De Vrije Wil

Humanistisch Verbond Midden Holland

M. ArentsenSeptember 2016

Agenda• Inleiding• Vrije Wil in de Filosofie• Vrije Wil in de Theologie• Vrije Wil in Psychologie• Vrije Wil in de

Neurologie/Hersenwetenschap• Samenvatting• Literatuur

Inleiding• Diverse filosofen, theologen, psychologen en

hersenwetenschappers stellen dat de mens geen vrije wil heeft

• Vraag 1: Wat bedoelen ze precies• Vraag 2: Wat is de betekenis voor sociale

relaties en strafrecht? Kun je mensen dan nog verantwoordelijk houden voor hun daden

• Individuele vrije wil is echter een kernwaarde van onze samenleving en is diep geworteld

Definities (1)

• Wil: Het vermogen van de mens om van een gedachte over te gaan naar een handeling

• Vrije wil: Het vermogen van rationeel handelende personen om controle uit te oefenen over hun daden en beslissingen

Doelstelling/Betekenis van Vrije Wil

• Vrije Wil als voorwaarde voor (morele) verantwoordelijkheid

• Vrije Wil als voorwaarde voor zelfverwerkelijking

• Vrije Wil als voorwaarde voor bewuste aansturing

• Pm: Vrije wil zonder enige invloed van genen en ervaringen (niet zinvol)

Voorwaardenvoor Vrije Wil

• Alternatieve mogelijkheden dwz hadden we met precies dezelfde voorgeschiedenis van ons brein een andere handeling kunnen kiezen dan we feitelijk hebben gedaan. Dit is vooral de focus in de filosofische discussie

• Zelfcontrole dwz hebben we zelf de bewuste keuze gemaakt. Dit is vooral de focus in de neurologische/psychologische discussie.

Sociale Relaties (1) • In onze sociale relaties gaan we in feite uit van

de vrije wil; we houden mensen verantwoordelijk voor hun daden

• Bij geen vrije wil verliezen waardering, goedkeuring, dankbaarheid, edelmoedigheid, heldhaftigheid, maar ook slecht gedrag betekenis als men gelooft dat niet anders had kunnen worden gehandeld.

Sociale relaties (2)Psychologisch experiment

• Twee groepen proefpersonen (A en B) nemen deel aan psychologisch experiment (vaak herhaald)

• Groep A leest vooraf een artikel waarin de vrije wil wordt ontkend; groep B leest vooraf een neutraal artikel

• Groep A blijkt veel vaker vals te spelen en zelfzuchtig op te treden dan groep B

• Conclusie: Twijfel aan de vrije wil heeft negatief effect op sociaal gedrag

Strafrecht en Vrije Wil (1)• Het recht gaat uit van vrije wil; de dader

wordt meestal verantwoordelijk gehouden• 2 vragen: Is feit bewezen en is er een

strafuitsluitingsgrond• Strafuitsluitingsgrond: gebrekkige

ontwikkeling of stoornis in geestelijke vermogens; voor kinderen apart strafrecht

• In Nederland 5 graden van ontoerekeningsvatbaarheid

Strafrecht en Vrije Wil (2) • Strafredenen:

- Afschrikking- Bescherming maatschappij- (Her)Opvoeding/(Her)conditionering- Vergelding

• Straffen: Boete; taakstraf; celstraf; TBS• Bij geen vrije wil (de dader zou niet anders

gehandeld kunnen hebben): vergelding vervalt; focus op (her)opvoeding/conditionering

• Huidige trend de andere kant op: zwaarder straffen ondanks gebleken ineffectiviteit ( grote recidive)

Voorlopige Bevinding

• De mening van die wetenschappers dat de vrije wil niet bestaat lijkt tot nu toe weinig tot geen invloed te hebben op ons maatschappelijk gedrag

• We blijven elkaar verantwoordelijk houden en ook op het strafrecht is er tot nu toe geen invloed van betekenis

Vrije Wilin de filosofie

• Eeuwenoude discussie onder filosofen die het zoals gebruikelijk niet met elkaar eens zijn

• De discussie focust met name op de vrije wil in relatie tot determinisme

• Compatibilisten (de meerderheid) menen dat vrije wil kan samengaan met determinisme

• Incompatibilisten vinden van niet

Determinisme• Alle gebeurtenissen vloeien noodzakelijk voort

uit eerdere gebeurtenissen in samenhang met de natuurwetten

• Alle gebeurtenissen hebben een oorzaak• Vanaf de oerknal had het niet anders kunnen

lopen dan het heeft gedaan• Bovennatuurlijke oorzaken bestaan niet• Determinisme kan niet worden bewezen, maar

de meeste wetenschappers gaan er wel vanuit

Compatibilisme• Determinisme is waar of onwaar; Vrije Wil is

waar• Meerderheid filosofen (veel Amerikaanse

filosofen) is compatibilist• Klassiek compatibilisme: Vrije Wil is vrijheid om

te doen wat je wilt zonder externe beperkingen• Externe beperkingen kunnen bijvoorbeeld zijn

dwang, gevangenschap, sociale druk.

Modern Compatibilisme

• Vermogen om te handelen op basis van redenen

• Vermogen om te handelen op basis van reflectieve zelfevaluatie

• Geloof in vrije wil is een fundamentele menselijke behoefte

Incompatibilisme (1)Hard Determinisme

• Determinisme is waar; Vrije Wil is dus onwaar• Visie Spinoza (1632-1677): Alles heeft een

oorzaak; hoop en vrees hebben geen zin• Visie Schopenhauer (1788-1860): Wel vrijheid

om te doen wat we willen; geen vrijheid om te willen wat we willen. 1839:”De Vrijheid van de Wil”. Prijsvraag Noorse Academie van Wetenschappen.

• Geen populair standpunt onder moderne filosofen, maar er zijn er wel

Incompatibilisme (2) Libertarisme

• Vrije Wil is waar: Determinisme kan derhalve niet waar zijn

• Vrijheid om te willen wat je wilt; de mens is zelf de ultieme oorzaak van zijn handeling

• De meeste filosofen vinden dit irrationeel; de mens zou causa sui zijn; een onbewogen beweger; zelfde verleden en natuurwetten en toch andere handeling

• Verwar niet met de politieke stroming

ConclusiesFilosofisch Debat

• De focus van de discussie is gericht op de vrije wil in relatie tot determinisme

• De meerderheid van de filosofen accepteert determinisme, maar argumenteert toch voor het bestaan van de vrije wil

• Mensen kunnen zich een toekomstige situatie voor de geest halen en op basis van redenen (zelfreflectie/zelfprogrammering) hun gedrag aanpassen

• De filosofen publiceren knappe analyses en redeneringen over de vrije wil, maar er is in feite weinig invloed op het maatschappelijk gedrag

Vrije Wilin de Theologie

• Uitgangspunt monotheïstische religies:God is almachtig, alwetend en goed

• Standaardvragen:- Kan de mens een vrije wil hebben als God van te voren weet hoe het met hen zal aflopen (vagevuur, hel of hemel)- Hoe komt het kwaad in de wereld

Enige Antwoorden (1)

• Augustinus (354-430)- de mens verloor de vrije wil door de zondeval- de mens is afhankelijk van God’s genademaar ook (later):- het kwaad is in de wereld omdat God de mens vrije wil heeft gegeven (in tegenspraak met eerdere visie)

Enige Antwoorden (2)• Erasmus (1496-1536)

- 1524 Publicatie: Onderzoek naar de vrije wil- verdedigt de idee van de vrije wil- opdracht aan iedere christen zichzelf te perfectioneren- de mens kan zich richten op de dingen die leiden tot eeuwig heil of zich daarvan afkeren- Erasmus zag het gevaar van fatalisme

Enige Antwoorden (3)• Luther (1483-1546)

- 1525 Publicatie “De knechtelijke Wil”- zeer polemisch geschrift; gaat tekeer tegen Erasmus- de mens heeft vrije wil, maar kan er sinds de zondeval geen gebruik meer van maken- God schenkt het geloof (de genade) aan de mensen- Leer van de dubbele predestinatie(zowel gedoemden als geredden zijn door God uitgekozen)- Luther verwerpt alles wat afdoet aan de almacht van God

• Calvijn (1509-1554)- Calvijn werkt de dubbele predestinatie uit in zijn Institutie

Enige Antwoorden (4)

• Begin 17e eeuw: conflict tussen Arminius en Gomarus

• Arminius was pro de vrije wil (de mens kan kiezen voor aanvaarding of afwijzing van God’s genade)

• Gomarus was aanhanger predestinatie• Gomarus won (Synode van Dordrecht

1618)

Conclusies Theologisch debat

• Gezaghebbende theologen geloofden stellig in predestinatie en derhalve niet in een vrije wil van mensen

• Deze stellingneming lijkt geen invloed te hebben gehad op het gedrag van mensen in het maatschappelijk verkeer

• Voor zover ik weet leeft het debat over de predestinatie niet meer

Vrije wil in de psychologie (1)

• Focus: Vrije wil als voorwaarde voor bewuste aansturing

• Sturen wij zelf bewust ons gedrag aan of wordt ons gedrag gestuurd door onbewuste invloeden?

• Wat is de rol van ons bewustzijn en wat van ons onbewuste

Vrije wil in de psychologie (2)(stukje geschiedenis)

• Descartes (1596-1650)- Scheiding van lichaam en geest (dualisme)- Alle mentale processen zijn bewust- De pijnappelklier is antenne voor de geest- Dieren hebben geen geest en dus geen pijn

• Freud (1856-1939) - Bewustzijn bevat niet alle mentale processen- Onbewuste is vergaarbak van infantiele dierlijke driften en traumatische ervaringen

Huidige Inzichten over het bewustzijn

• De geest wordt veroorzaakt door processen (neuronale activiteit) in de hersenen (monisme); er zijn bewuste en onbewuste processen

• Het bewustzijn heeft beperkte capaciteit en werkt serieel (focus op één ding)

• Het bewustzijn is niet de baas in het brein• Het bewustzijn stuurt meestal ons gedrag niet

aan, maar rationaliseert wel de redenen er voor• Het bewustzijn is te vergelijken met

toeschouwer/persvoorlichter of op zijn best navigator

RationalisatieExperiment

• Proefpersonenkiezen de beste uit een serie van 5 nylonkousen

• De meesten kiezen de meest rechtse• Desgevraagd wordt de keuze

beargumenteerd(sterker; mooier; zachter etc etc)

• De kousen zijn echter identiek• Bewustzijn rationaliseert de keuze

Ons Onbewuste (1)

• Ons onbewuste heeft een veel grotere capaciteit dan ons bewustzijn (ca 200 000 x zo groot, werkt parallel)

• Ons onbewuste stuurt heel vaak onze handelingen aan (bv spreken, autorijden, muziek maken, sport)

• Creativiteit/genialiteit/deskundigheid vloeit altijd voort uit onbewuste processen (wel gebaseerd op bewuste langdurige studie, training, ervaring)

Ons Onbewuste (2)

• Onbewust imitatie gedrag heeft invloed op ons sociaal functioneren

• Serveerster die de klant imiteert door de bestelling letterlijk te herhalen krijgt grotere tip (herhaalde psychologische experimenten)

• Ons gedrag wordt vaak bepaald door onbewuste invloeden bv bij priming

PrimingExperiment

• Groep A leest artikel over oude mensen• Groep B leest een neutraal artikel• Groepen A en B lopen naar een lift om

naar andere locatie te gaan voor volgend experiment

• Groep A loopt aanzienlijk langzamer naar de lift dan Groep B

• Ander voorbeeld: mensen lossen puzzels sneller op als ze eerst over professoren hebben gelezen

BeslissingenOnbewust nadenken

• Eenvoudige beslissingen: Bewust nadenken

• Complexe beslissingen: Onbewust nadenken (nachtje slapen) leidt tot betere beslissingen

• Psychologische experimenten bevestigen dat bewust veel criteria afwegen bij een complexe beslissing tot minder goede beslissingen leidt

LibetExperiment (1983)

• Een proefpersoon verricht een eenvoudige handeling op een willekeurig moment en geeft aan op welk moment zijn bewuste besluit is genomen door de stand van een snel ronddraaiende wijzer te onthouden

• De hersenactiviteit van de proefpersoon wordt met een EEG gemeten

• Relevante hersenactiviteit wordt vastgesteld circa 0,3 sec vóór het bewuste besluit (“readiness potential”)

• Verrassende conclusies: - het onbewuste begint het gedrag- bewust genomen beslissing is een illusie

• Experiment is vaak herhaald (FMRI scan): hersenactiviteit waarmee handeling voorspeld kon worden tot 7 sec voor bewuste beslissing

Conclusiesvrije wil in de psychologie

• Ons onbewuste is voor ons handelen vaak veel belangrijker dan ons bewustzijn

• Kanttekeningen derhalve bij de vrije wil als voorwaarde voor bewuste aansturing

• Bewuste wil is een gevoel, vaak geen oorzaak van ons handelen

maar ook • Ervaring van bewuste wil is fundamenteel kenmerk van

ons mens zijn; dat willen we niet missen• Bewuste wil geeft auteurschap en gevoel van

verantwoordelijkheid voor ons handelen (basis voor onze moraal)

Vrije wil in de Neurologie/hersenwetenschap

• Focus: Handelen wij zelf op basis van bewuste wil

• Dick Swaab (neurobioloog/hersenonderzoeker): Hoofdstuk XVIII in “Wij zijn ons brein”: “De vrije wil, een plezierige illusie” (2010)

• Victor Lamme (cognitief neurowetenschapper): “De Vrije Wil bestaat niet” (2010)

Visie Swaabover de geest en de ziel

• Quote Pag 357: “Ik heb nog geen goed argument gehoord tegen mijn simpele conclusie dat de “geest” het resultaat is van het functioneren van onze 100 miljard hersencellen, en de “ziel” een misverstand.”

Inperking keuze vrijheden

• Genetica (IQ, hersenziekten)• Omstandigheden in de baarmoeder

(placenta, alcohol drugs, geneesmiddelen seksuele oriëntatie ligt al vast)

• Schade bij de geboorte• Lichamelijke en geestelijke beperkingen• Postnatale ontwikkeling (moedertaal,

religie,verwaarlozing, misbruik)• Onbewuste invloeden

InvloedGenetische achtergrond

• Intelligentie: 88%• Schizofrenie: 80%• Open: 57%• Rechts autoritair: 57%• Alcoholisme: 55%• Extravert: 54%• Beheersing: 52%

Conclusie Swaab

• De mens kent veel beperkingen• Deze beperkingen hebben veelal

onbewust invloed op ons handelen• Vooral erfelijke factoren, de

zwangerschapperiode en de eerste levensjaren hebben een grote invloed op je karakter en je handelen

• De vrije wil is derhalve een – plezierige – illusie (Let op : Swaab generaliseert van veelal naar altijd)

Visie Lamme (1)

• Het Libet experiment en vele experimenten daarna tonen aan dat het bewustzijn van een handeling meestal pas komt nadat het brein de handeling heeft ingezet

• Ratio en gedachten (bewustzijn) controleren ons gedrag niet, maar becommentariëren het alleen

• Lamme noemt bewustzijn een kwebbeldoos, die logische redenen (rationalisaties) verzint voor ons gedrag (en er ook nog wel eens naast zit)

• Gedrag wordt bepaald door in het brein vastgelegde ervaringen en genetische voorkeuren. Er is geen plaats voor een factor die niet afhangt van deze geschiedenis

Visie Lamme (2)

• Lamme geeft diverse voorbeelden van onbewust gestuurde handelingen (soms van patiënten) en generaliseert dan tot zijn visie dat het bewustzijn geen relevante rol speelt

• Volgens Lamme kan met een hersenscan beter de echte mening van een mens worden vastgesteld dan op basis van zijn mededelingen. Ons bewustzijn verzint redenen, maar die zijn niet altijd in overeenstemming met de werkelijke mening ( bv bij de opvatting over discriminatie)

• Lamme propageert neuromarketing• Zijn conclusie: De vrije wil bestaat niet

Interview Dennett

Kanttekeningenbij de neurologische visie (1)

• Uitgangspunt van de neurologen lijkt dat een vrije wil alleen bestaat als er geen enkele invloed is van genen en voorgaande ervaringen en een handeling altijd vooraf wordt gegaan door een bewuste beslissing

• De eis “geen enkele invloed” is niet zinvol• En ook ons onbewuste hoort bij onze

identiteit

Kanttekeningenbij de neurologische visie (2)

• Hersenwetenschappers lijken het belang van bewustzijn te onderschatten

• Mensen zijn in staat zich een toekomstige situatie voor te stellen

• Bewuste reflectie speelt een sleutelrol bij de vorming van lange termijn intenties/ streven naar lange termijn doelen

Kanttekeningen bij de neurologische visie (3)

• Mensen kiezen er bewust voor (uit vrije wil) om langdurig te oefenen, te trainen, te studeren en op die wijze de relevante neuronenpaden in ons brein (ons onbewuste) in te branden

• Ook ons (zo getrainde) onbewuste maakt deel uit van onze identiteit

• Een musicus, wetenschapper, sporter etc. handelt veelal op basis van gevoel (onbewust), maar we piekeren er niet over hem of haar niet verantwoordelijk te houden voor zijn of haar handelingen

Conclusiesvisie van hersenwetenschappers

• Zij hanteren impliciet een te enge definitie van vrije wil (alleen bewuste handeling en geen enkele invloed van voorgeschiedenis)

• Zij onderschatten de grote betekenis van het bewustzijn voor lange termijn doelen

• Zij veronderstellen kennelijk dat het onbewuste geen deel uitmaakt van je identiteit

Evolutievan de vrije wil

• Ca 200 000 jaar geleden verdwenen dichte bossen en ontstond savanne gebied in Afrika

• Mens-achtigen werden gedwongen samen te werken in het open veld

• Selectie ten gunste van culturele vaardigheden (zelfcontrole en rationele intelligentie); meer hersenen – meer succes

• Veel later: ontstaan van taal maakt leren van eerdere generaties en planning mogelijk (versnelling in kennis)

• Sommige mensen hebben meer vrijheid dan anderen

Samenvatting (1)

• De meeste filosofen menen dat een vrije wil compatibel is met determinisme

• Het theologisch debat over de vrije wil lijkt maatschappelijke relevantie te hebben verloren

• De psychologen en neurologen hebben aangetoond dat vrije wil als bewuste aansturing een illusie is

Samenvatting (2)

• De drie definities van vrije wil waren:- voorwaarde voor verantwoordelijkheid- voorwaarde voor zelfverwerkelijking- voorwaarde voor bewuste aansturing

• De vrije wil als voorwaarde voor verantwoordelijkheid en voor zelfverwerkelijking blijft overeind

Samenvatting (3)• De psychologen en neurologen hebben wel

indringend duidelijk gemaakt dat de mens vele beperkingen kent en vaak onbewust beïnvloede beslissingen neemt

• Het karakter en gedrag van een mens wordt in belangrijke mate bepaald door zijn erfelijke eigenschappen en voorgeschiedenis

• Enige mildheid, begrip, welwillendheid in onze mening over het ons onwelgevallig gedrag van andere mensen zou ons derhalve niet misstaan

Literatuur (1)• Filosofie

Van de Laar en Voerman: “Vrije Wil” xxxMaureen Sie e.a.: “Hoezo Vrije Wil” xxxRobert Kane: “A contemporary introduction to free will” xDaniel Dennett: “Freedom evolves” xxxxArthur Schopenhauer: “De vrijheid van de wil” xxBert Keizer: “Waar blijft de ziel” xxMarc Slors: “Dat had je gedacht” Brein, bewustzijn en vrije wil in filosofisch perspectief xxxxRoy Baumeister e.a.: “Free Will and Consciousness” xxHerman Philipse: Hoorcollege “Neurofilosofie van de geest” xxxx

Literatuur (2)• Theologie

R.C. Sproul: “Vrije wil en genade” xx• Psychologie

Ap Dijksterhuis: “Het slimme onbewuste” xxxDaniel Wegner: “De illusie van de bewuste wil” xxxHerman Kolk: “Vrije wil is geen illusie” xxxDaniel Kahneman: Thinking, Fast and Slow xxxx

• Neurologie/HersenwetenschapAntonio Damasio: Het zelf wordt zich bewust xxVictor Lamme: “De vrije wil bestaat niet” xxxDick Swaab: “Wij zijn ons brein” xxxxAlva Noë: “We zijn toch geen brein” xx