Het vak coaching doet modieus aan maar heeft al een langegeschiedenis. Uit de klassieke wereld zijn ons prachtige coachingsgesprekken overgeleverd, zoals in de dialogen vanPlato en in de brieven van Seneca aan Lucilius. Ook vinden wein het oudste epos van de Westerse beschaving, de ‘Odyssee’van Homerus, de eerste Bildungsroman van de coach. Na eenplaatsbepaling van coaching en mentoring, volgt in dit artikel een eigenzinnige lezing van de ‘Odyssee’ en eenbespreking van vier waardevolle boeken over coaching enmentoring van eigen bodem.

- 8 - [ Erik de Haan ] Coaching en mentoring: putten uit antieke tradities [ www.managementboek.nl ]

Dertig eeuwen individuele begeleiding

Coaching en mentoring: putten uit antieke tradities

Trends in coaching en mentoringDe rol van mentor geniet toenemende populariteit in veelarbeidsorganisaties, die graag met mentoren werken voorwerkgerelateerd leren en voor begeleiding van profes-sionals. Ook zien we in de rol van coach, die voorheen vaakweggelegd was voor externe adviseurs en ‘pensionerende’managers, steeds meer interne coaches die zich daarvoorspeciaal toerusten. Coachen is vandaag de dag een veel-gebruikt instrument om van binnenuit organisatiever-nieuwing mogelijk te maken. In de vertaling van ouderetradities naar nieuwe interventies vallen mij drie belang-rijke trends op:1. Van remedial naar developmental. Het negatieve stigma dat

op leidinggevenden rustte die een coach voor hun pro-fessionele ontwikkeling nodig hadden, lijkt nu door eenpositieve status vervangen, geassocieerd met de consta-tering dat de leidinggevende voor de organisatie blijk-baar belangrijk genoeg is om de investering in coachingte verdienen.

2. Van sectarisch naar integratief. De meeste coachoplei-dingen, maar ook handboeken en wetenschappelijkeartikelen, zijn vanuit één leidende benadering ontwik-keld. Dat leidt er vaak toe dat ze zich op een of anderemanier afzetten tegen coaches die zaken op een anderemanier aanpakken. Na de grote integratie binnen depsychotherapie in het afgelopen decennium, zoals bij defusie tussen cognitieve en gedragstherapie tot CBT(cognitive behaviour therapy) en het ontstaan van integra-tieve therapie, lijkt nu dan eindelijk de tijd weer geko-men waarin we het vak coaching vanuit een integratievehouding kunnen beoefenen.

3. Van kwakzalverij naar vakkundigheid. Dit is misschien welde meest trage ontwikkeling van de drie, omdat zijgehinderd wordt door de toenemende populariteit vancoaching. Het beroep van coach is nog altijd nietbeschermd, al zijn er steeds meer coaches die werkenvolgens een degelijke en transparante gedragscode, zichblootstellen aan regelmatige en professionele super-visie, en een erkende accreditatie bezitten. Mijn eigenorganisatie, de Ashridge Business School, heeft bijvoor-beeld sinds vorig jaar een programma dat al haar execu-tive coaches aan intensieve accreditering onderwerpt.

Achtergronden en definities: Kocs en Mentor Voor het onderscheid tussen een mentor en een coach is hetinteressant om terug te gaan naar de oorspronkelijke bete-kenis van beide woorden:

Mentor wordt in de ‘Odyssee’ van Homerus geïntrodu-ceerd als een oude huisvriend van de familie. De godinPallas Athena maakt van zijn gestalte gebruik als een ver-momming, om de zoon van Odysseus, Telemachos, te hel-pen zijn vader terug te vinden. Zowel Mentor als Athenahebben grote ervaring en kennis van de situatie, en helpenTelemachos en Odysseus met raad en daad. Een typischvoorbeeld van Mentors mentoringstijl vinden we in Zang22: “Kom, mijn oude vriend, stel je hier naast mij op, kijknaar mijn voorbeeld, en volg het”.

Coach daarentegen vinden we in het Engelse woorden-boek als een ‘koets die gewaardeerde personen brengt vanwaar zij waren naar waar zij willen zijn’. De coach is duseen voertuig, een middel om te komen van A naar B, maarniet iemand die ervaring of kennis inbrengt en aanwij-zingen geeft. Dat is voor mij het belangrijkste verschil tus-sen een mentor en een coach: de één een meer ervaren pro- Illustratie Waldemar Post Erik de Haan

fessional die eigen expertise inbrengt en de ander eeninstrument voor het leren van de coachee maar zelf nietnoodzakelijk bekend met of ervaren in het werk van de coa-chee. Het woord ‘coach’ is een leenwoord uit hetHongaars, net als ‘koets’ afgeleid van de plaatsnaam Kocs,waar in de 15e eeuw al bijzondere koetsen werdengemaakt. Voor mij symboliseert de historie van het woordeen geleidelijke accentverschuiving in onze maatschappe-lijke waardecreatie:• van ambachtelijke productie (Kocs-koetsen);• naar industriële productie (trein-koetsen, bus coaches);• naar kennisintensieve dienstverlening (vanaf 1830:

‘coach’ is dan Oxford University slang voor een instruc-teur die de student door het examenproces ‘draagt’);

• naar emotioneel-intelligente vormen van dienstverlening(executive coaching).

Als we uitgaan van de oorsprong van deze woorden, dan isde coach een ‘vervoermiddel’ om te komen van A naar B,dus een soort ‘omvatter’ of een container met de coachee alscontained in een dyadische relatie. Een coach brengt zelfgeen kennis in maar stimuleert en ontwikkelt de kennisvan de coachee. De mentor daarentegen is een ervarings-deskundige, een ervarener professional die de eigen erva-ring inbrengt in de mentorrelatie.

Een eigenzinnige lezing van Homerus’ OdysseeHet is verbluffend hoe veel inzicht ons de ‘Odyssee’, één

auteur Erik de Haan

Erik de Haan en Yvonne Burger,Coachen met collega’s, VanGorcum, 2004, ingenaaid, 172 blz.,€24,50

‘Coachen met collega’s’ is geschre-ven vanuit de gedachte dat professio-neel werken tegenwoordig steedsmeer ‘permanent leren’ en ‘persoon-lijke ontwikkeling’ vraagt, en dat

coachen door collega’s daar een belangrijke bijdrage aankan leveren. Het vak coaching doet modieus aan maar heeftal een lange geschiedenis. Uit de klassieke wereld zijn onsprachtige coachinggesprekken overgeleverd, onder meer inde dialogen van Plato en in de brieven van Seneca aanLucilius. De oudste coach ontmoeten we in de Odyssee vanHomeros: de godin Pallas Athena die in de gedaante vanMentor ondernemende stervelingen op weg helpt.‘Coachen met collega’s’ wil eenzelfde inspiratie scheppenin het hart van de professionele werkplek.Erik de Haan en Yvonne Burger vragen van hun lezers dedurf om samen met collega’s• een coachingrelatie op te bouwen en zo sterk te maken

dat gezegd kan worden waar het werkelijk om gaat;• aandacht te schenken aan de verbinding tussen werkvra-

gen en persoon van de persoon die gecoacht wordt;• radicaal verschillende werkvormen te overwegen en hun

bijdrage af te stemmen naar de omstandigheden;• de grenzen van hun effectiviteit als coach te onderzoeken

en te bespreken.Zo is’ Coachen met collega’s’ een boek voor alle professio-nals die hun collega’s in individuele gesprekken op wegwillen helpen en willen zorgen dat zij beter zorgen voorzichzelf. De gerepresenteerde werkvormen zijn breed enhebben een lange traditie. Ze zijn veelvuldig toegepastdoor de auteurs en hun collega’s.

MenL_11.4_2005 11-04-2005 16:44 Pagina 8

van de oudste boeken in de Westerse literatuur, geeft inzoiets moderns als ‘mentoring’. Om te laten zien hoe leer-zaam het is om af en toe weer contact te maken met deklassieken deel ik graag mijn eigen lezing van de ‘Odyssee’van Homerus, die hoogstwaarschijnlijk in de 8e eeuw vóórChristus op schrift is gesteld en handelt over gebeurtenis-sen die vermoedelijk in de 12e eeuw vóór Christus hebbenplaatsgevonden.

Als de ‘Odyssee’ opent is Odysseus al twintig jaar oppad: tien jaar voor de grote oorlog tegen Troje en nog eenstien jaar omdat Poseidon zijn schepen rondslingert overalle wereldzeeën. Athena en Poseidon hadden recht tegen-over elkaar gestaan in de Trojaanse oorlog, waar ze elk eenandere partij ondersteunden. Athena was haar oom op hetlaatste moment te slim af met het idee van het ‘Trojaansepaard’. Nu, in de aanhef van de ‘Odyssee’, slaagt Athena ermet veel moeite in de andere Goden te overtuigen dat hettijd is om Odysseus toe te staan naar huis te komen. Zijnhuis staat op het eiland Ithaka waar zijn trouwe vrouwPenelope en zijn nu amper twintigjarige zoon Telemachosmet smart op hem wachten. Odysseus heeft zijn vrouw bijvertrek gevraagd te hertrouwen als hij niet terug zoukomen, dus er is een menigte van ‘Vrijers’ in Ithaka dieallemaal dingen naar de hand van koningin Penelope. Zijheeft met allerlei listen dit huwelijk weten uit te stellen,maar het duurt niet lang meer of zij zal moeten toegeven.De Vrijers jagen intussen het familiefortuin erdoorheen.Telemachos, die thuis niet bij machte is hen adequaatweerwoord te geven, besluit op advies van Athena tot eenuitbraak, op zoek naar zijn vader. Op zijn reis begeleidthem Athena, vermomd als Odysseus’ goede vriend Mentor.Odysseus komt uiteindelijk eerder aan op Ithaka dan zijnzoon, en samen met Telemachos en Mentor maakt hij eeneinde aan de overheersing van de Vrijers.

Het overgrote deel van de ‘Odyssee’ verhaalt van de rei-zen van Telemachos en Odysseus, op een ingenieuzemanier met allerlei flashbacks en parallel-cuts. Toch is Athenavoor mij de eigenlijke hoofdpersoon van de ‘Odyssee’.Waar Odysseus zelf zich als slachtoffer van Poseidon vooralonledig houdt met een opeenvolging van hachelijke, somskolderieke maar meest heroïsche avonturen die hem stapjevoor stapje dichter bij zijn huis en zijn trouwe gade zullenbrengen, en waar zijn zoon Telemachos zich alleen maarhoeft bloot te stellen aan een volstrekt veilige reis naar devredige Pelepponnesos en daar geen enkel concreet resul-taat behaalt, onderneemt Athena een grootse en mee-slepende verzoening met haar vader Zeus en een strijd opleven en dood met haar woeste oom Poseidon. Athena is deheldin van de ‘Odyssee’, juist omdat zij haar heroïsche ver-zoening niet in de rol van protagonist volbrengt, maar inde rol van helper en coach van het huis van Odysseus.

Zij neemt daarbij de gedaante van Mentor aan die we dusdriemaal tegenkomen: als zichzelf, de brassende Vrijerseen weerwoord gevend in de volksvergadering (hoofdstuk2); als incarnatie van Athena, Telemachos op zijn lange reisbegeleidend en helpend (hoofdstukken 5, 6 en 7); nog-maals als incarnatie van Athena, Odysseus voorschrijvendhoe en wanneer hij moet vechten, en vooral: hoe en wan-neer hij moet stoppen met vechten om de rust op zijneiland te laten weerkeren (hoofdstukken 22 en 24).

[ www.managementboek.nl ] Coaching en mentoring: putten uit antieke tradities - 9 -

Voor mensen verhaalt de ‘Odyssee’ van de thuiskomstvan Odysseus maar voor Goden verhaalt de ‘Odyssee’ vande overwinning van de Godin van de vrouwelijke intel-ligentie en kunsten en de coach Pallas Athena op destruc-tieve mannelijke natuurkrachten gepersonifieerd doorPoseidon.

Aanbevolen literatuur van Nederlandse bodemHet boek ‘Kleine psychologie van het gesprek’ geeft in kortbestek een stevige basis voor elke coach en mentor. Vanuiteen rijke praktijk als psychoanalyticus onderzoekt deauteur met zijn lezers hoe helpende gesprekken eruit kun-nen zien, wat cliënten aan conflicten, dubbelzinnighedenen overdracht mee kunnen nemen naar deze gesprekken enwat de coach zelf voor baggage meebrengt: het ‘hulpverle-nersyndroom’. Een aanrader voor elke coach!

Het boek ‘Professionele dilemma’s van de coach’ is eenverademing in de coachingliteratuur. Het boek leest alsgecoacht worden: je krijgt geen ultieme antwoorden maarje wordt aan het denken gezet met dilemma’s, aforismenen meervoudige perspectieven. De focus op dilemma’s wasvoor mij zeer herkenbaar en vaak ook invoelbaar. De dilem-ma’s vormen een neerslag van de rijkdom van coachingmaar ook van de voortdurende aanwezigheid van de super-ego van de coach: je doet het tenslotte met dilemma’s nooitgoed! Mij sprak in dit boek vooral de hechte structuur aanmet bijvoorbeeld de terugkeer van de zeven hoofddilem-ma’s in de definitie van coaching en met een coachingfrag-ment dat de auteurs telkens vanuit een nieuw perspectiefbespreken. Daarnaast geven de auteurs een veelheid aantheoretische kaders, waarin soms lastige zaken helderstaan uitgelegd. Wat mij betreft had het boek nog een stapverder kunnen gaan naar onderliggende fenomenen, zoalsdefensies en overdracht. Het begrip overdracht had eens temeer een bespreking verdiend, daar waarschijnlijk sprakeis van overdracht in het terugkerende fragment van eencoachingsgesprek. Dat fragment gaat over een manager die moeilijk kan delegeren. Hij vraagt vrijwelonmiddellijk aan de coach: “Ik zou niet weten hoe ik hetanders kan aanpakken – heb jij een suggestie?” Een school-voorbeeld van relevante overdracht, in dit geval van hetonbewust doorgeven van de eigen negatieve ervaring metdelegeren aan de coach.

Het boek ‘Mentoring’ houdt zich uitsluitend bezig metde rol van interne mentor, een rol die de auteurs scherp enhelder afgrenzen van die van coach en die van de leiding-gevende. Zelfs de zeven verschillende rolinvullingen die zijbieden voor de mentor (ervaringsdeskundige, inhoudsdes-kundige, corrector van opdrachten, aandrager van praktijk-situaties, aandrager van aanvullend materiaal, netwerkermet derden, en procesbewaker) vertonen nauwelijks over-lap met coachrollen. Zij bespreken de mentor als een soortgildemeester, die (instruerende, ondersteunende en advise-rende) taken van de leidinggevende overneemt zonder hetbeoordelen over te nemen. Ik ondersteun van harte denadruk die zij leggen op vrijwilligheid en belangeloosheidin de mentorrelatie. Ook waardeer ik naast de vele bekendemodellen van communicatie, leidinggeven en teamworkdie de revue passeren, de aandacht voor lastiger fenome-nen als weerstand, interne blokkades en projectieve identi-ficatie, en voor de subtiele verantwoordelijkheidsverdelingtussen mentor en mentee.

Ons eigen ‘Coachen met collega’s is een overzichtswerkdat het hele vak van interne en externe coaching, mento-ring en supervisie, voor en door collega’s, in beeld brengt.In het boek onderscheiden we vier radicaal verschillendemanieren van coachen: probleemgericht, oplossinggericht,inzichtgericht en persoongericht, die we vervolgen in hunhistorische wortels maar ook in de richting van de dagelijk-se coachingpraktijk. We vragen ons af: wat betekenen dievier manieren van coaching voor onze interventies, vooronze klanten en voor ons mogelijk toepassingsgebied?Dus: wat werkt voor wie? In specifieke werkvormen en velepraktijkvoorbeelden vertalen we alle coachingsbenade-ringen naar echte coachingsgesprekken.

Dr Erik de Haan is senior consultant for organisation develop-ment bij Ashridge Consulting, zelfstandig organisatieadviseur enexecutive coach. Hij specialiseert zich in de interpersoonlijke endramatische aspecten van het werken binnen groepen en orga-nisaties. Website: http://home.hetnet.nl/~e.de.haan, e-mail: erik.dehaan@ashridge.org.uk

Harry Stroeken, Kleine psychologievan het gesprek, Boom, 2000,paperback, 102 blz., €17,70

‘Het gesprek is een belangrijkonderdeel van ons leven, maaromdat het vanzelf spreekt, is mengeneigd er achteloos aan voorbij tegaan. Toch kan een goed of slechtgesprek de uitkomst van zaken

beslissend beïnvloeden’. De auteur van dit boek, psycho-analyticus, heeft in de praktijk van zijn werk kennis overhet gesprek vergaard die van nut kan zijn voor al wiegesprekken moet of wil voeren. Hij schreef dit boekje voordegenen die al dan niet voor hun beroep wel eens naden-ken over hun gesprekken.

J.C.H. Heijnen, L.J.M Kruse enJ.W.G. Raes, Mentoring, Kluwer,2000, ingenaaid, 125 blz., €33,47

Managers, adviseurs en weten-schappers verkondigen regelmatigdat organiseren in deze hectischetijd anders moet: sneller, met meerkwaliteit, innovatiever en flexibeler.Daarnaast moet kennis beter benut

worden. Helaas ontbreekt het organisaties nog te vaak aanconcrete instrumenten om deze ideeën ook in praktijk tebrengen. In dit boek wordt het instrument ‘mentoring’geïntroduceerd, waarmee men de in organisaties aan-wezige kennis en kwaliteit optimaal en flexibel kanbenutten. Mentoring is het op basis van kennis en ervaringsturen en adviseren van collega’s en kan uiteindelijk eenbeleidsbeïnvloedende en ondersteunende functie hebben.Het is niet alleen een belangrijk aspect van de lerendeorganisatie, maar ook een vorm van leeftijdsbewustpersoneelsbeleid, omdat ouderen hierbij een specifiekerol kunnen vervullen.De schrijvers hebben getracht een evenwicht te vinden tus-sen theorie en praktijk, door aan te sluiten bij nieuweideeën uit de organisatietheorie en daarnaast diversepraktijkvoorbeelden te behadelen. Dit boek is bestemdvoor mentoren, leidinggevenden en personeelsfunctiona-rissen die het concept van mentoring in een organisatiegestalte willen geven.

Fer van den Boomen, RinusMerkies en Marcel Hoonhout,Professionele dilemma’s van decoach, Uitgeverij H. Nelissen,2004, paperback, 263 blz., €29,50

Dit boek geeft een overzicht van ver-schillende spanningsvelden die bijcoaching een rol spelen. Daarmeebiedt het coaches een houvast voor

het maken van zorgvuldige keuzes in hun eigen praktijk.Door keuzes expliciet te maken en te onderbouwen beogende auteurs een bijdrage te leveren aan de verdere profes-sionalisering van coaching.In het boek worden zeven aspecten toegelicht die in coaching steeds aan de orde zijn: Coaching is te omschrij-ven als een doelgerichte (1) methode (2) van begeleiden(3) van leren (4) gericht op zelfstandig functioneren (5)van individuen of teams (6) binnen een organisatiecontext(7). Het boek geeft geen richtlijnen over welke keuzes inconcrete situaties gemaakt moeten worden, maar biedtwel een soort leidraad voor het maken van genuanceerdekeuzes. Daarmee draagt het bij aan zorgvuldig handelen inde praktijk van coaching.Het boek is geschreven voor coaches die hun professiona-liteit verder willen ontwikkelen. Dat kunnen beginnende ofgevorderde professionals zijn die coaching als hun beroepzien. Bovendien is het boek ook geschikt voor managersdie coaching als een belangrijke activiteit binnen hunfunctie zien.

Homerus en H.J. de Roy vanZuydewijn, Odyssee,Arbeiderspers, 2004, paperback,407 blz., €15,00

In de ‘Odyssee’ wordt het verhaalverteld van de tien jaar durendezwerftocht van Odysseus na de valvan Troje. Het verhaal over de terug-keer van een heldenfiguur is een

motief dat men ook in de epische tradities van andere vol-keren aantreft, maar alleen de Homerische poëzie is instaat gebleken de gebeurtenissen en figuren zo gestalte tegeven dat zij voor altijd in het geheugen van de mensheidstaan gegrift. De wanhoop van Penelope, de naar zijn iden-titeit zoekende Telemachus, de avonturen van Odysseuszelf, zijn ontmoetingen met de mensetende cycloop, deLotoseters, de tovenares Circe, de Sirenen en de zeemon-sters Skylla en Charybdis hebben al meer dan honderdgeneraties lang tot de verbeelding gesproken.

MenL_11.4_2005 11-04-2005 16:44 Pagina 9