De rol van spel en verveling in de Westerse cultuur

Volgens de Duitse filosoof Arthur Schopenhauer laat de mens zich zijn leven lang leiden door twee emoties: {angst}en {verveling}. [1] {Angst om een laag cijfer te halen, om je baan te verliezen en om op straat overvallen te worden zorgt ervoor dat je studeert, dat je werkt en dat je je portemonnaie veilig wegstopt.}{Verveling confronteert je met de nutteloosheid van je bestaan. [2] Als bestaan op zich al interessant en nuttig zou zijn, zou er geen verveling zijn. Verveling bestaat echter wel, dus is het bestaan van de mens op zichzelf niet nuttig of zaligmakend. Geloof en kunst zijn producten van een mens die de zin van zijn bestaan probeert te vinden in een hogere macht of in de esthetica.}

De Westerse cultuur is een cultuur van angst.

Dat is de weiden aan het {kapitalisme} en de {kerk}.

{Allereerst het kernprincipe van het kapitalisme: ieder individu moet vrij zijn om voor zichzelf een zo groot mogelijke welvaart te vergaren. Zoals Adam Smith beredeneerde in zijn boek ‘The Wealth of Nations’ kan dit zeer voordelig zijn voor de maatschappij [3] omdat een individu zoveel waarde produceert als hij kan. Van die waarde profiteert de gehele maatschappij mee. Het kapitalisme legt dus een grote nadruk op het creëren van waarde door het individu door middel van arbeid. Arbeid staat bij ons hoog in het vaandel. Wij hebben welvaart geabstraheerd in de vorm van geld, en dat direct gekoppeld aan arbeid in de vorm van loon. Met dat geld kunnen we consumeren. De gedachte dat materiële welvaart gelukkig maakt is overal in de maatschappij te vinden, van reclames tot het bestaan van de loterij. Om te consumeren heb je geld nodig, wat je vergaart door arbeid. Hoe meer je werkt, hoe meer je kunt consumeren, hoe meer geluk je kunt vinden.

Stimuleren van consumeren doen marketeers door het voeden van angst. Als kind word je al gebombardeerd met reclames die het kopen van producten stimuleren. Ze insinueren dat je zonder hun product nooit volledig gelukkig zult zijn. Ook gebruikt men gemaakte urgentie om ervoor te zorgen dat de consument vandaag nog koopt. [4]}

{Het Christelijk geloof mag toch wel het dominante geloof genoemd worden in de Westerse cultuur. De kerk is dus eeuwenlang de belangrijkste instantie geweest voor veel mensen. Deze instantie heeft altijd een boek met wetten gepropageerd door angst als drijfveer te gebruiken. De zondaar wordt gestraft door afgekeurd te worden door de kerk en in het hiernamaals eeuwig te branden. Een duidelijk plaatje. Vele generaties hebben geleerd volgzaam te zijn, uit angst afgewezen te worden door de kerk en in de hel te belanden.

We leven in een maatschappij waarin de vrijheid van ons bestaan misschien wordt benadrukt door politici, maar je vanaf het eerste moment al bewust wordt gemaakt van de noodzaak van het navolgen van regels. In de vorm van de leerplicht, stil zijn in de klas en huiswerk wordt je als kind bewust gemaakt van de noodzaak van het volgen van regels. Herrieschoppers worden door het systeem afgestraft en het rebelleren wordt afgeleerd. Zo is ook ons rechtelijk systeem opgebouwd: volg de wet of verduur een fikse straf. Uit angst voor deze straf blijft men binnen de perken van de wet.}

Het bovenstaande kort samengevat: binnen de grenzen zelf waarde creëren en het consumeren van waarde die door andere individuen wordt gecreëerd staat centraal in onze kapitalistische maatschappij. De individu wordt vooruit gebrand door de angst om in de bak gegooid te worden als

hij zich niet aan de wetten houdt en de angst om niet gelukkig te worden omdat hij niet genoeg kan consumeren. Voor verveling is geen ruimte, want er is altijd meer te produceren of te consumeren. Tijd voor ontspanning wordt opgevreten door een van de twee. Je kan niet ontkennen dat dit systeem tot op bepaalde hoogte werkt. De Westerse maatschappijen hebben samen een ongekende welvaart bereikt. Maar betekent dit ook ongekend geluk?

Nee, dat doet het niet. Het idee mag misschien een onderdeel geworden zijn van de cultuur, maar wetenschappelijk onderzoek wijst uit dat men nu even gelukkig is als dertig jaar geleden. Dit terwijl onze welvaart is gegroeid. [6] En zo kom ik op de deugden van de verveling. Er zijn klaarblijkelijk problemen in de maatschappij van de angst. De vraag is of die (deels) opgelost kunnen worden door verveling te gebruiken om de mens te motiveren. Ik denk van wel. Er zijn {1} momenten waar de angst niet genoeg indruk maakt op de mens dat hij zijn gedrag aanpast, {2} er zijn resultaten van verveling die met angst niet behaald kunnen worden en {3} er is een overdaad aan angst.

{1} Waar en wanneer maakt angst geen indruk?

Als er een plek is waar noodzaak weinig indruk maakt, dan is het wel school. Het systeem probeert angst als drijfveer te gebruiken. Leerlingen wordt voorgehouden dat als ze hun wiskundesommen niet maken ze lage cijfers zullen halen en ze hun diploma niet krijgen. Zonder diploma zouden ze nooit de baan krijgen die bij ze past en zonder die baan worden ze nooit gelukkig. Uit angst om niet te slagen zouden ze wiskunde sommen moeten maken. Voor sommigen is dat genoeg, maar voor veel anderen niet. Omdat diploma’s en het werkzame leven ver weg lijken voor de meeste scholieren voelen zij de angst niet en maken hun huiswerk niet.

Dit geldt op veel meer plekken in de samenleving. Het brein is namelijk niet altijd in staat om gevolgen op de korte en lange termijn goed af te wegen. Het vervelende huiswerk dat op de korte termijn gemaakt moet worden weegt in het brein zwaarder dan het diploma wat ergens in de verte zweeft. Daarbij is er geen directe correlatie tussen het maken van een wiskundesom en het niet halen van het diploma. En er is geen directe correlatie tussen een diploma en een droombaan. En er is geen directe correlatie tussen een droombaan hebben en volmaakt gelukkig zijn. Rationeel realiseert de leerling zich dat alle wiskundesommen bij elkaar opgeteld de wiskundige kennis vormen die je nodig hebt om de toets goed te maken die je nodig hebt om je diploma te krijgen maar het voelt niet zo. De angst wordt niet gevoeld en de sommen niet gemaakt.

Dus hoe krijg je ongemotiveerde pubers aan het werk? Er is één andere drijfveer: verveling. Deze pubers vervelen zich kapot en zullen elke kans grijpen om van deze verveling weg te komen. Op dit moment doen ze dat door het systeem te tarten: ze vinden trucjes om de docent om te tuin te leiden, om hun huiswerk niet te hoeven maken, enzovoort. Het is mogelijk om het systeem zodanig aan te passen dat zij die energie kwijt kunnen in projecten die nuttig zijn voor school. Je kan hiervoor naar twee dingen kijken: ludus en paidea. (Dit zijn abstracte begrippen uit spelstudies. [7]) ‘Ludus’ is het spel op zich, met regels, doelen, winnaars en verliezers. Dit zou bijvoorbeeld behaald kunnen worden door competitie te introduceren of een directe beloning. Bijvoorbeeld: al je sommen af betekent de rest van de les vrij. ‘Paidea’ gaat om de handeling zelf: de wiskunde zelf leuk maken. Dit kan je bijvoorbeeld doen door de leerlingen een bestaand, complex probleem op te laten lossen in groepjes, in plaats van de eindeloze rijtjessommen te laten maken.

Misschien klinkt ‘het leuk maken van wiskunde’ onmogelijk, dus ik zal een praktisch voorbeeld geven dat ook onwaarschijnlijk klinkt: het leuk maken van traplopen. Bij veel stations heb je een roltrap en een reguliere trap naast elkaar. Het merendeel van de mensen kiest ervoor vervoerd te

worden in plaats van het zelf lopen. En dit terwijl de gevolgen van obesitas de grootste sluipmoordenaar van Nederland zijn. Elke dag de trap nemen zou bijdragen aan de calorieverbranding van de traploper en het zou dus een verstandige beslissing zijn om te lopen. Maar het kortstondige plezier van vervoerd worden weegt zwaar in het menselijk brein. De angst voor het overgewicht weegt daar niet tegenop. De oplossing voor dit probleem blijkt een simpel spelelement: Zweedse kunstenaars besloten trap lopen leuk te maken. Ze maakten van iedere traptrede een pianotoets, die een geluid maakte als je erop stapt. [8] Mensen keken ervan op, probeerden het uit, speelden ermee. Het resultaat: het merendeel van de mensen nam plots de trap. Zo kun je de drijfveer van verveling aanspreken door middel van spel meer resultaat hebben dan het wekken van angst.

{2} Wat drijft verveling de mens te doen dat we nu niet doen?

Zoals ik al heb behandeld heeft onze cultuur van de angst een maatschappij opgeleverd met veel materiële welvaart. Zonder angst om te verhongeren zou er geen eten verbouwd worden, zonder angst om niet te kunnen consumeren zou er niemand produceren. Verveling drijft mensen niet om dit soort welvaart te produceren.

Zoals ik al eerder aangaf produceert de mens echter wel iets anders om de verveling te ontlopen: cultuur. Alle cultuur, waaronder geloof en kunst, is een product van de mens die zijn bestaan zin wil geven. Kunst gaat vaak over de esthetica: het hogere, het schone, het ware. Geloof gaat ook over het ware. In onze cultuur worden kunst en geloof ‘zweverig’ gevonden. Daar zouden Plato en Aristoteles het niet mee eens zijn geweest. De Oude Grieken waardeerde de esthetica hoger dan de wetenschap. Kunst, filosofie en geloof geven namelijk betekenis aan het leven van de mens. Welvaart niet. ‘Geld maakt niet gelukkig’ is niet voor niets het oude adagio. Alle spullen van de wereld kunnen de ziel van de mens niet voeden.

In onze cultuur van de angst hebben wij kunst en geloof uitbesteed aan degenen die het een plek hebben kunnen geven in de kapitalistische maatschappij. Zij hebben van geloof en kunst een product gemaakt. Een product in de kapitalistische maatschappij moet winst maken. Dat gebeurt als genoeg mensen er genoeg geld aan uitgeven. Kortom: kunst moet in een kapitalistische maatschappij gemaakt worden voor anderen, in een vorm waarin anderen geld aan uit willen geven. Dit belemmert de functie van kunst om het leven betekenis te geven. Willem Koos noemde kunst de “aller individueelste expressie van de aller individueelste emotie”, niet “de meest populaire expressie van de meest populaire emotie”. Dat is wat Hollywood heeft gedaan met de film en Tin Pan Ally (de plek waar de eerste pop-muziek ontstond) heeft gedaan met muziek. Het zijn producten geworden van bedrijven die waarde creëren voor anderen. Hiermee wordt de kunst met een heel andere intentie gemaakt, het is namelijk geen persoonlijke expressie meer. Dat resulteert meestal in een heel ander product. Het lijkt me voor zichzelf spreken dat als Hollywood geen rekening hoefde te houden met budgetten en verwachtingen van kijkers er hele andere films gemaakt zouden worden. Daarnaast maken ook andere mensen kunst. Het zijn slechts degenen die geld verdienen met het produceren van kunst die de kans krijgen om dit te doen. De productiemiddelen van cultuur concentreren zich in hoge mate bij een beperkte groep mensen. Als je aanneemt dat je bezig houden met de esthetica het hoogste is en maar een klein deel van de bevolking dit kan doen, is er iets goed mis.

Mensen die al veel welvaart hebben zonder daarvoor te hoeven werken (lees: mensen die de loterij hebben gewonnen) hebben de tijd en de middelen om zich met het produceren van cultuur bezig te houden. Deze groep is echter klein. Ook zijn er mensen die als hobby op muziekles gaan en schilderen. Van hen is de tijdsinvestering weer heel klein. Men wordt ook helemaal niet

aangemoedigd: aanklooien op de gitaar of zelf schilderen heeft geen resultaat dat in geldwaarde kan worden gemeten. Je wordt aangemoedigd om de gitaar te laten liggen en iets nuttigs te gaan doen dat wél waarde oplevert.

Het zaaien van angst heeft ons grote welvaart gebracht, maar ons ook arm gemaakt aan cultuur. Mensen meer de tijd geven voor zichzelf en de drijfveer van de verveling aanspreken zou betekenen dat meer mensen zich tot de esthetica zouden wenden en de gehele bevolking mee zou doen aan de productie van cultuur.

{3} Een overdaad aan angst

Ongeveer 500.000 Nederlanders kunnen zich niet meer ontspannen. [5] 10% heeft volgens het Centraal Planbureau voor de Statistiek last van serieuze burn-out verschijnselen. [9] Het gevoel dat er geproduceerd moet worden is zo groot bij sommige mensen dat zij zichzelf schaden. Het gevoel dat er gewerkt moet worden laat ze niet meer los. Ze voelen constant de noodzaak om door te werken. Hierdoor blijft er geen enkel moment over voor zichzelf. Geen enkel moment om te filosoferen of zich te wenden tot de esthetica. Uit onderzoek blijkt dat de helft van de mensen terugkijkend op korte termijn vaak wouden dat ze meer gewerkt hadden, terwijl dit op de lange termijn een klein deel is. Anderen willen dat ze de tijd die ze hebben gewerkt hadden gestoken in hun hobby’s, hun gezin en zichzelf.

Alle bovengenoemde problemen komen mijns inziens voort uit een maatschappij die is gebouwd op het gebruiken van angst als drijfveer van de mens. We kunnen de kracht van het spel benutten om plekken waar mensen geen noodzaak zien ze toch te motiveren. Zo krijgen mensen meer ruimte voor hun gezondheid en levensgenot. Als maatschappij meer kiezen voor verveling als drijfveer zou oplossingen bieden voor de problemen die zijn ontstaan door ons overmatige gebruik van angst als drijfveer.

[1] Lesstof vorige kwintaal[2] http://en.wikipedia.org/wiki/Boredom[3] http://en.wikipedia.org/wiki/Invisible_hand[4] http://www.karelgeenen.nl/09/creeer-urgentie-en-verkoop-meer-gratis-script/[5] http://www.medicinenet.com/script/main/art.asp?articlekey=51425[6] http://www.volkskrant.nl/economie/article1195689.ece/Groei_is_een_dubieuze_maatstaf[7] http://ians-gaming-course-blog.blogspot.com/2006/10/defining-videogames-paidea-vs-ludus.html[8] http://www.youtube.com/watch?v=2lXh2n0aPyw[9] http://nl.wikipedia.org/wiki/Burn-out