Bibliotheken en e-books: afwachten of zelf uitgeven?

Het e-book wint in hoog tempo aan populariteit. Nu nog een noviteit, binnen enkele jaren niet meer weg te denken, zo voorspellen partijen uit de boekenbranche. Maken bibliotheken voldoende vaart met het inspelen op deze trend?

Edwin Mijnsbergen

Ondanks het feit dat Project Gutenberg al in 1971 voor het eerst een papieren boek digi-taliseerde, start de geschiede-nis van het e-book eigenlijk pas echt in 2003, als een paar uitgevers en bibliotheken heel

voorzichtig beginnen met het beschikbaar stellen van non-fictie in het digitale formaat. Bij het grote publiek worden e-books echter pas bekend rond 2005, als Google Books (toen nog Google Print geheten) voor het eerst in opspraak komt omdat blijkt dat Google onderzoekt hoe er geld zou kunnen worden verdiend aan de boeken die het op dat moment al aan het di-gitaliseren is. Zes jaar later heeft het bedrijf meer dan 12 miljoen boeken gescand, werkt het samen met tientallen grote bibliotheken en trof het in 2008 een schikking met honderden uitgevers. Het feit dat een Amerikaanse rechter deze schikking in maart van dit jaar alsnog afkeurde doet niet veel af aan de ontwik-kelingen. Voor de rechtszaak over copyrightschen-dingen door YouTube reserveerde Google maar liefst 100 miljoen dollar. Er is geen enkele reden om aan te nemen dat het bedrijf in de kwestie rondom Google Books terughoudender zal zijn.

BelAngstellIng vooR het e-BooKOndertussen werpen ook steeds meer uitgevers en internetwinkels zich in de strijd op de e-books-markt. Amazon en Apple bijvoorbeeld, met content voor de Kindle en de iPad, maar ook het Nederland-se Bol.com. Dat bedrijf lanceerde onlangs de app Boekenbol, een toepassing die zowel het aanschaffen, lezen als bewaren van e-books faciliteert.Als het gaat om werken uit het publieke domein zijn er óók meerdere spelers. De bekendste tegenhangers van Google op dat gebied zijn Archive.org en het eer-der genoemde Project Gutenberg. Op de markt van het Nederlandstalige boek spelen de meeste van deze partijen weliswaar nog geen rol van belang, maar het is de vraag hoe lang dat nog zal duren. Ook het illegale circuit mag niet onvermeld blijven.

Iemand die een klein beetje de weg weet op het web kan zonder veel moeite illegale titels downloaden, die vaak als pakket worden aangeboden. Zo is er op de meeste downloadsites al geruime tijd een be-stand te vinden met 1.200 Nederlandstalige boeken, dat meer bevat dan alleen ‘oude meuk’. Zo bevat het vijf boeken van Joost Zwagerman, vijf van Herman Koch, vier van Saskia Noort, vijf van Midas Dekkers en twee van Grunberg. Dat veel gebruikers die topti-tels al hebben gedownload is evident. Piraterij wordt door velen als normaal beschouwd en downloaden voor eigen gebruik is niet strafbaar in Nederland. De kans dat die mensen later ook nog het betaalde exemplaar zullen aanschaffen is te verwaarlozen. In het geval van muziek speelt de liefde voor de oor-spronkelijke drager soms nog een rol, maar in het geval van e-books zijn er geen verschillen tussen ori-gineel en kopie, tenzij je het papieren boek als origi-neel beschouwt.

tRAnsfoRmAtIe zonDeR BIBlIotheKenBibliotheken spelen geen opvallende rol binnen de geschetste ontwikkelingen. In de zomer van 2010 werd wel bekend dat Google en de Koninklijke Bi-bliotheek een overeenkomst hadden gesloten over de digitalisering van ruim 160.000 boeken, maar over dat initiatief hebben we tot op heden niets meer ver-nomen. Voor de Nederlandse openbare bibliotheken geldt dat zij er massaal voor lijken te kiezen om te wachten op een mogelijk aanbod van uitgever NBD/Biblion (die zich in 2010 genoodzaakt zag het toch al beperkte aanbod te versmallen), of op de initiatieven van stichting Bibliotheek.nl die op basis van aanbe-velingen van TNO in onderhandeling is met diverse partijen. Om het geheugen op te frissen: in april 2010 concludeerde TNO in het rapport E-books via de bi-bliotheek (een onderzoek in opdracht van stichting Bibliotheek.nl) onder meer: • Núishetmomentomtestartenmethetontwik-

kelen van een e-books-propositie. Voor de ont-wikkeling van een goed aanbod zal circa 2 à 3 jaar nodig zijn.

O

• Bibliotheken moeten zich niet richten op dehuidige niche-gebruikersgroepen, maar op een brede gebruikersgroep.

• Richt jealsbibliotheek ineerste instantieopdecontent, en niet primair op de e-readers. Het uit-lenen van e-readers wordt afgeraden.

• Startmeteenaanbodgebaseerdopeenabonne-ment met een maximum aantal downloads, waar-boven een prijs per stuk moet worden betaald.

• Richtjevoorhetaanbodineersteinstantieophetmiddelste gedeelte van de ‘long tail’ (tussen de zeer veel gevraagde en zeer weinig gevraagde titels in).

• Vooreensuccesvollemarktintroductievaneenon-line e-books-aanbod is het nodig dat bibliotheken hun beleid, functies en resources bundelen. Als ie-dere bibliotheek zelfstandig en op het huidige kos-tenniveau licenties moet aanschaffen, is het voor bibliotheken zeer lastig of zelfs onmogelijk om de business case voor e-books positief te krijgen.

Aan de status quo werden in 2010 verder niet veel woorden meer vuil gemaakt, totdat in december, tij-dens het evenement de Bibliotheek Tweedaagse, ju-

rist Christiaan A l b e r d i n g k Thijm opriep tot meer bur-gerlijke onge-hoorzaamheid

van bibliotheken door e-books gewoon wel uit te lenen, in plaats van te wachten op lan-delijke licentieovereen-komsten.

geDulD, mAAR hoeveel?De meeste bibliotheken lijken daar hun vingers niet aan te willen bran-

den en wachten af. Zij hebben de hoop gevestigd op de stuurgroep e-books van Bibliotheek.nl. Ondui-delijk daarbij is, hoeveel geduld daarvoor nodig is. Gaat het inderdaad om twee à drie jaar? Een door de stuurgroep gepubliceerde update op 8 maart j.l. gaf nog geen antwoord op die vraag. Men schreef:

“De laatste tijd zijn er met rechthebbenden oriën-terende gesprekken gevoerd om te onderzoeken of samenwerking mogelijk is bij een aanbod van e-books. Onder andere met rechtenorganisaties als Lira (die de collectieve digitale rechten van veel auteurs beheert), de Groep Algemene Uitgevers en verenigingen die onder andere uitgeefsegmen-ten vallen binnen het Nederlands Uitgevers Ver-bond. Ook voeren we met de individuele uitgevers informele gesprekken om het draagvlak voor een e-bookpropositie door openbare bibliotheken te onderzoeken en tegelijkertijd te vergroten.De gesprekken zijn constructief en leiden naar onze verwachting tot concrete samenwerking in een ‘proeftuin’. In de ‘proeftuin’ willen we met uitgevers, auteurs en openbare bibliotheken sa-men onderzoeken welke propositie aantrekkelijk is voor alle partijen en hoe een concreet aanbod van e-books door openbare bibliotheken in de praktijk uitwerkt. Zo wordt bijvoorbeeld duidelijk hoe groot de vraag is naar e-books via openbare bibliotheken, wat het profiel is van de (potentiële) e-booklener en wat de consequenties zijn.[…] Qua techniek zou aansluiting gezocht kunnen wor-den bij de diverse initiatieven voor e-portals, zoals van NBD/Biblion, Centraal Boekhuis en van de KB. Daarnaast hebben uitgevers en boekverkopers het initiatief genomen om te starten met een nieuwe e-portal. Om te onderzoeken welke optie het beste past bij de e-bookpropositie van bibliotheken, vin-den gesprekken plaats binnen en buiten de branche.”

RechtenvRIje e-BooKs lenen KAn AlDe tekst ademt een voorzichtige benadering van het

onderwerp. Er wordt veel overlegd en een van de mogelijke uitkomsten is een proeftuin, een proeftuin waarvan nog niemand in dit stadium kan zeggen hoe die er uit zal gaan zien. Mogelijk zal er ook worden samengewerkt met de Koninklijke Bibliotheek (en daarmee wellicht ook met Google) en NBD/Biblion, maar in dezelfde update wordt ook gemeld dat die laatste partij het bedrijfsbelang voorop stelt en zich niet wil binden aan bibliotheken alleen. Die toevoe-ging wekt de indruk dat de onderhandelingen zich nog in een verkennend stadium bevinden en als ba-sis nog te wankel zijn om op voort te kunnen bou-wen. Dat het enige concrete resultaat op dit moment een ‘Eregalerij van 25 e-boeken uit het publieke do-mein, te lanceren in april van 2011’ betreft, is veel-zeggend. Zo’n platform bestaat al bovendien, in uit-gebreidere vorm, bij Open Library van Archive.org. Met dat systeem kunnen rechtenvrije boeken zelfs al worden uitgeleend door bibliotheken. Je zou kunnen tegenwerpen dat het niet voor de hand ligt om hier-over te onderhandelen met deze Amerikaanse non-profitpartij (er wordt vooralsnog alleen nog maar samengewerkt met 150 Amerikaanse bibliotheken) maar waarom zou je dat eigenlijk niet doen? De Ko-ninklijke Bibliotheek werkt toch ook samen met het Amerikaanse Google? Archive.org richt zich toch op de gehele wereld en heeft toch geen winstoogmerk bovendien?

Meer AMerikAAnsWat we dus weten is dat er wordt onderhandeld tus-sen Bibliotheek.nl en de uitgevers van e-books. Wat we vermoeden is dat die onderhandelingen een taaie kluif zijn omdat er voor uitgevers weinig reden is om met bibliotheken in zee te gaan, in dezen (zoals er voor een groeiend aantal schrijvers steeds minder reden is om in zee te gaan met uitgevers). De situatie in de Verenigde Staten is anders dan in Europa, maar toch enigszins vergelijkbaar. Tim Spal-ding (Library Thing) liet vorig jaar in het artikel The magical $0.50: Why ebook economics don’t work in libraries,

een ruwe berekening los op de situatie, waarin hij de kosten en opbrengsten van het in omloop bren-gen van bibliotheekboeken afzet tegen de omzet die uitgevers willen halen met het uitgeven van e-books. Volgens die berekening levert het uitlenen van e-books door bibliotheken uitgevers maar 1/20 op van de verkoop ervan. Spalding verwacht daarom niet dat bibliotheken tot interessante afspraken met uit-gevers zullen komen. Er is te weinig inzicht in de Ne-derlandse onderhandelingen om een goed afgewo-gen oordeel te vellen, maar het verhaal van Spalding klinkt plausibel. Het roept de vraag op of het wel de moeite waard is om met uitgevers te onderhandelen. Of zou men inderdaad aan het onderhandelen zijn over dat deel van de boekenmarkt dat Nederlandse

uitgevers zelf niet meer interessant vinden? In dat geval zijn de perspectieven wellicht gunstiger.

AlteRnAtIeve Rol vooR De BIBlIotheeKAls dat niet zo blijkt te zijn moet het alternatief wel-licht worden gezocht in het faciliteren en regisseren van het uitgeven van lokale en regionale uitgaven. Er zijn immers maar weinig partijen die zich daarmee bezig houden en bibliotheken vervullen van oudsher al een sterke rol binnen de lokale gemeenschap. In het genoemde artikel verwees Spalding op zijn beurt naar een artikel in Library Journal, over het inte-ressante rapport van Chief Officers of State Library Agencies (COSLA): eBook Feasibility Study for Public Libraries.In dat rapport worden zeven mogelijke scenario’s voor bibliotheken geschetst. Het vijfde scenario bevat de volgende aanbeveling: ‘maak schrijvers en onder-steun het zelf uitgeven van boeken’. Dit, bijvoorbeeld in combinatie met ‘de bibliotheek als laboratorium’ (scenario zeven), zou een interessant alternatief kun-nen zijn voor het uitlenen van reguliere e-books.

Als bibliotheken dit ‘zelf uitgeven’ op locatie facilite-ren met een Espresso Book Machine, en via de web-site met een soort e-depot naar model van het depot van de Koninklijke Bibliotheek, zijn zij wellicht in staat om een lokale en regionale lange staart van e-publicaties te verzamelen, te ontsluiten en te duiden. Als dat lukt wordt de meerwaarde van bibliotheken ten opzichte van de commerciële spelers in het e-bookveld ook weer groter. dib

www.ingressus.nl