Dirk Holemans - Een groene kijk op democratie en burgerschap

Een groene visie op democratie en burgerschap

Dirk Holemans

De Groene Academie – Leuven - 6 dec ’14

1

Structuur van de dag

I. Wortels van onze democratie-> back to the roots, in vogelvlucht!

II. Ecologisch burgerschap1. Tekorten huidig democratiemodel2. Dialogische democratie en ecologisch

burgerschap3. De realiteit getoetst4. Kritisch besluit: het glazen plafond, de

stenen drempel en de verplichte barbecue2

I. Back to the roots

Historische opbouw westerse democratie1. Athene: burgerschap en publieke ruimte

-> verder geëvolueerd in Romeinse Rijk2. Middeleeuwen: stadstaten (Belfort!)

-> krijgt complement in renaissance steden Italië3. 17-18de eeuw: vertegenwoordiging / idee sociaal

contract4. 19de eeuw: natiestaat en parlementen

-> civiele en politieke rechten5. 20ste eeuw: welvaartsstaat

-> sociaal-economische en ecologische rechten6. 21ste eeuw: democratie, economische globalisering

en ecologische crisis…4


Democratie = ?

Griekse woord demokratia:- demos: het volk- kratos: heersen

-> in tegenstelling tot:aristocratie, timocratie (rijken), oligocratie, tirannie, …

5


Democratie -> basisprincipes?- wie is het volk?- welke vorm van participatie?- wat betekent ‘heersen’: rechtstaat, wat met de markt?, is er ruime voor dissensus?- relatie met andere staten?

6


Democratie = zelf aan de slag gaan!

-> drie stukken uit basisteksten- De grafrede van Pericles (opgetekend door Thucydides (460-399 BC): de grafrede van Pericles- Plato (427-347 BC): De Republiek- Aristoteles (384-322 BC): Politika

7


1. Athene: burgerschap en publieke ruimteAristoteles The Politics (335-323 BC):A basic principle of the democratic constitution is

liberty. .. ‘Ruling and being ruled in turn’ is one element in liberty, and the democratic idea of justice is in fact numerical equality, not equality on merit. … Whatever the majority decides is final and constitutes justice. … Another principle is to live as you like (not being ruled, or at least by alternation).”

8


1. Kernpunten Klassieke DemocratieBasisprincipe

Erkenning van de politieke gelijkheid van burgers zodat ze vrij zijn om afwisselend te heersen en overheerst te worden.

Kernelementen- Directe participatie van burgers in wetgevende en

rechterlijke functies- Vergadering van burgers heeft soevereine macht- Deze macht omvat alle lopende zaken van de stad- Verschillende wijzen om kandidaten te selecteren- Geen privileges die functionarissen onderscheiden van

gewone burgers 9


1. Kernpunten Klassieke DemocratieKernelementen- Rotatieprincipe (2x zelfde mandaat), uitgez. Oorlog- Iedereen voor korte termijnContext- Kleine stadsstaat met landbouw hinterland- slaveneconomie die ‘vrije’ tijd creëert voor burgers- Vrouwen die huishouden regelen- Burgerschap slechts voorbehouden aan kleine groep

10


1. Kernpunten Klassieke Democratie

Moeilijke vraag

-> waarom verdwijnt deze rijke democratische traditie naar de achtergrond in de Middeleeuwen?

11

I. Even back to the roots

2. Middeleeuwen: stadsstaten (Belfort!)Stadslucht maakt vrijLandvorst geeft rechten neergelegd in Keure in

ruil voor betalen van belastingen: Leuven 1160, Gent 1169

- Stadsmuren (stadstol)- Eigen rechtspraak- Eigen wetgeving- Muntrecht- Marktrecht, stapelrecht

12


2. Middeleeuwen: Magna Carta (1215)- Leenheren dwingen af dat Koning Jan dit ondertekent, is

mijlpaal voor vrijheid en democratie in deze periode!- Legt vast op welke wijze absolute macht koning wordt

beperkt bij: belastingheffing, feodale rechten en rechtspraak (geen vervolging zonder vonnis volgens de wet), vrij verkeer van kooplieden doorheen het land

- ook gewoonterecht wordt hersteld- Beperking invloed van vorst op Kerk (en haar functies)

Dubbel Charter: ook Charter van de Bossen- = vastleggen sociaal-economische rechten (‘welvaartstaat’):

hout = brandstof, constructie, gereedschap, … 13


2. Middeleeuwen: Italiaanse stadsstaten- Geïnspireerd op het antieke Griekenland en Rome,

Cicero (De Re Publica):The commonwealth (res publica) is the people’s affair

(populis res) and the people is not every group of men, associated in any manner, but is the coming together of a considerable number of men who are united by a common agreement about law and rights and by the desire to participate in mutual advantages.”

- Machiavelli (1469-1527): welk evenwicht tussen de macht van de staat en de macht van de burgers? Politieke participatie is voorwaarde voor persoonlijke vrijheid (niet regeren = geregeerd worden).

-> verder zetten van Republikeins model (-> Rousseau)14


3. 17-18de E: vertegenwoordiging - sociaal contract

Sociaal contract: individuen staan macht af in ruil voor vrede en bescherming (godsdienstoorlogen)

• T. Hobbes: CONFLICTMODEL -> almachtige staat Leviathan

• J.J. Rousseau: CONSENSUSMODEL la volonté générale

• J. Locke: RATIONEEL MODEL: om macht af te staan

15


Thomas Hobbes: Levithian (1651)

• Vertrekpunt = negatief mensbeeld: mensen zijn wolven voor elkaar, machtwellustelingen

• -> mensen geven recht op zelfbestuur op, omdat als iedereen dat doet, de voorwaarde wordt gecreëerd voor een effectief bestuur dat veiligheid en vrede op lange termijn garandeert

• Dus soevereiniteit komt bij de Staat te liggen omdat burgers deze daartoe machtigen

16


Thomas Hobbes: Levithian (1651)

= start van moderne liberale democratie, gekenmerkt door nood om vrijheid van burger te realiseren én voldoende macht voor de staat om sociale en politieke orde te garanderen

-> het gaat hier niet meer om de actieve burger waarvoor participatie een evidentie is

17


John Locke: Two Treatises of Government (1690)

• Bekritiseert Hobbes: als mensen elkaar niet vertrouwen, waarom dan wel almachtige staat?

• Staat: instrument om life, liberty and estate te verdedigen

• Bestaansrecht Staat = bescherming van de rechten van de individuen (zoals neergelegd in gods wil en vastgelegd in de wet)

• vertrekpunt = natuurrechten, maar garanderen onvoldoende stabiliteit (en bescherming3)

18



• Soevereine macht blijft bij de mensen, soevereiniteit staat is voorwaardelijk

• Politieke activiteit wordt hier iets instrumenteel: de creatie van een regering is de last die burgers moeten dragen om hun doelstellingen veilig te stellen

• Burgerschap verschaft rechten en plichten, is verschillend van Hobbes

19



• = kernpunt van Europese liberale democratie:• regeringen bestaan er om rechten en vrijheden van

burgers te vrijwaren die ultiem het beste kunnen oordelen over hun eigen belangen -> regeringen moeten ingeperkt worden qua macht om grootst mogelijke vrijheid van burgers te verzekeren.

20


Montesquieu: The Spirit of Laws (1748)

• Volgeling van Locke• Benadrukt belang van scheiding van machten als

noodzaak om vrijheid te garanderen (met koning als uitvoerende macht: constitutionele monarchie)

• Scheiding tussen publieke sfeer en private sfeer

21


Montesquieu: The Spirit of Laws (1748)• Volgeling van Locke, benadrukt belang van

scheiding van machten als noodzaak om vrijheid te garanderen (met koning als uitvoerende macht: constitionele monarchie)

• Scheiding tussen publieke sfeer en private sfeerTUSSENSTAND: hele vooruitgang geboekt maar logica

nog niet volledig doorgedacht: bescherming van de vrijheid vereist een vorm van politieke gelijkheid onder alle volwassen individuen: een formeel gelijk vermogen om belangen te beschermen tegen arbitrair handelen van staat of medeburgers, = protective democracy 22


-> J. Bentham en James Mill werken dit verder uit: geheime stemming, regelmatig verkiezingen, competitie tussen mogelijk verkozenen, vrijheid van pers, speech and vereniging

= ‘Engels liberalisme’: free vote en free market= Utilitaristen (minimal state)

-> A. Smith marktecononisme-> maar ook legitimatie voor staatsinterventie om het algemeen belang te maximaliseren: pleidooi voor verzorgingsstaat

Mill: vertegenwoordigende democratie = grand discovery of modern times in which the solution of all difficulties, both speculative and practical, would be found 23


J.J. Rousseau: CONSENSUSMODEL ‘la volonté général’• The Social Contract (1762): voor komst van de staat

leefde mens tevreden en vrij in ‘natuurstaat’, maar door tegenslagen genoodzaakt tot samenwerking

• Dus mensen creëerden samen ‘sociaal contract’: wetten die alle individuen gelijk behandelen en allen de mogelijkheid garandeert tot ontplooiing

• How to find a form of association which will defend the person and goods of each member with the collective force of all, and under which each individual, while uniting himself with the others … remains as free as before.

24


J.J. Rousseau: The Social Contract (1762)• Inrichting van de staat gaat samen met inrichting

van de samenleving (actief burgerschap)• Burgers moeten zowel de ‘algemene wil’ creëren als

zich eraan houden: de publieke opvatting van het publiek belang (kan via meerderheid, zonder consensus)

• Onafhankelijkheid (uw goesting doen)staat tegenover vrijheid = engagement in bepalen en uitvoeren van algemene wil, die zorgt voor gelijkheid zodat ze allen dezelfde rechten kunnen genieten.

25


J.J. Rousseau: The Social Contract (1762)• Gelijke rechten: gaat ook over rijkdom en

eigendomsrechten: geen enkele burger zal rijk genoeg zijn om een ander te kopen of zo arm dat men verplicht is zichzelf te verkopen-> grote pleitbezorger voor gelijke samenleving (maar niet absoluut)

• Pleidooi voor scheiding van wetgevende en uitvoerende macht

• Kritisch tav. Verlichtingsoptimisme• Vrouwen en (heel) armen uitgesloten…• Kritiek: gemeenschap > individu 26


4. 19de eeuw: natiestaat en parlementen-> model van vertegenwoordigende democratie

(verkozenen verkiezen) wordt basis van democratie

-> natiestaat: symmetrische relatie tussen grondgebied, bewoners en bestuur

-> civiele en politieke rechten: AFGEDWONGEN!- algemeen stemrecht: lange strijd van vakbonden en vrouwenbewegingen

-> consolidatie van representatieve democratie pas midden de 20ste eeuw

27


5. 20ste eeuw: welvaartsstaat-> sociaal-economische en ecologische rechten

-> sociale zekerheid: verbod kinderarbeid, vervangingsinkomens, ziekteverzekering …- 1850: Algemene Lijfrentekas- 1890: Arbeidsongevallenkas- 1907: rijkstoelage voor werklozen

-> ecologisch grondrecht recht op gezond leefmilieu in 1994 in grondwet

28


5. 20ste eeuw: welvaartsstaat-> wat is een sociaal rechtvaardige staat?

Rawls: wil A Theory of Justice (1971) ontwikkelen dat sociale contracttheorie verder uitwerkt-> gedachtenexperiment van John Rawls: the veil of ignorance: je kan vrij de basisprincipes van maatschappij kiezen, maar je weet niet wat je positie is binnen de samenleving

-> mensen kiezen niet voor principe van utilitarisme, maar voor fairness (billijkheid)

29


5. 20ste eeuw: welvaartsstaat-> wat is een sociaal rechtvaardige staat?

Eerste principe - Aan iedere persoon komt een gelijk recht toe op een zo uitgebreid mogelijk totaalsysteem van gelijke basisvrijheden, dat in overeenstemming is met een gelijkaardig systeem van vrijheid voor allen.

Tweede principe - Sociale en economische ongelijkheden moeten zodanig worden ingericht dat ze zowel:a) in het grootste voordeel zijn van de minst gegoeden, en b) verbonden zijn met functies en betrekkingen die openstaan voor allen onder de voorwaarden van eerlijke gelijkheid van kansen.

30

II. Ecologisch burgerschap

Ontstaan ecologische stroming: mensen die van onderuit zaken op agenda zetten, opkwamen voor het behoud van hun leefomgeving (tegen expansie economisch/militair/bureaucratisch systeem)

André Gorz: heeft autonomie centraal geplaatst (cf. Oikos 1997 – Nr. 4 op website)

31

Volledig autonoom

Volledig marktVolledig staat

1. Even back to the roots

Liberaal, rechts socialistisch, links

32

2. Tekorten huidig model

Democratie is een voortdurende zoektocht naar een geschikte vorm van samenleven en collectieve besluitvorming, in het licht van veranderende omstandigheden en uitdagingen.

33

2. Tekorten huidig model

1. Problemen: grensoverschrijdend en langetermijn vs. grondgebied en electorale cyclus

2. Een keer om de x jaar bolletje kleuren vs. mondige burger

3. Model ontwikkeld voor interactie tussen individuen vs. organisaties aan de macht1. Probleem van ‘de vele handen’2. Probleem van de individuele vergunning

4. Stemrecht voor toekomstige generaties?

34

2. Tekorten huidig model4. Illusie van macht bij politiek vs. reële macht bij

multinationals, media, labo’s, ngo’s, …5. Hoe streven naar duurzame wereld?- ‘onpopulaire maatregelen’ voor structurele

veranderingen- Die hand in hand gaan met wijzigen van

levensstijlen (Factor 10!)

Kopenhagen-Lima/Files/Stijgende ongelijkheid/Droogtes&Overstromingen/… : het kan zo niet verder…

35

3. Dialogische democratie & ecologisch burgerschap

5. Hoe streven naar duurzame wereld?- ‘onpopulaire maatregelen’ voor

structurele veranderingen- Die hand in hand gaan met wijzigen van

levensstijlen (Factor 10 tot 100!)

36


Stelling: representatieve democratie die niet in staat is het noodzakelijke draagvlak te genereren

Democratie gaat over het collectief instemmen met afspraken en ernaar handelen..

Hoe instemmen met beleidsmaatregelen die soms tegen ons eigen belang lijken in te gaan?

Hoe structureel beleid en gedragswijziging (individu en organisatie) laten sporen?

37


burgers worden medeparticipanten aan het beleid-> zo ontwikkelt een maatschappelijk draagvlak om ecologische trendbreuken te realiseren en bestaat de kans dat beleidsmaatregelen gepaard gaan met

de noodzakelijke wijzigingen in levensstijl= open beleidsvoering: participatie in heel het

beleidstraject, van de definitie van de problemen (agendabepaling) tot formulering van oplossingen

38


-Nu: burgers gereduceerd tot passieve cliënten van het in conclaaf vastgelegde beleid. - Voorbeelden zat:

- verbreding van de Brusselse Ring- Oosterweelverbinding- …

39


Een dialogische democratie zoekt creatieve oplossingen, die voortvloeien uit het gezamenlijk én openlijk discussiëren, oordelen én handelen van burgers en/of maatschappelijke actoren. Voorbeelden:

- Porto Alegro (o.m. wijkbudgetten)- Transition Towns- Actiegroep die volksraadpleging afdwingt

40


Open beleidsvoering vs huidige situatie

Nu: burger klaagt (wordt niet gehoord)politicus klaagt (burger zaagt)

Open beleidsvoering: burgers betrekken bij heel het beleidsproces, vanaf de agendasetting!

! Weinig voorbeelden van te vinden in Vlaanderen

44


- Burgers betrekken door creatie van nieuwe publieke ruimtes. Hier krijgen burgers de kans hun verhaal te doen, hun ervaringen en argumenten te toetsen aan die van anderen. Want enkel als de burger in de discussie betrokken wordt, bestaat de kans dat beleidsmaatregelen gepaard gaan met de noodzakelijke wijzigingen in levensstijlen. Dialogische democratie gaat over het creëren van plekken en kansen die toelaten dat mensen van mening kunnen veranderen en overtuigd worden.

45


+ ideeën en creativiteit uit samenleving bruikbaar maken+ creëert draagvlak, wekt vertrouwen op+ speelt in op culturele veranderingen: plekken van betekenisgeving, identiteitsopbouw, nieuwe verbanden smeden -> basis voor vorm van gemeenschapsvorming: het ecologisch burgerschap

46


Burgerschap= beschrijvend en voorschrijvend concept!= zeker drie dimensies (of spanningsvelden/assen)1. Rechten / plichten2. Grondgebied / kosmopolitisme3. Universeel / particulier

47


1. Rechten / plichten-> het principe van grondrechten uitbreiden met

ecologische grondrechten (Art. 23 Grondwet ‘recht op de bescherming van een gezond leefmilieu’)

+ vormen van actief burgerschap stimuleren, mensen kansen geven om zich te engageren.

Eerder dan te fixeren op burgerplichten, is het relevanter vernieuwende burgerinitiatieven te ondersteunen

48


2. Grondgebied / kosmopolitismeAntwoord: meervoudig burgerschap:- Democratisch Europa- Nieuwe vormen van burgerschapsrechten: bvb.

klimaatvluchtelingen

49


3. Universeel / particulierAntwoord: universeel, dus iedereen gelijk!

= een eerlijk aardedeel voor iedereen, een gelijke (en voor het westen sterk verlaagde) ecologische voetafdruk

50


Autonomie in verbondenheidWaarderen van (nieuwe vormen van) verbondenheid zonder knellende banden Mensen zijn geen eilanden, bouwen hun identiteit op in relatie tot medemensen en natuurlijke omgevingPositieve vrijheid: samen de wereld vorm te gevenAutonomie: vermogen zelfstandig richting te geven aan het eigen leven, maar in besef dat ik anderen én een leefbare natuurlijke omgeving nodig heb.

51

4. De realiteit getoetst

1. Oosterweelverbinding- Open beleidsvoering?- Nieuwe coalities- Verbinden of verder fragmenteren?

2. De toekomst van het energiebeleid: het grote windmolenpark in de Noordzee

52

Volledig autonoom

Volledig marktVolledig staat

53

Dirk Holemans - Een groene kijk op democratie en burgerschap

Education

Transcript of Dirk Holemans - Een groene kijk op democratie en burgerschap