetse ende eetse ende bekretse in zijn voetsel. Ende aldus is desezeechede eens mitter noesen in verwen, want

484 Hierna (rood doorgestreept) ‘linichede’.485 Hiervoor een (onduidelijke) letter doorgehaald.486 Emendatie het handschrift heeft ‘whne’.487 Iteratie: de apostel wordt twee maal genoemd.488 ‘polipus´ is rood onderstreept.


129v

sine materie is cancrich, cout ende dicke, dalende vanden hoefde ende blijft clevendean die substancie der noesen ende ontfanget die ander humoren comende vandenhovede ende wert daer mede ghemeerret van daghe to daghe. Een 489 onderscheit istusschen polipum 490 ende overvloiende vleisk want dat overvloiende vleisk en clevetniet so vaste mitter substancien der noesen noch en gelijct oec der nosen in verwenende men macht licht aff scheiden. Polipus 491 cleeft vaste an die nese ende mennemacht sonder groet pijn niet af doen. Vanden welken polipus som is curabel endesom niet. Die curabel polipus 492 heeft die substancie moru ende het en maect dieniese niet hert, noch zwert, noch brune van verwen ende het hanget somwijl buternesen up die lippen. Die oncurabel polipus 493maect die nese hert blaeu of swert endeis vaste mitter substancien der noesen ende te zwerten ende te herdere te vastere dathet is, want het heeft die nature vanden cancker ende temeer dat ghijt wilt cureren,te meer dat sijn quaethede meeret. Van polipus 494 die curabel is: eerst salmen dathoeft ende den lichaem purgeren, alsoet dicwijl gheseit is, ende dan salment af snidenmit wapenen ende mit zuverenden medicinen ghelijc overvloiende vleisk. Oec istgoet ghebernet mit een cauterie die oncurabile polipus 495 gelijc den oncurabelencanker te achter waren.

489 Emendatie: het handschrift heeft ‘Eeen’.490 ‘Polipum’ is rood onderstreept.491 ‘Polipus’ is rood onderstreept.492 ‘Polipus’ is rood onderstreept.493 ‘Polipus’ is rood onderstreept.494 ‘Polipus’ is rood onderstreept.495 ‘Polipus’ is rood onderstreept.


130r

[LIX] Dat vierde capittel is van ziecheit desmondes ende der tonghenende der tanden ende haer anathomien ende ander siecheiden dedaer van comen mach. Nota

Alse die mont binnen is bevangen mit een hudekijn dat vast is ont gheswelich endean die mage alse waer bi, alsmen den roeft 496 vanden monde noept, dattie menschelichte spuwet.Ter holhede des monts comen II wegen vanden welken is die scheppenisse

bescriven ende in haer opt eynde is een decsel ende heet epiglotus. Ende is gemaectom te vulkomen die stemme ende om te verwachten yet vander luchten getreckettoten ademe. Desse epiglotus is ghemaect van III croselen. Dat een is die knoepvander kelen ende dat ander is ghecoppelt an dat achterste been achter ant hoeft,datmen heet alanda, ende het en hevet gheen name. Dat derde heet coopercural endeis vaste mitten been sonder 497 naem ende bedect der knoop vanden kelen ende hetsberoert mit sinen banden. Alse waer bi als die mensche etet, het luket den wech derlonghen ende ondoet den wech vander swelghe alse waer bi het ghevallet als eenetende mensche yeet wil 498 seggen onversien datter yeet gaet in die pipe der longen.Dan hoestet die menschen tot datter weder uut 499 is.Op det let hanget den huuf die boven is dicke ende beneden smal ende het helpet

496 Emendatie: het handschrift heeft ‘roest’.497 Emendatie: het handschrift heeft ‘sonden,498 Hierna staat (doorgestreept) ‘spr’.499 Hiervoor staat (doorgestreept) ‘we’ of ‘wie’ of ‘wit’.


130v

der stemmen formieren ende de grote overvlodicheide der hersenen is daer bighesuvert. In die holhede des monts is die tonge ende is gemaect van witten, morwenvleiske ende van vele aderen ende arterien. Ende het hevet in sijn wortele II puttenin welken is vergadert spekel verschende die tonghe ende dit lit deent mit eenrenatuurlike cracht.Want het besciert die spise onder die tanden ende bevolet die smakeende het volbrenget die sprake.Vele lieden hebben XXXII tanden 500 dats XV onder ende XVII boven. Mer som

lieden en hebben mer XXVIII, 501 dats XIIII boven ende XIIII onder. Ende al ist datdie tanden sijn 502 van enen benich materie, nochtan beseffen si ende dat en doenander benen niet.Daer na sijn die lippen die behoren ten monde ghelijc een duere tot enen huse om

dat si helpen ter spreken.Dese leden wesende in die mont als die tonghen, den huuf, tanden ende tantvleisk

hebben dicke diversen zeecheden. Den huuf gheaposteumeert somwilen omme fluxienvan humoren daerwert lopende ende somwile verrecket allene. Dese aposteumenvanden huuf is somwijl van hieten humoren ende die stede is heet ende roet. Endedan salmen laten die hoeft ader ende purgeren mitter zedinge van mirabolanen°gheseit ende daerna salment hijr mede dwaen ende dikwijl gurgarizeren: nemetlentiken,° balanstien,° zosidien gallen°, rosen, sumat.° Van allen dessen of vansommen salmen zieden mit II deel waters ende een

500 Hiervoor staat (doorgestreept) ‘tange’.501 Emendatie: het handschrift heeft XXVII.502 Over ‘sijn’ een bruin-rode vlek.


131r

deel azijns. Item men sal daer up duwen mit enen lepel pulver van rosen, vansandalen,° balaustien° ende een luttel camphers. Dit pulver is guet alsden huuf isverrecket van heten humoren. Ist dattet is gheaposteumeert of verrecket, dan istsonder roethede ende vele spekels. Men sal dat hoeft ende dat lichaem suveren mitcochijs° 503 ende mit pigra°ende daerna purgarizeren mit dese zedinghe: nemet azijnII deel ende zeem I deel. Dat salmen zieden ende doen derin zaet van gagel enderosen ende piretrum° ende ginghebaer° ende daer na salmenmaken pulver van peper,sout armoniac,° antimonium° ende noten van gallen ende blasent mit een pipe inopten huuf verrecket. Ende ist dattet is wel dicke, men salt hantierenmit vertreckendermedicinen als is diamoren° ende tsap van nueten ende dier ghelike. Ist dat alle desedingen niet en helpen ende den huuf dicke is ende roetachtich of blaeu, dan istonnatuurlike. Ist dattet boven is wel cleyne ende het ridet up die tonghe ghelijc denstart van een muus, dan salmenre af sniden tot dattet comt in sijn proper groethedeende men moet wel wachten dat men niet en snyde boven maten, want daer soudenveel misquamen of comen als ewelic verlees der stemmen, tempaerich hoest derlongene ende grote quetsinge der borsten ende dergheliken.

Die tonghe hevet somwile vele ziecheiden alse puusten, zwellinghe ende cleven,dien draet

503 Emendatie: het handschrift heeft ‘cothijs’.


131v

onder die puet, cramp ende verreckinge.Puusten ende zeren salmen ghelijc ghenesen alcola, dats een cleine aposteume des

monts die inde waert is bescreven. Zwellinge of aposteumeringe: ist 504 dattet is vanheten humoren, men salt cureren mit bloet te laten in die hoeft adere ende mit zedingeder mirabolano ende mitter dwaninghe, gheseit in den aposteumen des huuf, endehouden in den mont sap van latuwen.° Mer ist dat die aposteumen of swellinge isvan couden humoren, men salt cureren, purgeren mit pillilis cochijs° dicwijl voerseit.Want Galienus 505 ghenas daer mede I tonge gezwollen dat sie in den mont nyenemochte bliven. Ende na der purgacien salmen hantieren gargarismen ende dwaninghenende van verterenden medicinen.Cloven der tongen salmen cureren mitten pulver van dragraganti° ende mitter

linicheit van poppelen, ghesoden mit psillis° ghemenget mit zukere ende hy saldrinken water van ghersten ende eten ghesoden voten van beesten ende wriven diecloven der tongen mit zenuwen der voten wel ghesoten.Die draet onder der tongen is somwijl ghecoppelt mitten eynde der tongen ende

het doet die tonge inwert vouden, alse waer dat de mensche sprect qualiken. Men salden draet sniden ende daer na cauterizeren. Ende hets beter dat men snijt, alcauterizerende, mit een gulden

504 Emendatie: het handschrift heeft ‘eerst’.505 Galienus rood onderstreept.


132r

wapine ghemaect ghelijc eenre scheren.Die puet onder die tongen is meest I coude aposteume van fleumen. Ende is van

melancolien, dat selden ghevallet, ende het dan is blaeu of zwert of hart, dan istonnatuurlike. Ist dattet is van fleume ende clene, men salt vaste wriven mit soute totdat het blodet. Ende ist dat dit niet en helpet, men salt wriven mit atrymente° endeen helpet dat niet, men salt snyden mit enen sceren ende daer na wriven. Oec ist guetghewreven mit der colerien° ende mitter medicinen,° gheseit in der corrosiven destantvleiskes.Die crampe doet der tongen inwert crimpen ende verdicken. Men sal inden mont

houden olie van dillen ende van camomillen al warm ende smerent opt hoeft endeden hals, mitter olien ghemenget mit warmen water.Als die tonghe is verrecket of vermorwet, men sal den lichaem zuverenmit cochijs°

of mit crocissen van turbith° ende mit deser medicinen: neemt VI granen euforbij°(dat nuwe is claer) ende VI droghe vette vighen ende suverse vanden scorsen endevander stelen. Ende desse salmen wel stampen ende daerna daer to te doen also velevan witten, rauwen zeme. Endemenget alte gader gelijc een electuarien. Ende houdentnoch teren onder die tonghe al soe groet als die cleve voeren. 506 Hijr mede wasghenesen die abdisse van te Sinte Victoers te Bemen, die de tonghe soe had

506 Emendatie:het handschrift heeft ‘voen’.


132v

vermorwet dat sie niet en mochte spreken. Ende ic gaf hoer desse medicien ende sysprac varinge ende vullencomelike.Die mont is somwile boven ghevlegen ende heft vele puusten ende heet alcola, 507

twelke is somwijl heet ende somwijl cout. Die hiete salmen cureren mit bloet lateneende mit scrapen onder den kin ende mit purgacien vanmirabolanen,° dicwijl gheseit,ende mit dessen medicinen: nemet spodij, 508 sumat,° rosen, corriandri, lentilien°gescelt, seme, zaet van porteleyne, ana ende een luttel camphers. Ende al dit salmenpulverizeren ende wriven daer mede den mont binnen ende daer na dwaen mit rosenwater ende mit azijn. Die coude materie salmen purgeren mit cochijs° ende wriventmit zeem ende mit atrimente ende dwaen dicwijl den mont mit oximelle° 509 endehouden in die mont mirabolanen,° kebulen° ende pirecrinu.°Die tanden zwerin so veel bi den quaden tantvleische ende somwile bider quader

complexien des hoefts ende somwile om die misquame der maghen 510 ende eerstbider misquame in die tanden allene. Ende het dan is van heter spisen, dan wertet 511

ghenesen mit couder water in den mont ghehouden. Ist van couder spisen men salwarm water in den mont houden. Ist dattie tanden egich sijn, hi sal eten caes endeporteleyne ende hi sal cuwen warm was. Ist bider misquame des tandvleisches ofdes hoefts of van hetten (dat bikent men bi dattet tantvleisk roet is ende heet) endedan salmen bloet laten die hoeft

507 ‘alcola’ is rood onderstreept.508 Hierna staat (doorgestreept) ‘spumat’.509 ‘oximelle’ is rood onderstreept.510 Deze zin is blauw onderstreept.511 Emendatie: het handschrift heeft ‘vertet’.


133r

adere ende daer na vanden aderen onder die tonghe ende daer na sal hi houden in diemont olie van rosen ghemenget mit couden water ende of cout water mit azijn. Endealtoes salment vernuwen alset verhet is. Oec ist guet datment doet int ore derzwerender syden lawen olien van rosen mit sinen vierndel azijns. Ist dattie zweringeis al onghedoechsamich, dan salment sachten mit deser geproefder medicinen: nemetwitte beildenzaet° opij, ana 512 II scrupelen, seminis opij, een scrupel. Desse salmenstampen ende temperen mit azijn ende maken wormen ghelijc witten witsen endebijnden een opten zwerenden tant. Hier mede mindert alle die zweringe. Ende overIII dagen daerna sal hi houden in sijn mont oli van rosen daer mastic° in isghesmouten. Ist dat die zweringe sie van couder humoren (dat bikent men bi dat dattantvleisch niet en is geswollen noch roet) men salt purgeren mit cochijs° ende mitpigra° ende daerna sal hy houden in de mont desse electuarie: neemt genciane°aristologie rotunde° mirre fruet van lanteren°, ana. 513 Ende desse salmen pulverizerenende vergaderen mit zeem gescumet ende daer moet sijn drewerve also vele zeemsals vanden pulvere. Desse teriakel is goet in couder zweringe der tanden ende hetsgoet jegen zweringe comende van groven winde int hovet, in die mage ende in diedarmen, in zweringe der

512 ‘ana’ is blauw onderstreept, in de rechtermarge een blauw streepje. Na ‘ana’ is ‘ene’doorgehaald.

513 ‘ana’ blauw onderstreept.


133v

levere, der milten ende der artiken. Het doet wel pissen. Ende hets goet in beten vanvenijnde beesten ende jegen dat grote evel ende bevinge ende het verdroget diehumoren.Desse medicien salmen doen in dat ore vander zwerender side: nemet olie van

oliven II onsen, azijns I onse, coloquintide° peper, ana I dragme. Desse salmen ziedenin II vaten ende drupent int ore.Ende somwijl is een tant verteert ende binnen hol van vervulen humoren daerwert

dalende. Ende ist dat het is een groet tant achter, dan ist vreselijc uut te doen. Dansalment mitter hant cureren: neemt olie II onsen, droge maiorana° zaet van cocce,°ana een half onse. Ende dit salmen te gader zieden, dan salment mit een hete scerpecauterie duwen int gat vanden tant doer een pipe. Mer eerst moet die cauterie sijnghenet in die voerseide olie ende altoes moetmen wachten datmen niet en bernet delippen noch dat tantvleische. Ende aldus suldi doen VII werven, want voele watersvloyet daeruut bider cauterien ende die zweringe mindert altemael.Ist dat men tanden uut wil doen sonder hant wapen: neemt scortsen vander wortelen

vander moerboem ende piretrum,° ana. Men salt vaste stempen mit azijn ter zonnen.Dan salment mit wapene verscheiden dat tantvleisk vanden tant ende van desermedicinen leggen omtrent der wortelen vanden tant. ¶Item dat mellic van titimale°,getempert mit amido,° doet al dat selve. Item pirotrum°


134r

ghepulvert ende in azijn gheleit XL dage to somere, ende daerna bestedet. Het morwetden tant so zere datmen uut trecket sonder hant wapen of datmen tleit tusschen dentant ende dat tantvleish.Aldus salmen witte tanden maken ende suveren van hare vulheden: neemt

gherstenmele ende sout, ana. Ende men sal dat temperen mit zeem ghelijc een deech.Dan salment bewinden in papier ende bernent in een oven ende dan nemet der af IIIdelen. Crabben (gebernt) sponte calc van eyer scalen cyperus° aluun, ana II deel,droghe scortsen camphere, ana één deel. Ende alle dese salmen pulverizeren endewriven daermede die tanden ende tantvleisk.

[LX] Dat vijfte capittel is van siechede der mammen of groetheit ofweeheit jeghen

natueren de comen mach

Die mamme sijn ghemaket van vele aderen ende senuen ende arterien ende binnensijnsie ghevullet mit clierich vleisk ende wit. Ende vander moder totten mammencomen aderen by den welken dat bloet vanmenstrua op climme tottenmammen endeontfanget witte verwe om dat de mammen sijn wit. Ende melc is anders niet danovervloyende voetsel der mammen. In dese mamme comen diversen seecheden, wantdaer comen apostemen, verhertede vander melc, somwijl opene zeren. Ende somwijlwerden der mannen mammen so dat sy scinen wive mammen.Aposteume meest in den


134v

mammen om dat ghetrecte bloet dat niet en mach bikeren in melc of om sijn quadecomplexie of om datter is to vele of om die cranchede der crachten. Die teyken deraposteumen staen bescreven 514 in dat generael capitele der aposteumen. Als dieaposteumen der mammen sijn van heter materien, men sal bloet laten ter lever aderof ventosen in die scouderen. Of ist 515 dat menstrua is verloren, men salt doen wedercomen of bloet laten onder die anclauen binnen des votis ende dan salmen demammensalven mit wermer oli van rosen, gemenget mit sinen vierendeel azijns.Want hetweder slaet die materie al ende sterket. Ende ic heb menichwerve mit deser medicienallene ghenesen grote, 516 hette zwellen binnen I daghe. Ist dat dit niet en helpt, mensal legghen op die salvige mit oli van rosen mit azijn. Dan salmen leggen een cleet,ghenet in lausap van nachtscaden°. Want op die mammen salmen niet leggen datcout is om dier zenuwen dier in sijn. Ist dat al dit niet en helpt ende dat bloet wertetter dan salmen ripen.Ist datment niet mach wederslaen noch verscheiden, mer dat het blijft in een punten

ende dan ist tonsien vanmamma, dat is eenmanere van verwoethede. Ende dit oerkuntYpocras 517 in Affarisimo: ‘Dan salment thovet scheren ende sterken ende 518 achterwaren mit dynner spisen ende verbeden wijn ende vleisk ende werken behendelike’.Want ic sach een edel wijf die had die mammen gheaposteumet van blode ende

ic beval daer up te leggen die medicien

514 Emendatie: het handschrift heeft’ bscreven’.515 Emendatie: het handschrift heeft ‘is’.516 Hierna (doorgestreept) ‘hebb’.517 ‘ypocras’ rood onderstreept evenals ‘affarisimo’.518 Emendatie: het handschrift heeft ‘en’.


135r

voerseit. Ende en leec 519 surgijn weder scheident ende hi leide daer up ripendemedicijn. Ende te meer dat hise daerup leide, te meer dat vergaerde die materie endeverherde. Ende die surgijn wilde mijn raet niet horen ende die vreenden vanden sekengheloveden bet den lieken surgijn dan my. Ende do ghinc ic wech ende seide dat siesoude verwoden. Ende ten darden daghe daer na so wast alsoe ende veel doe infrenesie ende starf. Ende doe was mijn leringe zeer verheven.Ist also dattet etter maket, men salt sniden ende doen uut die ettere ende daer up

leggen een zuverende plaester. Ende men en salre gheen langhe wiec in doen, wanthet soude quetsen die zenuwe ende daer af soude comen grote zweringe. Oec sijntvele sotten als sie vijnden 520 clierich vleisk in die mammen, si treckent uut ende siseggen dattet is 521 overvloiende vleisk ende dus so destrueren sy die substancie dermammen. Dune seltet niet uut doen, want het sijn die natuurlike mammen. Als hetis ghezuvert, salment helen ende huden. Ist datter een coude materie is vergadert indie mammen, al isset so dat het is seldene, dan salment beseen weder het is vanfleumen of vanmelancolien. Ist van fleumen, men salt salvenmit olie van camomillenende van dillen° ende van lelien met een luttel warms azijns, want het sal verscheiden.Ende is dattes te doen is, men sal den lichaem purgeren van fleumen. Ist datmentniet en mach verscheiden, men salt ripen ende curerent alsoet

519 Emendatie: het handschrift heeft ‘leet’.520 Het handschrift heeft oorspronkelijk ‘wijnden’ maar er is een ‘v’ over de ‘w’ heengeschreven.521 Hierna doorgestreept ‘v’.


135v

voerseit is.Ist dat die aposteume hertwert ende zwert of blaeu, dan salmen scuwen wel hete

medicinen, want die stede winnet licht den canker ende dan en salment niet ripen,want in sulc danigen curen comt grote pine. Mer men sal die stede hanteren mit salvevan thucie° ende purgeren dicwijl melancolie, op dat die zeke te langer leven mach.Ende al ist soe dat ic - bider gracie van Gode - ghenuech weet omme aposteumenende open gaten to cureren, sone mochtic noyt varachtigen cancker te cureren inzenuwigen steden, nochtans heb ics my menichwerf ghepijnt. Opene zere vanmammen salmen cureren alse voergeseit is in dat gemene capitel, sonder dat si nieten mogen ghedogen sterke corrosiven omme die bevolichede der zenuwen. Mer sibigheren die zuveren ende drogen sonder corrosiven.Het ghevallet dat het hovet van die mammen in zomen wiven niet uut en comt

alsoet behoert, so dattet kijnt niet en mach crigen te zugen. Men sal nemen diecoppekine van een eykene note ende smerent binnen mit terpentine of mit peckeende stellent warm daerup ende dan bindet dat vaste. Dit trecket dat hoeft vandermammen uutwert, alsoet behoert. Ist dat dyt niet en helpet, men sal doen maken eenventose, een busse, na der groetheit des hoefts vander mammen. Ende stellent mitvier daerup, dan salt uut comen.Het ghevallet somwijl magheden dat hoer mammenmeere wassen dan het behoert.

Nemet II witte teesten ende wrivetse so langhe te gader mit sterken azijn dattie dickewerde en dat salmen verwermen ende


136r

smeren daer mede die mammen ende bindense ghemateliken mit een scroden, wanthet belettent die mammen te meeren ende het minretse ist dat si sijn ghemeeret. Item,comijn° ghepulverizeert ende ghetempert mit zeem ende mit asinen, isser goet op.Item, boel van armenien, ghezegeld eerd, grone noten van galle, alle dese of sommesalmen stampen of temperen mit azijn ende leggent der op tot III dagen sondervermaken ende daerna dwaense mit couden water. Ist 522 datmen die mammen nieten wil hebben meere, menne salse niet tasten noch laten tasten.Melc dat verhert is in die mammen bi hetten, men sal cureren mit oli van rosen

ende asijn, alsoet gheseit is in heten aposteumen der mammen, ende beplaestrent mitcolen bladeren alse van nachtscaden°, porteleynen°. Oec is hijr to goet tsap van colenalse daermede is ghemenget saffraen ende mirre. Alse die melc in die mammen isverhardet bi vercoutheden, men salse betten in warmen water daer sout in isghemenget. Ende noch bet op datter in is ghesoden calamentum° ende die ziedingevan fenekoel° ende van sinen zade ende van allen dingen die doen maken urine omhaer subtijlhede. Dese plaestere verscheiden die verclonterde melc ende rijpt diematerie der aposteumen: nemet crumen van zuur brode, meel van ghersten vanfenigreet° van lijnzade elx een onse, wortele van bismalven° ende van pepwort° elxeen hantful ende dese II laetsten salmen wel seden ende daerna stampen ende mittenwater daerin dat si ghesoden sijn. Mit een luttel oli salmen temperen die melen mitden

522 Emendatie: het handschrift heeft ‘is’.


136v

crumen van brode ende maken een plaester ende leggent daer up allaen mit een coelblat achter dat si sijn ghebettet.Item, groete vethede wassende in mannes mammen en machmen niet cureren

sonder hant. Ende ist dat die mannes mamme is to groet, datse hanget als een wivesmamme, so salmen maken II snidingen int opperste deel der mammen een half cirkelaldus 523 , so dat die hoveden der sneden vergaderen. Ende men sal al die huutwech doenmitter overvloiende vetheit ende daer na nayen ende helen alsmenwondenplach to doen. Ende ist so dat dit niet en is so groet dat het hanget, so ist ghenoecheen dusdanige snidinge om die overvloiethede uut to doen ende daer na to helen.

[LXI] Dat seste capittel is van ciphac 524

Ciphac is somwijl ghescoert ende somwijl verrecket somwijl ist gescoert etcetera

[LXII] Dat vierde boeck of tractaet

Hier beghint die tafel vanden veerden boke of tractaet ende heft in hem II leringe.Dese leringe sijn beide van algebra (dats to seggen van brekinge der benen) endevan ontledinge der leden des lichaems ene daer bi die cure volghende ende hets inhem houdende II leringe. Mer die eerste leringe hevet VII capittelen. Dat eerste iseen ghemeen capitel van brekinge der leden, dat ander is van brekinge der beenrendes aensichtis, dat derde is van brekinge des caubeens of een furcule der borsten, datIIII is van breken der ribben ende der spondilen, dat V is van breken der armen ende

523 Emendatie: het handschrift heeft ‘ald’.524 Emendatie: het handschrift heeft ‘ciphanc’.


137r

adjutorn, dat VI is van brekinge der deen ende der benen, dat VII is van fruetzeringeof wondinge der benen sonder breken.

[LXIII] Die ander leringe des IIII tractaets is van ontledinge derleden des lichaems ende hevet in hem V capitelen 525 526

Dat eerste is een guet proper sermoen van ontledinge der leden of van benen utersteden, dat II is van mandibule (dats caken) uuter steden, dat III is van spondilen(dats rugghebeen) uut der steden, dat IIII is vander scouder uut der steden ende sonederwert, dat V dats vander hancken uut der steden ende also nederwert dats kneen,voten, teen.

[LXIIII] Dat ierste capittel des vierde boekes is een ghemene sermoenvan brekinghe der beenre. Nota

Beenren die breken in diversenmaterien. Somwijl breket een been offene 527 overdwerssonder splinteren ende somwilen mit splinteren ende somwijl is een been spletenoverlanx. Item, in den benen ende in den armen is somwijl dat een been broken endesomwilen beide. Item, somwilen sijn si inwert to broken ende somwijl uutwert. Item,somwijl mit wonden, somwijl sonder wonden ende somwilen mit apostumen endezweringe ende somwilen der sonder.Item, een ghemeen regel is in die cure der to broken beenren datten eersten ende

ten schonesten dat menmach, salmense weder brengen ter eerster schepnisse. Mersomwilen sijn daer tho vallen diet beletten alse apostume, sterke zweringe, splinteren,vleisk ghefruetzert. Ende daer om seit Ypocras 528 dat mense niet to samen

525 Vanaf ‘Die ander leringe’ tot en met ‘capitelen’ rood ondertreept.526 In de rechter marge in rubriek en in een latere blauwe cartouche: ‘dat ander Capi’527 ‘offene’ blauw onderstreept.528 ‘ypocras’ rood onderstreept.


137v

sal voeghen voer den sovende dach. Mer Galieen 529 duncket beter dat mense rechtevoert to samen voghet up dat het ne gheen sake belettet.Tekenen der beenren to broken overdwers is goet te kennen 530 bi den sene ende

biden tasten, want dat lit is crom ende ontworpen. Ende alsmen daer up tastet, diehoveden der beenren criselen, dat een been jegen dat ander. Ist datter splinteren insijn dat mach men wel tasten, want si leggen onneffen ende preclen dat vleisk. Alseen been is gespleten overlanx, dat bikennetmen bi dattet lit in dat depe zwellet endehets onnatuurlic dicke ende die zieke mach mitten lede gheen pine (dats arbeit) doenals hi was ghewone.Item, als dat lit effene overdwers is ontwe sonder splinteren, men sal die gruden

to samen vogen ende voert doen up elke lit, alst seit wert in sijn proper capittel. Istdatter sijn splinteren ende si hem vaste houden an dat been, men salse voghen in haerproper stede ende dan salmen bijnden dat de splinteren weder an mogen helen. Istdat die splinter is of verscheiden van dat ander been, dan salmen dat vleisk op lukenende doent uut (jof het soude maken zweringe of aposteume), ende dan salmen voertcureren lijc wonden mit de broken beenren. Ist dat een been to broken is mit groterfruetzeringe van vleische, dan salmen dat lit niet bijnden voer dat die fruetzeringe iscureert mit oli rosaet° ende pulver van gagel°, want bondement, het soude vervulenende corrumperen al dat lit. Ist datter is een sterke zweringe

529 ‘galieen’ rood onderstreept.530 Hierna een doorgestreepte ‘o’.


138r

jof apostumen, men salse eerst cesseren eer men dat lit bijndet. Ende waert so dattetlit waer ghebonden of sterke zweringe of hete apostumen daer of quamen dansoudemen dat lit ontbijnden ende latent ontbonden tote datmen hadde gemyndertalle die to vallen. Men sal die zweringe cesseren mit warmer oli van rosen ende dieapostumen doen cesseren, alsoet is voerseit in sijn capittel. Jegen jucte in dat litsalmen dat lit baden in warmen water daer sout in is. Ende als alle dese to vallen sijnghecesseert, dan salmen dat lit weder bijnden.Item, in dat beghin sal die seke eten arme spise om to bewachten van heten

apostumen, want ne gheen dinc en maect so varinge heet apostumen als wijn endevleisk. Ende alsmen is versekert van apostumen, dan salmen hem gheven goet gaervleisk alse voeten 531 van beesten ende terwe ghesoden in gueden, roden wijn dat debijnsele to sterker mach wassen.

[LXV] Dat ander capittel is van brekinghe der benre int aensicht

Somwilen is die noes tho broken ende somwilen dael gheduwet. Ist datment varingehelpet het sal wel ghenesen jof het moet ewelic also bliven. Du sulte in dat nese gatsteken dinen mynnesten vingher jof die eerste vinger totter ghebroken stede endemitter hant suldi van buten up duwen

531 Hierna (doorgestreept) ‘ende buke’.


138v

op die ghebroke ende upwert lichten mitten vinger tot dattet been is in sijn properstede. Dan salmen steken in die nose een lange weke, smeret mit was der pulver vanmastic ende wiroc in is soden ghemenget lijc een keerse Ende dat salmen in stekentotte broken stede ende van buten salmen leggen een helende plaester ende bovender nosen int voerhovet salmen salven mit bolo armenico° ende oli van rosen. Endedie noes salmen bijnden mit cussinelen alst voerseit in wonden der nosen. Ist datmendie vinger int nose gat niet en mach doen, dan salmen maken een tente van houteende stekent in die noes mit ouden lijnwade wonden ende mit oli rosaet° 532 gesmeertende werken der mede alst voerseit is vanden vinger. Item, van spisen, van bloet tolaten, van ventosen, van clisteren jof suppositoria salmen hem waren na dattet guetduncket.Item, ist dattet halsbeen is to broken ende ist dat luchter kale been, dan suldi in

den mont steken ju II eerste vingeren vander rechter hant ende vogense to gader alstvoerseit is. Ende dit suldi weten als die canten der ghequetster kalebeen mogen sijnghevoget mit de canten der ghesonder kalebenen. Ende dan salmen mit enen sterkenghewassen drade bijnden die ghesonde tanden mitten ghequetsten tanden endemenichsins vlechten den draet. Ende daer na salmen daer up leggen een vandenhelenden plaesteren ende bijndent so dat die bijnzelen gaen achter an dat hovet endedaer salment vaste maken. Ende het sal weder comen totten voerhovede ende daerna totten

532 Emendatie: het handschrift heeft ‘rasaet’.


139r

halse bi den hovede ende dan weder comen totter ghequetster caken so dat diebijnselen de ander der up onthouden mach, tote dat de caken al is ghenesen. Endedie sieke sal nemen dunne spize die hi mach supen ende niet cauwen. Ende diebeenren in dat aensichte to broken ghenesen wel in XX daghen.

[LXVI] Dat III capittel is van brekinghe des caenbens of de fruculender borsten

Als die caenbeen is to broken ende dat niet ontsincket dat een onder dat ander, datis zwaer weder to setten. Ende als die stucken sijn enen effene, dan salmen up diestede leggen een cussineel wel ghemaect van stoppen ende ghenet mit water vandeneye ende bijndent daer up. Ende dan salmen hem doen dragen sijn arm an sijn halsgebonden ende leggen onder dat oxle een ronde bolle van clederen so dat de scouderenende die arm niet en mogen sinken, ende aldus salment houden tot dattet is ghenesen.Ist dattet een stuc is scoten onder dat ander, dan sal een persoen up lichten den armmitter scouderen ende recken ende die ander sal staen andie ander 533 side ende treckendat hovet ende den hals. Ende die meister sal mit sinen handen die beenren to gadervoghen. Dan salmen daer up legghen een ghenet cleet in helende medicinen endedan daer up legghen cussinelen van stoppen ghenet int wit vanden eye ende dan daerup II spalken overcruus.

533 Hierna ‘di’doorgestreept.


139v

Ende dan bijndent ende bijnden den arm an den hals tote dat het is ghenesen.

[LXVII] Dat vierde capittel is van breken der ribben ende spondelen

Die spondilen mogen niet breken om dat si cleen sijn ende sterc mer si mogen welsijn ghefrutzeert ende der to comen dicwile quade tovallen ende meest mittenspondilen des halsis omme die quetsinge des morgis. Ende daerom als ghi seet indusdanige sake van quaden to vallen dan onderwijns ju niet jof salvet die stede mitwermer oli van rosen om to bewachten van apostume, ende daer na legget daerupterpentine ghedwegen ende ghemenget mit een luttic mastic°, tot dat die stede isghenesen.Ist alsoe datter quetsinge comet up de VI grote ribben jof dat een mensche vallet

mitten ribben up een hert dinc, so mogen breken ende vouden. Mer ist dat hi valt updie grote ribben jof daer up is ghequetset, die innerste leden daer onderwesendesouden eer sijn ghequetset dan die ribben souden breken. Ende aldus salmen bekenneneen rib to broken: ist datmen daerup tastet mitter hant ende bevoelt de beenren criselendat een jegen dat ander ende die zeke verwandelt sijn ademe ende bevoelt stekendezweringe van hoesten in die side. Ende een ribbe to broken is quaet weder to brengento punte, want dat een stuc voudet inwert dat quaet is weder to brengen in sijn stede.Som seggen dat die zeke soude eten zwellende spisen dat de ventositeit soude dieribben driven weder in haer stede. Ende andere meisters stellen der up ventosen diet


140r

wedertrecken in sijn stede. Item, dese II werken sijn vreselic want die ventositeitmaect dicwijl een aposteem ende die ventose bussen treckenmeer humoren ter stedendan het behoert. Mer men sal werken aldus: ist dat die sieke ful is, men sal hem latendie lever ader an die ander side ende ende daerna an de selve side. Ist dat hi niet fulen is, so ist ghenoech tlaten an die selve side. Ende daerna sal die meister smerensine handen mit terpentine jof mit plecken ende leggent up de broken ribbe ende dieander hant gesmeert oec. Also sal hi effenlic op heffen tote dat die einden der ribbensijn to gadere ghevoget ende dan salmen den zeken doen hoesten ende selletwederkeren in sijn stede. Ende waert dattet lichaem niet weer ful, so mochtmen daerup stellen ventosen. Alse die ribbe sijn weder in sijn steden, dan salmen daer upleggen plaesteren van stoppen, ghenet int witte vanden eye mit helende medicinen,so breet dat het bevanget die hele ribben an allen siden. Ende dan bijnden so mit enerscroden dattet niet af en mach vallen noch dat die gebroken ribben niet en mogenonzwingen. Men sal den zieken gheven lichte spise alse wellinge van amidum°, van534 terwen, van penideem° ende soeten getemperden wijn ende bewachten hem vangramscapen, van ropen ende van alle dingen die doen hoesten. Ist dat die zweringeniet en cesseren, so dat men die ribben niet en mach vergaderen mer 535 dattie hoestenmeren ende scerpe zweringe ende coerts to comt nochtan dat hi was ghelaten, dansalmen

534 Hiervoor (doorgestreept) ‘ter’.535 Emendatie: het handschrift heeft ‘meer’.


140v

dat vleisk sniden boven die to broken ribben ende haer ondecken ende brengen wederter stede mit hant wapene ende dan cureren de wonde lijc een ander wonde. Endesijn spise sal wesen lijc die sieken die hebben een aposteem binnen an die ribben,tot dat die coerts ende to vallen sijn cesseert (dats uphouden).

[LXVIII] Dat vijfte capittel is van breken der armen ende ellenboghe

De arm tuschen die scouderen ende ellenbogen breket dicwijl overdwers ende joetnaer is der juncturen jo zware het is to cureren. Hijr sal ic een exempel stellen in ditlit van curacien datmen also sal cureren armen, benen, deen. Aldus suldi weten jofdit lit te broken is. Doet een persoen nemen onder an die scouder ende du salte mitbeiden dinen handen den arm boven den ellenbogen nemen 536 ende waggelden sachteover ende weder tote ghi hoert de enden der beenren criselen. Ende dit salmen doenals dat een stuc niet en is ontzwellen vanden anderen, want dan ist goet to bikennenende suldi byreiden al datter tho byhoert eer ghi werkis beginnen. Ende dan suldidat been voegen in sijn stede te sachten dat ghymoghet. Ende dan alre eerst upleggeneen out linnen cleet, ghenet in oli van rosen ende een luttel uut gheduwet. Daerupsuldi leggen een ander stuckelkijn van enen dicke clede mit enen helende plaester,al soet gheseit wert int Antidotario. Ende dese II clederen werden so groet dat sisullen bevangen al dat ghebroken lit ende een palme breder in elke side overdwers.Up dese II clederen salmen 537 leggen een cussinele van stoppen, effen ge

536 Emendatie: Hier ontbrak een werkwoord.537 Hiervoor (doorgestreept) ‘ouerdwers’.


141r

maect ende ghenet int wit vanden eye. Ende alle desse salmen bijndenmit een scrodeteen vingher breet ende langennoegh dat men menichsins omme mach bewindenende meest dwingende up die gebroken stede. Ende te vordere bet achter te slackeredatmen winden sal. Ende dat salmen so nayen mit eenre naelden ende die eerstebondinge der scroden so vast genaiet an dat laetste bondinge. Ende up dat bijnselensalmen leggen een cussinele van stoppen, ghenet in water ende uut gheduwet. Endeup dat cussineel salmen leggen spalken ende updie spalken coerden mit blederenpipen jof metallen jof yseren, die welke men sal ghemaetlic dwingen. Ende een clenerodekine salmen steken doer een pipen up dat die bijndinge niet en mach slappen.Wel is to weten datmen gebroken leden sal bijnden ghemaetlic ende niet so zeer

dattet zwerende wert noch die bevolicheit in dat lit niet en si verloren. Doch sijnsomme die een lit bijnden so vaste datter gheen voetzele to en mach comen, alsowaer bi dattet lit dan verdervet ende verrottet. Ende daer of comt coerts jof crampe,vanden welken vele seken sterven. Ende als ghi dat seet, so suldi dat lit ontbijndenende helpen, alsoet voerseit is in dat ghemeen capitel boven.Die to broken steden bider scouder salmen salvenmit medicien van bolo armenico°.

Ende ist datter gheen quaet toval en comt als zweringe jof apostume jof joecte, dansalment also laten ontbijnden tote X dagen in den winter ende VII dagen in densomer. Ende dan salment al sachtelike bijnden


141v

ende leggen weder der up de voerseide medicien van nyes ende dan weder bijnden.Ende ist niet wel ghevoget, men salt wel to gader voegen ende bijndent als ment tovoren dede. Ende alst wel heel is, men salre up leggen stoppen, ghenet in gueden,warmen wine. Ende ist dattet lit scivet is, dat salmen beteren alst gheseit wert intAntidotario.De beenren vanden arm tusschen den ellenboge ende der hant breken somwilen

beide ende somwilen meer een. Ende dit salmen cureren inden selven maneren datvoerseit is onder 538 . Ten were dat meer dan een been to broken is, dan en ist gheennoet de spalken daer up to leggen, want dat ghesonde been sal dat broken beenuphouden dattet niet sal mogen ontzwingen.Item, die beenre der vingheren en breken niet om dat si sijn sterc ende cleine. Ende

ist datsi breken, men sal se bijnden ende spalken alst voerseit is. Ende ist alsoe datdie vingeren sijn cleen, men moet sie achterwaren mit groter behendicheit. In allente broken leden int begin sal wese die spise arm endemagere ende daer na bet dickere,alsoet voerseit is in dat ghemeen capitel.

[LXIX] Dat seste capittel is van brekinghe der benen ende der dyen

Als die dyen ende die benen te broken sijn jof enich vanden benen van alden voeten,dan salmense cureren alst voerseit is int

538 Emendatie: het hndschrift heeft ‘Oonder’.


142r

naeste capitel vanden armen sonder als dat been to gader is gevoget ende gespalket.Dan salment doen in een houten vorme ghemaect achter die schepnisse vanden beendattet been niet en soude ontzwingen. Oec sal die sieke leggen altoes up sijn ruggetote dattet been is gheheel. Ende altoes moet men wachten dat dat been te brokenniet en blivet langere noch kurtere dan dat ghesonde been, mer altoes suldi metenbeide die benen ende houden altoes in de selve langheide.

[LXX]Dat sovende capittel is van quessingen of vondinghe der benensonder brekinghe. Nota

Het ghevallet somwilen van vallen of van quetsen dat somme moruwe benen bugensonder breken, als dat cacabeen ende ribben ende in somme kijnderen vanden armenende vanden dyen. Ist dat het is een cacabeen die meister sal sijn vingher steken inden mont ende duwen uutwert ende buten der up duwen mitter ander hant ghesmeertmit terpentijn of mit pecke ende treckent sachte of. Ende aldus salmen doen in dieribben. Die arm ende die been salmen an die cromme side bijnden een starck spalke.Mer men moet dat lit eerst betten mit water der in is ghesoden camillen, popel°,bismalve°, fenigreet° ende lijnzaet. Ende smeren mit oli van lelien jof mit smoutevan gansen jof van


142v

hoenren. Oec is dit guet ende gheprovet dat men legt an die cromme een lemmelenvan yvorien jof een yvorien cam, want bider cracht vander yvorien salt been derwerttrecken ende weder comen in sijn eerste vorme.

[LXXI] Die ander leringhe des vierden boekes is van lede die uuthaer proper stede sijn ende hoemense weder in voeghen sal endehevet vijf capittelen. Dat ierste is een guet proper sermoen vandenontledinge. Nota

In dat menschelike lichaem sijn die beenren te gader ghevoget mit bijnselen so dathet een been wel mach roren sonder dat ander ende dese voginge heten juncturen.Ende alle die juncturen vanden hoveden totten vueten, moghen wel gaen uut haerproper stede ende die uut ghegaen sijn die heten dislocacio 539 in Latijn. Het sijnsomme meisters die lange betten een lit datter is uut sijn proper stede, in warmensimplen water eer dat sy dat weder vogen in sijn stede. Ende dats quaet want dat litisser by vercrancket ende bereet om tontfanghen overvloethede. Ende somwilen wertdie busse vanden so vervolt van humoren datter dat ander been niet wel in en machsluten. Mer ist dat en lit hevet wesen uut sijn proper stede II daghe of III eer ghy daerto quamet ende die stede der junc

539 ‘Dislocacio’ rood onderstreept.


143r

turen is verhert, dan salmen dat lit betten mit watere der in is soden pople°, bismalve°,venigrec° ende der gheliken. Ende dan salmen dat lit weder voegen in sijn properstede 540 . Mer eersten moetmen al bereden datter to bihoert ende dan voegen dat beenin sijn proper stede, alst geseit wert in sijn proper capitel. Ende dan salmen daer upleggen een out linnen cleet, ghenet in oli van rosen, ende daer up een plaester mithelende medicinen ende daer boven een cussineel van stoppen, ghenet in wittenvanden eye. Daer na salment vaste bijnden alsoet bihoert, elc in sijn stede. Ende istdatter ne gheen quade to vallen en comen, dan salment laten bonden teen dagen endedan ontbijnden ende die medicien vernyen. Ende ist datter to comen quade to vallen,so verdrivet alsoet voerseit is in dat ghemeen capitel der te broken leden.

[LXXII] Dat ander capittel van die mandibule 541 (dats die kaken)uter stede. Nota

Dat opperste cacabeen en roert in gheen beesten, sonder in een beeste dat men heetcocodrillus. Ende dat upperste cacabeen is ghevoget mitten beenren vanden hovedein elke side boven ende binneden ist vast ghemaect mitten wortelen vanden tandendie daer vaste in sijn. Dat nederste cacabeen

540 Hierna (rood en zwart doorgestreept) ‘alst gheseit wert in sijn proper capitel’.541 Emendatie: het handschrift heeft ‘madibule’.


143v

is ghemaket van II benen te gader ghevoeget in dat kinne ende ghecoppelt mitbijnselen mitten uppersten cacabeen in de welke bijnselen maken steden in die bradende dat cacabeen roren in dre maneren. Want somme braden dalende vanden hovedeende sijn ghecoppelt mit sommigen zenuwen vanden hovede ende vanden morgeende si luken die kaken. Item, ander braden comen van binneden vanden borstenende sijn ghemenget mit somme zenuwen der maege ende si ondoen die kaken.Somme braden comen van sy besiden ende roren die caken alsmen cauwet. Datnederste cacabeen mach gaen uut sijn juncture in II maeren als jof achterwert endedie nederste tanden gaen dan van binnen den uppersten ende dan en machmen denmont niet ondoen. Jof vorwart ende dan is die mont wide ondaen 542

542 In de linkermarge, rood omlijnt, ‘zoeket voert van dat kakenbeen int voerste blat des bokesbi desen cruce’. Hieronder in de marge een rood kruis en daarnaast in rubriek ‘lxxij’(hetnummer van het capittel over de geluxeerde kaak) maar in een iets kleiner letter dan de anderein de marge aangegeven capittelnummers. Voor in het boek zijn twee bladen toegevoegd(eenzijdig beschreven). Degene die vroeger de paginering met potlood heeft aangebrachtheeft deze bladen genummerd als 144 en 145. Deze tekst volgt nu hierna waarna verdergegaan wordt met de rest van fol.143v.


144r

543

ende die nederste tande voergaen die overste. Ende meer een manire en moghen dieopperste tanden voeghen mitten ondersten. Ende als dan dat kakenbeen is uten stede544 , so moetment to hant helpen of die stede soude apostemeren ende zweren ommedat sin vele zenen ende braden ende soude een soep maken der hinneren omme dattetis so nader herssen. Ende daer soude to hant comen frenesie ende corts ende quadetoevallen ende to hant die doet. Mer ist datmen den zieken tohant helpet, so en istgheen noet. Ende ist dattet achterwert uut is, dan suldi steken juve voerste twevingheren onder sine kaken ende juve twe dumen in sinen mont op dattu moghesende trecken dat kakenbeen uut weert. Ende ist dattu nyet moghes, so suldi den montontdoen myt een wilghen 545 houte ende opwert steken mitten voerste vinger tot insijn stede. Ende dat saltu weten als die opperste tande ende die nederste opmalcanderen sluten. Ende en moghe ghi aldus nyet doen, dan suldi onder dat kakenbeen een langhe 546 scrode doen off een dwale ende een ander persoen sal die dwalevaste trecken mijt beyden eynden. Ende ghi sult den mont ontdoen myt dat voerseidehout ende die meister ende die persoen ghelijc aldus werkende, ende dan salt wedercomen in sijn stede. ¶Ende ist dattet voerwert uut is, dan bevanghet alden kynne myteen dwale ende doet een ander man sitten myt beyde sin knyen achter op die scouderdes zieken. Ende laet hem vaste die dwale trecken myt beyden eynden ende ghi sultsteken houte inden mont ende driven dat kynne achter wert. Ende alsoe salt wedercomen in sin stede. Ende dan suldijt vast maken myt binden ende myt plasteren.Ende doet hem mitten dunne spise sonder cauwen tot dattet wel heel is.¶Ende ist dat ghi daer niet en waert int ierste ende dat die stede gheapostemert is

ende dat die zieke den coertse hevet ende hevet grote zweringhe, dan salmen hemdat haer af scheren ende salven hem myt wermer rose oly ende myt een luttel azijns.Ende salve die stede myt morwender oly, 547

543 In de bovenmarge in rubriek het rode kruis gevolgd door ‘soket vant kaken been in desenghetale lxxij’.

544 Emendatie: het handschrift heeft ‘sede’.545 Blauw onderstreept. In de rechtermarge in blauw ‘langet’.546 Blauw onderstreept. In de rechtermarge ‘lange’.547 Hiervoor een (in rood doorgestreept) onleesbare letter.


145r

smoute van enden off van ander maniren omme die aposteme ende dat zeer tocesseren. Ende omme dat hovet to comforteren datter frenesie nyet en comet. Endeals die to vallen en wech sijn, dan salmen die cure doen als voerseit is.


143v vervolg

548[LXXII] Hier beghint dat vijfte boeck vanden groten lankcfranckeende dat hevet VII capittelen. Dat ierste capittel is van repercussive,dats te segghen weder slaen die dinghen ten humoren ende diemanyren vanweder te slaen alse apostemen ende seren diemenwederslaen sal off ripen. Nota [LXIII] 549

Die hete apostemen int beghin behoven weder slaende medicinen, sonderlinge alssy sijn in principael leden als in die milte of in die nyeren, in dat herte, 550

548 Let op de nummering: blad 144 en 145 waren hier tussengevoegd (zie boven), na 143v gaatde tekst dus verder met 146r.

549 Bij deze titel staan twee nummeringen in de linker marge.550 In de ondermarge in potlood: ‘B bl. 144 en 145 vooraan in het boek’.


146r

in die hersen ende dat hoeft ende die levere, die maghe, die cullen ende die blase.Want altoes moetmen een quade materie trecken van die edel leden tot die onedelleden, mer niet contrarie te werken. Ende in dat wederslaen moetmen die X ponten,voerseit int capitttel der apostemen, to houden.Materien te weder slaen is in II maneren: of hetten ende materie of hette sonder

materien. Ende alsmen wil wederslaen hette ende materie, dan moetmen orbarenmedicien cout ende droghe ende stoppende. Ende alsmen wil wederslaen hette sondermaterie, so en belettet niet al is die medicien coel ende versch. Medecien diewederslaen ende coel sijn somme sijn cruden ende bomen ende haer bladen, wortelen,sarden, bloesemen. Somme sijn maneer van aerden, somme 551 wateren, vandenwelken wy hier bescriven sullen die wy meest hantieren.Ende eerst van medecinen die coel ende versch sijn, die wederslaen hetten sonder

materie alse 552 papplen°, capillus veneris°, psillium°, porteleyne°, melde°, mercuriael°,rapen, canworden°, melonen, citrullen°, pappelen° saet, die IIII coude zaden,dourebaert°, latuwe° in velde, mandragora°, mancop°, quicsulver (dats coel endeversch in den vierden graet), olie die sijn coel ende versch: olie violaet, olien vancremeren° id est meerbollen° ende van witter lelyen. Alle dese machmen orbarenomme te wederslaen hetten sonder materien.Dese medecinen sijn coel ende droech

551 Hiervoor doorgestreept ‘somme olijen’552 De meeste woorden op de rest van deze pagina en het begin van de volgende pagina zijn dun

rood onderstreept.


146v

die wederslaen hetten ende materien als nachtscade°, smeer weert° groet ende wilde,carden°, pennint cruyt°, ypoquistidos°, yserhart°, corigiola°, hennenkers°, coriander,ustar scariola° id est scerleye, weghebrede°, honts ribben°, meerbollen°. Item, vangranen, van saden ende van fruete: gherste, rogge, haver, bolle, spelte, bonen, gagelzaet, berberis°, sumat°, peren, appelen, mispelen, castanyen, ekenoten, gallenoten,onripe moerbesen, zuere crappen°, wedewende°, wijngaert. Item, van bladen vanblosemen ende van scoertsen: balaustia°, scoertsen van prumen, garnaten°, scoertsenvan stoppende bomen, rosen, cremeren° id est meerbollen°, blosemen van doernen°,blade van peerbomen, van appelbomen, van mispelen, van doernen, van braemen,willigenbladen ende van esken ende alle die sandalen°. Item, van mineren van aerdenende van stenen alse: bolus armenicus°, marmorsteen, alobaster id est steen vansulvere litergier°, scellen van ysere, emastistes° id est steen crael°, antimonium°,seghelt eerde°, leem, alle manere van wasse, termis campher°. Item, gumme vanprumebomen, van krekersbomen, van amandelboem, sap van onripe sleen°, opium.Item, van olien als van olium rosaet° ende alle olie ghemaect van coelen dingen endedroghe ende roeswater ende alle watere van dingen die coel sijn ende droghe.Van desen voerseiden simplen dingen machmen orbaren alset te doen is. Ende als

men is in steden der men ne gheen specieren en vynt noch crudenaers, alse Galienusseit 553 dat hi was tot enen sieken hebbende een aposteme ander levere.

553 ‘Galienus seit’ is rood onderstreept.


147r

Ende om dat hy niet en vant squinantum°, spijt° ende andere dinghen daer tobehorende, omme datter ne gheen apothecarius en was, so makede hy medicien vanvette verschede cruden. Ende hy mengheden daer mede absinthium° ende catonenende ander stoppende dingen ende makede wel goede medecien. Van desen simplenmedecinenmachmenmaken salven ende plaesteren. Item, aldusmaectmen salvemetIIII onsen olie ende een half onse was te wynter ende I onse te somer, ende I onsepulvers ghemenget in dat was ende in die olie ghesmolten. Ende ist dat verschegumme daer men smeltet daer in behoret, soe en salmen dat was noch die olye meerennoch mynren, want die verschen gummen dicken noch dunnen. Mer ist datter smoutin behoert, dat salmen nemen in die quantiteit vander olyen ende doen der to pulverende was alset voerseit is. Ende elke salve moetmen doer een cleet wringhen of socleyne stampen datter ghene hertheit in en wert.Epithima 554 is een plaester alsmen mit pulver of mit oli of mit asijn of mitten sape

van enighen cruden also dicke alse seem ende een cleet daer in ghenet ende op datlet gheleit.Cathaplasma 555 is een plaester ghemaect van cruden ghestampt, rauwe of ghesoden

mitter substancien ende ghemenget mit melen ende mit smouten ende olie twisschendicke ende dunne ende up dat let gheleit.Item. Simplum is een plaester ghemaect van vele simple dynghen van diverse

naturen alse pulveren,

554 ‘Epithima’ is rood onderstreept.555 ‘Cataplasma’ is rood onderstreept.


147v

gummen, vethede ende was, ruet ende olie sijn te gader ghesoden in harde confeyneende op een leder ghesmeert ende gheleyt opt let als dyaquilon, apostolicon,oxitrocium 556 ende vele andere.Embroca is alsmen een lit betert mit simpel warmwater of daer cruden in ghesoden

sijn ende dat water ghelaten valle van hoghe op dat let wel lange ende dyt heet menembroteren.Empacisma 557 is baden totter navelen ende niet daer boven. Item, alsmenwil coelen

een lit sonder materien te verdriven, dan salmen nemen dat sop van enighen dervoerseyder cruden III delen, olie van rosen I deel, asijns I half deel ende menghet togader. Ende wilment sterce 558 hebben colende, so salmen daer in doen roet leem endemakent also dicke alse seem ende leggent daer op. Een ander daer grote hitte is mitcleenre materien: neemt witte sandalen° spodium° acthacie 559 elx II dragmen,camphore° I dragme, apium° een half onse. Dese salmen temperen mitten sape vanenigen couden cruden ende olie rosaet° ende een luttel asijns. Item, een ander: neemtdroge beenren ghebarnet ende ceruse ghedwegen amidum II dragmen, hermodatti°IIII dragmen, apij° I dragme ende vergadert alst voerseit is. Item, een ander: nemetbolum armenicum° I onse, olie van rosen II onsen, asijn I onse ende tempert alsodicke als zeem°. Ende ofmen wille bewachten een lit van vervulinge, so doeter tosegelt eerde° ende smeret daer mede dat ghesonde lit, want het en laet die corrupcieniet breiden als ic dicwile heb gheprovet. Item, alle die coele medicien,

556 Deze drie namen rood onderstreept.557 Rood onderstreept.558 Emendatie: het handschrift heeft ‘sterre’.559 Emendatie: het handschrift heeft ‘athacie’.


148r

voerseit in dat capitel der sweringe vander juncturen, sijn wel nuttelike in de steden.Ende alsmen wederslaet vele materien ende de stede dan wort blau somwilen bider

couder medicinen, dan en suldy se niet meer daer up legghen mer leggher op eenplaester ghemaect mitten sape van coriandre° ende mit ghersten meel. Ende ist dattetniet swart en is ende ment nochtan niet en mach wederslaen omme die menichte dermaterien ende die humoren niet meer en vloyde ende die hetten des ledis isghemyndert, dan salmen mitter coel medicinen menghen verscheydende medecinen.Ende alset also is datmen puyr coude medicien legget ynt beghin up een stede. Endealst veroudert is, salmenremedemenghen verscheydendemedicinen. Nochtan salmeneen luttel hanteren mit colende medicinen, so dat si comen totter seere steden endeniet daer up. Een coude materie en salmen niet wederslaen, mer men sal die coudecomplexie verwandelen mit dingen die heyt sijn ende droghe ende mit hare droechtendat lit so versterken dat het gheen materie ontfanghet. Ende dese sijn ghetempertlikenheet mit een bitterhede als alsene°, squinantum°, averuut°, polesatados°, centaurie°groet ende clein ende holwortel° die lange ende die ronde, droge rosen, maroby°,mirre, mastic°, lupinen, olie van mastic ende van alsene°. Vele lieden seggen dattetwel quaet is datmen een materie wederslaet ende dattet beter waer dat het uut braeck,want dan soude die lichaem ghesuvert sijn van vele quader humoren. Mer seker


148v

like uut ghedaen die X puncten voerseit, so ist betere datmen die materie wederslaetdan datmen laet uut breken, want die mensche blivet te sterker ende hy wert niewertmede ghepijnt.

[LXXIIII] 560 Dat ander capittel is van resolativen, dats te segghenontbindinghe ende die manyeren van ontbinden

Alsmen een materie niet en mach wederslaen omme enighe deer tien ponten voerseitof bi dattie materie te vele is of te dicke, dan salment beghinnen te verscheyden mitmedicinen daer to bihorende.Mer en gheen verscheidendemedicinen en salmen daerup leggen alse die sake der materien coemt van binnen, of die lichaem en si ierstghesuvert. Want dat soude meer materie to trecken dan verscheiden. Ende alle hetedinghen trecken, sonder die ghetempertlike heet sijn, mit bestopthede ende bitterhede.Eerst salmen den lichaem suveren mit bloet te laten of purgieren mit medicinen ofmit allebeide, na dats te doen is 561 ende dan beghynnen te verscheiden mit medicinendaer to byhorende welke dat heet is, ende dat verscheidet die materie ende trecketuut. Dese medicien heft ghemenscap mit ripende medicinen. Want elc doet anderswert, mer si scelen in dyt dat die versceidende medicien is opende ende die ripendemedicien stoppende. Al waer bi het ghevallet dicwile dattie verscheidende mediciengheleit op vele dicker

560 De nummering staat hier in de bovenmarge.561 Hiervoor (doorgestreept) ‘E’.


149r

materien, haer verhettet ende haer verdunnet. Ende die natuurlike hetten is gheholpenbider hetten van buten ende doergaet alle die materie ende die hette en mach nietuuttrecken ende die zweet gaten sijn te nauwe, alse waer by die materien ripet. Endein dese manere so verscheidet ripende medicien cleyn dunne materien.Alsmen wil een materie verscheiden, dan salmen sieden cruden ter medicien

behorende. Ende in dat water salmen dat lit baden totte dattet wert roet ende zwelletende dan salmen daer up leggen medicien die men van ierst heft bereit. Item, dicwileghevallet dattie medicien verscheidet dat dunneste der materien ende dat dickestverherdet ghelijc enen steen. Ende alsmen dat siet, salmen die stede morwen in sijncapittel ende dan weder te verscheiden. Ende aldus salmen doen also lange hent diematerie versceiden is.Simpele versceidende medicien sijn dese alse camillen (heet versceidet ende

bewaert datter gheen ander medicijn to en comt), mellote°, paritari°, papple,° penninccruut°, grisori°, colen, dille°, netelen, alant°, bernaeds°, vlieder°, adic°, valerianeende alle crude ghetemperlike heet. Item, van zaden: zaet van colen, van dille°, vannetelen, van pappelen° ende alle versceidende zaden alse gruus°, amidum°, vanghersten, van wicke°, van bonen, van arweten°, crumen van groenen broede, smoutvan swinen, van hoenren, van gansen, van enden, ende alle merghe, van gummen,mastic°,


149v

wiroc°, mirre, serapinum°, oppopanat°, asa fetida°, lapdanum, versch ysope°,terpentine, was ende drosene van was, zweet van beesten ende botere. Alleversceydendemedicinenmachmen vergaderen van desen simplenmedicinen voerseit.Olie die versceydet ende sachtet coude zweringen ende het behoert oec in zweringenende in heter materien van wiven ende in kijnderen ende in die ghene die versch sijnvan naturen. Nemet nyewe blosemen van camillen ende droge saet van venigreet°elx II onsen, olie van onripen oliven ende stellent XL daghe ter sonnen ende dancolerent ende bestedent. Ende sijt datmense heft te done te wintere ende ment nieten vint, dan salmen doen in een glasen vat bloseme ende dat saet ende olie voerseitende sidense in I ketel mit borne°, tot dat die blomen braden ende dan salment latencoelen ende colerent ende bestedent. Ende aldus maect olie van rosen, van ruten°,van alsene°. Een ander oli seer versceidende: neemt oude oli I pond, 562 saet van dille°I unce, melvinge ghedroget in I scade der sonnen. Dese salmen in een viole endestellense XL daghe ter sonnen of siedent in water als voerseit is. Item, een ander olieverscheidende, verwermende ende sachtende coude zweringe. Het verwermt zeerdie lenden ende die modere ende het onsteket niet ende hetet olie van 563 lelien; endeic hebt dit gheprovet. Neemt oude olie van rosen XX uncen, blosemen 564

562 Hierna doorgestreept ‘scade der sonnen’.563 Hierna doorgestreept ‘oliven’.564 In de ondermarge een custode: ‘van witter lelien’.


150r

van witte lelien XXX, cassia lignea° cost° mastic°, elx een half unce. Ende desesalmen doen in een glasine vat ende houden se in die scaden tot eenre maent. Dansalment wringen doer een cleet ende bestedent. Olie vanmastic° is seer verscheidendeende is guet tegen crancheden vander maghen comende van couden verschen sakenende is goet jegen zweringe der maghen. Nemet olie van ripen oliven III pond, mastic°VI unce. Desse salmen to gader doen in een vat tot dat die mastic is ghesmolten indie olie. Dan salment besteden. Item, alsmen wil maken olie die coelt ende wederslaetof een lit comforteert alse olie rosaet° of van gaghele°, so selmen nemen olie vanonripen oliven. Endewilmenmaken olie die verscheidet mit comfortacien, dan salmenolive 565 nemen die matelike rijp sijn. Ende die olie bekent wel bider verwe van olie:van onripen oliven is groen ende van ripen oliven is wit, van middelbaer oliven istusschen wit ende groen.Verscheidende salve maectmen mit IIII uncen olie van camillen of mit een der

ander olie voerseit ende van een onse was te somere ende van een een half unce tewinter. Ende dan een unce pulvers vanden saden van dillen°, van colen, van blosemenvan camillen of vanden pulveren van anderen cruden. Item, aldus maectmen eneguede versceidende salve: neemt wolle die leghet tusschen den dyen der scapen

565 Emendatie:het handschrift heeft ‘olie’.


150v

ende bedectse mit scoen water ende laetse weken enen dach ende enen nacht. Endedaer na doetet een luttel zieden mit enen cleynen vier ende dan latet colen endewringhet in een vat ende doetet sieden mit enen vier, altoes rorende mit enen houtenspaen tot dattet is ghelijc dicker salven. Van plaesteren is wel goet diaquilon° rasisdie versceidet clieren ende wannen ende ripet carbunculen: nemet oude olie vanonripen oliven, V unsen litergirum° salmen wel cleyne pulveriseren in enen mortierende wriven daer mede die olie tote dat al in hevet ghedronken dan salment siedenmit een clein vier, altoes rorende mit enen spaen ende doen daer to limicheit vanlijnsade van venigreet° elx ghewichte van II uncen ende van henisen° I unse. Endedan salment een luttel sieden ende roren ende dan maken daer af sticken endebestedense. Ende alst to doen is salment spreiden op een leder of op een cleet datlynen is ende legghent daer. Ist datmen wil clieren versceiden, dan salmen der todoen I onse pulvers van eenre drogher wortel van yreos°. Item, diaquilon van sandemesire is sterkere ende dickere. Nemet litergirum° ghepulverizeert XII onsen, olievan camillen van dille° van 566 yris° elx VIII dragmen, limicheit van bismalve° vanlijnsade van venigreet° vette vighen rosine sonder kerlen sop van yreos° ende vansquillen° versche ysope° elx XII dragmen, terpentine III dragmen, III onsen witteharse, ghelu was 567 elx II onsen.

566 Emendatie: het handschrift heeft ‘vas’.567 Emendatie: het overbodige woord ‘elx’verwijderd.


151r

Alle dese salmen to gader sieden tot dattet is hardere dan salve ende morwer danplaestere. Item, dit is een goede verscheidende plaester ende na den exemple vandesenmachmen vele plaesterenmaken: nemt papple° paricarie° bloseme van camillenmelilotum° elx I hant vol ende dese salmen wel harde sieden in watere ende daer nastampen. Dan selmen nemen vanden water IIII deel, verscheidende olie, saet vancolen ende van dille° elx I een half deel, gruus° ende mele van ghersten elx I deelende diese selmen alte gadere sieden. Dan doen der to also vele vanden anderencruden voerseit gestampt, ende dan salmen dat lit betten alsoet voerseit ende danlegter op allaen°.

[LXXV] Dat derde capittel is van maetturativen, dat is toe segghenrijpinghe, ende hoemen ripen sal ende die manyer daer van. Nota

Als men niet en mach versceiden een materie dan salment ripen, mer eerst moet menden lichaem zuveren ende dan ripen mit medicinen daer to behorende. Ende datselke medicien ghetempertlike heet mit limicheit, die wederhoudet die verscheidematerie tot datte dichede der materie gheripet is. Ende dat is papple° wit ende swert,bismalve° id est heenise°, verwoert°, wortele van brionie°, scerpe dorcken van terwenmele,


151v

lijnsaet, venigreet°, droghe vighen ende alle die voerseit sijn in dat voergaendecapittel. Item, coude materien ripen somwile een materie omme dat se die hetten 568

also binnen sluten dattet niet uut en mach. Alse een jong mensche 569 bevanghenmitten crampe die men tetanus heet, ende 570 mits dat hy zwam in couden water soevergaende die hetten seer inwert ende hy ghenas. Ic heb dicwile gheseen ripen mitcouder medicinen.Dit is een guede ripende medicien die ripet in heter materien: nemt bladen van

witten papplen° of van swarter veerwort° wortelen van bismalve° een heenise elxeen hantvol. Ende dese salmen sieden in watere ende stampense. Ende dan nemenvanden water l pond, out smeer sonder sout III onsen, terwen meel III onsen, melevan lijnsaet van venigreet° elx I onse. Ende alle dese salmen wel te gadere siedenende dan menghen daer mede die cruden ende wortelen gestampt ende wachtentdattet niet en si te hart. Want medicien verscheidende ende ripende ende zuverende,die en moten niet sijn te hart, mer morwe ende sachte, jof het solde dat lit doenschoren ende meer deren dan helpen. Ende is dat die materie is te heet, soe en doeterto gheen venigreet°, want het is heet ende die materie soude varinge daermedeonsteken. Mer het is goet als die materie niet en is te heet.Eyst also dat enighe grove of coude materie is ghemenget in etter of hete materie,

dan nemt vanden voerseiden plaesteren II delen ende I deel ripen terwen

568 Emendatie: het handschrift heeft ‘herten’.569 ‘jong mensche’ met rood onderstreept.570 In de linkermarge ‘Tentanus’


152r

deseme ende menghet te gader, want een deseme is zuur ende suete. Het is heet endecout ende het verscheidet grove materien ende het trecket een materie uuter deepheitdes ledes. Ende ripet, alse waer by het is een fundament van ripende medicinen endemeest omme te ripen antraxen ende carbunculen. 571Men sal nemen die wortelen vanheenise° ende dwaent ende doen daer uut die hartheide van binnen ende siedent hardewel ende stampent wel cleyne in enen mortier ende maken daer of ballekinen endebestadense. Ende elc cirurgicus ist schuldich te hebben, want daer mede ende mitwatere ende mit olie of mit smere ende mit melen maectmen guede maturativenalsmen andere crude niet hevet. Item, neemt water V delen ende olie I deel endeterwen meel also veel dattet ghenoech sy, al dit salmen te gadere sieden. Het ripetseer een hete materie lopende ter wonden ende oec hete apostemen sonder wonden,in welke is een dunne materie ende het sachtet zeer sweringhe om siner ghetemperderheten. Ende daer om orbaret men in die cure vander zweringhe der steen. Ende derzuren seem 572 ende botter te gader ghemenget ende getempert mit ripende melen, iswel een guede ripende medecien. Item, een ander: neemt verken 573 spec doderen vaneyeren effen vele te gadere ghemenget het ripet al sachtende. Item, een ander datverscheidet ende ripet ende sachtet die zweringe in den wonden, fruet sveringe nietin

571 ‘antrax’ en ‘carbunculen’ rood onderstreept.572 Emendatie: het handschrift heeft ‘soem’.573 Emendatie: het handschrift heeft ‘vergen’.


152v

dat hovet. Nemet olie II onsen, twitte cerume 574 I onse, comijn° rute° bivoet° elx eenhalf onse, alsen° paricana° elx II dragmen . Die cruden salmen wel stampen in enenmortier ende menghen daer mede pulver van comijn° ende olie ende verwarmet endelegt daer op. Item, een ander ripende hete apostemen: nemt blade van papplen°bismalven paricana° volubilis° maior melde° elx II onsen. Dese salmen sieden ineen luttel waters ende dan wel stampen ende mengen daer to een half onsen vandenwater ende sedinghe ende out smeer I onse ende ghersten mele dattet ghenoech sy.Een coude materie salmen ripen mit desen plaester: nemet witte ilue° ende also

vele clister loec° ende barnet onder warme asschen. Dan salmense stampen endehaer derdendeel van botere. Ende doet daer to melen van venigrieten° ende vanlijnzade ende II doderen van eyeren ghesoden ende wortelen van heenise ghestampt°I onse, deseme II onsen ende menget wel te gadere. Item, een ander dat ripet coudedicke materien: neemt bedelum° serapinum° elx een half onse. Dese salmen welenin asijn ende stampense herde wel ende doen der to 575 II onsen terpentine ende smeltetalte gadere op dat vier sonder sieden, ende doen der to olie van lelien° II onsen endemengent al te gader ende verdicket mit mele van lupinen ende van venigreet°. Item,wiroeck venigreet elx III onsen ende dese selmen cleyne pulverizeren ende menghentmit zeem ende hars een half pond te gadere smolten, die ripet sere coude

574 Onduidelijk geschreven woord.575 Hiervoor een doorgehaalde letter.


153r

materie. Item, een ander datmen heyt die grote basilicon. Het ripet zeer coudeapostemen ende het is guet in wonden ende in openen zeren die verherdet sijn. Endedyt oerkundet Galienus, Avicenna 576 ende Serapion ende Johanus helie Mesue endeHali die Abt: neemt hars was roet elx effen veel ende oly dat het genoech sy. Endesomme nemen voer den roet bottere. Ende somme doen tot al dit I deel bedelium°.Ende somme nemen waspic ende hars elc effen voele ende oli dat het ghenoech syende dat heyt men die clene basilicon. Item, een guede ripende medicien om te ripenantrax ende alle harde veroude apostemen: neemt VI vette vighen ende rosinen Iunce ende II clister loec°, ghescelt peper XII granen, sout II dragmen. Alle dessesalmen stampen ende doen der to oude olie II dragmen , asijn I dragmen ende ripedeseme also vele als die helfte is van al. Item, omme te ripen antrax jof ten sy velehert ende quaet, dat salmen doen mit medicinen ghemaket van dunne zeme ende vanghersten mele ende van olie violaet. Item, omme te ripen antrax ende carbunculen:neemt een ripe deseme wijfs melc zeem doderen van eyeren elx effen vele endemenget te gader ende daer to doet die helfte van galbani° vanden enen dinghe voerseit.Ende wilment doen ripen ende uut breken dan doet daer toe

576 Galienus, Auicenna, Johanus hel Mesue en Halie zijn rood onderstreept.


153v

stronten van duven ende van hoenen II verendeel vanden enen, baurat° tsestendeelvanden enen ende een half deel.Ende alsmen wil leggen ripende medicinen up een let, dan salmen dat lit eerst

baden mit watere daer ripende cruden in sijn ghesoden tot dattet lit is roet ende daerna daer up legghen die medicien niet hert ende also heet als hijt mach ghedogen, sodattie plaester bevanghet al die steden die men wil ripen.

[LXXVI] Dat vierde capittel is vanmundificativen, dat is toe segghensuverende dinghen, ende manyeren hoe datmen suveren sal. Nota

Vulhede in wonden ende in quade opene gaten zuvert men mit zuverende medicienjof mit treckende dinghen jof mit drogende dinghen. Op twe manieren spreket mensuverende medicinen, als van binnen ende van buten. Van binnen als mit clisterenof mit siropen ten monde ghenomen, van buten alse mit sirurgie ende dat is mediciendie zuvert alle vulhede in wonden ende in openen gaten. Twemanieren van vuylhedeis in openen gaten, dat is dicke vuylheden ende dunne. Ende dat dicke is dat zuvertmen mit sterke medicinen zwerende. Ende datter dunne is dat droghet men mitdrogende medicinen gheset in dat naeste volghende capittel. Ende alst ghedroget isende


154r

ghesuvert dan doet die natuur vleisch wasschen. Een manier van medicien is diesuvert mit cleyner vaghinge, alse water ende zeem te gader ghesoden daer mededatmen dwaet sere mit dinne ettere. Een ander medicien mit sterker vaghinghe alsmenmenghet mit zeem vaghende pulvere. Een ander medicijn die zuvert ende vaghetghelijc corrosiven dat quaet vleisch mynderet ende destrueert. Item, als een wondeewinghe vallet in dat been of in dat vleisk of in senen, so datter noot is van ettere temaken, dan salmen daer up legghen ripende medicinen. Ende als daer etter in is endedan zweringhe ende die apostemen ende andere to vallen sijn gemyndert, dan salmentbeghinnen te zuveren alst behoert.Item, dyt zuvert niwe wonden daer etter in is ghemaect: nemet honich rosaet

ghecolleert dat hy schumt 577 III onsen, ghersten blomen I onse. Hijr to salmen doeneen luttel waters ende ziedent te gadere ende altoes rorende mit enen spane dattetniet aen bernet. Ende dat salmen spreyden op een cleet ende legghent op die wonde,het suvert mit comfortacien. Ende ist dattie wonde is in senighen steden dan salmendaer in doen een onse terpentine alst men doen wil vanden viere, want terpentijn ensalmen niet sieden, ende als ment doet in plaesteren, het soude verliesen sijn cracht.Een ander

577 Emendatie: het handschrift heeft ‘schimt’.


154v

dat suvert dunne materi die suvert wert in hovet wonden: neemt honich rosaet eenhalf pond, ghersten mele I unce. Item, een ander dat suvert ende ripet apostemen dieniwelix sijn gesneden ende het sachtet die zweringhe ende coelt: neemt doderen vaneyeren ghetempert mit terwen blomen ende legter dit op. Item, een ander dat suvertende ripet die overvloiende materie ende het is goet alsmen snidet een aposteme eertijt vijn het zuvert antraxen ende carbunculen ende alle ghevenijnde puusten endehet suvert oude, opene gaten: neemt goet wit zeem een half pond, terwen blomen IIIuncen, tsap van apie° VIII uncen ende disse salmen to gader sieden mit enen cleynenvier tot dattet dicke werd alse seem ende dan salment leggen roeren ende doentvanden viere ende bistedent.Ist datmen wille een open zeer bewachten vanden kankere jof vander fistelen, so

nemt over tsap van apie° tsap van alsen°. Item, een ander dat goet is in vervuldenseren ende dat vul is van vervuylnisse: neemt I pond seems, rogghen meel IIII uncen,mele van venigreet° van wicken° van lupinen mirre elx I unce, sap van alsen° eenhalf pond. Ende alle desse salmen te gader menghen ende siedent een luttel te gaderende dan doent vanden viere ende doeter to terpentine ghedwegen IIII uncen endemenghet wel te gader. Alle dese zuverende medicinen salmen spreden up een cleetende legghent op die


155r

zeren die men wil suveren, achter dattet cleet ghedwegen is ende suver ghemaectmit handen ende mit stoppen ende mitter dwaynghe vorseit in dat capitel der openerseren. Item, een pulver dat suvert overvloyende vervuylde vleysch ende destrueertin oude openen zeren sonder pijn ende vrese: neemt sap van affodillen° VI unce,levende calc° II onse, operiment° I onse ende disse salmen te gader menghen endestellent der sonnen in die oest maent (ende des nachtes salment doen binnen denhuse) tot dattet droghe sy. Dan salmen trosissenmaken ende droghen se in die scadenende bestedent in een houten vat ende in een droghe stede. Ende alst te doen is sosalmenre een stampen ende daer up leggen mit cathone. Item, een ander dat suvert:neemt salt verwe 578 een deel ende zeem endemenghet te gader. Item, een sonderlingesalve zuverende vuyle, opene seren ende fistulen ende polipum in die nese ende velequade, opene zere ende men heetse der XII apostelen salve ende het is dicwilegheprovet. Neemt wit was hars armoniat° elc XIIII dragmen , bedellij° langeholwortelen°morwenwiroeck° elx VI dragmen , galbanum°mirre elx een half dragme, litergirum° VIII dragmen, oppopanat° scilt verwe° elcs II dragmen . Ende aldusmaect die gumme weec in asijn ende smeltet mit enen

578 Emendatie: het handschrift heeft ‘salt’ verwe. Bij vergelijking met het ME blijkt dat met‘salt verwe’ en ‘scilt verwe’ hetzelfde bedoeld wordt namelijk ‘scilt verwe’, een koperzout(acetaat, sulfaat of chloride). De woorden ‘salt’ en ‘scilt’ in het handschrift lijken zeer veelop elkaar maar toch staat er een enkele maal duidelijk ‘salt’. Waarschijnlijk heeft de scribenthaastig overgeschreven van zijn legger en is de bedoeling altijd ‘scilt’ geweest.


155v

cleynen viere. Ende dan salmen daer to doen was ende hars mit II pond olie te somereende III pond te wintere. Ende als si alle sijn ghesmolten, so selmen daer to doendien pulver van datter sijn te pulverizeren ende menghet wel te gadere ende bestedet.Ende alset te done is, dan salmen een weke daer mede smeren ende stekent in datgat datmen zuveren wil. Ende ist datmen doet in die voerseide salve pic° I half dragme, mastic° bolus armenicus° elc VI dragmen, so heft men die XII apostolen salve 579

na der leringe der IIII meisters. Item, een ander dat suvert seren ende ripet endetrecket ettere: neemt hars terpentijn elx een half pond, mirre scarcocolle° mele vanfenigreken° ende van lijnsade elx I onse. Ende men sal smelten hars ende seem endeterpentijn te gaeder sonder sieden ende doen dan daer in die pulvere voerseit.

[LXXVII] Dat vijfte capittel is van consolidative, dat is to segghenhelende dinghen ende die manyere toe helen vleysch ende huut tedoen wassen. Nota

Van helende medicien isser III manieren. Die eerste is die men leghet op wondendie gheneyet sijn ende gheen vleisk en is verloren, want het verhelet die lippen tegadere mit sijnre limicheit. Dat ander is dat verdroget ettere in die wonden daervleisch is verloren ende het doet vleisch weder wassen. Dat derde is drogende endemaect huyt op die

579 ‘xij apostolen salve’ is rood onderstreept.


156r

wonde vervult mit vleische.Ende die eerste maniere van helende medicinen sijn dese: levende calc°, morwen

wieroc° wist coem, 580 bladen van appelbomen, van peerbomen, van porreite°, vanlelien, van weghebreden°, colen bladen, van cipres, van venigreet,° van wingart°,nywe noten ghestampet ende mit wijn ghesoden bladen van surcie, pulver van eenremelle, gherste ghebernet, zuer mele ende vele andre die wy niet en kennen. Item,een guede medicien die ic altoes hantierde: nemt morwen wiroec I deel, draken bloetII deel, levende calc III delen. Dit salmen pulverizeren ende leggen vele up die lippender wonden. Als ziten, dan nemet een spaen van enen groenen palmboem ende snidetdie opperste helft in clenen sticken ende doetet in die medicien. Ende mitter anderhelfte soe roret die medicien tot dat al dat spaen verteret is ende dat die medicienhevet ontfangen die cracht vanden spaen. Desse medicien maect JanMesue, het doetvleisk wassen ende huijt ende die lippen vergaderen ende het gheneset sware wonden:nemt screeppinghe van oude lijnwade I unce, oppopanat° II uncen, wijn seem olievan rosen° of van gagle° elcs X uncen, litergirum° aloes° sarcocolle° elcs een halfunce ende maect hijr af salve. Die salve in dat capittel van hoeftwonden suvert quadegaten ende doet vleisch wassen

580 ‘wieroc wist coem’ blijft onduidelijk. In met Midelengels staat er ‘thus masculinum’.


156v

ende huyt ende daer om ist hijr to goet. Oec ist creyt wel guet omme huut te maken,dit staet in dat capitel van hovet wonden. Ende is ghemaect van hars ende van wasghespredet op een cleet ende up die wonde gheleget. Item, nemt olie rosaet° III onsen,hars II uncen, was I unce, mastic° scorsen van wiroc° colofonie° elx I half dragme, noten van cipres° cucumer elcs I dragme . Ende hijr of salmen maken salve endehet is beter dan ApostoliconNicolay. 581Dewerke van dese III medicinen is dusdanige:alse wonden vergadert sijn mit nayen jof sonder nayen, dan salmen daer up leggeneen goede groetheit vanden eerste medicinen ende daer up een cleet ghenet in datwitte vanden eye 582 ende boven die wonde salmen dat lit salven mit medicien vanbolo armenico° tot dat die wonde wel heel is.Medicine die vleische maken, selmen daer an doen alse een hele wonde jof een

heel seer is ghesuvert tot dattet is ghevullet mit vleische. Ende dan salmen daer upleggen huedende medicinen eer dat die wonde vol is mit vleische, want dat vleisksoude hoghe risen dattet soude weder moeten, of sijn gheheten mit corrosivenmedicinen.Item, disse plaester oerbert men tot broken leden ende in leden uuter steden: nemt

mele clevende binnen aen die molen een half pond, masticus° dyadraganti° gummevan arabien° draken bloet wiroc elc I unce, minime bolus armenicus elcs een halfunce. Alle desse sal

581 ‘apostolicon nicolay’ rood onderstreept.582 Emendatie: het handschrift heeft ‘olie’.


157r

men cleyne pulverizeren ende temperen mitten witten vanden eyeren tote dat hetdicke is alse zeem.

[LXXVIII] Dat seste capittel is van corrosiven medicinen ende is toesegghen bitende medicine of bitende dinghen alse gaten te makenende vleisch aff te doen daers to vele is

Van corrosiven medicinen somme sijn cranck, sommich sterke. Die crancke sijnhermodattilen°, hoelwortel°, brionis°, gansiaen°, aterment° niet ghebernet, capcia°,pes nulium°, apium ranarum°, die scortsen van vitrella°. Item, die scortse van sciltverwe°, coper ghebernet, operiment°, sulphur, levende calc° van stenen of van eyerschalen ende van oester 583 scellen, ende sterke loghe 584 (een water ghemaect vandissen dingen voerseit). Item, die crancke medicien salmen hantieren als men eencleyne corrupcie af willen doen. Nochtant weert beter afghedaen mit een barnendeyser. Item, dit pulver mynret ende verteert overvloyende vleische sonder vrese: neemtscilt verwe° hermodattilen° ronde hoelwortelen° van elken evenveel ende salmenpulverizeren ende bystedent in een droge stede. Ende alste doen is, men sal nemencathoen ende nettent mit spekele ende stroyen daer up dat pulver ende leggent daerup datmen wille.In II manieren spreket men van overvloyende vleische. Dat een is van goeden

zuveren vleische gheheven boven die wonden. Dat ander is van overvloyende vleischghemenget mit etter ende dat comt

583 Emendatie: het handschrift heeft ‘eefter’.584 Emendatie: het handschrift heeft ‘laghe’.


157v

bi datmen vleisk doet wassen eer dat die ettere wel is ghesuvert. Item, een guet pulveris gemaect van sop van affodillen°, van levende calc°, van operiment° alsoet gheseitis int capitel van suverende medicinen. Het mijndeert overvloyende vleisk endevervult vleisk. Ende so doet oec die medicien achter volghende ghemaect van II deelseems ende een deel scilt verwe te gader ghemenget. Item, een ander goede salvedie suvert ende maect goet vleisk in die openen sere ende verteert quaet vleisk sondervrese: nemt celidonie° wortelen ende bladen van centurum galli° alleluya° (dat isbockers loec) lanasche° scabiose° agermonie° elcs I handful. Dese cruden salmenstampen ende mengense mit olie ende wederen roet elcs I pond ende latent staen alsoX daghen. Ende dan salment sieden mit enen cleynen vier dat die crude sinken tenbodeme ende dan salment colieren ende doen in die colieringhe terpentin was elcsII unce, colofenie° I onse, mastic° wiroc° elcs een half onse, scilt verwe° I onse. Alledese salmen vaste to gader menghen tot dattet is salve.Item, ist datmen wil sterclike werken, so salmen maken dit pulver ende het dodet

fistulen ende canckeren: nemt witte nitre° ghebernet levende sulphur° scilt verwe°noten van gallen aterment° coperoet° elcs een half onse, operiment° ghebladet IIIdragmen. Disse salmen pulverizeren ende temperieren mit sterken asijn ende mittensope van tomiane°


158r

tote dattet dicke is alse seem ende dan salment droghen ter sonne to somere ende ofbi den coelen to wintere. Ende dan salment weder pulverizeren ende temperierenende drogent alsoet voerseit is. Ende aldus salmen doen driewerven ende dan salmentbehouden in een droghe stede. Item, een ander pulver om te doden canker endefistulen ende te mynren overvloyende vleisch: nemet wortelen van brioni° I onsecapsia° luriole° esule° elcs II onsen, zwinen broed yreos° die langhe hoelwortel°ende ronde hermodattilen wortelen van affodillen° elcs I dragmen , celidonie° wildelanasche° buglosse knoppen van oliven ende van gagle° elcs I unse. Die wortelenende cruden werden ghestampt ende gheleit in asijn IIII dagen, dan salmense siedenende colieren ende vaste wringen. Ende in die colieringhe salmen doen levende calc°clein pulverizeert een half pond ende operiment° ghebadet III uncen ende dessesalmente gadere menghen ende maken trocissen. Ende houdense in droge steden.Ende alset te doen is, salmenre een pulverisieren ende legghent up die overvlodichede.Item, een ander: nemt operiment° roet ende gelu levende calc° aluyn° noten vangallen die niwe sijn elcs even veel. Men selse pulveriseren ende menghen in asijnende houdense in een droghe stede. Item, dit pulver bernet ghelijc een vier: nemetvilinge van yser coperoet° alune° antimonium° elcs II uncen, sout armomat° gheluoperiment° levende sulphur°


158v

scilt verwe elcs I unce ende een half. Ende alle dese salmen stampen ende pulverizerenende doen daer to een unce quicsulvers ghebluscht mit spekele. Ende temperiert mitazijn jof mit zeemwater jof mit loghe ghemaect van boen scelen asschen ende makender af trocissen 585 ende latense droghen. Ende dan salment doen in enen oven enenhalven dach ende maken een licht vier, ommetrent die clocke uten viere. Ende alstcoel is, dan salment ondoen ende datter beneden is inden bodem salmen uut werpen.Mer datter boven clevet aen dat decsele, dat salmen vergaderen. Ende men salrebehendelike mede werken, want het bernet als een vier die stede daert op legghet.Ende alsoe doet regael dats operiment ghedistilleert.Item, ist datmen wil mynren die scerpheide van regael of van een ander medecien,

men salt pulverizeren ende temperieren mitten sape van latuwen° ende vanweghebrede° tote dattet dicke is als zeem ende latent droghen. Ende dan salmentweder temperieren ende dan weder droghen. Ende aldus salmenmenichwerven doen.Ende aldus soe onsteket niet ende het en verbernet niet myn. Item, somme distillierenoperiment° aldus: nemt operiment ende vilinghe van coper elcs even veel endemengetse the gader op een steen mit azijn. Ende doet daer na in een eerden panverloet ende doeter tho azijn so dat die azijn boven vliet II vingheren dic. Ende doetsieden opt vier tot dattie azijn verteert is ende dattet swert

585 Emendatie: het handschrift heeft ‘crocissen’.


159r

wert. Ende dan salment doen van den vier ende droghent in die sonne. Ende dansalment wriven op een steen harde clein ende dan salmen den bodem vanden clockenal bedecken mit soute ende leggen dat pulver daer up ende luken die clocke te gaderso datter gheen lucht uut en mach gaen opt vier ende het wert wit operiment° ghelijceen snee. Item, men maect een ander pulver aldus: nemt operiment° ceruse° vilinghevan yseren elcs even veel endemen sal se clene pulverizeren ende doent in een urinaelvan glase in houten assche in een aerden pot ende doetet staen up een vernoys oven,soe dattie hetten van den viere niet uut en mach sonder ten monde van den vernoisovene. Ende altoes maect der onder een groet vier tot dattie pulver niet meer envleghet in dat glas ende dat het wit si als een snee. Ende als dat glas ende die asschecout sijn, dan salmen dat glas doen uuter asschen. Ende dat daer wit is dat salmenbesteden in een houten bussche. Ende als men daer mede wil werken, dan salmentmenghen mit popelioen°, bescreven in dat Antidotario Nicolay 586 , ende hets eengoet scerpe medicien.Item, desse ruptorie bernen dat ghesonde vleisch ende maken dattet uut vallet ende

dattet maect een open seer. Ende somme hantieren omme aposteme te ondone endeverteret alle die overvlodicheden. Neemt levende calc° ende tempert mit loghe ghelickeenre salve ende legter op al

586 ‘nicolay’ rood onderstreept.


159v

niwe want al niwe bet werket.Aldus maect men loghe: 587 men sal vellen een vat (dat onder heft een gat) met II

deel asschen van boen scelen ende dat derde deel levende calc° to gader ghemenget.Ende maken in dat middel der asschen een put ende dan doeter in syent heet water.Ende onder dat salmen stellen een ander vat dat idel is ende datter in dropet is loghe.Item, een ander goede ruptorie: nemt levende calc° een deel, operiment een half deelende men sal sie tho gader menghen mit morwer sepen ende somme doen der to eenhalf deel wijnsteen° ende seem van anacarden° bernet seer. Ende ist dat men doettot andere medicien, het werket te sterkere. Ende aldus maect men seem vananacorden°: men sal stampen anacorden° in groven stucken ende legghen sie in azijnenen dach ende enen nacht ende daer na doensie sieden ende dan persen doer eencleet. Ende datter uut lopet is die seme dat seer bernet. Jof men salt legghen tusschensmets tanghen ende persen ende dan salre seem uut lopen. Item, die buken vancantariden°, ghestampt mit enighen seme ende op die sere gheleit. Mer waer datmenleit cantariden°, dan comter of verbranthede der urinen ende belettinghe. Ja, al waertdatmense leide opt hovet dan sal die sieke baden totten navele in water daer in isghesoden popelen°, violetten cruyt, paricarie°, waterkersen° ende der gheliken. Endedaer mede sal die zweringhe ende verbranthede ende belettinghe der

587 Hiervoor (doorgestreept) ‘langhe’.


160r

urinen cessieren.Ende so waer dat men legt bernende medicien jof dat men cauterisiert, dan 588moet

men daer op leggen sachtende medicinen dat die brant uut doet vallen ende die corste.Item, medicine die die corste of doen vallen ende sachten die zweringhe ende denbrand, sijn doderen van eyeren mit olie rosaet°. Item, coel bladen mit botteren jofmit smeer ghestampt ende daer up gheleit. Oec smere allene jof bottere doet dat wercallene in een lichte sake. Item, een plaester ghemaect van mele, oly ende water issonderlinghe goet. Ende so wat stede dat vervult is ende noot is af te doen, so isaltoes dat beste ende dat sekerste af te doen mit eenre bernende cauterie. Ende altoesmoetmenwachten datmen niet en bernet senen noch arterien noch grote aderen, nochghequetset mit corrosiven medicinen. Item, datmen af doet tot enen mael in enensterken mensche, dat salmen afdoen menichwerve in crancken menschen, want inallen werken van medicinen soe moetmen altoes die cracht bywachten.

[LXXIX] Dat sovende capittel is van mollifitative, dat is toe segghenmorwende dinghen, ende die manyere hoemen morwen of weykensal. Nota

Wy 589 ghebrukenmorwendemedicinen in IIII manieren. Die eerste maniere is alsmeneen harde materie wil verscheyden. Dan heft men noet dat ment alte mael morwetjof dat dunneste

588 Emendatie: het handschrift heeft ‘dat’.589 Emendatie: het handschrift heeft ‘Wwy’.


160v

der materien soude verscheiden ende dickest niet. Die ander maniere is als een litheft ghesijn te braken jof uuter steden ende alset weder heel is ende dattet lit blivet

stijf, dan moetmen wel een lit morwen tot dattet wel mach roren. Die derde is alseeen lit niet te hans is weder ghevoghet in sijn stede (omme datter gheen meister enwas int beghin), dan moet men dat lit verschen ende morwen datment weder te puntemach bringhen. Die vierde is als een te broken lit qualiken is vergadert, dat het eendeel ridet up dat ander, dat moet men morwen ende weder breken ende dan wederbrenghen in sijn stede.In allen desen saken hantieren wymorwendemedicinen alse camillen, mellilotum°,

venigreet°, lijnsaet, alle smouten ende vele gummen ende elke medicien by sijnrehetten unde versheide morwet een materie int lit ende ontdoet die zweetgaten, datteovervlodichede te bet uut mach ende dat lit te bet moghe roren.Item, dit is een goede salve in die eerste sake: nemet ouden olie IIII deel, was een

deel ende dit salmen te gader smelten ende salven daer mede dat lit om een materiete morwen dat het te bet soude verscheiden moghen. Item, een ander die sterker is:nemet wortelen van citados° ende van bismalven° elcs I unce ende men salt snidenin cleynen stucken ende doen sie in een glasene viole mit IIII onse olie van lelienende siedent al in een ander vat mit watere


161r

tot dat die verscheit der cruden is verteert. Hijr mede salmen die stede salven endebijnden daer op velle mitter eyken. Mer eermense salvet salmen dat lit baden mitwarm water tot dattet roed wert ende nyet langher. Ende ist dat die sieke sterc is,men sal verwermen een stic van enen mollen steen int vier jof een groot sticke vanenen smeer yseren ende stekent in sterken asijn ende houten boven dat lit in den doenende stovent also een langhe wile ende hijrna salment salven. Item, die maniere vaneen lit te morwen in die ander sake ende in die derde ende in die vierde, is alleensende is datmen sal hebben watere daer in sijn ghesoden blosemen van camillen,mellilotum°, venigriec°, lijnzaet ende wortelen van henise° ende stoven der in datlet een langhe wile ende wryven ende rueren dat lit. Ende daer na salmen salven miteen navolghende salve tot dattet lit wel is ghemorwet. Neemt swinen smeer sondersout 590 III uncen, smout van hoenren ende van gansen ende van enden elcs I unce.Ende alle dese salmen to gader smouten ende colieren ende doen daer in een uncewas, dit morwet ende verschet seer. Ende ist dat men daer in doet dragantum° I unce,so ist guet jeghen droechte der borsten ende der longene ende jeghen droge hoefte.Item, een ander dat morwet die hertheide der leden die to braken waren jof uut

hoer proper steden: nemt out

590 Emendatie: het handschrift heeft ‘smout’.


161v

zwinen smeer sonder sout 591 IIII unce, drosine van olie van lelien ende van lijnsadebedellij° elcs II uncen, storax° calamita° galbanum° opponat° elcs I unce. Die gummesalmenweken in asijn endewel stampen dan in enenmortier ende smelten die smoutenende menghense alle to gadere ende salven daer mede die stede achter belettinghe.Item, een ander dat seer morwet ende comfortiert: nemt out swinen smeer sondersout II uncen, smout van gansen, van enden ende van hoenren elcs I unce, wasterpentijn mele van fenigrieken° van lijnsade elcs I unce, olde olie IIII unce, bedellij°oppoponat° mastic° wiroc° elcs een half unce. Die gumme salmen temperieren endesmelten mitten smouten, was ende mitter olie ende colerent dan. Ende in die coleringesalmen doen die pulvere van datter sijn, stampen ende menghen wel te gader endebestedent. Ende alst te doen is, salmen dat lit stoven mitter voerseiden water endesalvent by den viere. Het morwet die juncturen die stijf waren achter dat die ghebrokenledenweder sijn gheset. Ende het is die salve van Rasis ende is dicwile guet gheprovet.

[LXXX] Dat achtende capittel is van saken die belette dat wondenzeren nyet en helen

Si dat sake dat die sieke hevet twater binnen, so suldijt cureren ende en moechdijsniet, dan versueket enen phisicijn diet doet. Ende ghy en sult den sieken niet pynennoch

591 Emendatie: in het handschrift ontbreekt het woord ‘sout’.


162r

mit medicinen corrosiven noch mit snidene noch mit groten wyken daer in te steken,mer legghet opt seer lichte walrukende plaesteren die dat seer suver houden dattetnyet en stinket. Ende alst quade wesen des lichaems is cureert dan salmen kerenweder ter principalre curen des seers. Ende aldus salmen doen als die lever of diemilte sijn onghetempert, want ist dat dese twe niet en sijn in haer natuurlike wesen,so en machmen die ulceren niet wel cureren.Ende ist dat vele bloets belettet dat seer te helen, dat machmen bykennen bi dat

alle die aderen sijn vol van blode ende dat aengesicht roet is, die sieke jonc ende vancomplexien heet ende versk dat hy eet goet vleisk ende goeden wijn, ende men salbloet laten in die aderen die voetsel brenghet ten ghequetsten leden. Ist dat bloet teheet, men sal hem dan een luttel bloets laten ende curerenmit spise coel ende droghe.In allen anderen siecten suldi doen als voerseit is in dat proper capitel van openenseren.Oec sijnder somme medicinen mit welken dat men mach suveren ende droghen

opene seren dat si wal helen openen seren die quaet sijn tho ghenesen als vilinge vancoper ende van yser, scilt verwe 592 ghebernt, aterment° ghebernt. Alle scerpecorrosiven, ist dat sy sijn ghebarnt, si hebben te meere macht to helen ende harefelheit is ghemynret. Ende dit is hijr to een goede salve: neemt salt verwe vilinghevan copere elcs I unce cathunya

592 Emendatie: het handschrift heeft herhaaldelijk ‘salt verwe’waar ‘scilt verwe’ bedoeld wordt.


162v

argenti° litergirum° van goude elcs VIII dragmen, noten van cipressen IIII dragmen,falgenine° II dragmen, aristologie° ghebernet clene wiroeck elcs V ons, was endeoly van gagel dats ghenoegh sy.Pulver 593 : ¶pulver constrictijf ten brokenen benenmact men aldus: meel van bonen

of van ghersten een half pond, mastic° draganti° gummi arabia° ana een half ons,mumme° bolus armenicus ana I ons. Si werden ghepulvert, ghetempert ende to samenghemenget myt wit vanden eye alse dat harde wit ende een syden doec dubbel ghenetin olie rosaet ende salve van populeon° ende up die broke gheleit. Ende daer up ditconstrictijf windelen ghenet in wit vanden ey ende daer up enen vilt ende daer updrie spaculen te foren gheset ende gheleit in enen sconen lade.

Dat achtende capittel is vanden steen inder blasen ende inden nyeren594

Die steen wasset van bynnen van vele grover ende taeyer humoren want datter dunneis dat wart verteert byder hetten van bynnen ende datter dicke is, wart bider hettenverhart ghelijc een steen. Ende dit comt by vijf saken inden licham:Dat een is van vele materien die nyet uut en moghen.Dat ander is dat die materia is dicke.Dat derde is dat die conduten beneden sin altoe nauwe.Dat vierde is dat se boven sin te wijt.Dat vijfte is cranchede

593 ‘Pulver’ in rubriek..594 Hier begint kopiïst II. De Romeinse nummering ontbreekt verder.


163r

der uutstekinghe der cracht ende scarpe hette, mest alse de materia overvloeyt denyeren.Oec mach die steen wassen in vele anderen leden, mer mest in de nyeren de zeer

heet sin off in die blase, in kinderen die nyet so heet en sin. ¶Die steen wasset inanderen leden als in die longhen ende in die lever ende in die galle ende in die mylteende in die darmen ende voert in 595 anderen steden, ¶als Galienus 596 seit dat hi sachenen steen ghewassen onder die tonghe so groet dat hi belette die sprake ¶ende dodie steen en wech was, he sprack weder.¶Ende omme dat die steen der nyeren ende der blasen gheliken in vele saken ende

in curen, al ist dat hi onghelijc sy int kennen, so sal ic hier scriven die cure van beydenstenen to hantieren ende de sake ende die teykene ende die onderscheyde.¶De steen wasset van vele grover humoren ende taeyer verdrogheder byder scarper,

droger hetten. Oec comt van couder, grover, tayer spisen ende dat mense onghetempertnemt ende bider crancker hetten die sy nyet en mach verteren. ¶Som wilen comt omdatter etter is vergadert in die nyeren ¶off in der blasen omme voer gaende apostemen.Ende omme die quade, hete complexcie der stede 597 twelke etter nyet en wasghezuvert, mer verhart bider hetten. ¶In kinderen wasset die steen mest in die blaseende in jonghen luden in die nyeren ende in ouden luden in die blase. ¶In jonghenluden wasset hi in die nyeren omme dat hare humoren sin heter myt scarper hettenende omme de hette der nyeren. So is vander lever dichede des blodes mitterwaterichede ende als comt in die hete nyeren dan ist dunneste gesteken

595 Emendatie: het handschrift heeft ‘een’.596 Galienus rood onderstreept.597 Gebruikersspoor in de rechter marge.


163v

ter blasen ende die dichste is verhart mitter scarper hetten ende daer af weert diesteen. ¶Hier to helpet wel die sin ghegordet op de lenden, alse jonghe luden pleghento doen, ende vele to arbeyden ende vele myt vrouwen to wesen, want alle deseverbarnen die nyeren. In kinderen wasset die steen in de blase omme die grote,natuerlike hette.Al ist so dat die materia is cout ende taye, nochtan die hette maket dunne ende

lopende als het comt in de nyeren. Het glydet daer tot in die blase, ¶alsmen machzijen alse peck of harse of wasse. Alset ghesmouten is, het lopet also langhe alset isin heten steden ende het en clevet nyet ende alset comt in een coude stede, hetverdicket. So dat die materia myt al hare dichede daelt totter blasen ende daer vindetde stede cout, ende dan verhardet. Ende omme dat die hals der blasen ende die conduutdes vedes sin ruum nyet en hevet, so en mach hi die dicke materia nyet liden. Merdatter dunne is, wert daer uut ghepisset. Ende dat dicke is verhardet ende alle daghemeret omme die to comende materia ende omme dat die blase is wijt ende groet, somach daerin wassen een groet steen.¶In luden van XL jaren so wasset die steen in die nyeren om die cranke

verduwinghe der cracht winnende een grove, coudemateria. Ende om die cranchedender uutstekender cracht de grove materia nyet en mach steken uut die nyeren om datdie hette is to cranck ghelijc in ouden luden. Ende het mach sin veroude vercreghenhetten alsoet ghenaket in sommen die vele myt vrouwen sin, want daer medeverbernen die nyeren. ¶In ouden luden boven LX jaren en wasset nyet die steen ofsi en plaghen to hebben in sijnre jonchede ende sy daer af nyet ghenesen en


164r

waren voer XL jaren of LX, so en machmense daer nummer af ghenesen. Want inhem luden is een stenich materia die altoes bekeret in sijn nature ende die crankeluden en moghent nyet uut steken. ¶Nochtan al ist dat die steen van nywes beghintto wassen in ouden luden omme tghebreck van hare crachten ende der hetten, danist by vercouthede ghewonnen in die blase.¶In wiven wasset die steen zelden omme dat die conduten der urinen in wyven sin

wyder dan indenmannen ende den hals der blasen corter als waer by die dickemateriaen mach daer nyet in bliven, mer het gaet uut mitter urinen. ¶Die steen der nyerenbekent men 598 som wilen bider zweringhe ende to valle ende som wilen bider stedenende som wilen bider urinen. ¶Bider zweringhe bekentmen datter in die lenden iszweringhe, nyet starc meer crevelinghe. Ende als die steen is ghewassen, dan ghevoeltmen zwaerhede ende gheen zweringhe dan alse hi hem verwringhet. ¶Ende als diesteen is ghesteken vander nyeren tot in die adere (diemen heit kilis vena) by descrachten der naturen off medicinen, dan is daer grote zweringhe ende alle die crachtenvercrancken na dat 599 die steen groet is of cleen. ¶Oec comter zweringhe in die darmenso dat die darmen ende die maghe sin beroert. Som wilen spuwet men dat in diemaghe is tot dat si urine spuwet. ¶Somwilen dunket hem dat sy hebben yser ghestekenvanden nyeren tot kylim venam ende dat is een ader totder blasen.¶Ende omme dat die toval van deser ziechede sin eens mitten lancovel. ¶Hier

omme wil ic die ghemene to valle bescriven alse quade appetijt, pine der maghenende der dermen, spuwen ende die buuc hart ende zweringhe in die nyeren. Om datcolen leyt overdwars boven den nyeren inden buke

598 De voorgaande zin is dun zwart onderstreept. Gebruikers aantekening in de marge.599 Emendatie: het handschrift heeft “dat dat” (dittografie).


164v

om dat die buuc hart is by der cranchede der crachten alse waer by rummelingheende wijnt comt in die darmen dat machmen weten. Want ist dat nature den buucverwandelt, dat sachtet daermede die zweringhe der nyeren.¶Die verscheydene teyken sin dese. Want die zweringhe der nyeren sin mere ende

langher ghewart vander nyeren totter blasen aen die selve zide daer die steen is endedese zweringhe is eenparich. 600 Mer in dat lancovel is die zweringhen aen beydenziden. ¶Item in die zweringhe der nyeren en spuwet men gheen stronten, mer datdoet men som wilen in dat lancovel. ¶Item in die urine des zieken vanden stene isdie urine boven zuverste ende myt gravelen inden bodeme. ¶Item int lancovel is dieurine raeu, drobel ende scumich. ¶Item alle dicke spise ghenomen int lancovel, meretdie zweringhe. Ende alle dunne verteerlijc spise sachtet die zweringhe der nyerenalse de urijne drobel is myt gravelen in den bodeme, soe dat die urine altoes verclaretende de gravelen vermijnren. Ende die zweringhe ende die zwarhede meret altoesin die nyeren, so wasset de steen. ¶Ende als de urine waterich is ende dunne sondergravelen ende de urine was alsoet to voren gheseit was, soe is de steen volwassen.Ende ist dat die uryne weder dicke weert myt vele gravelen ende die zweringhe dernyeren mynret, dan mynret altoes die steen tot dat al die urine claer weert ende dienyeren sonder zweringhe sijn. Ist dat die steen is in die blase, die zieke bevoeltzweringhe in die lyesche by der wortelen vanden vede ende hem helpet die wryvinghedes veden ende som wilen wert de vede staende om den steen purgerende. Ende somwilen is die steen ontholdende als de steen sinket totten mont vanden halse der blasen.Ende som wilen gaet die aers daerm uut om die grote parssinghe ende hem walghetsom wilen om de fumeye kerende ter maghen. ¶Die urine is dicke van gravelen endesin wyt om dat die blase wyt is ende vanden nyeren sin sy roet off gheluw om deroethede der nyeren. Ende altoes en salmen nyet

600 Emendatie: het handschrift heeft ‘temparich’.


165r

nigiren vanden stene alsmen gravelen siet in de urine die roet sin.Want ghelu gravelenof een verbrande humoren ghelijc gravelen vertoent dicwile in sommen verbrandencoertsen als in terciaem causom emitricio ende somme anderen ziecheden als inrudichheden ende in laseryen ende in eten ende in sommen gesonden luden diemagher sin ende heet. Mer men moet anderen teyken weten myt gravelen, ¶alse vander lendene zweringhe ende van verbranthede der urine ende van qualijc te moghenpissen. Ende aldus witte resolucien als witte gravelen ghelijc, vertoghene som wilenin die urine der artyken van couder materien ende som in ziecheden vanden eerseende som in wyven draghende. Ende daer omme moet men weten die onderscheitvan der zweringhe der steden ende van qualijc to moghen to pissen ende vanden eersdarme uut to gaen.Cura: 601 Somme sotten willen cureren den steen der nyeren myt snidene ende dan

doden sy den zieken. ¶Nu sal ic hier bescriven hoe dat hem elckmensche sal wachtende anxt hevet dat die steen in hem mach wassen. Hi moet wachten alle spise dielymich sin ende scarp endemest taye ende alle spise die maket grove, herde humorenals van ossen vleysch, ende van coeyen, ende van gansen, ende enden ende van hertenende van vleysche van allen groten voghelen die int water voeden, ende van derffbroet, ende van tarwene gesoden myt melke. Ende hi moet scuwen alle spyseghemaket van melke sonder van weye. Ende hi en moet nyet drinken cout water datdicke is. Ende hi moet scuwen frueten van dicke substancien alse peren, appelen,myspelen, nywen wijn ende allen dicken wijn. Ende hi moet hem wachten van allendinghen die to zeer sin ghesouten, ende van allen scerpen spise, ende van allendinghen de dat bloet verbernen ende die humoren, ende van alle dat walghen doetende hi enmoet nyet sat eten. Ende hi moet wel rijp broet etenmitten gruse ghebackenende een luttel ghesouten. Oec ist guet datmen daer mede menghet cycerenen° saetende

601 In de rechter marge ‘Nota’.


165v

venkoel ende petercelien saet. ¶Hi sal drinken dunnen, claren wijn ghemenghet mytclaren, lopende water. Ist dat die nyeren hebben hete, opene zeren, hi mach drinkenclaer, zuver water, al lauwe. Ende hi sal eten vleysch van hoenren, van caponen,ende kykenen ende partrysen, van quattelen ende van allen clenen voghelen dievoeden op den velde ende mest die hebben schyere plumen alse lewerken. Hi saleten wederen vleysch ende van jonghen gheyten ende van zwinen die drye dagheghesouten hebben ghewest ende som wilen van enen calve ende som wilen mag hieten morwe eyren in water ghesoden ende gheen herde eyren. Ende hi mach etensnoken, barsen, rochen ende clene vysche die in lopende wateren sin, ende scuwengrete zee vysschen die hert vleysch hebben, ende clene vyssche sonder scellen. Endehi mach eten vencoel, apie°, petercelien, sperge, tsap van colen, meelde, spinadse,barago°, wyt peper, melonen, cucumeren. Hi sal laten die substancien vanden colen,van senep, van rapen. Hi sal eten amandelen die bitterachtich sin, hasel noten, pijnappelen, festucen° 602 ende een luttel oeker noten, wijn druven wel rijp ende droghevighen. Hi sal nyet harde arbeyden na eten ende hi en sal ghene zwar last draghen.Hi en sal oec nyet vaste sin ghegordet. Hi en sal nyet slapen op die lendene, noch opsachten bedden. Ende die sin lendene heet sin, hi salse dicke coelen myt oly rosaet°ende azijn ende een lijnnen cleet ghenet int sap van couden cruden. Hi moet hemwachten van alle by vrouwen to wesen ende mest na eten ende van allen brudenboven maten. Want vele by vrouwen toe wesen verbarnt die lendene ende distruertdie natuerlike versthede die den steen soude doen gliden uut den nyeren. Soe wyehem selven aldus wil wachten, hi en derve nyet vresen dat die steen in hem sal wassen.Ende diet nyet en doet dan 603moet hi zuveren die stenichghematerie myt medicinen

eer dat de steen

602 Emendatie: het handschrift heeft ‘festiten’.603 Hiervoor een doorgehaalde letter ‘i’.


166r

volcomelike wasset. Hi sal hantieren syropen die de grove materia verscheiden alseoxemel° squilliticum verscheydet fluma ende blusschet colera ende doet wel pissenende verdrivet de grove humoren ende tay ende heet. Et verwermet nyet noch altezeer ende et en vercoldet, noch en haelt nyet uut die conduten der urinen ende menmaket aldus, oxemel° squilliticum: 604 605 ¶Recipe water ende azijn ana X pond. Endedese salmen to gader ziedenmyt wortelen van apye° ende van der scortse vanwortelenvan vencol ana II dragmen ende men salt zieden dattet water ende den azijn datderden deel versoden sin. Dan salment wringhen doer een cleet ende doen in dat sapsuker na dat ghenoch is ende dattet nyet alto soete en warde ende latent weder siedentot dattet claer is ende bestedet. Ende dese siroep verdunnet die materia. Of diemateria to dicke waer, dan soude men daer to doen oximel° squilliticum. ¶Off maketeen ander syroep van vele wortelen ende cruden ende myt vele versche zaden. Endeen gheen dinc en is so guet die materia to purgeren alse myt spuwen, want men vintdat spuwen curert opene zeren der nyeren, ja al waer si veroudet. Ende spuwen ontkertdie materia van weghe der nyeren ende trecket in anderen steden.¶Om vomitum te maken: 606 ¶een werf in die maent salmen spuwen ende mest

inden somer ende men maket aldus: Recipe wortelen van radic° wel ghesuvert endeghesneden overdwars in rollen ende gheleyt to weyke in IIII dragmen voerseidesyroep een dach ende een nacht. Ende daer na salmen den zieken doen eten diversespise als case of dinghen die hem wel doen drinken diverse wynen. Ende hi sal etenIII of IIIII rollen vanden radice° geleyt inden syroep. Ende als hi sat hevet ghetenende ghedronken ende hem beghint to walghen, ¶men sal die oghen verbinden mytcussenelen

604 oxemel squillitum in rubriek.605 Hierna nogmaals (in de marge in rubriek) ‘maket men aldus’. In de marge nogmaals klein

en in zwart ‘oximel squilliticum’.606 ‘om vomitum to maken’als een soort tussenkopje in de rechter marge in rubriek. Daaronder

staat in zwart (maar rood aangestipt) ‘Nota’. .


166v

van cathoen off van werke. Ende daer na sal hi drinken I pond waters daer in ghesodenis dil° saet tot dattet wert roet ende ghemenghet mytten syrope 607 daer die wortelenvan radic° in lach. Want hi sal spuwen die spise ghemenghet myt vele dickenhumoren. ¶Daer na sal hi sin nose gaten wel wasschen ende sinen 608 mont ende dietande, want aldus soe wart die stenichmaterie ghepurgert ende die lendene ghesuviert.¶Ist dat die mensche hem aldus nyet en waert, so wast die steen in hem. Ende datbekent men bider starker zweringhe in die lendene ende in die blase ende in anderenteyken voerseit. Dan salmen aldus die zweringhe ende die to val mynren endeversachten: ¶men sal ierst cliesteren mitten ziedinghe van morwende coudenverscheydene medicinen alse sap van violetten cruut, bismalve°, fenigric°, paritarie°,apie°, vencoel, petercelie, herts tonghe°, sperge, bruscus°, savelboem°, adic°, vleder.¶Ist winter men sal daer toe doen calamentum°, pullegium°, origanum°, zaet vanvencoel, van apie°, van petercelien, van carvi, van anijs, van dille°, van lavaske°,van millium folis°, van wijt peper, wortelen° van IIII couden zaden. Ende doet daerto honich ende sout, oly van camillen, scerpet myt benedicta° nycolay. Ende cliestertden zieken op wart legghende mitten buke. Ende hi salt in holden een langhe wile.Ende daer na sal hi baden in werm water daer in ghesoden is blade van pappelen°,van violen, paritarie°, van snicyum° ende I scotel vol pamycum ghestampet endeghesuvert van der scortse. Dese badinghe sachtet die zweringhe. ¶Int uut gaen vandenbaden salmen die zere stede beplasteren mit I plaster ghemaket van mele ende olyende water (gheseit in den Antidotario, int capitel van ripende medicinen) ende aldusso wert alde zweringhe

607 Hiervoor (doorgestreept) ‘sope’.608 Emendatie: het handschrift heeft ‘ende den sinen’.


167r

ghesachtet.¶Ende ist also dat die steen daelt vanden nyeren toder blasen, dan salmen onder

den steen der zweringhe stellen I ventose sonder doer slaen. Want het trecket densteen neder wart ende alte met dat die steen daelt, soe salmen die ventose neder wartsetten tot dat die steen comt in die blase, want dan sellen alle die zweringhe ophouden. ¶Ende ist dat dese dinghen nyet en moghen helpen ende de zweringhe nyetop en houden, dan salmen in dit voerseit bat gheven enighe opiaten so dat die crachtnyet en falgiert. In welken saken is sonderlinghe guet filanum romanum dat staet intAntidotario van Avicenna, want het sachtet die zweringhe. Een ander van Avicenna609 die ic heb gheproft want het mynret de zweringhe in die blase ende oec in openezeren der lendene:Recipewyt boelden° saet een half half scrupel 610 , opij° grana IIII,zaet van citrulli van latuwe° van portuleyne° ana X ons. Ende alle dese salmenmenghen ende ghevenet II ons myt suker. Ende als die zweringhe si alre starcste,dan en salmen nyet gheven medicinen die pissen doen ende als men nyet en machpissen. Want si souden beroeren die humoren die boven sin vanden steden derzweringhe ende doen si lopen ter steden ende meren die zweringhe so zeer dat diezieke wert bevaen myt crampe ende daer na sterven. Mer ist datmen sachtet diezweringhe myt baden, myt plasteren ende myt salvinghen, dan salmen de nederstecondute ondoen ende gheven medicinen brekende den steen ende die hem uut leydenmitter urine. Ende in aldus ghedane sake werc ic myt enen gheproefden syroep endemyt I luttel ander medicinen: Recipe crita marina° herts tonghe° capillis venerie°spica celtica ana II dragme, wortelen van vencoel apij petercelie sporagi° brusci°sycorce° granien filupenduli° gencian saxifrage° squillen°

609 ‘Avicenna’ rood onderstreept.610 Emendatie: het handschrift heeft ‘scurpel’.


167v

ghebraden ana I dragme. Ende die IIII coude zaden ende saet van vencoel petercelieapij anijs coriander saxifrage° scariole granen van geniveren° cerstenen mylle solis°ana een half ons. Ende maket syroep myt I deel zukers ende dat derden deel mellissquillirici° ende men salt nutten myt water daer ziedinghe van dornen° ende vanciceren°. ¶Een sonderlinghe guede electuarie van Avicenna 611 ghemaket tot grotenryken princen: Recipe asken van wijngarden, van colen, van hasen, ghebrant vanscorpione, van eyerscalen daer die kykene uut sijn ghegaen, lapis spengie,° lapisjudaycus,° bloet van enen buck vergadert ende ghedroghet gumme van noten gladyeana I dragme, saet van petercelien dauci° pullegij° gummi arabici zaet van bismalve°van peper ana I dragme, auri IIII dragmen, balseme een half dragme, noten muscatenI dragme. ¶Dese salmen alle vergaderen myt gueden witten honich ende ghevens IIIdragmen, III werve in die weke.¶Item I gude medicina ghemene jeghens den steen der nyeren ende der blasen: 612

Recipe I hase jonc dat nye bloet en verloes. Ende doeden al levende in een ardenpoet die bynnen gheglaset is myt een decsel ghemaket ende al vaste bestopt myt leemof myt cley so datter gheen lucht uut en mach. Ende doeten in enen heten oven endelatet so langhe in den oven barnen datment pulveren mach. Ende ghevet vandenpulver I dragme inden uut ganc vanden bade myt water daer in ghesoden is rodecicereren° off dorne° off water van zeme. Ende ic hebet gheprovet dat et guet is mytdesen pulver ghemenghet yet 613 vanden groten dryakel°. Ende altoes moetmenwachten die sterke medicinen die breken den steen alse saxifrage° ende candariden°ende ander dinghe de die lendene nyet en deren of hinderen, noch de wege der urine.¶Daer omme is dryakel° daer guet mede ghemenghet ende pijnappel ende bismalve°ende ander dinghen de bewachten die nyeren van

611 Avicenna is rood onderstreept.612 In de linker marge Nota.613 Emendatie: het handschrift heeft hiervoor het woord ‘ende’.


168r

parssinghe off drintinghe ende mest of de mensche hevet droge nyeren. Ende is himagher daer to is guet draguntea Rasis die oec guet is jeghen verbarnde nyeren ofverbarnthede der urine: Recipe saet van melonen 30 dragmen, saet van citrullen 614

portuleyne van caworden van witten mancuop° ana III dragmen, wyt billen saet IIdragmen, sukers also vele als al des anders is, mer ic doet noch also vele.¶Ist dat die steen is in die blase, men sal bezien off hij pisset al drupende, want

dan is den steen inden mont vander blasen. Ende ist dattet also is myt groterzweringhe, dan salmen die darme ydelen myt morwende cliestieren ende verporrenden steen van sine stede. Ende doen den zieken op lichten sine lendene mittenscouderen nederwert ende vaste wryven op de stede der lichaer daer die steen is.¶Istdat dit nyet en helpet, men sal steken I sieringhe byden vede ende steken den steenbeet achterwert. ¶Ist dat dit noch nyet en helpet, men sal steken den vingher indeneers ende dan salmen den steen vinden ende stekene bet achterwert. Ende als ghi diesieringhe doet inden vede off als ghi ander medicinen daer in doet, so suldi wachtendat ghi die stede bynnen nyet en quesset. Ende als die steen beet achterwert isghesteken, die zieke sal dan pissen ende die ander to vallen op houden. Ende daerna salmen cliesteren mit medicinen die den steen breken ende doet den baden intvoerseit bat totten navelen. Ende inden uut ganghe des bades salmen hem ghevenvanden pulver vanden hasen off enich der medicinen noch achtercomende. Ende alshi uut den bade gaet, so salmen hem legghen dit plaster tusschen die cullen ende deneers: Recipe blade van watercersse ende van apij° elkes I handvol ende men saltstampen myt bucken smer of wederen ende alset wel is ghemenghet in I mortierverwermen in I panne. Ende legghet daer op III daghe ende elkes daghes sal hi badenende gheven hem vanden

614 De ‘r’ is in superscript geschreven.


168v

pulver.Wel is to weten dat de steen is ghemaket van diverser materien, want som is mest

van flumen ende som mest van melancolien, ende somme groet ende somme cleneende nywe, som out. Ende dicwile in sommen luden overvlodich ende dicke humorenin de blase beroert den steen. Ende daer to salmen maken dit syroep om den nywensteen to breken:Recipewortelen van vencoel, van apij° ende petercelien ana handvolI, der saden der voerseide cruden ana 3 dragmen, milii foli° II dragme, groensaxifrage° I dragme ende 3 ameos° amanij ana II dragmen, wylde ciceceren,° cicoriescolependre ana handvol I ende een half, poli podij° VI dragmen. Ende alle desesalmen stampen in II pond clares wijns ende II pond waters ende ziedet totter helfteder coleringhe I pond goets zems ende ziedet dan weder ende scumet zeer wel. ¶Indie ander helfte salmen doen I dragme sukers ende I dragme der buken van cantarides°ghestampet ende ghesoden I luttel op dat si wel menghen. Ende elkes daghes sal hinutten vanden syroep daer zeme in is ende I werf die weke sal hi nemen I dragmevanden syrope in de weke van cantarien. ¶Item die wortelen vanden brede docken°wel ghezuvert ende in IIII stucken ghesneden ende in gueden wijn ghesoden. ¶Desenwijn salmen nemenmyt enighen der pulveren daer to behorende. ¶Dit is I guet pulver:RecipeXX scorpionen ende doet sy in I clene arden vat hebbende I clenenmont endewel ghestoppet datter nyet uut en mach ende settet in I oven ende 615 barnet datmentpulveren mach. ¶Item den anderen pulver van kreken ghemaket alsoe et voerseit isvanden scorpionen, dit doet sonderlinghe wel breken den steen die nywe is. ¶Item Iander pulver: Recipe den stront van enen hane ende van I duve ende zwart elleborum°ana dit salmen stoten ende gheven hier van I dragme myt water daar in is ghesodendorne° of radic° of zwart cicecery°. ¶Item. Recipe stalbotten die legghen in perdestorten ende men salse droghen ghelijc den scorpione ende

615 Hiervoor (doorgestreept) ‘dat let men’.


169r

nemen vanden pulver VI dragmen ende VI grana, van witte elleborum° dragme I,van duven cotelen I dragme ende een half. Ende dese salmen droghen ende pulverenende nemen daer aff I dragmemyt der ziedinghe der voerseide dinghen. ¶Item. Recipemillium folis° 616 gestampe XV dragmen, dornen° X dragmen, capillis veneris° VIIdragmen, herts tonghe° V dragmen. ¶Dese salmen zieden in IIII pond waters. Endedaer af salmen drinken IIII dragmen inden uut ganghe vanden baden.¶Ist 617 dat alle dese voerseide dinghen nyet en helpen, so salmen den steen uut

doen myt sniden uter blasen. Ende alre salmen bereyden datter to behoert alse werckof hede ende alle bintselen. Ende daer na salmen binden die bene mitten dyen alsodat die hielen legghen aen den eers ballen. Ende men sal den zieken binden op I tafelmitten buke op wert, also dat hi hem nyet en mach verroeren. Dan salmen smerenden langsten vingher ende den iersten vingher vander luchterhant ende steken dieinden eers des zieken wyes darmen ierst waren gheydelt by morwen cliestieren. Endemitter rechterhant salmen tasten al sachtelike op die lychare ende steken den steentotten eynde der vingheren. Dan salmen mitten twen vingheren steken ter blasenhalse wart. Ende dan salmen ghevoelen den steen tusschen die II cullen ende deneers inden hals vander blasen. Ende dan salmen mitter hant maken I wonde myt Iscermesse tusschen den naet gaende vanden erse totten cullen also datmen den steenmach uut trecken. Dan salmen die wonde nayen ende stroyen daer op pulver devoerseit is in vleysch wonden. Ende daer op een witte vanden eye ghemenghet mytoly van rosen. Ende dan salment binden myt cussenelen ende myt scroden tot dat dewonde al heel is.¶In desen saken moet men wel dinghen merken: alre ierst die outheide des zieken.

Want kinderen van XIIII jaren ende dar omtrent sin best to snidene om die morwhededer leden ende die cracht is starck ghenoch to doghene. Ende ho si jongher sin, hoedie wonde

616 Emendatie: het handschrift heeft ‘solis’.617 In de rechter kantlijn ‘Nota’.


169v

beter to helen sin om de morwhede der leden, mer sy hebben myn cracht. ¶Jongheluden en sin nyet behoerlike to sniden om dat haer bloet heet is. Ende omme dat dewonde lichtelike soude apostemeren ende daer aff mochte comen de crampe endedaer na de doet. ¶Oude lude en sin nyet guet to sniden omme dat haer lede sinnatuerlike droghe ende die crachten cranc.¶Daer na moet men zien de sceppenisse vanden steen ende die groethede. Ende

ist dat die steen is ghespertelt off so groet datmens 618 nyet en mach brenghen tottenmonde vander blasen, dan en salmen den steen nyet ghenaken myt yser off die steenen sy ghebroken ierst mitten handen op datment mach doen to eenre werve off datmenuut do to menigher werve. ¶Item is dat die steen is so groet dat hi nyet en mach comeninden hals vander blase, dan en salmens nyet pynen uut te doen, want hi en machnyet uut off men snede vander substancien der blasen ende dat waer sterflike. Mermen steke myt instrumenten toden bodeme vander blasen dattet nyet en belette denuut ganc der urine. ¶Ende ist dat die steen is soe clene datmense mitten handen nyetvinden en mach, dan en salmen nyet pinen om uut te done. ¶Hierbi ist best dat diestene is middelbaer diemen wil uut doen. Lancfranck: 619 Sommighe seiden dat icaldus ghedane cure nyet en dede om dat icket nyet en conste (ende oec van ghescordenende van water uut to latene ende van catharacten der oghen). Waer om icket lyetomme vrese ende anxt die daer aen leghet - want die manire weet ic weel -, mer omdattet is een bedrieghelijc werck by welken gueden meisters dicwille werdenghescandeliziert.¶Quade to valle comen in snidene vanden steen som tiden ende beteykene de doet,

alse grote zweringhe onder den navel ende die achterlede vercoudende myt scerpencortsen ende stecten, die cracht falgiert myt grote zweringhe in die wonde Endeguede teyken sin dit: die crachten sin starck ende wel moghen to pissen, clenezweringhe ende guede appetijt.¶Ende som wilen van der cracht der naturen is die steen ghesteken

618 Emendatie: hiervoor ‘j’ doorgestreept.619 ‘lancfranck’ in rubriek,


170r

in die conduut des veden. Also ic sach enen man die 620 in vijf daghen nye en mochtepissen. Ende ic toch uut den steen sonder sniden. ¶Item aldus salmen den steen uutdoen die en hebben inden veden. Alsmen nyet uut doen en mach sonder sniden, dansalmen den vede boven binden op dat die steen nyet achterwert en mach ende dansalmen sniden opden steen overlanges ende trecken uut den steen. Ende curerent diewonde weder alsmen ander ander wonden curert.

Dat seste capitel is van syphac gescoert ende gherecket

Syphac is som whilen ghescort ende som wilen gherecket. Som wilen ist ghescortvan zwaren last to heffen of vele to springhen of starkelike to ropen off van vele toscreyen. Ende mest in kinderen die ghemenelike vele screyen ende mest na eten omdie grote dalende verschede vertrecket syphac. Mer recket to wesen om trent dennavel ende in die lyesche ende vander liesche opwert. Ende dit bekent men dat in destede is I bulghe sonder apostemichede of harthede. ¶Ist datmen den hant 621 daer upleghet het gaet to nyete ende dan comt et weder sonder rommelinghe. Men saltcussenelen ende binden ende plasteren als ic den menighen hebbe ghedaen endecureret also als ic segghen sal.¶Ghescorthede kent men bi dat de darmen crauwen ende rommelen; alsmen daer

op tast of duwet mitter hant, dan voeltmen die darmen in wert gaen ende als die hantaf is ende die zieke weder hout adem, so comt sy weder uut myt crauwen ende mytrommelinghe. ¶Ende ist inden navel of in de liesche men salt cureren ghelijcverreckthede. 622Mer hets quader te doen in enen oudenmenschen. Ende aldus ghedaneis die cure: men sal maken I broeckryem IIII vingher breet van festeyn manich voutende men salre in doen cattoen of vlocken. Ende men sal maken I yseren lemmen,also groet alse die bulghe is ende bewinde in lijnwade, nyet ront mer al plat, endedaer in salmen vesten I gapspe datmen aen die gaspe mach vast maken I ryem diecomen sal tusschen den dyen van achter vast ghemaket aenden broeckryem. Endedaer mede salmen binden

620 Emendatie: het handschift heeft ‘die die’ (dittologie).621 Emendatie: het handschrift heeft ‘bant’.622 Emendatie: het handschrift heeft ‘verrechthede’.


170v

op de stede dese plaster (gheplaestert op I leder): Recipe vijsken lijm IIII ons,colofonie° III ons, scip peck° armoniac° ana II ons. Ende dese salmen clene brekenende doense in II ons azijns ende in III ons oly van mastic° I dach ende een nacht,daer na salmense smelten op tvuer ende coleren. In die collieringhe so doet dit pulver:Recipe mastic° wierock° bolus armenicus° dragagantum° meel van fenigric° ana 5ons. Ende alle dese salmen menghen ende langhe to gader roeren. ¶Off nemt diewortelen van clyeren cruut° ende stampt myt smer ende maket daer af I plaster opdie stede. Ende vanden wortelen maket pulver ende ghevet daer of elkes daghes 5dragmen. Ende van wortelen van valeriane myt wine want ic hebbet dicke besochtdat guet was.¶Ende ist dat ghi wilt cureren myt snidene, dan suldi mytten bekennen al omme

gaende die ghescorthede ende daer na duwet die darme weder inwart. Ende nemttusschen die II vingheren der luchterhant die uterste vellekijn myt nurac ende lichtetop ende snidet overlanx den lichame vander eenre zide der teykene al totter andertot dat ghi sijet die gescoerthede van syphac by welke ghi de darme sult zijen. Endedaer suldi nayen nyrac ende cyphac to gader nader leringhe voerseit in de wondenvanden buke. ¶Ende die zieke moet legghen dat sijn dyen sin hogher dan sin hovetalso dat de darme nyet neder en moghen sinken totder wonden tot dat die wondevolcomelijc heel is. Ende voert sal hi draghen cussenelen tot dat de huut zeer verhardetis van die ghescoerthede. Ende van 623 verreckethede also dat die darme sinken indencuulbalch sullen wy segghen inden nasten capitel.

Dat sovende capitel is van hernie der cullen

Diese ziechede is in vijf maniren off by dat die darme sinken totten culbalge of bydatter water sinket als in ydropesye off datter in daelt die ventositeyt off datter isghewassen overvlodich vleysch off dat die aderen om waghende den cullen sin volvan blode ende van melancolyen. ¶Die ierste manire is een van twe

623 Emendatie: het handschrift heeft ‘van van’ (dittografie).


171r

punten of dinsimus is gherecket van enighe verschhede (also dat die darme sinkenneder ende dit gevallet dicwil) off syphac is ghescort inder lijeschen omme een dervoerseider saken van welke die derme uut gaen ende sinken totten utersten cuulbalchdindimum ende myrac, ende aldus ghevallet zelden. ¶Dese leste manire en machmen nyet cureren by snidene of nayen als voergheseit is int capitel voren. Ende menen mach et nyet ghenesen dan 624 myt plasteren ende myt cussenelen van buten, offten ware van aventuren in somme kindern en in nywen saken.¶Die ierste manire geneset men sonder snyden ende dicwile myt sniden. Ende het

is noet datmen weet die onderscheide der saken ende die diverse curen ende diesceppenisse der steden op datmen nyet en dwaelt inder curen. ¶Want vele meistersonderwinden hem stoutelike van deser curen ende nochtan die stede nyet en kennen,noch onderscheit der ziechede als dat hem 625 dicke falgiert in haren werken. Endeto mijn dat si weten, to meer dat sijts hem onderwinden van aldus ghedane curen.¶Maer omme dat die sake is anxtelijc so hebbe ic ghesien vele wyse ende vroedemeisters diet scuwede, nochtan dat sijt wel wijsten in deser curen to werken.Men moet wel bezien of die darme sinken totten culbalch off toter ghescoerthede

myt syphac off byder treckinghe dindimi. Ende dat salmen aldus weten: ¶in den ierstesaken so sinken die darme allentelijc myt zweringhe 626 ende men ghevoelt die darmeopenbaerlijc inden bodem des culbalghes, want si en sin nyet bedecket sonder mytI vellekijn van myrac ende om decket dat uterste vellekijn mer neder hanget dan dieander sake. Ende alsmen die darme weder in doet, so ghevoeltmense weder in gaendeonder die huut ondiepe. Ende als die zieke op staet, so sinken si tohant weder nedermyt zweringhe. ¶Die ander sake is dit als dat die darme sinken I luttel myt I langhevaringhe al rommelende ende die wech en is nyet so wijt ondaen inden welken sysinken. Ende daer en blivet nyet in dindimo

624 Emendatie: het handschrift heeft ‘dat’.625 Hiervoor (doorgestreept) nogmaals ‘dat’.626 Emendatie: het handschrift heeft ‘zueringhe’.


171v

vanden derme. Ende alsmense weder in doen wil dat weert myt groten pinen endelanghe endemyt rommelinghe ende de derme sinken by dindimo ende reckenmyttenculbalch. Noch men mach die derme nyet ghevoelen om dat sy sin bedecket myt IIhudekijn. So wanner dat die derme sinken so en salmen nyet daer an plasteren of towerken myt cussenelen dan op aventure aen jonghe kinderen ende in nywen sakenende daer to is guet die cure int voerseit capitel gheseit. ¶Oec ist somwilen guet, alsdie ghescorthede is te clene, to cauterizeren die uterste huut myt vijf cauterien, sodattet doer gaet myrac. Want dan wart I harde huut op die ghescoerthede dat diedarme onthout sonder neder sinken. ¶Mer ist dat die ghescorthede groet is, so salmencureren myt sniden, als gheseit is int vorste capitel.¶In die ander sake als de darme neder sinke myt dindinerghe, dan curert ment in

diversen maniren. Want vele meisters legghen op die lychaer corrosiva medicine totdat dindimus is ondecket ende daer na corroderen si dindimum vanden welken somemeisters trecken uut I cul. Ende somme meisters cauterizerent boven dindimummytII scarpe cauterien over cruus aldus onder snidende ende steken daer in II houtenpryemen, opendenwelken sy cauterizeren, weder die huut nemende I deel van dindimomytten cauterien ende als den brant is uut dan helen sijt. ¶Ende somme meisterssniden die huut buten sonder cauterien ende uut halen dyndimum. Ende daer nabinden sijt myt I scrode, elkes daghes dat snoer dwinghende tot dat dyndimus isontwee. ¶Ende ander meijsters 627 doen alse die huut ontwe is ghesneden, socauterizeren sy dat I deel van dyndimo ende dat ander deel nyet ende dese manire ismijnste quaet. ¶Ende ander meisters steken II nalden in dindimo ende in die uterstehuut ende elck hevet I twyvoldich draet ende de nalden onder cruden hem. Daer nabewinden sijt wel vaste dat vleysch onder de nalden. ¶Daer op so legghen

627 Emendatie: het handschrift heeft ‘meists’


172r

sy rypende medicinen tot dat al die huut bevanghen mitter nalden is op gheheven.¶Ende 628 ic sal hier bescriven beter manire ende sekere ende mach oec hantieren

III maniren in deser saken na dat diversen saken ende diversen menich van dinghen629 staes des persones. ¶Want is dat die persoen also is ghedaen dat hi nyet en achtopt verlyes van sinen cul. Eerst salmen die darme ydelenmyt cliestieren alsoet behoertin allen saken. Dan salmen den zieken vaste binden op I tafel mitten buke opwert.Ende men sal de derme weder in steken ende binden hem in III steden vast mitterbanken of tafele. Mit I breder dwale over de borst ende over die arme ende daer naover die dyen boven den knye ende daer na over die bene biden voeten alsoe dat hihem nyet en mach verroeren. Ende daer na hebbet een yseren ynstrumente ghemaketaldus . ¶Ende dat salmen int tvuer gloyen tot dattet spercket ende dan salI persoen houden sin hande wel vaste opt been. Ende daer na salmen wel vaste daerop die 630 lychaer des beens duwen die barnende cauterien al totten bene. Ende daerna salmen daer vaste op binden boter ghestampt myt coelblade ende men sal hemdraghen to bedde ende daer sal hi legghen hent dat de brant uut is. Ende die wondehelet ghelijc ander wonden. ¶Dese manire is zeer seker om die guethede der cauterenomme dat die huut wert so vast ghemaket mitten bene der lycharen dattet nummermeer weder en mach verrecken. Ende omme dat die cul by deser manire verlyesetsin voetsel ende leven dat moet de cul verteren elkes I luttel ende I luttel. ¶Ist 631 dattetvervulet ende apostemert, men sal den culbalch sniden aen die selve zide ende suverenuut die etter ende curert weder ghelijc I ander wonde. ¶Dese manire is lichter endecorter ende sekere dan de ander voerseide.¶Die ander is corter dan enich vanden anderen, mer ten is nyet wel seker ten ware

dattet zeer clene waer so dat dyndimus nyet to zeer en ware gherecket ende daer inen ist gheen vrese noch anxt. ¶Men sal de derme weder in doen ende vander operstezide des beens der lycharen totter nederste

628 In de rechter marge ‘Nota’.629 Emendatie: het handschrift heeft ‘dighen’.630 Hiervoor (rood doorgestreept) ‘binden’.631 In de rechter marge ‘Nota’ met een rode streep eronder.


172v

salmen maken een ordine van scerper cauterien ende elke cauterye sal dalen tottenbene. 632 Want hier mede wert die huut zeer verhart inden wech daer die darmenedersinken also dat sy nyet meer neder sinken en moghen als die stede weder isghecurert.¶Die derde manire is alre sekerste ende alre best, want icket selve hebbe bevonden

bider gracien Godes. Men sal die derme weder in doen ende binden hem op I tafelealsoet voer is gheseghet ende dan salmen hebben brede tanghen ghesplyt overlanxder vlerken also datter I scarp snidende mes over mach lopen al snidende. Ende mittertanghen salmen nemen die huut opden been der lijcharen overdwers den licham endedwinghet vaste to gaen. Dan salmen verwermen int vuer I snidende wapen ghelijc Iscerse ende doen dat gaen doer de II spleten der tanghen al snidende ende al barnendedie huut datter tusschen is bevanghen also dat die wonde weert overlanx den lichameIII vingher bret over die dwerse der vinghere. Ende dan salmen daer op legghen boterghestampt myt coelblade tot dat die brant uut is. Ende daer na salmen dindinum uuthalen ende isser yet in bleven, men salt uut wert doen wederkeren. Daer na salmenhebben I wapen ghemaket aldus dat uncinum heit ende dat salmen stekenonder dindinum also dat men al dat dindinum daer mede mach op lichten. Ende dansalmen int oghe van onsinum steken enen storken twyvoldighen draet ghewasset.Ende men sal dindinum ghematelike binden mitten draet, also datter nyet en machneder sinken ende dat die draet nyet en mach ergheren die substancie dindinum. Endedaer na salmen dindinum noch eens op lichten mitten wapen voerseit datmen daeronder mach steken I ander cleen ynstrument ende mijn crom ende sonder oghe aldus.

Ende dit salmen verwermen int tvuer tot dattet sperket ende hets guetdatmenre vele hevet. Ende men salt steken al heet onder I yseren plate die men ierststack onder dindimum ende men sal dat vleysch bernen dat onder dindimo is tottenbeen vanden lychaer. Dan salmen den brant uut doen vallen myt boter ende mytander dinghen. ¶Ende ist dat daer is overvlodich vleysch, men salt af doen mytsommen lichten pulveren ende zuverent wel alto ten bene. Ende wachten tot dat beenis ghescaliert ende dattet beghint to roden myt granen van vleysche. Ende dan salmenvleysch doenwassenmyt droghende pulveren die nyet en biten al stekende dindinum

632 Hiervoor (rood doorgestreept) het woord ‘eijnde’.


173r

neder wert biden bene myt cussenelen ende helen de wonde alsoet voerseit is inanderen wonden. Ende als vol na is heel dan salmen den draet wech doen daerdindimun mede ghebonden was. ¶Ende die zieke en sal nyet vele gaen noch pinenhem yet to done, ten sy dattet wel heel is. Want aldus wert die uterste huut vastghemaket mitten bene der lycharen also dat nyet mer neder en mach sinken vandendermen by dindimo ende dat die cul nyet en verlyeset sin voetsel noch dat die wateredes foet daer by gheen scade en mach ontfaen.¶Het sin somme meisters die een roeren of nopen mitter cauterien van dindimo.

Ende dat en is nyet to quaet op datment by maten doet. Ende alle andere manire sinbedryeghelijc, want som wilen werden de zieken weder ghescort off het is anxtelijcmyt hem. Ende boven all ist quaeste datmen doet myt corrosiven medicinen ommesine grote ventositeyt ende quathede, want het maket grote zweringhe ende daer affcomt I apostema. Ende selden ist daer en wasset I apostema ende dindimus zwelletdaer mede ende crympet ende by sinen crumpen so is de middellar ghepijnt. Endeby den middellar de hersene die I fonteyne is van allen zeneghen leden. Ende aldusso werden vele zieken bevanghen mitten crampe ende daer na to sterven.¶O katyvighe meister, dattu settes des menschen lichame in vresen ende in anxte

vander doet om I clene goet of ghewijn van eertschen guede die welke mit sijnreghescorthede mochte leven sin termijn uut. Ende mijn raet is datmen nyet en bestaetto cureren van ouden ghescoerden, ja in ouden menschen to snidene, mer men salhem die darme weder in steken ende maken hem I ryem van lijnwade IIII vingerenbreet, alsoet voerseit is. Ende men sal maken I guede plaster ende onder wysen denzieken dat hi hem selver waren sal. Want aldus mach hi wel ghenesen. Ende ist dathi nyet en gheneset, hi en sal I dach to mijn nyet leven.¶Ende ic sach II lude. Die ene was out XL of L jaer ende sin darme sonken hem

soe zeer neder dat sy quaet waren weder in toe doen. Ende ic machte hem I ryemeende I cussenel ende I plaster ende wyse hem selver hoe hijt waren soude. Ende


173v

ic beval hem dat hi hem nyet en soude laten sniden ende hi dede mynen raet. Endehi droech cussenelen ende plasteren II jaer eenpaerlijc dach ende nacht ende hiverwarde hem selver wel ende bynnen deser tijt was hi al heel ghenesen.¶Een 633 ander man sachic van LX jaren dat hem die darme so zeer neder sonken

dat hise in gheenre manire weder in en mochte doen ende hi ghedoghede grote pijn.Ende ic en mochte se nyet weder in doen. Ic en hadde hem ghebadet ende daer naghecliestiert, doe dede icse hem in. Ende ic maechte hem I ryem ende I plaster. Endeic wysede hem ho hi hem waren soude ende hi was varinghe daerna ghenesen.¶Dit 634 is die bewaringhe de lude die ghescoert sin. Int ierste is dat sy in ghenre

tijt en gaen sonder cussenelen, mer som wilen moghen si wel die plaster aff laten.Ende si sellen hem hoeden voer nywe fruten, noch cruden ende alle dinghen dezwellinghe maken, ende nyet to drinken nywe byer of melc off nywen wijn, nochsat eten. Si sullen rusten na eten. Ende si en sullen nyet op staen, sy en singhecussenelt. Ende si en sullen springhen noch roepen ende sy en sullen nyet mytvrouwen wesen, noch ryden so sy mijnst moghen, ende hoghe staen alse sy willensitten int ghereyde off uut. Ende sy moeten die derme nyet verladen myt stront endesy en sullen gheen spise eten die den stront doet verherden. Ist dat sy willen arbeydenof gaen, dat sullen sy doen voer eten. Want aldus doende sullen sy ghenesen off syen sullen ghene anxt vander doet daer van ontfaen. Ende om aldus ghedane hinderen sullen si to eer nyet sterven.

Dat tiende capitel is vanden water uut den buuc to trecken

In 635 desen boeck sal ic bescriven saken ende teyken van ydropesyen ende som curedie ic gheproft hebbe datmen mach weten in wat steden men sal werken mittenhanden. ¶Ic segghe dat ydropesye in die welke is I overvloeyende 636 couthede zwelletover alden lichame boven maten off die ydel steden sin bereyt to ontfanghen dieovervloeyende materien van deser ziecheide. ¶Die meisters van Salernen segghendatter sin IIII maniren van ydropesyen, ende die van Arabyen segghen datter sin IIImaniren. Die ene is ene rauwe fluma, ghemenghet myt blode, ende is ghesprey

633 In de linker marge ‘eyin’ of eym of ‘eyIII’.634 In de linker marge ‘Nota’.635 Emendatie: het handschrift heeft ‘Iin’.636 Emendatie: het handschrift heeft ‘ouvloeyende’.


174r

det over alle den lichame zwellende ende heit ydrosarga. ¶Dat ander is I gheluwwater dat sinket al totter holhede vanden buke onder syphac ende dit heit alschites.¶Dat derde is I dicke ventositeit, verscheiden van I coude materie ende vergadert inde holheide vanden buke ende heit timphanicites 637 . Somme segghen dat yposerchacomt altoes van vercoutheden. Timphanicites comt som wilen van hetten ende mestvan couden. Ende alschites comt mest van hetten ende selden van couden. Mernochtan alle manire van ydropesye comt van couder materien. Ende daer ommesegghen si waer die ghene die hevet 638 ydroposye is I coude materie. Ende elkemanire van ydropesye mach comen van couden off van hetten voergande. ¶Wantalse die lever is verheet by harselven off bider hetten van alden lichame als in coertsen639 ende mach so zeer vercranken dattet mach ontfanghen I coude materia van flumaende oec ghewynnen. Ende wy hebben dicke ghezien dat die cranchede der leverenis die voergaende saken van ydropesye. ¶Oec comt ydropesye van overate ende vanoverdranke ende van cranchede enich anders ledes alse vander maghen ende dernyeren ende der moeder ende der longhen, der middellar. Van hare cranchedencranket die lever. Dese sake in alschites is vele verscheiden ende ghenerert 640 in dielever in sin cranchede. Ende om datter is to vele off om die dichede off om diebestopthede der weghe. So en mach et nyet gaen biden weghe daert sculdich is togaen mer het sinket in die holhede vanden buke.¶Teykene van ydropesye, comende van voergaender hetten off van voergander

couden, sin zeer 641 nuttelike den meister to weten of to kennen alse by der urinen.Ende segghen dat ydropesye comt van hetten alse die urine is roet ende sy sin dicwilenbedroghen. Want van wat saken die lever is ghecranket, ja al wart van couden, hetmaket som wilen rode urine. Want het mach nyet verscheiden dat bloet vander urine.Ende I luttel blodes verwet wel urine ghelijc dat I luttel saffrans verwet vele waters.Daer ommemoet men somwilen I anderes sijns nigeren bider urine dan bider verwen.Want

637 In het handschrift is ‘ci’ in superscript toegevoegd.638 Emendatie: het handschrift heeft ‘heiten’.639 Er stond ‘coerertsen’ maar de ‘r’ is doorgestreept.640 Emendatie: het handschrift heeft ‘ghenenerert’.641 In de rechter marge ‘Nota’.


174v

ist dat die urine in yposarcha roet is ende altoes dicke in de substancie om die dichedevan fluma ende van blode. Ende ist dat die voergaende zake is hetten dan waert dieurine roder ende mijn dicke ende mijn in die quantiteit. Off die lever en waer verhartwant dan soude int beghin die urine sin vele ende dunne, al ist so dattet mijnret inteynde van elker heter ydropisyen ende dats I quaet teyken. ¶In alscite die comt vancouden, al ist soe dat die urine som wil is roet, nochtan ist mijn roet dan dat comtvan heten ende die urine is meer dickere. Ende dat comt van hetten so ist dunre endemijn ende boven gheluw ende groenachtich. ¶ Soe wat dat voer gheseghet is in alschitevander rodichede der urine al dat selve is gheseget in timphatice. Want van wat zakedie lever vercrancket dan mach die urine wese roet.¶Die teyken tusschen yposarcha ende alschites ende timphanicides sin openbaer.

Want yposarcha die zwellet al dat lichame, also dat alle dat aensicht ende de armeende alle de lede ende den hals also sin ghezwollen. Waert datmen daer op duwedemitten vinger, het soude maken I put ende daer na soudet weder vullen. ¶Ende datonderste oghe lijt is zeer ghezwollen. Ende aldus salmen bekennen dat yposarchaweder comt van voergaender hetten zoe van voergander couden. ¶Ist dattet is vanvoergaender couden, so is dat wytte vanden oghe zeer ontferwet ende zeer bleec.¶Ist van voergaender hetten hets gheluw of roetachtich. Ende oec bekent ment datterwas coertse off dar was I hete apostema off I openbaer herdichede comende achterdie hete aposteme. Ende dese II laeste houden stede in alschite. ¶Eerst I openbaerteyken in ydropisyen. Want alle die opperste lede verdroghen om dat die verschemateria neder waert sinket ende I hete fumeye clymmet opwert al van beneden dieverdroghet den mont ende die kele ende de borst.¶Die proper teyken van timphanicides 642 sin dat de hals ende arme ende die borst

ende alle die opperste lede ver

642 Emendatie:het handschrift heeft ‘alchites’.


175r

smalen ende de stemme versubtijlt ende die buke is ghezwollen. Die bene ende dievoete die zwellen som wilen int beghin om dat die cracht nederwert steket die quadematerien. Ist datmen slaet opden buuck, het ludet ghelijck I tombure. Ende daer inis mijn zwaerhede dan in alschite ende mere spaninghe. Ist datmen slaet opden buuck,het ludet of het waer I lederen vlesch vol wijns. ¶In timphacide is die buuc zwellendeende omtrent die maghe ende alle die ander lede worden clene. ¶Ende datmen denbuuc van desen duwet, so is et to duwen ghelijc I corde ende men en bevoelt nyetvlytende onder dat tasten.¶In alschite bevoelt men water vlyeten alsmen tastet off als hem die zieke keert

over sine zide.¶Dese volcomen cure van deser ziecheden vintmen bescreven in boeken van

medecinen. Mer als ic seyde, so sal ic hier scriven somme curen die ic van langhentiden ghewone bin to done. ¶In yposarcha salmen den zieken gheven elkes daghestrocsoisten van lacta° mitter siedinghe der wortelen Ende van I 643 daghe to IIII daghensalmen gheven pillulen van agarico°. Ende als die zwellinghe beghint to mijnrenende het si inden somer, men sallen graven in wermen sande daer hem die sonnebeschinen mach, op dat hi zweten mach. Off men sal hem opwert doen clymmen aenberghen in de sonne al heet, op dat hij seer zweten mach ende dat alle den lichamverwerme van bynnen ende van buten. ¶Ist dat is inden winter 644 , men sallen doenbaden in droghen baden ende wachten wel dat gheen water aen sin lijf en come. ¶Dieziedinghe der wortelen maket men aldus: Recipe scortsen van wortelen van vencole°apij° ana XVII dragmen, saet van apij° squinanci° ameos° ana V ons, rode rosenspicanardi° ana III dragmen ende siedet in II pond waters tot I pond ende dan collertende doet daer to zeem ende bestedet. ¶Trocisten van lacta° maket men aldus: Reciperenbarbera° 645 lacte° ana III dragmen, saet van apij° spyc° ameos° bitter amandelenmastic° squinanci° saet van genevere° bitter costun aristologie° rotunde 646 gencianeana I dragme ende een half. ¶Men sal maken trocissen

643 Emendatie: het handschrift heeft ‘IIII daghen to IIII daghen’644 Emendatie: na ‘winter’ staat nogmaals ‘is’.645 Emendatie: het handschrift heeft ‘renbbra’.646 Emendatie:het handschrift heeft ‘rodunde’.


175v

ende sal nemen I dragme ende dat vierendeel van een myt IIII ons der voerseidedinghen off ziedinge. ¶Item pullule van agarico° maket men aldus: Recipe agarici Xdragmen ende sap wilder salien° riberbra° aristologia rotunde° ana II dragmen, wijtzuker V dragmen et fyat pillen. Ende men salre gheven II dragmen. ¶Ist soe dat deydropesien was van I voergaende hetten ende die urine is roet ende luttel ende diezieke crancket daer is to duchten de doet. Ende also vele to argher ist datter is cortse.¶Ist datter is I voergaende coude ende die zieke is starck, so besiet of die lichamehart is. Ende dan sal hi nutten den zuer syroep ghemenghet myt zuker ende myt zadenende gheven dese pullulen: Recipe ruberbra° dat sop van wilder salien° saet vanendivien ende nuttent een werff in de weke III ons. ¶Ist dat hi cranc is, hi sal nuttendese trocissen in die stede der pillulen: Recipe endivien zaet X dragmen, esule° sapvan wilder salien° agarici° ana elkes even vele II dragmen ende I half ende II scrupulrosen ende zaet van citrullen elkes II dragmen. Ende men sal maken X trocissen mytwater daer vencoel° in ghesoden is ende I salmenre gheven mitten zueren syroepvanden zaden. ¶Den buuc salmen plasterenmyt plaster ghemaket vanden drec vandenosse ende van gheiten ende van bolo ar° ende zulpher ende sout elkes I deel endeghetempert myt starken azine.¶Timpanicites curert men zelden, ende meest alst beghinnet ende het dan is

veroudet. Men sal den lichame verwermen myt wermen panninco ende hi sal nuttendie electuarie. Ende hi sal hem beneden in steken subpositorien die verscheiden denwijnt. Ende hi moet hongheren ende scuwen alle dat ventose maket ende dicke endevaste wriven den buuc myt ene scarpe clede. ¶Dits die electuarien van backen derlaureren: Recipe blade van ruten° X dragmen, ameos° comijn° volle lavasche°petercelien macedonie° origanum° carui° bitter mandelen lancpeper metastre° dauci°gladie° backen van laureren castorium° elkes I dragme, serapini° IIII dragmen,opoponac° III dragmen. ¶Men sal maken


176r

een electuarie: Recipe III werve also vele zeems. Dese electuarie verteert de wijntende het is guet totden lancovel comende van wijnde. Ende dan salmen makensubpositorien die de wijnt vertert van beneden: Recipe comijn° blade van rute° elekesI hantvol ende die wortelen van bryonie° panis porcine° ende van radike° elkes IIdragmen, sal nytri° I dragme. Hier af salmen maken subpositorie van zeem. ¶Hieraff als ydropesie comt van hetten ¶dan salmen cureren mijt couden dinghen, wantist datmen dat nyet en doet, die lever sal vercrancken van daghe to daghe. Elkeydropesye van hetten salmen gheven 647 to drinken water daer in ghesoden isnachtscade° 648 ende endiven ende in dat water salmen zieden sine spise. Oec is guetdat hi drinke den zueren syroep mitten zaden. ¶Ende ic sal hier scriven die cure daeric mede ghenas II van alschite comende van hetten. ¶Ic dede maken dese syrope:Recipe sap van scariola° II pond, sap van apij° ende petercelie elkes een half pond.Ende men salze zieden myt IIII ons esula° mastic° ende saet van vencol° ende saetvan apij° elkes I een half ons. Ende men salt zieden tot II pond ende colerent endewringhet wel ende dan doet daer to I half pond zukers ende ziedet volmatelike. Endeals ment doet vanden vuer dan salmen daer in doen ruberbra° een half ons ende latentI luttel sieden ende bestedet. Ende men salt geven II werve in die weke nuchterenmyt water daer vencoel° in ghesoden is na der crachten des zieken. Ende alden lichamsonder de lever salmen plaesteren mitten voerseide plaster van ossen drecke mytasine. Ende op die lever salmen legghen dit plaster: Recipe garsten mele II ons enderoede sandel° ende wijt elkes een half ons, campher II dragmen ende men salttemperen myt rose water ende myt azijn. ¶Ist dat hi nyet en coertset men sal hemnuchteren gheven gheytenmelc alsoet comt utenmammen. Ende als die buuckmijnretende die cracht sterket, so salmen hem I luttel doen 649 baden in water daer sulpherin is ghesoden ende sout. Want ist also dat die materie noet hevet van to droghenenochtan en machmense nyet langhe laten baden omme dat

647 Het handschrift heeft ‘ salmen gheven’ twee maal (dittografie)..648 ‘c’ in superscript toegevoegd.649 Emendatie:het handschrift heeft ‘doen doen’(dittografie).


176v

hare lede sin to droghe want si souden to meer verdroghen ende dat ware die doet.¶Mer sniden behoert allene in alschite, dat welke som doen stoutelike omme dat

si niet en kennen die sciencie der medicinen. ¶Ich sach somen de jonghen ende oudenende starken ende cranken die wilden si cureren al in eenre manire ende to snydendie huut omme trent den navel. Ende die meste deel die ghesneden waren, die storven.Nochtan en wilden sijs nyet laten van alsoe danighe 650 werke in een ander.¶Men sal ierst besijen of die zieke jonck is ende starck, want is hi cranck, men

sallen nyet snyden. Noch oec ouden luden in wyen dat ydropesye is veroudet. ¶Endeist dat een jonck, starck man zeer beghert ghesneden to sin myt groter actencien,¶dan salmen bezien of die ydropesyen 651 is bider misquame vander lever. So salmensnyden aender 652 side der milten. Ende iest bider misquame vander milten, men sallensnyden aende rechterzide boven der lever. ¶Ende ist dattet is by der opperste ledeals vander maghen off vanden middelaer off een ander lyt op wert, men sallen snydenboven den lychaer inden bodem des bukes inde middel tusschen die II liesschen. ¶Istdat is een wijf ende is bider sake der moder, dan salmen allene snyden biden navel.Alsmen die stede bekent daer men snyden wil, soe salmen den zieken doen recht

op staen ende duwen aenden buuck nederwert also dattet twater mach dalen endenedersinken. Ende hi sal eten gherost broet ghenet in wijn. Daer na doeten sitten voerju tusschen twe armen. Ende I starck man die hem vaste hout, also dat hi hem nyeten mach verroeren. Ende dan nemt die huut vanden buke mitter luchterhant die stededie ghi wilt snyden, ende doer steket myt eenre vlymen overlanges den buke endewachtet wel dat ghi nyet en raket syphac. Mer ghi sult syphac ondecken also dat ghiet moghet zijen. Dan suldi die huud opwert

650 In de linkermarge ‘Nota’.651 Uitgang niet goed te lezen door inktvlek.652 Hiervoor een losse letter ‘s’.


177r

driven ten hoefde wert by een vinger breet of twe. Ende doer steket syphac ende doetdaer oec in een pipe ende latet also dat water uut lopen na der crachten des zieken.Ende dan suldi die pipe uut trecken ende laten dat uterste hudekijn zinken op diewonde van syphac, want dan en sal dat water nyet meer uut lopen. ¶Nochtans suldijtweder ondoen ende doen daer weder in die pipe ende trecken also dat water allenkenuut -alsoet to voren gheseit is- tot dattet water al uut is. Mer nochtans nyet al, merlatet I deel daerin. Ende dat suldi verteren myt medicinen die daer toe behoren. ¶Wanthet is to weten in der tijt alsmen dat water uut trecket, so salmen den zieken visiterenmyt wel rukende spisen ende drancke die guet bloet maken ende die den ziekensterken, alse colicien van hoenren ende van caponen ende myt gueden wel rukendewijn want vele waters uut to laten tot enen male mijnret die ghesten. Ende mijnringheder ghesten vercrancket die crachten ende die crancke crachtenmijnret oec die gheste.

Dat elfte capitel is van opene zeren inden vede ende uut treckingheende canker ende fico inden vede

Die fighe is een overvloedichede inden vede wassende opt thovet ende som wilenopden caproen vanden vede dat dicwilen is moruwe ende dan ist van eenre materiavan fluma. Ende somwilen ist heert ende dan ist van melancolye. ¶Ende ist dattetvervulet, so werttet een canker ende den canker comt inden vede ghelijc in anderenleden. ¶Ende opene zeren comen dicwil inden vede van heten pusten die uut breken,off comende van scarpen humoren die de huudwonden, off vanmyt quaden vrouwento wesen die van enen anderen man was ghemijnt die ghebrec hadde als voerseit is,off dattet wijf nyet en was als sy van rechte soude wesen. Ende ist dat de vighe isvan fluma, men salt binden myt enen drade so vaste ende elkes daghes dwinghen


177v

den draet tot dattet af vallet. Ende salt dan helen ghelijc ander zeren. ¶Ist vanmelancolyen soe is die cure vreseliker. Ende men salt cureren eer dattet vervulet mytghetemperden, morwende medicinen also et voer gheseghet is van herde apostemen.Ende alset is ghemorwet dan saltment uut doen mitter wortelen. Mer het is sekeredat ment bernet myt eenre cauterien. Ende na dat bernen salmen daer boter op legghentot dat die brant uut is. Ende daer na salmen weder 653 bernen ende aldus allenke totdattet verteert is.¶Den canker en machmen nyet cureren off men doetten af mitten lede datter

vervulet is, ende daer to en is gheen dinck beter dan een barnende cauterie. Endedaer na salmen daer op legghen een suverende plaster, gheseghet in Antidotario.Ende dan salment helen myt scarpen, droghende medicinen. Ende op dat ghesondedeel salmen altoes legghen medicinen van bolo ar° ende tarra sigilata°, want hetverwachtet dattet ghesonde deel nyet en vulet.¶Ende opene zeren salmen cureren myt starken, droghen medicinen. ¶Item die

vellekine vanden caproen des veden verdicken som tiden dattet schynet off het wrattensin alse war by men en mach se nyet cureren die dichede en sy ierst ghemijnret endedaer toe is guet dese medicinen: Recipe I deel wijt wijns ende schiltverwe° I dragme,operment II dragmen. ¶Dese II salmen clene pulveren ende doen si inden wijn voerseitende roerent dicwile to gader ende hoet ouder is, hoet beter is. ¶In desen wijn salmennetten I ouden, lynnen doeck ende legghen op die zeer stede, want het droghet endehet heelt ende het dodet den canker. Ende isser zwellinghe off op blasinghe sonderquessinghe, so salmen besmeren myt witter zalven. ¶Off ment salt dwaen in wermenrosewater ende daer na wel droghen ende dan salmen daer op legghen I out, dunnen,lynnen cleet. ¶Item pulver ghemaket van droghe caworden° ende van aloes° dat doetwel helen ende droghen. Ende wortelen van verberis° is oec al droghe daer guet

653 Hiervoor (doorgestreept) ‘E’.


178r

op gheleit. Item so wye duchtet van enighen misquame als hi myt wyven to doenhevet ghehad, hi sal hem dwaen myt couden water ende myt azine.

Dat twalefte capitel is van spenen ende fistulen ende cloven des eers

Emorroydes sin spenen ende het sin vijff 654 aderen die eynden inden uut ganc vandenerse. Som wilen sin si ondaen ende somwilen ontwee ghegheten ende som wilengheapostemert. Want alse dat bloet darwert sinket ende dattet die aderen nyet enmach onthouden ende ist dattet is dunne ende heet, soe ontdoetet die monde vandenaderen. ¶Isset dicke ende flumatic, het maket fighet. ¶Ist dicke ende van colera, hetmaket I beringhe uut to breken ghelijc I moerbeye ende heitmen moerael. 655 ¶Istdattet is dicke ende melancoliose het maket apostema inden eerse. Ende somwilenwert den loep vanden humoren also groet dattet maket diversen apostema ghelijc inanderen steden die welke aposteme ist dat si varinghe werden ghecurert, si maken Ifistel. Ende dat bloet vanden spenen is grover ende dicker dan dat ander bloet vandenlichame. Ende als dat bloet uut lopet, men en salt nyet stempen, ten ware dat hetvloeyde boven maten. Ende die cranckede men sallen wel verwaren van spisen vanander dinghen dat dicke scerp bloet maket, want van dusdanighen anxte is die lichambewacht van vele ziecheden alse lazerye ende melancolie ende van verwoethede(datmenmania 656 heit) ende dier ziechede vele. Ende waert so dat si pleghen to vloyenende dan weder cesseren ende dan weder vloyen also dat de lever vercrancket endedaer van mach comen ydropesye, ende dan salment stempen.Somme spenen sin comen totten buten 657 den eerse ende die sin mijnst to ontsien.

Ende die bynnen sin die sin mest to ontsien. Som sin achter biden rugghebene endedie sin mijnste to ontsien. Ende som vore biden wortelen vanden

654 Hiervoor (doorgestreept) ‘w’.655 achter de ‘r’ staat (doorgestreept) een onleesbare letter.656 Emendatie:het handschrift heeft ‘manna’ of ‘maniia’.657 Emendatie: het handschrift heeft ‘bulen’.


178v

cullen ende die sin mest tontsien want si maken mest zweringhe. Ende som wilen enmachmen daer off nyet pissen.¶Die vighe bekent men sonder zweringhe ende is bleek ende moruwe ende hevet

enen clenen voet ghelijc offt waer enen voet van eenre vighen. Ende som wilen issereen wytachtich etter. ¶Die cure is licht: men sal dat voetkijn vaste binden myt enendrade ende dwinghen elkes daghes den draet wat vaste, toe hent dat die voetkijn alontwe sin ende dat die vighe aff vallet. Ende datter blivet dat salmen cureren mytmedicinen.¶Moeralis is die spene ghelijc die moerbeye. Ende het is roetachtich ende men

moetet varinghe cureren ende die zweringhe sachten off het maket dickwile Iaposteme. ¶Men sal bloet laten ter lever ader in die selve zide ende des anderendaghes die ader onder die anclawe aen de selve side bynnens voets. Ende plach hidie fluxie van blode to hebben, men salt weder doen comen. Ende plach hi es nyettoehebben, dan salmen die zweringhe sachten myt deser gheproefder medicinen dieguet is tot allen zweringhe vanden eerse: Recipewieroc° myrre licium° saffraen elkesI deel, opinum II deel. Dese salmen stampen ende vergaderen mitten dodere vanenen eye ende mitter lymicheit van psillium° ende myt oly rosaet° ende maket danghelijc een salve. Ende hier mede salmen smeren een wyeke alset van bynnen is,ende isset van buten so maket plaster op I doec. ¶Ende een ander als daer is zweringhemyt hetten: Recipe ceruse° V dragmen, litergirium° III dragmen, zaet van wittenbelde° II dragmen, mastic° I dragme. Ende alle dese salmen pulveren ende temsenende temperen myt doder van enen eye ende myt oly vyolaet ende maken salve. ¶Item een ander alse daer is zweringhe myt I aposteme die nyet wel hert en is, hetverscheidet ende rypet ende sachtet die zweringhe: Recipe blade van pappelen°blomen ende camillen elkes I hant vol, fenigric° lijnsaet elkes III dragmen, lentilien°gheschelt X dragmen. Alle dese salmen ziden in water tot dat sy droghe sin. Dansalmen si wel stampen in eenen 658

658 Een volgend aantal regels van ‘Item’ tot en met ‘provani’ zijn in een rode cartouche in deondermarge geschreven. Uit aantekeningen in de marge blijkt waar deze regels ingevoegdhadden moeten worden, namenlijk op fol. 179r.


179r

mortier ende dan salmen daer to doen twe doderen van eyren ende oly rosaet° endemakent gheliken zalve. Oec so ist guet omme die zweringhe to sachten datmen diestede bette myt ouden, wermen olyen. ¶Ist dat die aposteme in desen steden makenetter, dan salmense sniden ende verwachten dat si by haer selven nyet uut en breken,want het soude verrotten die dermen bynnen ende daer omme salment ondoen eerdat volcomelike rijp is.¶Ist dat een behindert is myt spenen ende si nyet zeer en apostemeren ende mense

droghen wille ende verteren, dat machmen doen in II maniren. Ist een starck man,so machmen daer op legghen zeem van anacardi° off enighe ruptorie° off bernenmyt enighe cauterien ende dats alre best. ¶Ist dat die zieke cranck is ende teder, dansalmen langhe tijt droghenmyt stovinghe ghemaket mittenmorghe van coloquintiden°ende mitten zade van gaheel° of gaghele° ende myrre, noten van cipressi°, vancapparis°. Ende die zieke sal in dat water sitten daer si sin in ghesoden. Ende hiermede salt droghen ende mede aff vallen. Ende ic en leyde nye corrosiva medicinaop die stede, ende als icket leyde, ic leydet by maten, mer ic pleghe si to cauterizeren.¶Item 659 I padde ghebrant in enen nyen arden pot ende den pot boven vaste to ghelemtdatter gheen locht uut en mach. Ende dan wel hart ghebrant datmense pulveren machende den pulver daer op ghestroyt of daer aen ghehouden III of IIII werven ghedaendat helpet wel provani.¶Oec pleghe ic die spenen aldus to verteren bynnen IX daghen ende het was een

van mynen secreten: Recipe wortelen van slarie°, ghedwoghen ende ghedroghet inenen oven daer broet uut is ghedaen, so dat sy nyet en berne. Ende dan salmentpulveren ende nemen daer aff II dragmen ende doder van een eye ende tarwen meleII dragmen. Ende hier af salmen maken I kerse in smout off myt oly ende eten elkesdaghes, nuchteren tot IX daghen to.¶Ist dat die zweringhe is in de stede myt vollen aderen off myt een aposteme ende

die zieke ghevoelt zweringhe inden rugghebeen ende zwaerhede int hovet ende indenlichame ende mest fluxie van blode to hebben ende dan in langhe tiden gheen fluxieghehad en hevet, so sal

659 Hier moeten de regels uit de cartouche onderaan fol. 178v ingevoegd worden.


179v

men die fluxie doen weder comen. Dan doet daer dat sap van eylove° ende sap vanporeyde°. Oec is guet datmen neme I nye wortel van poreyde° soet ghesuvert endeghesteken inden eers ende daer mede wriven die stede buten ende bynnen tot dat deaderen open sin. ¶Item dit selve doet oec die wortelen van pappelen° ghenet in gallevan een styer. Off Recipe zem II deel ende schilt verwe° I deel ende menghet to gaderende salvet hier mede I weke ende doet daer in.Alse die spenen to zeer vloeyen van blode ende die mensche vercrancket, men sal

hem helpen myt trocissen van gummi arabie° van noten cipressi° balanstia° lacta°dat sap van buckesbaert° elkes V dragmen, wieroc II dragmen, opij III dragmen.Ende men salre af maken trocissen mitter limicheit van psillium° 660 also dat elketrocisse weghe II dragmen. Ende men salre een nutte myt enighe stoppende syrope.Ende de spenen salmen mede stoven ende dwaen smorghens ende des avendes mytwine daer in ghesoden is noten van gallen, balanstien°, psidien°, noten van sipressen°,van garnaten°, alle dese wel ghestampet ende ghesoden. Ende oec ist guet ghestovetmitter wortelen van valeriaen, want valeriaen hevet I grote cracht in spenen offgheplastert off ghestovet off ghenuut.¶Item som wilen ghevallet achter spenen, die langhe 661 hevet ghebloeyt off

apostemert off dattet nyet wel ghecurert was. ¶Ende som tijt ghevallet dat die grovedaerme is doer ghegaetet also dattet gat verblyket van buten byden eerse. Ende bydengate daer wijnt uut gaet ende som wilen stront, alse dat gat gaet totten braden. Endedit heitmen die fistel vanden eerse. Men sal besien of dat gat van bynnen gaet todenbraden vanden eerse off en doet, want dan en machmen den fistel nyet cureren ommedat eenpaerlijc comt den stront uten gate. ¶Item men sal besien of daer vele materiauut gaet off luttel. Ende is datter vele is, weder dat myt persinghe is ende off hetdunne is ende of het zweringhe is off zwellinghe, want danmost men alre ierst sachtendie zweringhe ende dat

660 Hiervoor doorgehaald ‘sp’.661 Hierna (later doorgestreept) nogmaals ‘langhe’.


180r

ghezwel. Ende dan salmen besien off die fistel hevet vervult die braden vanden eerseende dat suldi aldus vinden: ghi sult steken den vinger inden erse ende steken eentente inden fistel. Ende dan ghevoelt waer die tente den vinger sal ghemoten. Dansuldi den zieken sinen eers doen luken, want biden braden wert den eers to samengheloken.¶Ist dat die fistel hevet vervult die braden ende 662 die zieke nyet en mach gaen ter

camer, dan comt uuter fistel wijnt of stront ende dan en salmen nyet bestaen to curerenmyt enighen medicinen, want hets oncuerabel. Mer men sal die stede suver houdenmyt water ende zem, to gader ghesoden myt mirre ende myt suverende medicinen,alsoe dattet nyet en meret. Ende die zieke moetet also draghen ten besten als hi canof mach, totten eynde sijns levens. ¶Mer ist dat die braden nyet en sin vervult, danmachment volcomelike ghenesen. ¶Ist dattet dan een luttel vloyet, het war dan quaetghestoppet, want die lichame is daer mede ghesuvert van vele overvloedichede.¶Ende ist also dat hi plach to hebben vele overvloedichede vanden spene eer die fistelquam, ende daer na en vloeyde hi sy nyet, ende achter dat hi die fistel hadde endevoelde hi ghene zeerte, mer eer die fistel quam hadde hi inden ruggen 663 seerte, danen salmen nyet pinen die fistel to helen, ende dat seget Ypocras. Want myt deserfistel soe sin alle die spenen ghedroghet.¶Ist datmen dese fistel wil cureren, dat machmen doen in II maniren. ¶Dat ierste

is men steke ene lodene naelde van buten in dat gat ende trecket weder uut bideneerse. Ende in die naelde so doet enen starken draet twyvoldich. Ende alsmen beydedie eynden hevet vanden drade, dan salmen die nalden wech doen ende knoppenbeyde die eynden vanden drade to samen ende dwinghen daer mede dat vleysch.Ende legghen 664 op de stede enighe sachten medicinen ende dwinghen elkes dagesden draet, hent dat vleisch al ontwee ghegeten is. Ende is datmen wil dat werckvaringhe vol brenghen, dan salmen dat vleysch op lichten myt beyden eynden vandendrade ende snident ontwe myt eenre scarze. ¶Oec machment anders

662 In de rechter marge ‘Nota’.663 Laatste twee woorden in de rechter marge.664 Hierna (doorgestreept) ‘d’.


180v

sijns doen aldus: aen dat ene eynde vanden drade salmen binden enen groven lynnendoeck also dattet dat gat vulle. Ende den doeck salmen besmeren aen die ene zidemyt corrosiva medicine. Ende dan salment in wert trecken ende het sal dat vleyschontwe eten. Ende dan salmen daer op legghen boter, hent die brant uut is. Ende dansalment suveren ende 665 helen. Ende dat is vele beter datmen dat vleysch berne myteenre cauterien.¶Ende het is to weten dat die fistel in desen steden som tijt vele quadertieren ende

daer lopet uut corrosijff etter. Ende somme meisters willent cureren myt ruptorienende si maken dan den wolf. ¶Mer alse een fistel is so quadertieren, so is best eenbernende cauterie, want het verdroghet die overvlodichede ende verteert die verrottestede. Ende die complexie bewaert dat die vervulde stede nyet en breydet vandermaterien inder stede. ¶Ende ic kende enen leken cyrurgijn die myt enen ruptorienwoude cureren cankeren ende fistelen ende alle maniren van onghemaken. Ende tomeer dat si dollerden, to meer dat sy vergramden ende hantierden haer ruptorie 666

ende ordenyerdent al.¶Cloven comen som wilen inden eerse van drogher humoren die darwert vloeyen.

Men salse cureren myt verscher spisen ende dranke ende ordenyeren hem eenstovinghe alse pappelen° bysmalve° ende ander verscheydende crude. Ende to salvenmyt ungente Rasis want die sachtet cloven vanden eerse ende vander moeder. ¶Itemdit is die salve Rasis: Recipe oly van rosen IIII dragmen, was III dragmen , ceruse°een half dragme, loetassche° II dragmen, amidi° dragaganti° elkes I dragme, opiumcampher elkes een half dragme, ende II witte van eyren. Ende dit salmen vergaderenin die manire als gheseit is inden Antidotario. ¶Oec sin guet ghenuttet pillulen vanbdellio° die guet sin totten spenen ende alle ziechede vanden erse inden welken noetis van purgacien elken licham: Recipe merabolanen° renberbra° van elken I halfdragme , serapini° III dragmen, witte kersen II dragmen, bdelli° XVI dragmen. Endemen sal smelten die gummen myt wermen water van

665 Emendatie: het handschrift heeft ‘en’.666 Hiervoor in de linker marge ‘Nota’.


181r

colen ende daer mede vergaderen die ander medicinen ende maken pillulen. Endedie ghifte daer van is II dragmen tot III, want si layceren luttel.

Dat dertiende capitel is cancernen ende mormalen ende van malamortis

Cancrenen dat sin ronde zeren wassende in die benen ende moermalen wassen indenbenen, die welke acorderen ende differeren een scelen. ¶Canceren sin ronde zerenende lelike ende si wassen in die verstervinghe der huut omme dat die ghest deslevens daer nyet en is ghesent ende die stede is ghedistruert sonder levene. Ende wartdat lyt vervulet, so wert een wolf. Ende cankeren sin zwert in die huut ende ommetrent die lippen blauw ende die lippen sin dicke. Ende dat vleysch in die middel deszeers is vervult ende is ghelijc een open canker. Mer die canker is van verrottermelancolien ende dese sin van verliese des ghestes van levene. ¶Item die lippenvanden canker sin meer op ghecorvet ende grove. Ende dese canker bernet meer endesomme heitent die dode canker. ¶Die cure vanden canker: men sal ierst dat lichamepurgeren vander melancolien, want al ist dat de melancolie nyet en is die principaelzake alset is een canker want die materia neder lopet ten benen ende machze dicke.Ende daer omme alle dinghen die bloet zuveren van melancolien sin guet ende oude,openen zeren wesende in die nederste leden. Ende na die suveringhe salmen bloetlaten in die ader tusschen den clenen tee 667 ende den anderen naest aen die selve zide,want het purgert melancolien ende dat bloet over alden lichame. Ende op dat zeersalmen legghen pulver van affodillos° off een ander corrosijff omme to verteren datverrot is. Nochtans waert beter, woude die zieke dat ghedoghen, datmen dat rondezeer bernde myt ene cauterie overlanx dat lyt ende maken een 668 langhe sceppenisse.Ende dan salmen daer op legghen een plaster ghemaket van tarwen mele ende datsap van apij° ende curert dat voert als anderen zeren ende dan alre ierst alse dielichame ende

667 Hiervoor (doorgestreept) ‘vinger’.668 Hiervoor (doorgestreept) drie onleesbare letters.


181v

dat zeer is ghesuvert. Dan salmen omtrent dat zeer legghen bolus ar° ende tarrasigillata° to samen ghemenghet myt rose oly ende edick°, want het latet die materianyet vloyen ende bewacht dat lyt van corrupcien.¶Dat moermale is een manire van rudichede die welke dalende is in die bene ende

het comet van verbernder dicker, grover, humoren die darwert dalen biden liessche.Ende daer af blivet een deel in die liessche ende werden clieren. Men sal den lichamepurgeren van verbernder, dicker humoren ende myt bloet to laten vander lever aderaende selve zide off aen beiden ziden, mit medicinen ende bloet laten, als voerseitis. Ende men sal die clieren in die liessche verscheiden off uut nader leringhe alsvoerseit is inden capitel vanden clieren. ¶Ende daer na salmen die bene salven mytdroghende medicinen na dattet haer is uut ghedaen myt filatro°: Recipe coe mammecleen ende groet ende siet si in oly ende in azijn ende int sap van griseconte° endesiedet toe samen ende dan salment coleren. Ende in die coleringhe salmen doen eenluttel sepe ende maket ghelike salve. Hier mede salmen die stede smeren inde sonneof biden vure. ¶Item Recipe oly ende asijn elkes II ons, sepe moru ende hart elkes Ions; dese salmen to samen menghen ende doen daer to dat sap van bryonien° II onsende ziedet alto samen ghelike salven. Ende ander salven, gheseit inden Antidotario,sin oec guet in desen steden.

Dat viertienste capitel is van varicien ende elphantis ende diemanirehare cureringhe

Varicien sin dicke aderen, grove ende roetachtich myt blawe ghemenghet, diemenichsijns legghen in die benen. Ende si comen van groven blode van melancolienende dalende van groven spisen ende van vele to gaen ende zware last to draghen.Elephancia 669 is een meringhe van benen mitten voeten boven naturen ende maten.Ende het comet van fluma ende van dicken melancolien ende van welke dat het isdat be

669 ‘Elephancia’ is rood onderstreept.


182r

kentmen biden proper teiken inden capitel vanden apostemen. ¶Varicien 670 salmencureren myt purgacien der lichame als myt gheiten weye ende myt epithimo° 671 endemyt bloet to laten vander lever ader aen die selve zide vanden voete. ¶Ende hi salscuwen alle spise die melancolie maket. Ende die stede machmen cureren in IIImaniren. ¶Dat ierste is datmen boven die vouden der knyen daer men siet een dickeadere van welken alle die nederste aderen uut comen. Men sal onder die dicke adersteken een naelde myt enen drade ende mitten drade salmen dan vaste knoppen. Endeeen vingher breet boven salmense noch eens onder steken ende knoppen si oec alvaste. Dan salmen die huut aff halen die boven op die ader is overlanx dat lyt endedan salmen die ader uut lichten ende snydense ontwe tusschen die twe knopen. Endedaer na ontbindet den nederste knop ende duwen dat dicke bloet op wert uut der aderalso vele alsmen mach. Ende datter blivet dat salmen verdroghen myt verterendemedicinen. Ende die eynde vander opperster ader salmen cautericeren ende oec diewonde vanden vleysch, daer na salmen die stede zuveren ende helen. ¶In een andermanire salment oec cureren. Men sal die grote ader allene bloet laten in een guedequantieteit ende dicwile salmen den lichame purgeren ende dan dat lyt hantieren mytdroghen medicinen. Ende wachten van spise die dic bloet maken van melancolien.¶Die derde manire is datmen nyet en sal cureren al heel off volcomelike mer mensal dat bloet som wilen laten dalen bider ader ende den lichame inden jaer purgereneen luttel ende mijnren dat dicke bloet myt laten ende salven dan die stede 672 mytdroghen medicinen. Ende dese ordenancie is best inden ghenen die siechede hebbenlanghe tijt ghedraghen die vul sin ende out. Want ist datmen die ader snidet ontwebyden welken dat bloet van melancolen is ghebrocht van verren vanden edelen leden,dan blivet in dat lichame ende maket vele ziecheden ende varinghe die doet. Endeic hebben ghesien

670 ‘Varicien’ is rood onderstreept.671 ‘epithimo’ is rood onderstreept.672 Hiervoor (doorgestreept) ‘drog’.


182v

lude eer si waren ghesneden dan worden si zieck ende altohant daer na storven.¶Elephancie is oncuerabel alset veroudet is ende die wile dattet nye, is salment

cureren myt purgacien ende doen die humoren en wech die maken die ziecheden,mit bloet laten, als voerseit is, ende oec to wachten van spise die grof bloet maken.Ende hi en sal gaen noch riden noch zware last draghen, ten si dat die bene ierstghewonden sin myt enen bant III vinger breet vanden voeten hent ten knye bewondenende boven den bant wat slapper dan beneden. Ende onder den bant den opt beensalmen stroyen den pulver van mirre ende besmeren myt deser salven ghemaket vanaghacie°, mirre, aloe°, ypoquiscidos°, aluun°, ghetempert myt asijn. ¶Alse dat gezwelbeghinnet to wassen, dan salmen den voet ende dat been stoven myt water daer inghesoden is assche van wijngarde° ende coelsaet, sticados° 673 arabici, lupinen, mirre,stront vander gheiten ende venigric°. ¶Ende nader stovinghe salment weder salvenende bindent, als ierst voerseit is, ende aldus so hebicker vele ghenesen die wile datsy nywe weren.

Dat vijftiende capitel is van wratten ende cloven van handen endevan voeten ende van vervroren hielen

Porri sin sachte wratten ende wit comende van dicker fluma. ¶Veruce 674 sin herdewratten ende zwert myt vele wortelen ende comen van dicker melancolien. ¶Endecloven comen altoes van verbernder melancolien. ¶Mulen dat sin verrotte hielen ofversene ende comen van een dicker melancolien.¶Porri salmen purgeren 675myt purgacien inden lichamemyt trocissen van turbich°

ende wriven die stede myt droghende medicinen als myt gheites stront ghetempertmitter scorsse van oker noten (dat sap dat buten om die note is). Oec salment wryvenmyt blade van grove gaghele° ende mitten blade van capparu° ende myt enegheproefde medicine dats mitten sade van enen wyve als sy bij enen man hevetghewest.¶Verruce

673 Emendatie: het handschrift heft ‘scicados’.674 Emendatie:het handschrift heeft ‘Vruce’.675 Emendatie:het handschrift heeft ‘prugeren’.


183r

salmen cureren myt purgacien der lichame myt epithimo° ende myt gheyten weye.¶Off myt een ander medicine die melancolie purgert alse van buten myt ruptorienoff myt zem van anacardi° off myt een ander corrosijf off dat beter is: men salt bindenmyt enen drade om die wortelen al vaste ende dan trecket sy uut mitten drade. Endedaer na salmen die stede cauterizeren.¶Cloven die comen in die handen ende in die voeten, salmen purgeren myt

purgacien des lichames van verbernden humoren ende myt baden in zueten waterende myt versche spise die guet bloet maken. Ende dan daer na salmen dwaen diegheclovede lede myt water daer in is ghesoden bismalve° wortelen myt oly. Endedaer na salmen salven myt deser salven: Recipe oly rosaet° ende was, terbentine,ende enden smout, ysope° sap ende die limichede van sade van citonien 676 , amidi°,dragaganti°, van allen dese even vele ende salve ghemaket. ¶Dits een sunderlingheguede salve to cloven alse ic hebbe dicke gheprovet.¶Mulen salmen cureren myt wermer salven ende myt wermer olyen. Al waert so

dat hi heet waer, nochtan salmen cureren myt wermen medicinen. Men sal de stedesalven myt oly van lelyen om die zweringhe to sachten Ende darna salmen die stedesmieren myt een werme zuverende medicine alse myt mirren ende daer na to helen.Ende eert uut breket, salmen daer op legghen medicine van bolo ar° ghemorwet inwine, want het verscheidet die verssche aposteme. Ende ist datmen wil wachtenvandenmulen of lycdoern, men sal ghene nauwe scoen draghen. Endemen sal smerendie voeten ende die hielen myt deser salven die belettet mulen ende verwachtet delede van wintersche coude: Recipe oly van lelyen VI ons ende een half ons, harse IIons, armoniac I 677 ons, meel van venigric° een half ons, wieroc° mastic° elkes IIdragmen 678 ende maket salve ende dese salve is zeer guet daerop.

Dat VI capitel is van ceteren cerpignie impetigine ende morphea

676 Emendatie: het handschrift heeft ‘ciconien’.677 Emendatie: hier voor stond overbodig ‘ende’.678 Hiervoor een doorgekrast teken.


183v

Serpigo sin ceteren ende gaen hier ende daer ende het comet van verbernder humoren.Men salt cureren mitter gumme van kriekes bome off van pruum bome endeghetempert myt asine of myt water 679 ende terbentine to samen ghesmouten. Off mytdeser gheproefder medicinen twelke guet is to allen handen ende 680 voeten ende totallen rudichede vander huut: Recipe enden smout ghesmouten ende versche ysope°ende oly van rosen ende gheluw was, terbemtine, amidum°, die limicheit vandensade van citonien°, elkes even vele. Ende hier af salmen maken salven ende salvendaer mede des avendes. Ende des smorghens salment weder af dwaenmyt water daerin gheweyket is dat saet van melonen ende violetten. Oec is guet ghebadet in suetenwater dicwile ende te nutten spise die guet bloet maket.¶Impetigo is een verwandelinghe vander huut ende verwandelt in witten verwen

sonder quessinghe vander huut. Ende daer en is anders ghene misquame dan dieverwe. ¶Mer morphea is een vervulinghe vander huut ende corrupcien inder huutende inden vleysche. ¶Impetigo comt van fluma ende daer ommemoet hem die ziekewachten van allen dinghen daer fluma af generert, alse van walghen ende quadeappetijt. Hi moet useren mirabolanen° ghecomficiert ende trifra mynor°(dats diemynre) ende medicina die fluma purgert. Ende salven die stede myt oly van tarwendie men maket in vele maniren. Men sal nemen tarwe ende legghen op een heet yserende datter uut lopet dats oly. ¶ Item een ander sijns maket ment oec: Recipe II erdenevate van welken den mont int ander ghevoeghet si ende den pot mitten mesten montsalmen graven in die eerde. Ende den anderen pot salmen vullen myt tarwen endestoppen dar in een ronde bolle ghemaket van VIII drade ende den mont salmen vullenopden anderen mont vanden potte in die eerde ghegraven. Ende beyde die mondesalmen wel smeren myt leem datter gheen lucht uut en mach. Dan salmen maken

679 Emendatie: het handschrift heeft ‘vater’.680 Emendatie: het handschrift heeft ‘en’.


184r

vuer ommetrent den pot boven der erden ende vanden tarwe sal comen oly indennedersten pot. Ende myt deser oly salmen salven de stede ende vaste wriven. Endeist dat nyet en helpet, so salmen op de stede setten ventosen die dat bloet van flumauut trecket. Ende ist dat dit noch nyet en helpet, so salmen daer op legghen medicinenvan buke van cantarides, ghestampet myt een luttel zuer decem, tot dat die stede isghebleghen. Ende daer na salment curerenmyt salve van zeruse°. Somwilen salmentwriven myt salve van armoniacum° ende mirre ende asijn.Witte morphea sal men cureren myt purgacien vander ghecorrumperde flumen

ende myt deser medicinen: Recipe clene trifra° IIII dragmen, coloquintide° I halfdragme, turbich° pulver van pigra° ana II dragmen. ¶Men sal maken pullulen vanzeem. Ende men salse gheven III werven in die weke, ja over den anderen dach.Ende elkes nuchteren salmen nemen II dragmen vanden clenen trifra°. Ende hi salhemwachten van spise die maken vele flumen ende quade appetijt. Die stede salmenwriven in die sonne myt salven ghemaket van capsia° ende vanden sade van redike°ende grote meden°, zwarte elleborum°ende zenep ghetempert myt azijn. Oec ist guetdatment wrive myt squillen°.Swart morphea salmen cureren myt purgacien die melancolye purgert alse myt

gheiten wey ende myt epithimo° ende myt ander medicinen (voerseit in alapicia)ende myt versche spise. Ende to scuwen spise die maket melancolie ende myt dicketo baden in soeten water ende to wriven myt dinghen voerseit.¶Witte albaras salmen cureren myt medicinen daermen mede curert dat witte

morphea. Ende dicwile to spuwen is zeer guet. Ende to useren droghe medicinenalse spise die fluma verteren. Ende die stede salmen vaste wriven myt squillen° indie stove ende daer na op stroyen pulver van tapsia°: Recipe stafisagria° ende bukenvan cantarides°, wit peper, wortel ende saet van duven dreck. 681Oec ist guet ghesmertmitten smoute vanden witten serpent.¶Swarte albaros en

681 Hiervoor in rood doorgestreept ‘korties’.


184v

salmen niet cureren want hets een manire van laseryen off men mochtet al heel uutdoen mitter wortel. Mer men mach die verwe bleken ende dattet bet gheliket dieverwe vander huut des lichames. Ende daer to is dese medicina guet: Recipe blomenvan soute, mirre, wijn drose ende ghebernet leem, rode mede°, aluun°. Ende alledese salmen pulveren ende wryven daer mede vaste die stede tot dat die zieke bevolthette ende stecten. Ende dese medicine verwet die stede langhe tijd.

Dat sovende capitel is van laserye ende haer wortelen ende telghen

Laserye is een vule ziechede die comende is van vulre melancolien die ghecorrumpertis ende vul ghemaket, off van humoren die ghebrocht sin ter corrumperinghe dermelancolien. 682 Ende het is over alden lichame also die canker is toe enen lede. ¶Alsedie melancolie is vermenicht inden lichame, ende in die aderen nyet en sin staerc omuut to steken ende omme haer to suveren vanden blode, ende die weghe tusschen derlever ende der milten sin bestopt, ende die zweet gaten sin besloten datter nyet uuten mach, dan corrumpert die complexcien vanden lede. ¶Ende ist dat sin corrupcienvermeret, dan werden alle die lede ghecorrumpert ende vervult ende ontbonden.¶Ende ist so dat de materia is van blode off van flumen off van colera off vanmelancolien, nochtan myt eenre ghevoegher materia is melancolie ghecorrumpert.¶Ende dese ziechede gaet vanden enen totten anderen ende en verstervet nyet.

Nochtans sal een ghesont mensche vele gheselscap hebben myt een lazers menscheende nochtan daer nyet aff werden besmet ende een lazerus mensche mach welgenereren ende wijnnen een ghesont kijnt. ¶Item kinderen ghewonnen inder tijt vanmenstrua sijn dicwil lazerus.¶Die cura van laseryen 683 sin menigerhande, mer hier en sal ic anders nyt segghen

dan van curen der lazerije die behoren ter cirurgien 684 . ¶Int beghinsel der lazeriensoe

682 Emendatie: het handschrift heeft “melacolien”.683 Emendatie: het handschrift heeft abusievelijk “menstrua”.684 Slecht leesbaar, afgesleten woord.


185r

vallen uut die hare vanden hovede ende vanden wijnbrawen ende uten barde endedie huut vanden voerhoefde is zeer stive ghespannen. ¶Item in sommighen wert dataensicht roet ende zwellet myt eenre blauwhede ende mest omme trent de nose. ¶Itemqualike off nyet moghen si screyen ende sy hebben ene vreselike cromme ghesichteende enen onsachte tronie 685 ende dat witte vanden oghe wert hem bruun. Ende sihebben die stemme heesch of cleyn ende sy sin van quaden seden ende si en ghelovennyemant. Ende haer nose gaten warden enghe off wyde ende qualiken moghen siharen adem halen doer die nose. Ende hare lede ende die naghelen werden blauw.Ende haer adem ende haer zweet stinket. Ende sy vernauwen om die borst myt veleniesen of drochede. Ende si begheren meer myt vrouwen to wesen dan si deden eersi lazerus worden. ¶Item inden beghinne so hebben sy grote ceteren ende ist datmensecurert ende dan weder comen dats een seker teyken der lazeryen. Ende si sin trachende zwaer. Ende als si coude hebben, so is haer huut recht als een gans die gheplucketis. Ende alsmense preket achter int been, dat en ghevolen si nyet. Ende ist datmensedwaet in wermen water to hant ist weder droghe. Item si beseffen twyvelinghe in datvoerhovet ende inde tonghe ende inden roest inden mont. Ende haer oghen werdenront. Ende alsmen dat haer uut recket, so hanghet daer vleysch aen. Ende haernaghelen verdicken ende dat vleysch tusschen den dumme ende index is verteert.Ende alsmen prekelt in die hielen, so en ghevoelen sijs nyet ende si sin onbevoelikein die bene voer ende achter, al totter hancken. Ende die labilen vanden ore diecrimpen. Ende haer bloet is vol sandes ende ist dat men 686 dat bloet dwaet, 687 hetsinket neder dat sant.Ende alse die ziechede is veroudet, so en mach mense nyet cureren. Mer inden

beghinne machment wel cureren op datmen daer clokelike to gaet. Ende alsmentnyet en mach cureren, so machment

685 Emendatie: het handschrift heeft ‘dronie’.686 Hiervoor (doorgestreept) ‘da’.687 Emendatie: het handschrift heeft “dwaen”.


185v

allike wel decken ende verhuden ende dat veel bleec maken myt medicinen.¶In desen boeck en is nyet bescreven die volcomen cure van deser ziechede, mer

somme lichte gheproefde medicinen alse myt salven ende myt cauterien die dicwilbehoren to der cururgien. Ende ist also dat dese ziechede is groet ende sterc, nochtanen salmen ghene sterke medicinen gheven den zieken, want men moet die medicinedicwile verwandelen. Mer men sal gheven een lichte medicine die to behoert denhumoren diemen wil purgeren ende die salmen dicwile gheven. ¶In aldus danigermanire ende saken is sonderlinghe guet medicine van gheiten melke myt epithimo°,want het purgert ghecorrumperde melancolien by luttel ende luttel. Ende oec sin diepillulen guet van epithimo° die gheseit sin inden capitel van allopicia. ¶Men sal sinnerstich omme te purgeren ghecorrumperde melancolie omme to beteren diecomplexie myt gueder waringhe. Ende bloet to laten en is nyet guet, sonder als dieziechede comt van vele blodes myt corten ademe. Ende dan salmen laten die hertader ende som wilen in die ader der nosen om dat aensichte to bleken. Ende lazeriecomt van melancolie omme dat de lude verdroghen. Ende men sal hem gheven todrinken gheiten melc al werm ende baden in verschen water daer mirre in ghesoden.Ende daer na salmen den zieken smeren myt een luttel olyen van violaet ende mytoly van caworden° ende myt gueder spisen om to genereren guet bloet dat coel endeversch is. ¶Item somme meisters cureren mitten vleysche van serpenten die zwartsijn ende groenachtich aldus: si nemen dat vleysch vanden zwerten serpente diegroenachtich is onder den buke, ende men 688 vintse 689 in steenachtich 690 gate indroghen steden. Endemenwerpet wech dat hovet ende den stert ende dat in gheweyde.Ende doent in enen nywen eerden pot myt een luttel pepers ende galanga°, sout endedille ende water ende oly. Ende latent to samen zieden hent dat vleysch vanden benegaet. Ende dan gheven hem dat sap to drinken ende dat

688 Emendatie: het handschrift heeft “myn”.689 Emendatie: het handschrift heeft “si”.690 Emendatie: het handschrift heeft ‘steenachich’.


186r

vleysch to eten tot dat die oghe vergaen ende verkeren in haer hovet ende dat lichamezwellet. Ende dan 691 legghet den zieken to bedde. Ende ist alsoe dat si cranc werdenmyt quade tovalle, alse myt bevinghe der herten off alle die lede vercouden, danghevet hem grote dryakel° myt een luttel muscus myt wermen wine. Ende hier medesal al dat lichame ontvellen ende alle die hare vallen uut ende ene nywe huut wassetdar weder. Ende dat moet men also dicke verwandelen tot dat si ghecurert sin alsemyt purgacien ende myt ander gueder medicinen.¶Dicwilen machmen dese ziechede ghenesen, is datmen daer nerstich op is. Want

waer omme datter menich blivet oncuerabel ende onghenesen ¶alse meisters diehierin hem onderwinden to werken die hem daer nyet op en verstaen ende versumenden zieken dat hem gheen hulpe en wert off bi kijnthede des zieken. Cura hier tosalmen vinden inden Antidotaria een proper capitel alse van suverende salven endehelende. Ende verwandelinghe deser medicinen salmen ghenoch vinden indenAntidotario 692 ende van ziecheden ende haer cura.

Dat derde capittel is vander spondelen (dats dat rugghe been) endealset rugghe 693 uter steden is

Die spondelen uut hare stede is zeer anxtelijc. Ende der ierster jucture tusschen denhoefde ende der ierster spondele des halses ende die jucture tusschen der sovenderende der VIIIter gaen lichtelike uut hare stede dan die ander jucture. Ende als si sijnuut hare proper stede dat is zeer anxtelijc. Ende als die ierste jucture uut hare stedesin die mensche stervet varinghe omme dat die spondele inwert is gheduwet diebelettet ende hindert den ademe. Ende als die jucture tusschen die sovende ende dieVIIIde spondele uut hare stede sin, dan is den wech vander spise ende den drancbestoppet ende oec den wech vander lucht. Ende sin daer enich vanden achtenderspondelen neder wert sin gheduwet, so verliesen sy ewelike dat ghevoelen endeberoren van wien dat beroren was ghebrocht vanden zenen comende vandenmorghe.¶Ist

691 Emendatie: het handschrift heeft ‘dat’.692 De tweede ‘t’ is in superscript toegevoegd na een doorgehaalde ‘d’.693 Voor en na ‘rugghe’ is ‘hem’ in zwarte inkt tussengevoegd.


186v

also dat die ierste jucture staphans nyet en woert weder ghebrocht in haer stede, diezieke stervet to hant. ¶Ende ist dat die meister daer is, so neme hi den zieken bidenhare ende duwen mytten voeten op sin scouder ende trecken op wert biden hare, hetsal weder keren in sin stede. ¶Mer als die jucture tusschen de VIIde spondele endede VIIIde is uten lede, het mach een luttel meer ontbeiden dat die zieke so haste nyeten stervet. Ende ist dattet zeer in wert gaet, soe stervet die zieke varinghe ende seldenmachment cureren. Ende ist datment solde cureren, men solde den hals op werttrecken ende neder duwen mitten scouder als voerseit is. Ende als die spondelen uutwert bulghet (dat selden is), men salt nederwert duwen mitten handen ende oec diescouder ende trecken op wert mitten handen Ende so wat spondele dat in wert gaetvanden VIIIde nederwert, men enmachet nyet cureren. ¶Ist dat die spondele uut wertbulghen ende si sin nyet varinghe ghecurert, sy bliven onghenesen ende ewelikkebulghende. Men sal die spondele neder wert duwen mitten handen off myt een slechthouten bort daer op binden ende proper helende medicinen. Ende is aldus dat diejucturen stijf bliven in dat beroren, dan salmen doen die selve leringhe dat gheseitwert inden Antidotario int capittel van morwende medicinen.

Dat vierde capitel is vander scouder uter stede ende also neder weert

In drie manire mach die scouder uut hare stede gaen, uut haer proper stede. Dat eneis alse dat eynde vanden bene des armes sinket tot inden oxel puut. ¶Dat ander isvoerwert uut ende dat schiet selden omme die menichte vanden zenen ende ommedie bewaringhe vanden spryet vander borst. ¶Die derde is opwart ende datsmiddelbarlike. Ende achter en machet nyet uut gaen omme dat blat vanden scouderbeen.¶Die ierste manire kentmen by dat die arme nyet en mach verscheiden vanden

lichame. Ende by dat boven is een puut daer gheen scul


187r

dich en is to sin. ¶Die ander manire is omme dat die arme blivet achterwert ende enmach nyet vorwert comen. Ende vore is een natuerlijc bulghe ende achter een puut.¶Dattet opwert uut is, dat bekent men by dat die ellenboghe nyet en mach verscheidenvanden lichame, omme dattet bewaert dat scouder been van boven. ¶Noch dar en isboven gheen natuerlijc puut, 694 ghelijc dattet is in een ghesonde scouder. Ende alsmenden arme uut trecket also verre alsmen mach, so en is daer allike wel gheen puut. 695

¶Ist dattet nederwert uut is in een kinde, so sal die meister dat kijnt nemen bidenzeren arme ende steken sin vust onder dat oxele ende lichten dat kijnt op vandereerden ende also die scouder weder to keren in haer proper stede.¶Ist dat die zieke is een groet mensche, so legghe hi ghestrecket op sin rugghe.

Ende die meister sal steken een ronden balle onder dat oxele, van houte ghemaketende bewonden myt enen clede. Ende dan sal die meister den zieken nemen biderhant ende trecken nederwert ende steken sin hiele op den balle ende duwen mittenhiele sterkelike ende trecken die hant hardelike tot dat wedercomt in sin stede. ¶Endeist dat dit nyet en helpet, men sal een dic hout legghen wat hoghe ende inden middelvanden houden sal men maken een gat ende in dat gat salmen doen een houten cloteoff balle ende vast ghemaket. Ende dan salmen den zieken doen staen op een hoghenstole, also dat die balle come onder des zieken oxele. Ende aen die ander side salstaen een persoen, die den zieken den arme vaste sal houden ende dan salmen denstoel en wech doen onder sin voeten ende dattet hout ommer vast legghe. Ende aldussalt weder comen in sin stede.¶Ende ist dattet voerwert uut is, dan salmen een hant dwale legghen overdwers

onder die oxele des zieken also dattet ene eynde vander duale gaet 696 over sin borstende dat ander achter bider scouder. Ende een starke mensche sal die dwale houdenende den

694 ‘puut’ blauw onderstreept.695 ‘puut’ blauw onderstreept.696 de ‘g’ is onduidelijk geschreven, wellicht stond er ‘ynaet’.


187v

arme salmen binden boven den elleboghe myt een ander bintzele ende doent eenander starken menschen houden. Dan sullen si beyde alto gader trecken ghelijc endede meister sal myt sinen handen duwen dat been tot sijnre stede. Ende als hi ghevoeltdattet been vanden arme is jeghen die busse of daert weder in sal, dan sal die persoendoen slacken de den ellenboghe hout. Ende aldus so selt weder comen in sin stede.Ende aldus so werdet weder in sin stede ghedaen alset achter wert uut is, mitter

hulpe van II starke mannen. Men sal den lichame ende den arme trecken ende diemeister sal duwen mitten handen tot dat weder comt in sin stede. Ende dan salmendaer op legghen een lynnen cleet , ghenet in oly rosaet°. Ende daer op helendemedicinen ende daer na cussenelen van werke ende ghenet in dat witte vanden eyeende dan bewindet die scouder myt een brede scrode die lanc is. Ende het sal gaentotter ander scouder ende totter ander oxele ende dan weder comen totter zere scouder.Ende dan salment vaste maken ende latent so tot X daghen op datter gheen quade tovalle en comen. Ende quamen daer quade to valle, so soude men dat lyt ontbindenende mijnren die to valle. Ende dan weder binden alsmen to voren dede. Ende ist datghi daer nyet en waret ten iersten, dan salmen den zieken baden in water daer in isghesoden versche dinghen alse pappelen° ende bismalve°, venigric° ende lijnsaetende dier ghelike. Ende aldus so sal hi dicwile baden. Ende altoes salmen dat lytsalven myt morwen medicinen. Ende dan salmen weder brenghen in sin stede als 697

voerseit is. Ende 698 ist dat ghij daer sijt 699 vanden iersten, dan en suldi dat lyt in gheenwerm water doen.¶Die ellenboghen mach qualike gaen uut sin proper stede om haer menichte der

zenen ende der corden ende omme dat overtreckende cromme 700 been dat de eyndenvanden ellenboghe maket ende daer omme ist quaet to doen. Ende alset uter stede isdat bekent men om datmen dat lyt nyet en mach rechten noch bughen noch roerenalset ghewone was. Ende om dat aen die zide was een bulghe ende aen die anderzide een put ende anders dan het pleghet to wesen. ¶Item de ellen

697 Hiervoor (doorgestreept) ‘bo’.698 In de linker marge in rubriek: ‘ Als de ellenboghe vten stede is’ Dit is geschreven over (in

zwart) het woord ellenboge’ in een kleiner letter.699 Emendatie: het handschrift heeft ‘sijnt’.700 Emendatie: hiervoor stand nogmaals ‘dat’.


188r

boghe mach gaen uut sin proper stede voer waert off achter wart.Ende alset voerwart is uut men sal de hant vanden zeren arme uut recken myt eenre

scrode ende doen den arme ende die hant bughen totter dattet menich werve nopetdie scouder, want dan ist weder in sin stede.Ende ist dattet is achter wart uut, dan sal een starck man houden den arme boven

den ellenboghe. Ende die meister sal smeren sin hant myt oly rosaet° ende duwendaer mede de bulghe so vaste. Ende men sal aen die hant wat binden dat zwaer is totdattet weder is in sin stede. Ende dan salmen daer op legghen dinghen als voerseitis vander scouder. ¶Ende is dat die ellenboghe nyet varinghe in sin stede wert gheset,dan sal daer wassen een hete aposteme ende dan machment qualiken of te nyetbrenghen in sin stede.¶Item 701 die jucturen vander hant gaen lichtelike uut haer stede ende lichtelike

weder in op datment varinghe helpet. Mer ist dattet blivet een tijt sonder hulpe, hetsal apostemeren om die bevoelichede der stede ende dan wordet myt pinen toe helpen.Ghi sult houden den zieken biden arme ende recken alle die vingheren beghinnendevanden dume gaende totten clenen vingher. Ende also sal die jucture weder comenin sin stede. Ende dan suldijt binden ende plasteren alsoet voerseit is. Ende aldussalmen recken ende trecken elck vinger alst uter stede is ende dan plasteren endebinden alset voerseit is.

Dat vijfte capitel is vander hanken uter stede ende soe nederwertdats knye voeten ende teen

Die jucture vanden hancken ende vanden dyenmach verscheiden in IIII maniren alseinwart ende uutwart ende voerwart ende achterwart. ¶Item som wilen van saken vanbuten ende somwilen van bynnen. Van bynnen alse van langhe tiden hebbende diehumoren daer waert ghevloeyet ende die busse vanden been der hanken vervulletende die zieke en hevet sy nyet purgeert alse waer by si bliven in die stede endevertrecken die bijntselen. Ende van node so moet dat dye uut gaen.

701 In de rechter marge in rubriek ‘Als die hant uten slede is’. Rood doorgestreept stond er eerstin een zwarte letter ‘vander hant’.


188v

Ende soet lichte uut gaet, so gaet lichte weder in, mer selden blivet staen. ¶Item vansaken van buten alse van vallen off van quessinghe of dier ghelike. ¶Ist dattet eyndeder benen vanden dye is uut der busse der hancken in wert, so vintmen een grotebulghe in die liessche ende dat been ende den voet kert opwaert also dattet nyet enmach vergaderen mitten ghesonden been. ¶Ist dattet uutwaert uut is, so vintmen eengrote bulghe ende die zieke en mach sin knye nyet opwert keren. ¶Ende ist dattetvoerwart uut is, dan en mach die zieke nyet comen mitten teen ter erden. ¶Ende istdattet achterwart uut is, dan en moghen die teen nyet ter eerden comenmytter hielen.¶Item in vele maniren brenghet ment weder in ende to punte. Ende van een manire

bin ic allene ghewone die ic houde voer die beste conste. ¶Ic legghe een langhe scrodevan lijnwade wel breet tusschen beyde den dien also dattet wel een eynde gaet voerby die borst, ende dat ander eynde achter voer by der scouder ende beyde eyndenvanden laken of scrode vast ghemaket aen een stijl of calumpe. Ende die zieke legghetop die eerde op een deken. Ende wel uut gestrecket ende alle dat been bewondenvanden die totten voeten myt doeken ende myt scroden. Also datmen die bande endedie scroden latet beneden den voet sinken daermen aen binden mach een zeel oftouw. Ende ten voeten sal staen een calumpe daer aen sal wesen een catarol of paleyedaer dat zeel ofte touw sal doer gaen. Ende dan sal een man trecken dat zeel oftecorde al suetelike. Ende die meister sal 702 dat been ende dat dye vast stryken endevoeghen teghen die bussen. Ende dan salmen al sachtelike die corde slacken tot dattetweder is in sin proper stede. Ende dat die voeten wel ende effen moghen vergaderendats een seker teyken dattet weder in sin stede is. Ende dan salment binden endeplasteren. 703

702 Hiervoor (doorgestreept) ‘da’.703 Hier eindigt het handschrift maar er ontbreekt waarschijnlijk een stukje want over de dislocatie

van knieën en voeten wordt niet meer gesproken.


Dit is die tafel vanden Groten Lancfranck

Documents

Transcript of Dit is die tafel vanden Groten Lancfranck