1

REIZIGERS DOOR DE EEUWEN HEEN

Esther de Groot

Egypte fascineert al eeuwen lang reizigers, onderzoekers, handelaren, verzamelaars en

archeologen. De vele monumenten en geschriften die zijn overgeleverd spreken bij velen tot de

verbeelding. De wijze waarop men met dit erfgoed omging en hoe men over de Faraonische

cultuur dacht is door de eeuwen heen echter aan verandering onderhevig geweest. In dit artikel

wordt vanaf de Grieks-Romeinse periode tot aan de vondst van het graf van Toetanchamon

besproken met welke motieven reizigers Egypte bezochten.

GRIEKS-ROMEINS EGYPTE

Griekse reizigers zagen Egypte als de bakermat van

hun eigen civilisatie. Men keek daarom met veel

interesse en waardering naar het land en haar

geschiedenis. De meest belangrijke reiziger uit deze

periode is Herodotus, die rond 460-455 voor Christus

Egypte bezocht. In negen volumes beschreef hij als

een van de eerste reizigers systematisch het land.

Reizigers die na hem kwamen volgden vaak in zijn

voetstappen en kopieerden zijn passages in hun eigen

reisverslagen. Omdat Herodotus in zijn Historiën niet

vies was van het gebruik van mythes en folklore was

het onvermijdelijk dat ook deze onjuiste passages

voor lange tijd werden gekopieerd door latere

reizigers. Hoewel Historiën af en toe met een korreltje

zout gelezen dient te worden geldt het tot op heden

nog steeds als een van de meest waardevolle

verslagen. Herodotus en andere reizigers uit deze

periode staan immers het dichtste bij de cultuur

waarvan ze de monumenten beschrijven en geven

daarmee een waardevolle blik op de monumenten en samenleving weer.

Vanaf 30 na Christus kwam het toerisme goed op gang toen Egypte als provincie deel

uitmaakte van het Romeinse Rijk. Interesse in Egypte was er voornamelijk vanuit een politiek

oogpunt en vanwege haar grondstoffen. De veiligheid die het Romeinse Rijk bood maakte dat

er veel gereisd werd door de elite. Naast politieke en economische redenen reisde men ook

naar Egypte voor het verkrijgen van onderwijs, vermaak en de zoektocht naar verlichting.

Vooral Alexandrië had een internationale reputatie als het centrum voor geneeskunde en

wetenschap.

CHRISTELIJK EGYPTE

Vanaf de eerste eeuw na Christus begon het christendom steeds grotere vormen aan te

nemen in Egypte. In Alexandrië ontstond er zelfs een kleine christelijke congregatie die in

opstand kwam tegen de aanbidding van de keizer. In 313 na Christus erkende Keizer

Buste van Herodotus, Wikimedia

commons.

2

Constantijn de Grote het christendom als de officiële religie van het Romeinse Rijk. Vanaf de

vierde eeuw na Christus zien we dat de teksten niet langer in het Grieks, maar ik het Koptisch

geschreven werden. Heremieten trokken zich terug in de woestijn en kloosters verschenen

door het hele land. Toen het Romeinse Rijk in 476 na Christus viel verdween daarmee ook de

interesse in het oude Egypte. Terwijl de Romeinen geïnteresseerd waren in de faraonische

cultuur, duldde het nieuwe geloof de oude religie niet. Tempels werden gesloten en vaak

opzettelijk beschadigd. De stenen van de tempels werden hergebruikt, sommige tempels

werden bewoond en anderen verdwenen onder het zand. In tegenstelling tot de Grieks-

Romeinse periode zijn er weinig reisverslagen van westerlingen die het land en haar

monumenten beschrijven. De enkelingen die Egypte wel bezochten en beschreven deden dit

vanuit een christelijk perspectief en zonder de intentie kennis te vergaren over faraonisch

Egypte. Een van de overgebleven verslagen is opvallend genoeg van een vrouw, genaamd

Egeria. Zij was een vrome dame die in de tweede helft van de vierde eeuw Egypte bezocht

met als doel het verifiëren en interpreteren van de Bijbel. Waar zij oog in oog kwam te staan

met faraonische monumenten beschreef ze dit vanuit een geheel christelijk zienswijze. Over

twee beelden die naar alle waarschijnlijkheid een farao verbeeldden schreef ze: ‘Nu is daar

niets anders behalve een geweldig blok steen uit Thebe, waarin twee enorme beelden zijn

uitgehouwen. Ze zeggen dat die heilige mannen voorstellen, te weten Mozes en Aäron. Want

ze zeggen dat de kinderen van Israël die ter ere van hun hebben opgericht.’

ARABISCH EGYPTE

In de zevende eeuw na Christus werd Egypte veroverd door de Arabieren en werd het samen

met Mekka en Jerusalem een belangrijke bestemming voor islamitische reizigers. Bovendien

maakte veel islamieten uit Spanje en Noord-Afrika tijdens de Hadj een tocht door Egypte om

via de Rode Zee op het Arabisch Schiereiland te komen waar ze aankwamen in Djedda. Tevens

trok het land veel islamitische toeristen die kwamen voor de handel, diplomatieke missies of

vermaak. Geleerden kwamen voor kennis naar de religieuze centra in Alexandrië, Qus en

Aswan. Al-Maqrizi geldt als een van de belangrijkste beschrijvers van Egypte. Zijn

topografische en historische beschrijving van Egypte werd eind negentiende eeuw zelfs in het

Frans vertaald door Urbain Bouriant als Description topographique et historique de l’Égypte.

De moslims hadden een zeker respect voor de oud Egyptische cultuur, maar begrepen deze

niet. Nu er niemand meer leefde die de hiërogliefen, het hiëratisch of het demotisch kon

lezen dacht men dat de faraonische monumenten waren gebouwd door magiërs of reuzen.

De moslims waren fervente schatzoekers. In de vijftiende eeuw bereikte het schat zoeken zijn

piek, en werd er zelfs belasting over geheven. Ook werden er handboeken uitgegeven over

hoe het best te werk te gaan.

Christelijke toeristen werden in deze periode niet met open armen welkom geheten. Degenen

die het wel lukten Egypte te bezoeken bekeken de monumenten allemaal vanuit een bijbels

oogpunt. In Europa was er dan ook bijna geen informatie beschikbaar over Egypte, op de

verhalen van teruggekeerde kruisvaarders na. Boeken over Egypte stonden vaak vol met

fouten, verzinsels en mythen. Pas vanaf de veertiende eeuw kwamen er veel christelijke

pelgrims naar Egypte. Vooral de heilige plaatsen en kloosters in de Sinaï woestijn en de rest

van Egypte waren geliefde bestemmingen.

3

OTTOMAANS EGYPTE

Nadat Egypte door de Ottomaanse Selim I werd veroverd in 1517, ontstond er een nieuwe

golf toerisme. Selim I beloofde bescherming aan alle non-Moslims in het land, en maakte het

daarmee relatief veilig om in Egypte te reizen. Pelgrims, handelaren en diplomaten trokken

wederom naar Alexandrië, om vanuit daar door te reizen naar de rest van Egypte.

Wetenschappelijke verlichting stond in eerste instantie niet hoog op het lijstje. Het maken van

winst door de verkoop van poeder gemaakt van mummies was echter erg populair. Men

geloofde dat de bitumen die tijdens de mummificatie gebruikt werd een zeer werkzaam

middel was tegen allerhande kwaaltjes. Mummies werden op grote schaal geroofd en

vernietigd, en als deze op waren werd er gewerkt met de lijken van recent overledenen.

Al snel ontstond er echter, onder invloed van de Renaissance, een grote interesse in de

diversiteit van de mensheid en hiermee ook een vernieuwde interesse in de Egyptische

geschiedenis. De Groothertog van Florence Cosimo de Medici I en de Italiaanse kardinalen

begonnen met het opstellen van rariteitkabinetten vol met ‘vreemde’ buitenlandse

artefacten. De Grand Tour, die werd gezien als een deel van de opleiding van jongvolwassen

mannen, was de uitgelezen mogelijkheid om deze exotische artefacten te vergaren. Het

verzamelen van Egyptische antiquiteiten professionaliseerde in de zeventiende eeuw dankzij

de komst van

antiquairs die op

zoek waren naar

kennis en winst op

de Europese

markt. De grootste

verzamelaars van

de zeventiende

eeuw waren de

Franse koningen

en edelen die

speciale missies

naar het

buitenland zonden

om objecten voor

ze te vergaren.

Hieronder valt

ook de Duitse

wetenschapper

Johann Michael

Wansleben die in

1672 en 1673 in Egypte verbleef. Hij verzamelde munten, manuscripten, beeldjes, mummies

en andere objecten voor Koning Lodewijk XIV. Zijn reisverslag The Present State of Egypt: Or, a

New Relation of a Late Voyage into That Kingdom is kenmerkend voor deze periode. Aan de

ene kant was er een oprechte interesse in de geschiedenis van Egypte en werd de Christelijke

zienswijze vaak losgelaten. Aan de andere kant werd het land geplunderd en werden er veel

Tekening van de tempel van Esna uit het reisverslag van Johann Michael

Wansleben. Kopie van folio 107 van BNF MS. Italien 435 door Martin, M, ‘Le

journal de Vansleb en Égypte’, in: Bulletin de l’Institute Français

d’Archéologie Orientale 97 (1997) 189.

4

verkeerde conclusies getrokken, voor een groot deel veroorzaakt doordat hiëroglifische

teksten nog niet begrepen werden.

KOLONIAAL EGYPTE

De expeditie van Napoleon in

Egypte vanaf 1798 luidde een

nieuw tijdperk in. In de

Description de l’Égypte

werden archeologie, biologie,

geologie en etnologie op een

meer wetenschappelijke

manier besproken dan

voorheen het geval was

geweest. In deze periode

ontstond het verzamelen voor

musea, die in steeds grotere

getalen opkwamen in Europa.

Het opgraven en verzamelen

van artefacten was een zeer

lucratieve bezigheid. Een van

de belangrijkste redenen voor

archeologische opgravingen

was dan ook het maken van

winst. Toch speelde er hier ook al interesse die niets te maken had met winst. Dit zien we

terug in Europese expedities die gericht waren op het beschrijven en documenteren van de

Egyptische monumenten, zoals de Pruisische expeditie onder Karl Richard Lepsius in 1842.

De ontcijfering van de hiërogliefen door Champollion in 1822 maakte het mogelijk de

Egyptische cultuur beter te begrijpen en te bestuderen. De Industriële Revolutie leidde er

tevens toe dat reizigers de kustlijnen en binnenlanden gingen ontdekken voor vermaak of

wetenschappelijke redenen. Men was erg nieuwsgierig naar de bron van de Nijl. Er zijn nog

steeds verzamelaars van curiositeiten, maar er is ook wetenschap en fascinatie voor het

exotische.

Vanaf 1805 wordt Egypte geregeerd door Mohammed Ali, die zich erg coulant opstelde

tegenover Europeanen. Zolang Egypte profiteerde van de westerse handelaren en diplomaten

die het land bezochten werd er geen enkel probleem van gemaakt dat Egyptische

antiquiteiten in een rap tempo naar Europa verscheept werden. Er gold een principe van ‘first

come, first serve’. Op aanraden van Champollion gaf Mohammed Ali in 1835 een verordening

uit die bepaalde dat monumenten niet langer vernietigd mochten worden. Tevens werd er

een inspecteur aangewezen om de monumenten van tijd tot tijd te controleren. Hoewel de

verordening niet direct werkte was het een stap in de goede richting.

Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw werd Egypte een populaire bestemming

voor rijke Europeanen die in een warm klimaat wensten te overwinteren. Reisbureaus als

Napoleon in Cairo. B.M. Fagan, The rape of the Nile. Tomb robbers,

Tourists, and Archaeologists in Egypt (Londen 1975) 69.

5

Thomas Cook maakten het relatief veilig meer afgelegen plaatsen te bezoeken. De opening

van het Suezkanaal in 1869 maakte Egypte tevens een belangrijke tussenstop voor

handelaren en militairen van en naar India.

Qua wetenschap is in deze periode te

spreken van de beginselen van de huidige

egyptologie. Er werd gewerkt aan de

verbetering en de uitwerking van de

ontcijfering van de hiërogliefen en er

werden veel inscripties en tekeningen in

graven en tempels gekopieerd.

Archeologische onderzoeken werden op

grote schaal uitgevoerd nadat de uitgaven

van Champollion met groot enthousiasme

waren ontvangen in Europa.

Hoewel er steeds meer egyptologisch

onderzoek plaatsvond, hielden

egyptologen zich in de negentiende eeuw

vooral bezig met chronologie en inscripties.

Opgravingen werden voor het grootste

deel nog steeds gedomineerd door

handelaren en rovers. Auguste Mariette

was één van de eerste die op grote schaal

opgravingen liet uitvoeren. Zijn technieken

waren echter zeer beschadigend (denk aan

dynamiet) en enkel gericht op

spectaculaire vondsten om het nieuwe

museum in Bulak mee te vullen.

Na de dood van Mariette hervormden Gaston Maspero en Lord Cromer de Oudheidkundige

Dienst en werden er vijf regionale inspecteurs aangewezen. Na de vondst van de

mummiecache in Deir el-Bahari in 1887 probeerde Maspero het roven en vandalisme verder

tegen te gaan door bewakers aan te nemen. Via illegale handel wisten Europese musea en

andere verzamelaars echter toch in het bezit te komen van antiquiteiten.

Notities van Champollion uit een brief aan M.

Dacier over het gebruik van fonetisch alfabet,

Wikimedia Commons.

6

In 1882 werd door Amelia

Edwards de Egypt

Exploration Fund opgezet,

en zien we langzaam een

trend ontstaan naar

opgravingen die niet enkel

gericht zijn op ‘zo veel

mogelijk, zo snel mogelijk’.

Hoewel de technieken van

Flinders Petrie heden ten

dage kunnen worden

beschouwd als

onbehouwen, heeft hij

nieuwe

opgravingsmethoden op de

kaart gezet. Veel van Petrie’s pupillen, assistenten en collega’s zijn belangrijke personen

geweest voor de egyptologie. Zo is Gardiner’s Egyptian Grammar (1927) nog steeds een van

de belangrijkste grammatica’s, groef Petrie’s voormalige assistent Guy Brunton vele

Predynastische graven op, en is heel de wereld bekend met de vondst van het graf van

Toetanchamon door zijn pupil Howard Carter. Deze laatste geldt als een van de eerste

opgravingen waarbij elk artefact zeer nauwkeurig werd beschreven, getekend, gefotografeerd

en gerestaureerd, alvorens het object het Dal der Koningen verliet.

Flinders Petrie, Wikimedia Commons.