De relatie tussen het antialcoholistisch vrouwelijk...

0

Liese Weemaels

20052131

Master in de geschiedenis

UNIVERSITEIT

GENT

Academiejaar 2008 – 2009

Masterproef

De relatie tussen het antialcoholistisch vrouwelijk activisme en het

feminisme in het fin de siècle in België

Promotor: Prof. Dr. Gita Deneckere

Tweede lezers: Dr. Christophe Verbruggen

Dra. Julie Carlier

Faculteit Letteren en Wijsbegeerte

Vakgroep Nieuwste Geschiedenis

1

INHOUDSOPGAVE

Dankwoord

Inleiding

I.Vraagstelling en methodologie

II.Theoretisch kader

1. De historische context ...................................................................................................... 17

1.1. De periode van 1850 tot 1884 .................................................................................... 18 1.1.1. De Eerste Industriële Revolutie .......................................................................... 18 1.1.2. Sociale verhoudingen ......................................................................................... 19 1.1.3. Het liberale systeem ........................................................................................... 20

1.2. De periode van 1885 tot 1914 of het Fin de siècle .................................................... 22

1.2.1. De Tweede Industriële Revolutie ....................................................................... 22

1.2.2. De arbeidersbeweging ........................................................................................ 23

1.2.3. Het democratiseringsproces ............................................................................... 23 1.3. Het heersende discours omtrent alcoholisme, syfilis, tuberculose en rasdegeneratie 24

1.3.1. Rasdegeneratie ................................................................................................... 24 1.3.2. Het verband tussen alcoholisme, tuberculose en venerische ziekten ................. 25

1.3.3. De morele achteruitgang van de natie ................................................................ 27 1.3.4. De rol van een vrouw in de alcoholstrijd ........................................................... 28

2. De Belgische antialcoholistische bewegingen op het einde van de 19de

en het begin van

de 20ste

eeuw ............................................................................................................................. 31

2.1. De Belgische antialcoholistische liga‟s in het algemeen ........................................... 31 2.1.1. Ontstaan .............................................................................................................. 31 2.1.2. De verschillende antialcoholistische liga‟s in België ......................................... 32

2.1.3. Discours .............................................................................................................. 35

2.1.4. Propaganda ......................................................................................................... 36 2.2. L‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme ...................................................... 37

2.2.1. Ontstaan .............................................................................................................. 37

2.2.2. L‟Union op provinciaal vlak .............................................................................. 38 2.2.3. Structuur van l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme .......................... 39

2.2.4. Staatssubsidies .................................................................................................... 40 2.2.5. Leden .................................................................................................................. 40 2.2.6. Discours .............................................................................................................. 41

2.2.7. Propaganda ......................................................................................................... 41 2.2.8. Activiteiten en verwezenlijkingen van l‟Union ................................................. 43

2.2.9. Verloop ............................................................................................................... 43

3. De complexiteit rond het begrip „feminisme‟ .................................................................. 44

4. De eerste feministische golf in België .............................................................................. 50 4.1. De inferieure positie van een vrouw in de maatschappij ........................................... 50 4.2. Het ideaal van de vrouw aan de haard ....................................................................... 51

4.3. Het meisjesonderwijs ................................................................................................. 53 4.4. De toegang tot universiteiten en vrije beroepen ........................................................ 55 4.5. L‟Affaire Popelin ....................................................................................................... 56 4.6. La Ligue Belge du Droit des Femmes ....................................................................... 57

2

4.7. Eis voor het vrouwenstemrecht ................................................................................. 58

4.8. De Conseil national des femmes belges .................................................................... 61 4.9. Belangrijke wettelijke hervormingen ........................................................................ 62

5. De relatie tussen het feminisme en antialcoholistische vrouwenbewegingen in de

internationale literatuur ............................................................................................................ 63 5.1. Vrouwen actief in gemengde antialcoholistische bewegingen .................................. 63 5.2. Women‟s Temperance Crusade ................................................................................. 65 5.3. Woman‟s Christian Temperance Union .................................................................... 67

6. De visie van de feministen op het antialcoholisme .......................................................... 70 6.1. De visie van Louis Frank ........................................................................................... 71 6.2. Louis Frank in de pers ............................................................................................... 84 6.3. La Ligue. Organe belge du droit des femmes ............................................................ 84

6.4. Besluit ........................................................................................................................ 88

7. De visie van de antialcoholistische vrouwenbewegingen op het feminisme ................... 89 7.1. De visie van l‟Union op het feminisme ..................................................................... 89 7.2. De visie van l‟Alliance op het feminisme ................................................................ 101 7.3. Conclusie ................................................................................................................. 103

8. De verschillen in het discours van het feminisme en de antialcoholistische

vrouwenbewegingen ............................................................................................................... 106

8.1. Stemrecht ................................................................................................................. 107 8.1.1. Vanuit het feministisch standpunt .................................................................... 107

8.1.2. Vanuit het standpunt van de antialcoholistische vrouwenbeweging ................ 110 8.2. Geheelonthouding versus gematigdheid .................................................................. 113

8.2.1. Vanuit het standpunt van l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme ..... 113

8.2.2. Vanuit het standpunt van la Ligue Belge du Droit des Femmes ...................... 115

8.3. Besluit ...................................................................................................................... 119

9. Het verband tussen het „vrouw-zijn‟ en het antialcoholisme ......................................... 121

9.1. Zorgzaamheid .......................................................................................................... 121 9.2. Spaarzaamheid en vooruitziendheid ........................................................................ 122

9.3. Superieur op het vlak van de moraal ....................................................................... 123 9.4. Alcoholisme als typische mannelijke eigenschap ................................................... 125

10. Besluit .......................................................................................................................... 129

11. Bibliografie .................................................................................................................. 132

12. Lijst van bijlagen ......................................................................................................... 137

3

Dankwoord

Dit werkstuk had niet tot stand kunnen komen zonder de vakkundige hulp van mijn promotor,

prof. dr. Deneckere en Julie Carlier. Hun opmerkingen en bijsturingen zijn van grote waarde

geweest. Mijn dank gaat ook uit naar mijn vriend David die mijn werkstuk op fouten

verbeterd heeft.

Gent, 07/07/09

4

Inleiding

I. Vraagstelling en methodologie

La femme et l‟alcool …quelle antithèse de mots, semble-t-il! Il y a là plus qu‟une antithèse.

Entre ces deux termes, entre les idées qu‟ils expriment, il est une antinomie absolue.1

Zoals dit citaat al deels aangeeft, heeft dit werkstuk tot doelstelling een analyse te maken van

de relatie tussen het feminisme en het antialcoholistisch vrouwelijk activisme vanaf 1892 tot

1914 in België. Het antialcoholistisch vrouwelijk activisme werd in België op nationaal

niveau vertegenwoordigd door twee vrouwenbewegingen: l‟Union des Femmes Belges contre

l‟Alcoolisme, ontstaan in 1899 en l‟Alliance des Femmes Belges contre l‟abus de l‟Alcool,

ontstaan in 1905.2 Deze verenigingen maakten deel uit van de talrijke vrouwenbewegingen

die zich bezighielden met de toen bestaande sociale problemen. Zo waren die

vrouwenbewegingen erg actief op vlak van sociale hervormingen, antialcoholisme, de

bestrijding van prostitutie, armenhulp en de verbetering van de gezondheid van vrouwen in de

fabrieken en in het kraambed. Het organiseren van vrouwen in vrouwenbewegingen had onder

andere tot gevolg dat een aantal vrouwen actief werden in de publieke sfeer.

De eerste Belgische feministische vereniging was la Ligue Belge du Droit des Femmes,

ontstaan in 1892. Met feministische bewegingen bedoelen we bewegingen die gelijke rechten

tussen mannen en vrouwen eisen en bovendien de mannelijke overheersing of bevoorrechting

willen bestrijden.3 In de internationale literatuur is gebleken dat het definiëren van het begrip

„feminisme‟ niet zo vanzelfsprekend is. Hier komen we in hoofdstuk 3 uitgebreid op terug.

Het onderzoek naar de relatie tussen het feminisme en het antialcoholistisch vrouwelijk

activisme in België is nog niet grondig gevoerd.4 De licentiaatverhandeling van Sophie

Matkava L‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme (1899-1951): de la lutte

1 KBR, Papiers Frank, II/ 6024.

2 In dit werkstuk zullen we l‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme ook aanduiden met l‟Union en

l‟Alliance des Femmes Belges contre l‟Abus de l‟Alcool met l‟Alliance. 3 De Haan (F.) en Van Der Heide (R.), Vrouwen-Verenigingen, Dames-comité‟s en feministen: De zorg van

vrouwen voor vrouwelijke gevangenen in de negentiende eeuw, in: Tijdschrift voor de sociale geschiedenis,

1997, nr. 23, p. 301. Zie ook: Van Drenth (A.) en De Haan (F.), The rise of caring power: Elizabeth Fry en

Josephine Butler and the Netherlands, Amsterdam, Amsterdam University Press, 1999. 4 Dit in tegenstelling tot de VSA waar men over de relatie tussen antialcoholistische vrouwenbewegingen en het

feminisme enorm veel literatuur kan terugvinden. We gaan hier dan ook in hoofdstuk 5 uitgebreid op in.

5

antialcoolique aux militantismes féministe et pacifiste5 heeft hieromtrent een poging

ondernomen, maar zij richtte zich veeleer op de structuur en werking van l‟Union des Femmes

Belges contre l‟Alcoolisme dan op de relatie tussen beide bewegingen. Dit had als gevolg dat

haar analyse van de relatie tussen l‟Union en het feminisme redelijk oppervlakkig bleef.

Desalniettemin heeft Matkava een uitgebreid overzicht gegeven van alle vrouwen – en ook

mannen - die zowel lid waren van l‟Union als van la Ligue Belge du Droit des Femmes

waardoor haar licentiaatverhandeling zeer hulpvol was voor het schetsen van onze

vraagstelling. Voor een algemeen overzicht van antialcoholistische bewegingen hebben we

ons in grote mate kunnen baseren op de licentiaatverhandeling Situatieschets van de

antialcoholistische beweging in het laatste kwart van de 19de

eeuw en het begin van de 20ste

eeuw6 van Nancy Lockkamper en deze van Martien Timmerman De sociale ernst van het

Alkoholisme en de mobilisatie voor de Drankbestrijding, vanaf het laatste kwart van de 19de

eeuw7.

Aan overzichtswerken over de eerste feministische golf is al helemaal geen gebrek. Zo waren

overzichtswerken als En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België 1830-

19608 geschreven door Denise De Weerdt en Stap voor stap : geschiedenis van de

vrouwenemancipatie in België9 van Denise Keymolen enorm nuttig voor de contextualisering

van het feminisme in België. Ook artikels geschreven door Eliane Gubin zoals Du politique

au politique : parcours du féminisme belge (1830-1914)10

en het boek Choisir l‟histoire des

femmes11

dat een verzamelwerk van een aantal van Gubin‟s artikels is, gaven op een

genuaneerde manier weer waarom het feminisme in België een ander proces heeft doorlopen

dan het feminisme in de meeste andere landen.

In de internationale literatuur wordt algemeen aangenomen dat het feminisme voortvloeide uit

de talrijke vrouwenbewegingen die in de 19de

eeuw bezig waren met het bestrijden van een

5 Matkava (S.), L‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme (1899-1951): de la lutte antialcoolique aux

militantismes féministe et pacifiste, Brussel (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Université Libre de

Bruxelles), 1996, 137 pp. 6 Lockkamper (N.), Situatieschets van de antialcoholistische beweging in het laatste kwart van de 19

de eeuw en

het begin van de 20ste

eeuw, Brussel (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Vrije Universiteit Brussel), 1994, 256

pp. 7 Timmerman (M.), De sociale ernst van het Alkoholisme en de mobilisatie voor de Drankbestrijding, vanaf het

laatste kwart van de 19de

eeuw, Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Rijksuniversiteit Gent), 1981, 379pp. 8 De Weerdt (D.), En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België 1830- 1960, Gent,

Masereelfonds, 1980, 224 pp. 9 Keymolen (D.), Stap voor stap : geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de

Staatssecretaris voor Maatschappelijke Emancipatie, 1991, 128 pp. 10

Gubin (E.), Du politique au politique: parcours du féminisme belge (1830-1914), in: RBPH-BTFG, 1999, vol.

77, nr. 2, pp. 370-382. 11

Gubin (E.), Choisir l‟histoire des femmes, Bruxelles, Editions de l‟université de Bruxelles, 2007, 273 pp.

6

aantal sociale problemen zoals bijvoorbeeld het alcoholisme. Zo zegt Annemieke Van

Drenth dat sociale zorg van vrouwen in de 19de

eeuw opgevat kan worden als het fundament

voor het latere feminisme.12

Francisca De Haan en Romke Van Der heide beweren allebei

dat men zelfs drie stappen kan onderscheiden: eerst is er het vrouwelijk activisme, vervolgens

wordt de stap naar vrouwenbewegingen gezet en ten slotte de stap naar het feminisme. Onder

vrouwelijk activisme verstaan ze sociale of sociaal-politieke activiteiten van vrouwen ten

behoeve van anderen: het opkomen voor armen, voor beter onderwijs, tegen drank, etc. Met

vrouwenbewegingen bedoelen de auteurs georganiseerde activiteiten van vrouwen ten

behoeve van andere vrouwen, op grond van een notie van zusterschap zoals voor de

hervorming van vrouwengevangenissen. Ten slotte is er de categorie van het feminisme

waartoe alle bewegingen horen die gelijke rechten eisen en ook alles wat te maken heeft met

het bestrijden van mannelijke overheersing of bevoorrechting.13

Ook Nancy Cott beweert in

haar werk The grounding of modern feminism dat het feminisme, dat in de VSA pas in 1910

ontstond, voorafgegaan werd door verschillende vrouwenbewegingen die zich onder andere

bezighielden met liefdadigheid, antialcoholisme, beter onderwijs en stemrecht.14

Terwijl

vrouwenbewegingen vooral de nadruk legden op de plichten van een vrouw, focuste het

feminisme zich volgens Cott vooral op de rechten van een vrouw.15

Ten slotte citeren we

Jane Rendall die net als de vier andere auteurs akkoord ging met de stelling dat het

feminisme uit verschillende vrouwenbewegingen voortvloeide: But, most of all, women did

feel drawn by the argument that the qualities which they were expected to exercise in

domestic life should be carried into the outside world, infused into public life. It was an

argument which was by no means incompatible with the case for citizenship. But this

understanding of the possibility of expanding and redefining the sphere of women‟s action is

perhaps the most important element in the making of nineteenth-century feminism, and is

found in all three societies, though in different degrees.16

In haar werk citeert ze de Amerikaanse historicus Brian Harrison die beweert dat het

antialcoholistisch vrouwelijk activisme aanzien kan worden als een gematigde vorm van

feminisme, omdat in dat vrouwelijk activisme het geloof heerste dat geld niet alleen moest

12

Van Drenth (A.), Over dienende liefde en zorgende macht, sekse en sekseverhoudingen in historisch

perspectief, in: Tijdschrift voor vrouwenstudies, 1997, p. 328. 13

De Haan (F.) en Van Der Heide (R.), Vrouwen-Verenigingen, Dames-comité‟s en feministen: De zorg van

vrouwen voor vrouwelijke gevangenen in de negentiende eeuw, in: Tijdschrift voor de sociale geschiedenis,

1997, nr. 23, p. 300 en 301. 14

Cott (N.), The Grounding of Modern Feminism, New Haven, Yale UP, 1987, p. 3 en p. 13. 15

Cott (N.), Op. Cit., p. 49-50. 16

Rendall (J.), The origins of modern feminism: women in Britain, France and the United States, 1780-1860,

Basingstoke, Macmillian,, 1985, p. 231.

7

worden uitgegeven aan zaken die enkel en alleen de man plezieren, maar ook aan zaken waar

het hele gezin van kan meegenieten.17

In dit werkstuk gaan we na of ook in België de antialcoholische vrouwenbewegingen een

stimulans hebben gegeven tot het ontstaan van het feminisme of was er misschien eerder

sprake van een omgekeerde impuls? Was het dus eerder het feminisme dat een stimulans heeft

gegeven tot het ontstaan van l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme. Zo ja, omwille

van welke reden? Ten einde een antwoord op deze vraagstelling te kunnen formuleren, gaan

we als volgt te werk: eerst en vooral gaan we na of er een verband bestaat tussen de strijd voor

het antialcoholisme en het feminisme, en op welk vlak deze relatie zich voordoet. Hiervoor

gaan we na wat de visie van de Belgische feministen was op het antialcoholisme en

omgekeerd namelijk wat de visie van l‟Union en l‟Alliance op het feminisme was. Hoe linken

beide bewegingen het feminisme en het antialcoholisme aan elkaar? Uiteindelijk zullen we

aan de hand van de hieruit bekomen resultaten een antwoord trachten te formuleren op onze

vraagstelling. We gaan ons hierbij vooral focussen op de verschillen die de antialcoholistische

vrouwenbewegingen en la Ligue Belge du Droit des Femmes wat betreft de oplossingen in de

strijd tegen het alcoholisme vooropstelden.

De bronnen die voor dit onderzoek in aanmerking zijn gekomen is eerst en vooral het

propagandaorgaan van l‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme met name La

Clairière. Vers le beau, vers le vrai of kortweg La Clairière en het propagandaorgaan van

l‟Alliance des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme met name le Journal des Mères. Beide

bewegingen probeerden door middel van deze kranten alle vrouwen de gevaren en gevolgen

van het alcoholgebruik bij te brengen en hen bovendien aan te moedigen het alcoholisme te

bestrijden. La Clairière werd voor het eerst gepubliceerd in 1903 en werd voorafgegaan door

l‟Action Sociale dat voor het eerst in 1901 gepubliceerd werd. Aangezien l‟Union van mening

was dat l‟Action Sociale te weinig naar vrouwen gericht was, heeft men in 1903 aan de

uitgave van deze krant een stop gezet en in datzelfde jaar La Clairière opgericht. Hierdoor

hebben wij beslist enkel La Clairière en dus niet L‟Action Sociale door te nemen en dit van

1903 tot 1914.

Vervolgens hebben we gebruik gemaakt van het werk La Femme contre l‟alcool. Etude de

sociologie et de législation18

geschreven door de feminist Louis Frank in 1896 dat handelt

17

Rendall (J.), Op. Cit., p. 254.

8

over de relatie tussen het feminisme en het antialcoholisme. Aangezien dit ook het onderwerp

van ons werkstuk is, is dit werk onontbeerlijk voor ons onderzoek. Ook hebben we de Papiers

Frank doorgenomen. Dit bevatte het manuscript van Frank‟s werk La Femme contre l‟alcool,

maar ook enorm veel krantenartikels waarin hij en zijn werk uitvoerig worden besproken.

Verder hebben we gebruik gemaakt van het tijdschrift van la Ligue Belge du Droit des

Femmes met name La Ligue. Organe Belge du Droit des Femmes.19

De feministische liga

probeerde haar ideeën door middel van dit tijdschrift onder de publieke opinie te verspreiden.

Hierdoor is het van belang deze bron door te nemen, omdat we op die manier kunnen nagaan

wat de visie van deze feministische beweging was op het antialcoholistisch vrouwelijk

activisme.

Voor bijkomende informatie hebben we eerst en vooral gebruik gemaakt van het werk Le rôle

de la femme dans la lutte contre l‟alcoolisme20

geschreven door Marie Parent in 1892. Dit

werk is hoofdzakelijk gericht naar vrouwen uit de arbeidersklasse en heeft het over hoe

vrouwen zich moeten inzetten in de strijd tegen het alcoholisme. Vervolgens hebben we ook

nog gebruik gemaakt van het artikel Vrouwenbeweging21

geschreven door M. Brants en

uitgegeven in het tijdschrift het Willemsfonds in 1898.

Het gebruik van deze bronnen zullen we nog eens kort toelichten in de hoofdstukken waarin

ons onderzoek wordt uiteengezet.

In het eerste hoofdstuk zullen we een algemeen overzicht geven van de politieke, sociale en

economische situatie van België vanaf 1850 tot 1914 om op die manier het ontstaan van

antialcoholistische liga‟s beter te begrijpen. Ook zullen we in dit hoofdstuk extra de aandacht

leggen op het heersend discours in de 19de

eeuw omtrent alcoholisme en rasdegeneratie.

Vervolgens gaan we het in het tweede hoofdstuk nader hebben over de strijd tegen het

alcoholisme waarbij we onze aandacht toespitsen op de verschillende Belgische

antialcoholistische liga‟s, het algemeen antialcoholistisch discours en de antialcoholistische

propagandavoering. Aangezien l‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme en l‟Alliance

des Femmes Belges contre l‟abus de l‟alcool belangrijke aspecten van ons onderzoek vormen,

gaan we deze twee bewegingen uitgebreider in dit hoofdstuk bespreken.

18

Frank (L.), La femme contre l‟alcool. Etude de sociologie et de législation, Bruxelles, H. Lamertin, 1897, 273

pp. 19

In dit werkstuk zullen we dit tijdschrift met La Ligue aanduiden. 20

Parent (M.), Le rôle de la femme dans la lutte contre l‟alcoolisme, Bruxelles, Ligue patriotique contre

l‟alcoolisme, 1892, 46 pp. 21

Brants (M.), Vrouwenbeweging, in: Tijdschrift van het Willemsfonds, 1898, 3de

jaargang, 1ste

deel, pp. 93-110.

9

In hoofdstuk drie gaan we het hebben over de complexiteit van het begrip „feminisme‟

waarbij we aan de hand van internationale literatuur zullen aantonen dat het niet eenvoudig is

om een eenduidige definitie van het „feminisme‟ te vinden. Een overzicht van de eerste

feministische golf komt aan bod in hoofdstuk vier. In het vijfde hoofdstuk zullen we nagaan

op welke manier men in de VSA de relatie tussen antialcoholistische vrouwenbewegingen en

het feminisme heeft onderzocht en wat de uiteindelijke resultaten zijn. Vervolgens komen we

toe aan ons onderzoek dat verspreid is over de vier volgende hoofdstukken: in hoofdstuk zes

focussen we ons op de visie van het feminisme op het antialcoholistisch vrouwelijk activisme.

Het al dan niet verbinden van de strijd tegen het alcoholisme met het feminisme door l‟Union

en l‟Alliance, wordt in hoofdstuk zeven toegelicht. In het achtste hoofdstuk zullen we trachten

een antwoord te geven op de vraag of de antialcoholistische vrouwenbewegingen een impuls

hebben gegeven aan het ontstaan van het feminisme of eerder omgekeerd. Hierbij gaan we

ons vooral focussen op de verschillen die de antialcoholistische vrouwenbewegingen en la

Ligue Belge du Droit des Femmes wat betreft de oplossingen in de strijd tegen het

alcoholisme vooropstelden. In hoofdstuk negen gaan we na wat volgens feministen en

vrouwelijke antialcoholistische activisten het verband was tussen het vrouw-zijn en de strijd

tegen het alcoholisme. Als afsluiter volgt dan een algemene conclusie waarin we het antwoord

op onze vraagstelling nog eens kort uiteenzetten.

II. Theoretisch kader

We hebben besloten om met betrekking tot ons onderzoek het genderconcept als

analysecategorie te nemen. Om te begrijpen wat gender precies inhoudt en hoe dit concept

zijn ontstaan kent, is het belangrijk het eerst in zijn historiografische context te plaatsen.

1. Vrouwengeschiedenis

Vrouwengeschiedenis kent zijn intrede in de historiografie vanaf de begin jaren ‟70 als reactie

op het feit dat vrouwen in historisch onderzoek genegeerd werden. Door vrouwen onderwerp

van historisch onderzoek te maken, heeft dit er in de eerste plaats voor gezorgd dat hun

onderwerping aan mannen historisch zichtbaar werd. Veel van het onderzoek in de

vrouwengeschiedenis, is verricht binnen een context bestaande uit drie theoretische kaders.

Die theoretische kaders verwijzen naar drie dichotomieën die in het traditionele denken of in

de mainstream historiografie gebruikt werden om de relaties tussen mannen en vrouwen weer

10

te geven. Onderzoekers binnen het domein van de vrouwengeschiedenis gebruikten dus in het

begin dezelfde theoretische kaders als de mainstream historiografie. Over het gebruik van

deze drie dichotomieën werd echter hevig gedebatteerd. Zo beschouwde men in het

traditionele denken deze dichotomieën als universele onveranderlijke wetmatigheden, maar in

de vrouwengeschiedenis kwam men tot de conclusie dat dit niet het geval was. In de verdere

ontwikkeling van de moderne vrouwengeschiedenis hebben zich recent nieuwe dichotomieën

ontwikkeld - waar het begrip gender zijn ontstaan kent - die de dag van vandaag de

vrouwenstudies blijken te domineren.22

We gaan ons hierbij focussen op de dichotomie „seks

versus gender‟ en „gelijkheid versus verschil‟.

2. De drie traditionele dichotomieën

Natuur versus cultuur

In de mainstream historiografie en ook in het begin van de vrouwengeschiedenis, werd de

relatie tussen de beide geslachten aanzien als een relatie tussen natuur versus cultuur. Mannen

en hun activiteiten werden gelijkgesteld aan cultuur en vrouwen aan natuur waarbij het

vrouwelijke als onveranderlijk werd aanzien. Hierdoor vond men het niet waard om er enige

politieke of theoretische belang aan te geven. Het mannelijke daarentegen stond niet vast en

was doorheen de geschiedenis veranderlijk. Binnen deze context bedoelde men met natuur de

seksualiteit tussen mannen en vrouwen, vrouwenlichamen, zwangerschap en moederschap.

Vaderschap daarentegen werd aanzien als iets sociaal geconstrueerd en dus niet natuurlijk.

Onderzoekers binnen de context van de vrouwengeschiedenis bekritiseerden deze natuurlijke

dichotomie. Volgens hen was de echte betekenis van natuur in dit discours een

onderwaardering van alles dat met vrouwelijkheid te maken had. Ook waren ze van mening

dat natuur altijd een sociale betekenis heeft. Zo hebben de begrippen natuur en cultuur andere

betekenissen afhankelijk van de context zoals tijd en plaats. Dit laatste is bewezen door de

vele onderzoeken over het vrouwenlichaam. Hierdoor kunnen we concluderen dat de

dichotomie natuur en cultuur sociaal geconstrueerd is en dat cultuur superieur is aan natuur,

het mannelijke aan het vrouwelijke.23

Arbeid versus gezin

22

Bock (G.), Challenging Dichotomies: Perspectives on Women‟s History, in: Offen (K.), Pierson (R.R.) en

Rendall (J.) (eds.), Writing Women‟s History: International Perspectives, Basingstoke, Macmillan, 1992, p. 1. 23

Bock (G.), Art. Cit., p. 2.

11

Hoewel vrouwen doorheen de geschiedenis ook altijd gewerkt hebben, wordt in deze

dichotomie arbeid gelijkgesteld aan mannen en het gezin aan vrouwen. Dit komt omdat men

onder arbeid productieve arbeid verstaat of arbeid waar men een loon in ruil voor krijgt. Het

huishouden en het moederschap, dat vroeger steeds door vrouwen werd verricht, werd niet

beschouwd als een „echte‟ arbeid. De arbeidsverdeling op basis van geslacht stelde niet alleen

een onderscheid voor, maar ook een hiërarchie waarbij mannen hoger werden beloond dan

vrouwen. Zo werd het productieve arbeid dat door vrouwen werd verricht als minderwaardig

beschouwd dan het arbeid door mannen verricht.

Deze traditionele dichotomie werd door de vrouwengeschiedenis bekritiseerd, omdat ook hier

weer sprake is van de superioriteit van mannen aan vrouwen. Volgens de

vrouwengeschiedenis is het huishouden en het moederschap evenveel een arbeid als arbeid

buitenshuis. Hierdoor wordt de dichotomie „arbeid versus gezin‟ in de vrouwengeschiedenis

in vraag gesteld.24

Publiek versus privaat

Voor de inbreng van de vrouwengeschiedenis was de traditionele politieke theorie van

mening dat de dichotomie uit twee autonome, symmetrische en equivalente sferen bestond.

Mannen domineerden de publieke sfeer, en de vrouwen de private sfeer. Maar door het

bestuderen van deze twee sferen in de vrouwengeschiedenis, werd het duidelijk dat deze

traditionele visie niet klopte: mannen domineerden zowel de publieke als de private sfeer, en

vrouwen werden niet aanvaard in de publieke sfeer. De scheidingslijn tussen het publieke en

het private verschuift doorheen de tijd en is intercultureel. We kunnen dit verduidelijken met

de evolutie van de private liefdadigheid naar publieke bijstand, waarin vrouwen in beide

domeinen een belangrijke rol hebben gespeeld. Ook overlappen de publieke en private sfeer

elkaar, omdat de publieke sfeer ingrijpt op de private sfeer door middel van wetgeving,

bijvoorbeeld in verband met verkrachting en abortus. Maar ook omgekeerd grijpt de private

sfeer in op de publieke sfeer, bijvoorbeeld bij een huwelijkspolitiek waarbij een man trouwt

met een vrouw van een hogere stand waardoor hij op die manier kan opklimmen op de sociale

ladder.

De vrouwengeschiedenis heeft ook ontdekt dat wat voor sommigen als privaat werd

beschouwd, voor anderen publiek betekende. Zo waren de huishoudelijke taken en het

opvoeden van kinderen volgens vele vrouwen van de vroegere vrouwenbewegingen van

24

Bock (G.), Art. Cit., p. 3 en 4.

12

publiek belang. Deze vrouwen vonden dat ze hierdoor gelijke rechten als mannen verdienden,

omdat ook zij op die manier een bijdrage leverden aan het publieke en maatschappelijke

leven.

De dichotomie „publiek versus privaat‟ kan ook hier gezien worden als een historische

constructie waarbij het publieke superieur is aan het private.25

Het feit dat de publieke en de private sfeer niet als twee duidelijk afgebakende sferen aanzien

kunnen worden, komt heel duidelijk naar voor in ons werkstuk. Hoewel vrouwen in het

algemeen uitgesloten werden uit de publieke sfeer, waren hierin toch een aantal vrouwen

actief zoals de vrouwelijke leden van de antialcoholistische liga‟s en van de feministische

organisaties. Ook grijpt men aan de hand van die antialcoholistische verenigingen in op de

private sfeer, aangezien men de man probeert te weerhouden zich over te geven aan alcohol.

Indien een man niet alcoholverslaafd zou zijn, dan is de kans misschien kleiner dat hij al het

geld opdoet aan alcohol in plaats van aan andere nuttige zaken zoals voeding of medicijnen.

Ook wetgeving in verband met alcohol zoals bijvoorbeeld de Wet Vandervelde die op 29

augustus 1919 werd uitgevaardigd, heeft invloed op het private leven. De Wet Vandervelde

zorgde ervoor dat de consumptie van alcohol in drankgelegenheden verboden was waardoor

heel wat kroegen hun deuren moesten sluiten. De wet liet wel toe dat thuis alcoholische

dranken werden geconsumeerd op voorwaarde dat men minstens twee liter ineens kocht26

.

Deze wet zal als gevolg hebben gehad dat er minder mannen op café zaten wat op zijn beurt

ook een invloed heeft op het private leven.

Als besluit halen we de woorden van Joan Scott aan: gender is a constitutive element of social

relationships based on perceived differences between the sexes, and gender is a primary way

of signifying relationships of power.27

Hetgeen belangrijk is, is het feit dat gender gebaseerd is

op „veronderstelde verschillen‟ tussen mannen en vrouwen en dat gender een uiting is van een

bepaalde machtsverhouding tussen mannen en vrouwen. Hieruit kan men afleiden dat gender

altijd te maken heeft met de door de sociale instituties geconstrueerde man- en vrouwbeelden.

Die man- en vrouwbeelden zijn gebaseerd op normen die bepalen wat een „normale‟ man en

vrouw is.

25

Bock (G.), Art. Cit., p. 4 en 5. 26

Tollebeek (J.), Vanpaemel (G.) en Wils (K.), Degeneratie in België 1860-1940: een geschiedenis van ideeën

en praktijken, Leuven, Universitaire pers, 2003, p. 13 en 101. 27

Scott (J.), Gender: A Useful Category of Historical Analysis, in: American Historical Review, 91 (1986), 5, p.

1067.

13

Wanneer deze drie dichotomieën gebruikt worden om genderrelaties te beschrijven, verwijzen

ze niet naar gescheiden, autonome, onafhankelijke en equivalente tweedelige sferen, maar

naar relaties van hiërarchie waarbij cultuur superieur is aan natuur, arbeid aan gezin en

publiek aan privaat.28

Gedurende de tweede fase van vrouwenstudies ontstonden er nieuwe concepten, zoals het

genderconcept, en nieuwe theoretische kaders als gevolg van de kritieken op de zopas

besproken dichotomieën. Deze nieuwe concepten en kaders zijn zelf de dag van vandaag

onderhevig aan kritiek. We zullen aantonen aan de hand van de auteurs Gisela Bock en Joan

Scott welke kritieken zij op deze nieuwe dichotomieën hadden.

3. Het ontstaan van gendergeschiedenis met gender als analysecategorie

Sex versus gender

De debatten met betrekking tot de dichotomieën „cultuur versus natuur‟, „arbeid versus gezin‟

en „publiek versus privaat‟, hebben geleid tot de introductie van het begrip „gender‟, dat in

een dichotomie tegenover „sex‟ kan worden geplaatst. 29

Gender is een sociale, culturele,

politieke en historische analysecategorie die ervan uitgaat dat de onderwerping van vrouwen

aan mannen, hun inferioriteit en hun machteloosheid niet biologisch bepaald is, maar wel

sociaal, cultureel, politiek en historisch geconstrueerd is. Gender staat tegenover sex dat naar

het biologische geslacht verwijst.30

Het genderconcept is een groot theoretisch kader geworden en heeft ertoe geleid dat in de

jaren ‟80 er een verschuiving was van vrouwengeschiedenis naar gendergeschiedenis.

Vrouwengeschiedenis kreeg te kampen met de kritiek dat men zich enkel op vrouwen richtte

waardoor men de relatie met mannen uit het oog verloor. Dit had namelijk als gevolg dat men

er niet in slaagde de mainstream geschiedenis te herinterpreteren wat aanvankelijk de

doelstelling van vrouwengeschiedenis was. Historische feiten moeten volgens de

gendergeschiedenis zowel uit vrouwelijk als uit mannelijk perspectief bekeken worden. Ook

mag men zich niet enkel focussen op vrouwelijke onderwerpen zoals het moederschap of het

vrouwenlichaam. Op die manier kunnen bepaalde feiten geherinterpreteerd worden en worden

ze misschien wel opgenomen in de algemene geschiedenis.

28

Bock (G.), Art. Cit., p. 6. 29

Het is belangrijk de Engelse terminologie te gebruiken, want in het Nederlands bestaan er geen woorden voor

biologisch geslacht en sociaalgeconstrueerde geslacht. 30


14

Om het met de woorden van Joan Scott te zeggen: Those who worried that women‟s studies

scholarship focused too narrowly and separately on women used the term „gender‟ to

introduce a relational notion in our analytic vocabulary. According to this view, women and

men were defined in terms of one another, and no understanding of either could be achieved

by entirely separate study.31

Deze nieuwe dichotomie heeft volgens Gisela Bock ook een aantal problemen met zich

meegebracht. Volgens Bock lost de nieuwe dichotomie „biologisch/sex versus sociaal/gender‟

het debat rond de dichotomie „natuur versus cultuur‟ niet op, maar wordt het gewoon

geherformuleerd. Zo verplaatst het alles dat te maken heeft met vrouwenlichaam, seksualiteit,

moederschap en het fysiologische seksuele onderscheid naar een “pre-social sphere”. Ook

maakt de dichotomie „sex versus gender‟ niet duidelijk welk deel van de vrouwelijke

activiteiten en gedragingen biologisch bepaald is en welk deel sociaal of cultureel.

De dag van vandaag gebruiken feministische onderzoekers de term „biologie‟ in plaats van

„natuur‟ om naar het lichaam van een vrouw en naar moederschap te verwijzen. De term

natuur wordt vaak tussen aanhalingstekens gezet, maar dit is niet het geval met de term

biologie, omdat dit begrip als vanzelfsprekend wordt beschouwd. Bock vindt de term biologie

helemaal niet vanzelfsprekend, omdat dit op historisch en cultureel vlak zelf sociaal-cultureel

geconstrueerd is. Zo betekende „biologie‟ in 1900 „inferioriteit‟ De term „biologie‟ is even

weinig vanzelfsprekend als „natuur‟ in het traditionele taalgebruik, en volgens Bock heeft het

zelfs gevaarlijkere gevolgen voor vrouwenstudies en de bevrijding van vrouwen, zeker

wanneer men kijkt naar de gangbare hevige aanvallen op „natuur‟ in de natuurwetenschappen.

Het nieuw feministisch gebruik van de term „biologie‟ als tegenovergesteld aan gender, heeft

ervoor gezorgd dat gender als instrument gebruikt kan worden om vrouwen weer onzichtbaar

in de geschiedenis te maken. Zo draag gender soms een gender-neutraal discours met zich

mee wat impliceert dat vrouwen en mannen geen leden zijn van een sex maar van een gender.

Dit zorgt ervoor dat men ervan uitgaat dat mannen en vrouwen in essentie identieke

individuen zijn en dat sex geen belang heeft, omdat dit „biologisch‟ is en daarom sociaal

irrelevant.32

Ook is het onderscheid tussen sex en gender een onderscheid dat enkel in de Engelse taal

voorkomt. In andere talen, zoals in het Nederlands, heeft men geen woorden voor biologisch

geslacht en sociaalgeconstrueerde geslacht. Dit kan volgens Bock problematisch zijn.

31

Scott (J.), Art. Cit., p. 1054. 32


15

Bock concludeert dat het niet de term gender is dat men moet bestrijden, maar wel de

linguïstische en de theoretische dichotomie van „sex versus gender‟, omdat deze dichotomie

nog te problematisch is.33

Verschil versus gelijkheid

Een tweede dichotomie waarover de dag van vandaag hevig gedebatteerd wordt is het

„gelijkheid versus verschil‟ debat. Deze dichotomie verwijst naar de spanning die er in het

verleden bestond tussen feministen die gelijkheid tussen man en vrouw eisten op basis van de

gelijkenissen tussen beide geslachten en op basis van het feit dat ze allebei tot het menselijk

ras behoren. Daartegenover stonden feministen die gelijkheid eisten op basis van de seksuele

verschillen tussen mannen en vrouwen. In de jaren 1980 werd beargumenteerd dat het

seksuele onderscheid een beginpunt mag zijn voor een herdefiniëring van gelijkheid dat niet

op mannelijke normen is gebaseerd.34

In het volgend puntje zullen we aantonen dat Joan Scott deze dichotomie weerlegt aan de

hand van de poststructuralistische theorie

In het artikel Deconstructing equality-versus-difference: or, the uses of poststructuralist

theory for feminisme35

bekritiseert Joan Scott de dichotomie gelijkheid versus verschil en doet

dit door middel van een methode geïntroduceerd door het poststructuralisme. Het

poststructuralisme gebruikt een aantal concepten die heel handig zijn voor feministen. Tot

deze concepten rekent zij taal, discours, verschil en deconstructie die we één voor één nader

zullen verklaren. Volgens poststructuralisten hebben woorden of teksten geen vaste of

inherente betekenis. Hierdoor is taal geen spiegel van de werkelijkheid. Volgens Scott is het

analyseren van taal een belangrijk vertrekpunt om te begrijpen hoe sociale relaties onder

woorden worden gebracht, hoe instituties georganiseerd zijn, hoe productierelaties ervaren

worden en hoe collectieve identiteiten gecreëerd worden. De passende vragen zijn volgens

haar dan ook: hoe veranderen betekenissen? Waarom worden bepaalde betekenissen als

normatief beschouwd terwijl andere betekenissen meteen overschaduwd worden? Wat

onthullen deze processen over hoe macht geconstrueerd is en in zijn werk gaat? Scott beweert

dan enkele van deze vragen beantwoord zouden kunnen worden na een analyse van het

33

Bock (G.), Art. Cit., p. 9. 34

Offen (K.), Pierson (R.R.) en Rendall (J.), Writing Women‟s History : International Perspectives, Basingstoke,

Macmillan, 1992, xxxiv. 35

Scott (J.), Deconstructing equality-versus-difference: Or, the uses of poststructuralist theory for feminism, in:

Feminist studies, vol. 14, nr. 1, 1988.

16

heersende discours. Een discours is geen taal of tekst, maar wel een bepaalde overtuiging of

verklaring die tijden plaatsgebonden is en wordt zowel uitgesproken in organisaties en

instellingen als in woorden. Men probeert een bepaald discours altijd te legitimeren aan de

hand van „waarheden‟ waarvan de Darwiniaanse theorieën over de natuurlijke selectie een

duidelijk voorbeeld is.

Volgens Scott kan elk begrip tegenover een ander begrip worden geplaatst, maar in de meeste

gevallen wordt het tegenovergestelde begrip verzwegen of onderdrukt. Het is juist van groot

belang dat wanneer men de betekenis van een begrip wil analyseren, men ook het begrip dat

tegenover het eerste begrip staat, erbij betrekt en ook analyseert. Dit omwille van het feit dat

het tegenovergesteld geplaatste begrip meebepalend is het voor de betekenis van het eerste

begrip. Zo krijgt het begrip „eenheid‟ mee betekenis door het begrip dat men hiertegenover

kan plaatsen namelijk „veelheid‟. Net hetzelfde met het begrip „aanwezigheid‟ dat tegenover

„afwezigheid‟ staat en hierdoor betekenis krijgt. Ten slotte hebben we nog het concept

„deconstructie‟. In het poststructuralisme verwijst men met deze term naar het onthullen van

achterliggende betekenissen in teksten en de onderlinge afhankelijkheid van schijnbaar

tegenovergestelde termen en hun betekenissen. Het toont aan dat die tegenstellingen geen

natuurlijke maar geconstrueerde tegenstellingen zijn voor bepaalde doelstellingen in een

bepaalde context.36

Scott past deze vier concepten toe op het gelijkheid versus verschil debat onder feministen.

Zij beweert dat deze binaire tegenstelling de onderlinge afhankelijkheid van de twee termen

namelijk „gelijkheid‟ en „verschil‟ verbergt. Zo werkt de term gelijkheid de term verschil niet

weg en omgekeerd. De dichotomie gelijkheid versus verschil is volgens Scott te simplistisch:

vaak hanteerden feministen uit de 19de

eeuw hun argumenten op een gecombineerde manier.

Hierdoor is het stellen dat er twee duidelijk gescheiden groepen feministen waren waarbij de

ene groep enkel argumenten aannam die de gelijkenissen tussen mannen en vrouwen werden

benadrukt en de andere groep haar argumenten baseerde op de verschillen tussen beide

geslachten is volgens Scott niet correct. In hoofdstuk 3 zullen we zien dat ook Karen Offen37

deze kritiek uitte.

36

Scott (J.), Art. Cit., p. 33-40. 37

Offen (K.), Defining Feminism: a comparative historical approach, in: Signs, 1988, vol. 14, nr. 1, 119-157 pp.

17

1. De historische context

De 19de

eeuw was als gevolg van de industriële revolutie een tijd van het

vooruitgangsoptimisme38

, van vernieuwing en moderniteit. Het was een periode waarin vanaf

de tweede helft van de 19de

eeuw, zowel het economisch als het politiek liberalisme hoogtij

vierde en de burgerij op alle vlakken van de maatschappij invloed uitoefende. Het fin de

siècle of het laatste decennium van de 19de

eeuw werd in België, maar ook in andere Europese

landen, gekenmerkt door de „belle époque‟, een term die verwijst naar de bruisende cultuur

van het fin de siècle. Volgens Gita Deneckere is het niet de bedoeling om aan de belle époque

een begin – en einddatum vast te plakken, omdat er met deze term wordt verwezen naar een

gevoel, een sfeer en een geestelijk en materieel klimaat. Het was een periode die gekenmerkt

wordt door culturele en technologische vernieuwingen en een verhoogde welvaart. Dit brengt

misschien in eerste instantie het geloof mee dat alle sociale lagen van de maatschappij konden

meegenieten van de verhoogde welvaart, maar niets was minder waar. Een overgroot deel van

de bevolking leefde in extreme armoede onder slechte hygiënische omstandigheden. Dit

bewijst dat het leven in de belle époque niet altijd zo rooskleurig was zoals de term in eerste

instantie laat uitschijnen.39

Ondanks het ongebreidelde geloof in het vooruitgangsoptimisme, had de medaille ook een

keerzijde. Zo ontstond vanaf de tweede helft van de 19de

eeuw angst voor de degeneratie van

het menselijk ras. Op het eerste zich lijkt het concept degeneratie haaks te staan op het geloof

in de vooruitgang, maar Jo Tollebeek beweert dat beiden na nader inzien nauw met elkaar

waren verweven. Doordat men juist geloofde in de vooruitgang van de mensheid, had men

schrik dat aan dit proces toch abrupt een einde zou komen. Men vreesde dat de constante

inspanningen om tot een betere wereld te komen hun tol zouden eisen en men uiteindelijk tot

het omgekeerde zou komen namelijk tot een fysieke, mentale en morele achteruitgang van de

mensheid. Om het met de woorden van Tollebeek te zeggen: dat betekent dat het

degeneratiedenken geen antimodern (reactionair) karakter had, maar integendeel deel

uitmaakte van hetzelfde moderne (progressistische) vertoog als het vooruitgangsgeloof.40

Het

alcoholisme werd, naast syfilis en tuberculose, als een gevaar aanzien voor de degeneratie van

38

Met het vooruitgangsoptimisme bedoelt men het geloof dat de mens via een geleidelijk proces de

volmaaktheid kan bereiken. 39

Deneckere (G.), 1900: België op het breukvlak van twee eeuwen, Tielt, Lannoo, 2006, p. 10. 40

Tollebeek (J.), Degeneratie, moderniteit en culturele verandering: een Belgisch perspectief, in: Tollebeek (J.),

Vanpaemel (G.) en Wils (K.), Degeneratie in België 1860 Ŕ 1940: een geschiedenis van ideeën en praktijken,

Leuven, Universitaire pers, 2003, p. 300.

18

het ras. Men vreesde dat deze drie „ziekten‟ de motors waren van het fysieke, mentale en

morele achteruitgangproces.

In dit hoofdstuk gaan we na wat de sociale en economische situatie was in België vanaf de

tweede helft van de 19de

eeuw. We zullen hierbij een onderscheid maken tussen de periode

vanaf 1850 tot 1884 en de periode 1885 tot 1914 of het fin de siècle, omdat er zich in de

periode van het fin de siècle belangrijke politieke en sociaaleconomische veranderingen

hebben voorgedaan. Er deed zich toen een economische en sociale stroomversnelling voor dat

gevoeld werd in alle lagen van de bevolking en in alle sectoren van het maatschappelijke

leven.41

In een derde puntje zullen we het hebben over het discours rond alcoholisme, syfilis,

tuberculose en rasdegeneratie dat reeds vanaf 1860 heersend was.

1.1. De periode van 1850 tot 1884

1.1.1. De Eerste Industriële Revolutie

Vanaf 1850 ontstond er in België de eerste industriële revolutie dat voor het eerst rond 1780

in Groot-Brittannië opkwam. De industrialisatie hield in dat het vervaardigen van producten

door middel van handenarbeid vanaf dan vervangen werd door machines.42

Dit had als gevolg

dat de huisnijverheid door de industrie verdrongen werd wat ook implicaties had op de rol van

mannen en vrouwen in de samenleving op vlak van arbeid. Op dit aspect gaan we in

hoofdstuk 4 uitgebreid in. De mechanisatie had als gevolg dat er een massaproductie van

goederen op gang kwam wat op zijn beurt voor een prijsdaling van goederen zorgde. Deze

prijsdaling was uiteraard ook van toepassing op alcohol: het volk kon het zich gemakkelijker

permitteren om alcohol te kopen wat een verandering in drinkgewoontes met zich

meebracht.43

De industrialisatie zorgde ervoor dat de bestaande textielindustrieën hun productiecapaciteit

konden vergrootten en dat er nieuwe sectoren zoals de vlasnijverheid en de lichte industrie het

daglicht zagen. Doordat machines noodzakelijk werden in de industriële sectoren, kenden ook

41

Witte (E.) en Craeybeckx (J.), Politieke geschiedenis van België sinds 1830: spanningen in een burgerlijke

democratie, Antwerpen, Standaard, 1983, p. 105. 42

Palmer (R.R.), Colton (J.) en Kramer (L.), A History of the Modern World, Boston, McGraw-Hill, 2007, p.

429. 43

Lockkamper (N.), Situatieschets van de antialcoholistische beweging in het laatste kwart van de 19de

eeuw en


eeuw, Brussel (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Vrije Universiteit Brussel), 1994, p.2.

19

de verschillende sectoren van de zware nijverheid een enorme productiestijging. De

steenkoolnijverheid, de zink – en glasnijverheid groeiden in een snel tempo.44

Voor de definitieve doorbraak van het industriële kapitalisme vanaf 1850, domineerde de

landbouw de Belgische economie. België en dan voornamelijk Vlaanderen bestond vooral uit

kleine bedrijven en intensieve landbouw waarin een kleine groep grootgrondbezitters de

politieke macht in handen hadden.45

Na 1850 als gevolg van de snel groeiende industrialisatie,

verminderde het agrarische aandeel in de nationale product alsmaar meer en meer. Aangezien

niet meer de landbouwsector, maar wel de industriële sectoren de Belgische economie

domineerden, ontstond er een migratie van plattelandbewoners naar de steden in hoop daar

werk te vinden. Dit fenomeen bracht een ware urbanisatie met zich mee: in steden als Luik en

Henegouwen waren de bevolkingconcentraties het hoogst.46

Deze economische hoogconjunctuur was maar van korte duur, want vanaf 1873 bevond de

Belgische economie zich in een recessiefase als gevolg van de ineenstortende

grondstofprijzen. Ook de landbouwcrisis die ontstaan is door de toenemende graaninvoer uit

Noord-Amerika en Oost-Europa zorgde ervoor dat België zich vanaf 1873 in een

economische laagconjunctuur bevond. De burgerij had als oplossing de lonen van de arbeiders

te drukken. Dit bleef uiteraard niet zonder gevolgen en vanaf de jaren „80, de periode waarin

de economische crisis zich in een absolute dieptepunt bevond, ontstond er maatschappelijke

onrust waarvan de arbeidersopstand in de Waalse industriebekkens in 1886 een voorbeeld is.

1.1.2. Sociale verhoudingen

De burgerij kon enorm mee genieten van de economische expansie die vanaf 1850 als gevolg

van de industriële revolutie werd ingezet. Zo streek zij in 1846 de helft van de reële inkomen

op en in 1880 zelfs twee derde, terwijl zij in de hele 19de

eeuw maar tien procent van de

gehele bevolking uitmaakte.47

De burgerij maakte dus met andere woorden grote winsten en

het was dan ook in die periode dat de burgerlijke bezittende klasse zich uitbreidde. Het

vergroten van de welvaart van de gegoede burgerij had als gevolg dat men op politiek vlak

geleidelijk aan meer en meer macht verwierf. Naast het uitbreiden van de gegoede burgerij,

ontstonden als gevolg van de industrialisatie ook nieuwe groepen in de middenklasse met

name kaderpersoneel, technici, ambtenaren, geschoolde bedienden, leraars, beoefenaars van

44

Witte (E.) en Craeybeckx (J.), Op. Cit., p. 58 en 59. 45

Witte (E.) en Craeybeckx (J.), Op. Cit., p. 31. 46


Blom (J.C.H.), Lamberts (E.), Geschiedenis van de Nederlanden, Rijswijk, Nijgh en Van Ditmar Universitair,

1993, p. 263.

20

vrije beroepen, enz. Als gevolg van de urbanisering nam ook de kleinhandel sterk toe. In een

onderzoek naar de leden van het Gentse kiezerskorps die in 1848 het stemrecht hadden

gekregen, kwam men tot de conclusie dat 60% van het kiezerskorps uit ambachtslui,

herbergiers en detailhandelaars bestond en nog eens 30% uit bedienden, ambtenaren en vrije

beroepen. Aangezien in de periode het cijnskiesrecht van toepassing was, impliceert dit dat

deze groepen een toegenomen welstand kenden en dus konden meeprofiteren van de

industrialisatie.

Tegenover deze welstellende groepen, stonden de industriële proletariërs die de slachtoffers

waren van het liberaal kapitalistisch systeem. De meeste van de industriële proletariërs waren

geëmigreerd van het platteland naar de stad waar ze als goedkope arbeidskrachten in de

industrie werkzaam waren. De industriële arbeiders maakten deel uit van een volledig

geïsoleerde klasse die door de rest van de maatschappij verafschuwd werd en hierdoor totaal

afgescheiden werd. De toestand van de arbeiders was miserabel: ze werkten daags gemiddeld

12 à 14 uur aan een minimumloon. Ook vrouwen- en kinderarbeid behoorde in die periode tot

de dagelijkse praktijk, omdat het loon van een man alleen vaak niet voldeed om in het

levensonderhoud van het hele gezin te voorzien. Vrouwen en kinderen verdienden nog minder

dan een gemiddelde mannelijke arbeider. Rond de eeuwwisseling werd hiertegen hevig

geprotesteerd vanuit feministische hoek.

De arbeiders leefden in overbevolkte achterbuurten in echte krotten waar de helft van de

gezinnen zelfs in één kamer samenleefden. Ook leefden ze in slechte hygiënische

omstandigheden en waren ze vaak ondervoed. Dit zorgde voor een lage levensverwachting en

een hoog sterftecijfer in de arbeidersklasse. Doordat er toen nog geen sociale wetten

bestonden die de arbeiders beschermden, werden ze door de kapitaalhouders zwaar uitgebuit

en onderdrukt.48

Om uit deze harde realiteit van armoede te kunnen ontsnappen, werd de stap

naar alcohol vlug gezet.

1.1.3. Het liberale systeem

De definitieve doorbraak van het industriële kapitalisme, heeft ervoor gezorgd dat het politiek

liberalisme ingang vond. De Belgische politiek werd dus vanaf de eind jaren 50 van de 19de

eeuw hoofdzakelijk gedomineerd door de burgerij. De heersende liberale ideologie met het

vooruitgangsoptimisme als uitgangspunt, steunde en rechtvaardigde de machtspositie van het

liberalisme. De burgerij beweerde dat de industriële arbeid noodzakelijk was in het

48

Witte (E.) en Craeybeckx (J.), Op. Cit., p. 61-63.

21

vooruitgangsproces, maar ook het absolute recht op eigendom waardoor ze op die manier de

bezitsaanspraken konden legitimeren.

De kloof tussen de arbeiders en de burgerij was in die periode zeer groot. De burgerij

beschouwde de arbeiders als immorele mensen die van nature lui en dom zijn. Ook hier past

het discours met betrekking tot het alcoholisme perfect in: de burgerij beweerde dat de

arbeiders geen moreel besef hadden waardoor ze zich zonder gewetensbezwaren volledig

overgaven aan alcoholische dranken. Hierdoor heerste er vanuit de positie van de burgerij een

totale minachting voor de arbeiders waardoor de burgerij elk contact probeerde te vermijden.

Om hun geweten te sussen beweerde de burgerij dat armoede het werk van God was en dus

ook gewoon noodzakelijk was. Het was God die de onderwerping van de arbeider in de

sociale hiërarchie gecreëerd heeft waardoor men niet moest proberen dit te veranderen.49

Urbanistische projecten zorgden ervoor dat de burgerij en de arbeiders van elkaar gescheiden

waren: de burgerij woonde in residentiële wijken terwijl de arbeiders onder druk naar de

achterbuurten van de stad moesten verhuizen alwaar men in overbevolkte en slecht

hygiënische omstandigheden leefden. Het vermijden van elk contact met de arbeiders, had

ook te maken met de angst die de burgerij voor hen had. Men vreesde dat de arbeiders in

opstand zou komen en de openbare orde zou verstoren. Hierdoor oefende de burgerij met

behulp van repressiemiddelen en paternalistische maatregelen als armenzorg sociale controle

uit op de arbeiders.50

We zouden hierbij willen opmerken dat men het fenomeen van sociale

controle ook kan inpassen in het kader van de antialcoholistische liga‟s al naargelang de

interpretatie. Zo bestaat er in literatuur omtrent burgerlijke filantropische

hervormingsbewegingen onenigheid wat betreft de motieven van de burgerij om sociale

hervormingen te bewerkstelligen. Bepaalde onderzoekers zijn ervan overtuigd dat de

burgerlijke filantropen vanuit goede bedoelingen gedreven werden om sociale hervormingen

zoals het bestrijden van het alcoholisme, na te streven. De burgerij deed dit om de ellendige

situatie van arbeiders te verbeteren. Andere onderzoekers daarentegen geloofden dat de

burgerij puur uit eigenbelang handelde en als sociale controle het alcoholisme bij de arbeiders

uit de wereld probeerde te helpen. De burgerij en de middenklasse vreesden namelijk voor een

„dronken revolterende arbeidersklasse‟ en hadden schrik dat dit economische verbeteringen in

de weg zou staan. Hierdoor wou men een einde brengen aan het alcoholisme om zo de situatie

49

Witte (E.) en Craeybeckx (J.), Op. Cit., p. 64-66. 50

Witte (E.) en Craeybeckx (J.), Op. Cit., p. 72-73.

22

van de elite veilig te stellen.51

Wij denken dat het waarschijnlijk wel een combinatie van

beiden zal zijn. Bovendien vreesde men ervoor dat het alcoholisme zou leiden tot de

degeneratie van het ras wat uiteraard ook een sterke beweegreden was om zich in te zetten in

de strijd tegen het alcoholisme.

1.2. De periode van 1885 tot 1914 of het Fin de siècle

Het fin de siècle is het begin van politieke, sociale en economische veranderingen die de basis

vormden van vele verworvenheden van onze tijd. De periode werd gekenmerkt door het einde

van het burgerlijk tijdperk en het begin van het democratiseringsproces. Andere sociale

bevolkingslagen zoals de arbeidersklasse werden geïntegreerd in het bestaande politieke

systeem waardoor de vertegenwoordigers van de arbeiders zich nu ook konden laten gelden.

De eeuwwisseling werd ook gekenmerkt door nieuwe emancipatorische bewegingen zoals het

socialisme, het feminisme, het antiklerikalisme en het flamingantisme.52

1.2.1. De Tweede Industriële Revolutie

Vanaf 1973 kwam België in een economische recessie terecht als gevolg van de

ineenstortende grondstofprijzen en de landbouwcrisis door de invoer van goedkoop graan uit

Amerika en Oost-Europa. Rond 1885 bereikte de economische crisis een absoluut dieptepunt

waardoor er maatschappelijke onrust ontstond. In 1886 was de situatie voor de arbeiders niet

meer te houden waardoor ze in datzelfde jaar in opstand komen in de Waalse

industriebekkens. Het jaar 1886 is echter ook het jaar waarin nieuwe sociaal-politieke

strategieën door de elite werd aangewend wat de basis voor een nieuwe sociale wetgeving

vormde.53

Vanaf 1896 herstelde de economie zich en kwam men weer in een hoogconjunctuur

terecht. Vanaf het einde van de jaren ‟90 van de 19de

eeuw begon de tweede industriële

revolutie dat gekenmerkt werd door de mechanisatie in de nieuwe industrietakken, de

introductie van nieuwe energiebronnen zoals gas en elektrische motor en het gebruik van

petroleum in plaats van steenkool.54

Hoewel de welvaart als gevolg van de economische groei

in België toenam, veranderde er voor de arbeidersklasse nauwelijks iets. De lonen bleven over

51


eeuw en


eeuw, Brussel (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Vrije Universiteit Brussel), 1994, p.

iii. 52

Deneckere (G.), Op. Cit., p. 7. 53


Witte (E.) en Craeybeckx (J.), Op. Cit., p. 106.

23

het algemeen laag en de arbeiders werkten nog steeds onder slechte sociale omstandigheden.55

Dit zal met de integratie van de arbeidersbeweging in het politieke systeem geleidelijk aan

veranderen: de socialistische arbeidersbeweging kon met behulp van stakingen enorm veel

druk uitoefenen op de regering.

1.2.2. De arbeidersbeweging

De arbeidersbeweging was er de jaren voor en na de eeuwwisseling in geslaagd om zich op

politiek vlak te laten gelden en heeft zelfs voor een fundamentele koerswijziging gezorgd.

In deze periode groeide de arbeidersbeweging van een vrij zwak georganiseerde, weinig

gecoördineerde protestbeweging uit tot een bezielde massabeweging, gekenmerkt door een

veel sterkere stakingstraditie, door agressieve en massale straatbetogingen en door de

toetreding van de werkende klasse tot diverse arbeidersverenigingen, verspreid over het

gehele land.56

Dit had als gevolg dat de burgerij de arbeidersklasse niet meer zoals vroeger

met de traditionele wapens onder controle kon houden. De sociaaldemocraten eisten het

algemeen stemrecht, omdat ze hoopten hiermee invloed op het machtsbeleid te kunnen

uitoefenen. De Belgische Werkliedenpartij oefenden door middel van vele stakingen enorm

veel druk uit op de regering. Vanaf 1893 werd het algemeen meervoudig stemrecht ingevoerd.

Dit hield in dat alle mannen vanaf 25 jaar minimum één stem hadden, maar tot drie stemmen

konden krijgen afhankelijk van het vermogen en de intellectuele opleiding.

1.2.3. Het democratiseringsproces

In die periode zagen de machthebbers in dat het integreren van andere sociale lagen zoals de

arbeidersbeweging perfect verzoenbaar was met de belangen van de liberale staat. Sommige

machthebbers zagen in dat als men de koopkracht en de levensstandaard in het land zou

vergroten, dit tot een economische expansie zou kunnen leiden. Leden van de arbeidersklasse

en de lagere middengroepen zouden dus als consumenten gestimuleerd moeten worden.

Hiervoor moesten zij wel vertrouwd raken met de materiële waarden en het

consumptiepatroon van de burgerij. Om hiertoe te kunnen komen, moest men alle

bevolkingslagen in de burgerlijke samenleving integreren. De reden dat dit proces niet

vroeger van start was gegaan, was omdat pas rond de eeuwwisseling de relatie tussen de staat

en het kapitaal gewijzigd was. Aangezien de arbeidersbeweging akkoord ging met de

principes van het economisch liberalisme, waren de liberale gezagshebbers er mee akkoord

55


Witte (E.) en Craeybeckx (J.), Op. Cit., p. 110.

24

om de andere sociale bevolkingslagen te integreren in de liberale democratie. Els Witte merkt

hierbij op dat dit proces uiteraard niet zo vlot verliep zoals hierboven beschreven en dus veel

turbulente fases kende.57

In hoofdstuk 2 zullen we zien dat het democratiseringsproces ook tot uiting kwam in de

antialcoholistische liga‟s: zo werden de bewegingen nu ook toegankelijk voor andere

bevolkingslagen dan de gegoede burgerij en ook voor het vrouwelijk geslacht.

1.3. Het heersende discours omtrent alcoholisme, syfilis, tuberculose en

rasdegeneratie

De angst voor het alcoholisme in de maatschappij van de 19de

en vroeg 20ste

eeuw, dat

duidelijk zichtbaar werd in het ontstaan van de talrijke antialcoholistische liga‟s58

, kan men in

een breder context plaatsen namelijk in dat van de angst voor rasdegeneratie. Het is

noodzakelijk om de alcoholproblematiek in deze bredere context te plaatsen, omdat men

anders de angst voor het alcoholisme, maar vooral ook de belangrijke rol die vrouwen spelen

in de alcoholstrijd, niet volledig zou kunnen begrijpen.

1.3.1. Rasdegeneratie

Het rasdenken werd in de tweede helft van de 19de

eeuw sterk ontwikkeld als gevolg van de

verzelfstandiging van de antropologie als wetenschappelijke discipline. Men maakte een

onderscheid tussen verschillende rassen op basis van schedelmeting.59

Het blanke ras werd

toen als superieur aan alle andere rassen zoals het zwarte of Aziatische ras aanzien. In de

raswetenschappen zelf was niet echt duidelijk wat men nu precies verstond onder de categorie

„ras‟. Men was het er over eens dat ras te maken had met overerfbare biologische verschillen

tussen mensengroepen. Bovendien veronderstelde men dat die overerfbare biologische

verschillen ook samenhingen met culturele en psychische eigenschappen. Toch heerste er nog

veel onenigheid over vragen als welke fysieke kenmerken nu bepalend waren voor het

onderscheiden van mensenrassen.

De definitie van „rasdegeneratie‟ hebben we ontleent aan de definitie die Tollebeek eraan

geeft: In de op het lamarckiaanse transformisme gebaseerde herformulering die Valentin

Magnan het concept gaf, stond „degeneratie‟ voor een door bepaalde milieufactoren ingezette

57

Ibidem 58

In hoofdstuk 2 gaan we uitgebreid verder op welke antialcoholistische liga‟s er bestonden in België in de

tweede helft van de 19de

eeuw. 59

Beyers (L.), Rasdenken tussen geneeskunde en natuurwetenschap, in: Tollebeek (J.), Vanpaemel (G.) en Wils

(K.), Degeneratie in België 1860-1940: een geschiedenis van ideeën en praktijken, Leuven, Universitaire pers,

2003, p. 43-44.

25

en vervolgens intergenerationeel overgeërfde achteruitgang, die uiteindelijk zou uitmonden in

steriliteit en uitroeiing.60

Onder rasdegeneratie verstond men dus in de algemene geneeskunde in het fin de siècle de

erfelijk overdraagbare fysieke degradatie. Dit kan men koppelen aan de wijdverbreide vrees

tijdens het fin de siècle voor de fysieke verzwakking van de eigen maatschappij of natie.61

1.3.2. Het verband tussen alcoholisme, tuberculose en venerische ziekten

Op het einde van de 19de

en in het begin van de 20ste

eeuw vreesde men dat alcoholisme, naast

tuberculose en syfilis, zou leiden tot rasdegeneratie en nationaal verval. Alcoholisme werd

voorgesteld als een ziekte dat overerfbaar en besmettelijk was. Ook was men er in de

medische wereld van overtuigd dat er een verband bestond tussen het alcoholisme en

tuberculose, maar ook tussen alcoholisme en geslachtsziekten.62

In La Clairière, het

propagandaorgaan van l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme, werden er ook artikels

in verband met tuberculose gepubliceerd. Een voorbeeld hiervan is het artikel Lady Aberdeen

et l‟Exposition anti-tuberculose de Belfast waarin staat geschreven: Indirectement l‟alcool

favorise la production de presque toutes les maladies en diminuant la force de résistance

pendant qu‟il en augmente le danger, en attaquant ce qui aiderait à les supporter et à les

vaincre.63

De feminist Louis Frank64

maakt in zijn werk la femme et l‟alcool ook een duidelijk verband

tussen alcoholisme en venerische ziekten. Zo beweert hij dat mannen die vaak alcohol

drinken, meer venerische ziekten hebben dan mannen die zich niet overgeven aan grote

hoeveelheden alcoholische dranken.65

In hoofdstuk 6 gaan we hier verder op in.

Artsen beschouwden alcoholisme net als tuberculose en syfilis als een stedelijke ziekte dat

chaos en ellende in de steden veroorzaakte. Ook beweerden ze dat het alcoholisme zich vanuit

de steden begon uit te spreiden naar het platteland en zelfs naar de Europese kolonies in

Afrika. De reden dat artsen deze ziekten voornamelijk als stedelijke ziekten beschouwden,

was omwille van het feit dat een stad als een plaats van verderf werd aanzien. De hygiënische

60

Tollebeek (J.), Degeneratie, moderniteit en culturele verandering: een Belgisch perspectief, in: Tollebeek (J.),

Vanpaemel (G.) en Wils (K.), Degeneratie in België 1860-1940: een geschiedenis van ideeën en praktijken,

Leuven, Universitaire pers, 2003, p. 299. 61

Beyers (L.), Art. Cit., p. 47. 62

Nys (L.), De ruiters van de Apocalyps. „Alcoholisme, tuberculose, syfilis‟ en degeneratie in medische kringen,

1870-1940, in: Tollebeek (J.), Vanpaemel (G.) en Wils (K.), Degeneratie in België 1860-1940, Leuven,

Universitaire pers, 2003, p. 11-12. 63

KBR, La Clairière, 26 januari 1908, 6de jaargang, nr. 125, p.1. 64

Zie bijlage 2, biografie. 65

Frank (L.), La femme et l‟alcool. Etude de sociologie et de législation, Bruxelles, H. Lamertin, 1897, p. 37-38.

26

omstandigheden waren er slecht, er was sprake van een hoge criminaliteitsgraad en er was een

groot aantal kroegen wat het alcoholisme, tuberculose en geslachtziekten in de hand werkte.

Artsen hadden geen positieve kijk op de kroegen: volgens Liesbet Nys werden kroegen

beschreven als kleine, overbevolkte ruimten, waar tabaksrook en allerhande ziektekiemen in

het rond zweefden en waar vulgair en revolutionair taalgebruik, drankmisbruik, seksuele

uitspattingen en vechtpartijen schering en inslag waren.66

In de medische wereld was men ervan overtuigd dat er een verband bestond tussen de

buitensporige consumptie van alcohol en het ontstaan van tuberculose. Toch was men het niet

helemaal eens hoe dat verband kon worden opgevat: sommige artsen geloofden dat alcohol

een efficiënt geneesmiddel was voor tuberculose, anderen waren van mening dat alcohol

tuberculose net in de hand werkte.67

Naast het geloof dat alcoholisme ervoor zorgde dan men

vatbaarder werd voor tuberculose, geloofde men in de medische wereld ook dat

drankmisbruik venerische ziekten kon veroorzaken. In dronken toestand was men minder

behoedzaam waardoor men zich zonder nadenken overgaf aan seksuele impulsen. Ook

prostituees speelden volgens vele artsen een belangrijke rol in de verspreiding van venerische

ziekten en werden hierdoor vaak geassocieerd met alcohol en syfilis.68

Medici waren ervan overtuigd dat de kinderen van alcoholverslaafde ouders enerzijds de

alcoholverslaving van hun ouders overerfden en anderzijds vatbaarder waren voor allerlei

ziekten, waaronder venerische ziekten, en een mentale achterstand hadden. Vooral wanneer

de moeder een drankverslaving had, vreesde men dat de mentale en fysieke toestand van het

kind erg zwak zou zijn. Louis Frank beweert dat vrouwen die alcohol drinken, dit via de

moedermelk aan hun kind doorgeven waardoor kinderen op die manier reeds op jonge leeftijd

aan alcohol verslaafd geraken.69

De kinderen van een gedegenereerde zullen er op fysiek en

mentaal vlak nog erger aan toe zijn dan hun gedegenereerde vader en/of moeder. De graad

van degeneratie wordt alsmaar hoger en hoger wat uiteindelijk tot het verval van het blanke

ras zou leiden. Belgische medici geloofden er wel in dat dit proces van verval omkeerbaar

was indien er een strikte alcoholwetgeving tot stand zou komen.70

Hier was ook l‟Union van

overtuigd: zij geloofden dat vrouwen een positieve invloed op hun man en kinderen konden

uitoefenen door zelf het goede voorbeeld te geven en geen druppel alcohol aan te raken. Het

blanke ras kon dus nog gered worden. Louis Frank beweerde net als l‟Union dat vrouwen het

66

Nys (L.), Art. Cit., p. 13. 67

Nys (L.), Art. Cit., p. 15. 68

Nys (L.), Art. Cit., p. 20. 69

Frank (L.), Op. Cit., p. 20. 70

Nys (L.), Art. Cit., p. 25.

27

alcoholisme uit de wereld konden helpen, vooral vanuit de overtuiging dat de vrouw in het

algemeen sober is. Hij was echter wel van mening dat het alcoholisme ook bij de vrouwen

toenam waardoor het noodzakelijk was meteen te handelen en de alcoholkwaal tegen te

houden vooraleer ook de vrouwen „besmet‟ zouden worden. Wanneer van dit laatste sprake

zou zijn, dan zou de dood van het ras het uiteindelijke resultaat zijn.71

Belgische artsen

geloofden ook dat er een duidelijk verband bestond tussen krankzinnigheid en alcoholisme. In

de twee laatste decennia van de 19de

eeuw werd krankzinnigheid vaak bestudeerd. Ze stelden

op basis van de vele studies vast dat naast krankzinnigheid ook andere psychische

aandoeningen hun ontstaan kenden in het overmatig gebruik van alcohol. Zo waren er veel

kinderen van alcoholverslaafde ouders die ofwel idioten, epileptici, psychopaten of

imbecielen waren.72

Ten slotte, beweerde de medische wereld dat alcoholisme een hogere criminaliteitsgraad in de

hand werkte. Zo toonden ze aan de hand van grafieken aan dat het vooral alcoholverslaafden

waren die omwille van een criminele daad door de politie opgepakt werden en in de

gevangenis belandden.73

1.3.3. De morele achteruitgang van de natie

De medische wereld vreesde niet alleen voor de achteruitgang van de natie, maar ook voor het

toenemend immoreel gedrag in de samenleving. Zoals we hierboven gezien hebben, geloofde

men dat alcoholverslaafden vaak ook criminelen waren. Hierdoor waren artsen zeer bezorgd

over de heersende moraliteit in de samenleving. Het was vooral de arbeidersklasse die in de

strijd tegen buitensporig alcoholgebruik geviseerd werd. De arbeidersklasse werd als een

immorele klasse beschouwd en hierdoor was men ervan overtuigd dat enkel in die klasse het

alcoholisme voortkwam. Hoewel ook de gegoede klasse zich toelegde op het drinken van

alcoholische dranken, kon men dit volgens de medici niet vergelijken met de situatie in de

arbeidersklasse. Zo dronken de rijken thuis en niet in de kroeg, en dronken ze ook alcohol van

betere kwaliteit wat zogezegd minder gevaarlijke gevolgen voor het menselijk lichaam had.74

71

Frank (L.), Op. Cit., p. 174. 72

Nys (L.), Art. Cit., p. 28. 73

Nys (L.), Art. Cit., p. 31, Lockkamper (N.), Op. Cit., p. 23. 74

Nys (L.), Art. Cit., p. 33, Lockkamper (N.), Op. Cit., p. 22.

28

1.3.4. De rol van een vrouw in de alcoholstrijd

In het medisch discours werden vrouwen als onschuldige slachtoffers beschouwd: ze werden

ofwel mishandeld door hun agressieve dronken man ofwel besmet met syfilis of tuberculose

door hun overspelige man. Toch werden ook vrouwen als schuldige slachtoffers beschouwd

indien ze hun huishouden niet naar behoren deden. Men was er namelijk van overtuigd dat

een vuil huis de man naar de kroeg zou wegjagen. Dit komt vooral sterk naar voor in le rôle

de la femme dans la lutte contre l‟alcoolisme geschreven door Marie Parent75

als

propagandamateriaal voor la ligue patriotique contre l‟alcoolisme. We zullen dit met een

citaat uit het werk van Parent verduidelijken:

Votre premier devoir, aussitôt le jour du mariage fixé, sera de vous mettre en mesure de

remplir votre mission. Exercez-vous à tous les travaux du ménage, apprenez à faire la cuisine.

Let mets les plus ordinaires ont encore de la saveur lorsqu‟ils sont bien préparés.

Vous ne vous doutez pas de l‟importance qu‟attachent à cette question la plupart des hommes.

Non seulement dans la classe ouvrière, mais dans toutes les classes de la société, les bons

ménages sont ceux où la femme est habile ménagère, c‟est-à-dire où elle s‟entend à préparer

à son mari des jouissances matérielles. Si ce n‟est pas ainsi qu‟on prend les hommes, c‟est

presque toujours ainsi qu‟on les garde. Remarquez que le bien-être n‟entrave en rien la

réalisation d‟autres désirs d‟un ordre plus élevé ; au contraire, ceux qui vivent environnés de

confort sont plus susceptibles que d‟autres de goûter les joies de l‟esprit. Rien n‟entretient la

gaîté et la bonne humeur comme les bons repas pris en commun. Il sera utile de faire votre

apprentissage d‟acheteuse avant de vous marier, afin que votre mari n‟ait pas à souffrir des

bévues que l‟inexpérience vous fera commettre.76

Ook in la Clairière hebben we artikels gevonden waarin men beweert dat het alcoholisme

geen rechtstreeks gevolg kan zijn van een slecht huishouden. Op een bijeenkomst van l‟Union

in Seraing werd er tijdens een toespraak gezegd : La première, s‟adressant aux mères de

famille, leur rappela qu‟un ménage bien ordonné et agréablement tenu sera toujours un

puissant moyen de préservation pour le mari et les enfants.77

L‟Union beweert dat het vaak een excuus is van arbeiders om op café te gaan. Als men aan

een arbeider de vraag stelt waarom hij op café gaat, dan is het antwoord vaak omdat het thuis

één en al warboel is. Zo is er als hij thuiskomt na het werk, geen eten, geen warmte en maken

75

Zie bijlage 2, biografie 76

Parent (M.), Le rôle de la femme dans la lutte contre l‟alcoolisme, Bruxelles, Ligue patriotique contre

l‟alcoolisme, 1892, p. 8-10. 77

KBR, La Clairière, 14 februari 1904, 2de jaargang, nr. 125, p. 3.

29

de kinderen veel lawaai. Volgens l‟Union is dit maar excuus om op café te gaan, want hoe

verklaart men dan dat mannen uit de bourgeoisie op café gaan? Het huis van iemand

afkomstig uit de bourgeoisie is steeds proper en aangenaam.

Mais l‟excuse du logis mal éclairé et mal chauffé, du dîner manqué et refroidi, des

piaillements des enfants, des cris de l‟épouse peu soucieuse de donner à son foyer un air de

joie et de fête, que vaut-elle ? Elle est un prétexte, non une raison sérieuse, une explication

plausible de l‟attrait qu‟exercent les lieux voués à l‟ivresse, les cafés qui prennent à une

grande partie de l‟humanité le meilleur de son temps et de son argent. La preuve en est facile

à faire : Qui oblige le bourgeois, l‟employé dont la demeure réunit toutes les conditions du

confort et même de l‟élégance, à passer ses fins d‟après-midi, ou parfois ses soirées dans

l‟atmosphère enfumée des établissements qui se multiplient au sein de toutes les cités, petites

et grandes ?78

Ten slotte beweert ook Louis Frank dat een slecht huishouden een belangrijke factor speelt in

het alcoholisme. Hij is, net zoals de algemene publieke opinie van de burgerij en

middenklasse, voor het bevorderen van de ontwikkeling van huishoudscholen zodat op die

manier vrouwen van de arbeidersklasse betere huishoudsters kunnen worden. Net zoals Marie

Parent heel duidelijk geschetst heeft, komt ook in het werk van Louis Frank het beeld van de

goede huisvrouw naar voor. Hij beweert dat als het huis vuil en ongezellig is, de arbeider de

neiging om zijn huis te ontvluchten en op café te gaan.79

De medische wereld beweerde dat vrouwen een belangrijke rol speelden in de strijd tegen het

alcoholisme, omdat zij als de natuurlijke beschermers van het ras werden gezien. Dit omwille

van het feit dat zij de kinderen voortbrengen en dus hierdoor ook verantwoordelijk waren

voor het menselijk blanke ras. Ook beschouwden artsen een vrouw als van nature matig en

nuchter waardoor zij degene was die de strijd tegen het alcoholisme op zich diende te nemen.

Kort samengevat, kunnen we stellen dat vrouwen een belangrijke rol speelden in de

alcoholstrijd omdat ze eerst en vooral van nature uit nuchter en sober waren. Verder waren

vrouwen verantwoordelijk voor het huishouden waardoor zij ervoor moesten zorgen dat het

huis steeds proper was zodat de man niet naar de kroeg zou vluchten. Ten slotte waren zij

degenen die de kinderen voortbrachten en opvoedden waardoor het ook hun taak was om

ervoor te zorgen dat het blanke ras niet in verval geraakte. Aangezien men in de tweede helft

van de 19de

en het begin van de 20ste

eeuw ervan overtuigd was dat alcoholisme voor het

78

KBR, La Clairière, 25 september 1904, 2de jaargang, nr. 44, p. 1 79

Frank (L.), Op. Cit., p. 193.

30

verval van het ras en de moraliteit zou zorgen, was het van groot belang dat iedereen zich

inzette in de strijd tegen de alcoholkwaal.

31

2. De Belgische antialcoholistische bewegingen op het einde van

de 19de

en het begin van de 20ste

eeuw

In dit hoofdstuk gaan we ons focussen op het ontstaan en de werking van de Belgische

antialcoholistische bewegingen in het algemeen. Verder in dit hoofdstuk gaan we dieper in op

de Belgische antialcoholistische vrouwenbeweging l‟Union des Femmes Belges contre

l‟Alcoolisme, omdat deze beweging een belangrijk gegevens is voor ons onderzoek. Hierbij

zouden we graag willen vermelden dat er betrekkelijk minder te vinden was over de structuur

en de werking van l‟Alliance des Femmes Belges contre l‟Abus de l‟Alcool. Hierdoor hebben

we besloten deze beweging niet apart te bespreken.

2.1. De Belgische antialcoholistische liga‟s in het algemeen

2.1.1. Ontstaan

Vanaf het einde van de jaren 70 van de 19de

eeuw ontstonden er in België antialcoholistische

liga‟s die een einde wouden maken aan het toenemende alcoholisme in de maatschappij. De

antialcoholische liga‟s kwamen niet alleen in België voor, maar ook in vele andere landen

zoals de Verenigde Staten, Australië, Groot-Brittannië, Canada, Frankrijk, Duitsland, enz. die

al vroeger het ontstaan van antialcoholistische organisaties kenden. De bestrijding van het

alcoholisme was een internationaal gegeven omwille van de industrialisatie zoals we reeds in

hoofdstuk 1 aangehaald hebben. Aangezien Engeland het eerste land was waarin de

industriële revolutie zijn opgang maakte, werden antialcoholische liga‟s dan ook voor het

eerst in Engeland in het begin van de 19de

eeuw georganiseerd.80

In de bestrijding van het alcoholisme door de verschillende antialcoholistische verenigingen

kan men twee fases onderscheiden. De eerste fase omvat de periode 1879 tot 1895 en de

tweede fase de periode van 1895 tot 1914. In de eerste fase waren het vooral mensen uit de

welgestelde burgerij die lid waren van antialcoholistische organisaties. We kunnen deze elite

onderverdelen in drie groepen: de eerste groep bestond vooral uit oude maatschappelijke

groepen die zich inzetten in de strijd tegen de alcoholkwaal, omdat ze op die manier status

konden verwerven. De tweede groep bestond uit de nieuwe industriële elite en de derde groep

uit de stedelijke middenklasse zoals dokters, bankiers, advocaten en geestelijken.81

In de

80


eeuw en


eeuw, Brussel (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Vrije Universiteit Brussel), 1994,

p.19. 81

Lockkamper (N.), Op. Cit., p. 52.

32

tweede fase, dus vanaf 1895, was er duidelijk sprake van een democratisering. Zo

rekruteerden de antialcoholistische liga‟s niet alleen meer mensen uit de gegoede burgerij,

maar ook mensen uit andere bevolkingsklassen zoals onderwijzers en de arbeiderselite. Ook

vrouwen kregen toegang tot de antialcoholistische bewegingen. Dit past geheel perfect in het

algemene democratiseringsproces dat in het fin de siècle van start ging. We moeten hierbij

wel opmerken dat mensen uit de echte lage klasse zoals de arbeidersklasse nooit toegang tot

die organisaties heeft gekregen.82

De leden van de antialcoholistische liga‟s waren dus allen

afkomstig van de burgerij en de welgestelde middenklasse. De democratisering ging gepaard

met een radicalisering: zo kende het principe van geheelonthouding een sterke intrede in de

antialcoholistische verengingen. Geheelonthouding hield in dat men geen druppel alcohol

meer mocht drinken. Dit staat tegenover gematigdheid waarbij men zich afzette tegen het

drinken van sterke drank, maar waarbij bier en wijn wel toegestaan was, op voorwaarde dat

dit met mate werd gedronken. Er ontstonden in deze democratiseringsfase nieuwe organisaties

die geheelonthouding als ideaal vooropstelden, maar er waren ook bestaande

antialcoholistische organisaties die vroeger het principe van gematigdheid aanhingen, maar in

de tweede fase de overstap naar geheelonthouding maakten. De meeste nieuwe organisaties

die voorstanders van geheelonthouding waren, waren veelal internationale organisaties zoals

de Goede Tempelieren. In die periode werden ook nieuwe doktersverenigingen zoals de

Société médicale belge de tempérance en vrouwenverenigingen opgericht zoals l‟Union des

femmes belges contre l‟alcoolisme en l‟Alliance des femmes belges contre l‟abus de

l‟alcool.83

2.1.2. De verschillende antialcoholistische liga‟s in België

De antialcoholistische verenigingen konden op drie niveaus worden georganiseerd namelijk

op internationaal, nationaal of provinciaal niveau. Le Société de tempérance de la Croix-Bleue

en de Internationale Onafhankelijke Orde der Goede Tempelieren waren op internationaal

niveau georganiseerd. Tot het nationale niveau behoorden la Ligue patriotique contre

l‟alcoolisme, le Société belge de tempérance, l‟Allliance des femmes belges contre l‟abus de

l‟alcool, l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme en le Société médicale belge de

tempérance. Er bestonden verder ook nog veel provinciale verenigingen. De

antialcoholistische organisaties konden ook autonoom, gefedereerd en geconfedereerd

georganiseerd zijn. Zo waren de internationale organisaties allemaal confederaties. La Ligue

82

Lockkamper (N.), Op. Cit., p. 62. 83


33

patriotique contre l‟alcoolisme en l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme kenden een

federale structuur en tot de autonome organisaties behoorden de Société belge de tempérance,

de Belgische schoolbond tegen het alcoholisme, le Société médicale belge de tempérance en

l‟Alliance des femmes belges contre l‟abus de l‟alcool. Ten slotte bestonden er ook nog

overkoepelende organisaties zoals een overkoepelende organisatie van alle katholieke

antialcoholistische verenigingen samen.84

Omdat er enorm veel antialcoholistische verenigingen in België bestonden, gaan we enkel de

verenigingen bespreken die op nationaal niveau georganiseerd waren. We volgen hierbij de

redenen die Martien Timmerman in haar licentiaatverhandeling heeft opgegeven als

verklaring voor haar nationale benadering van de antialcoholistische liga‟s. Vooreerst beweert

Timmerman dat de ware stuwkracht achter die antialcoholistische bewegingen vanuit

nationale antialcoholistische organisaties gekomen is. De lokale en provinciale liga‟s hebben

de nationale organisaties bijgestaan om zo de alcoholstrijd te vergemakkelijken. Bovendien

focussen we ons in ons onderzoek ook enkel op de nationale antialcoholistische

vrouwenbewegingen waardoor we ons in dit hoofdstuk ook gaan beperken tot de andere

nationale verenigingen.85

De eerste antialcoholistische liga in België was de in 1879 opgerichte l‟Association belge

contre l‟abus des boissons alcooliques met als propagandaorgaan Bulletin de l‟association

belge contre l‟abus des boissons alcooliques. In 1884 veranderde de vereniging van naam en

werd het la Ligue patriotique contre l’alcoolisme met als nieuwe propagandaorgaan Journal

de la Ligue patriotique contre l‟alcoolisme en le Bien Social, dat eerder vulgariserend was.

Deze liga was een neutrale beweging wat inhield dat het geen religieuze, politieke of

filosofische voorkeuren had. Toch waren de meeste van haar leden katholiek gezind. Deze

vereniging was een aanhanger van het gematigdheidprincipe.86

In 1889 werd de Société belge de Tempérance of de Belgische matigheidsbond opgericht te

Brussel. Deze beweging werd de voornaamste bondgenoot van la Ligue patriotique contre

l‟alcoolisme. De meest vooraanstaande leden van deze antialcoholistische organisatie waren

dan ook lid van la Ligue patriotique contre l‟alcoolisme.87

In 1892 werd de Belgische

Schoolbond tegen Alkoholisme opgericht. Dit werd reeds eerder in 1887 in experimentvorm

84


Timmerman (M.), De sociale ernst van het Alkoholisme en de mobilisatie voor de Drankbestrijding, vanaf het

laatste kwart van de 19de

eeuw, Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Rijksuniversiteit Gent), 1981, p.

172-175. 86



34

op kinderen in scholen in de provincie Limburg uitgetest. Deze vereniging probeerde kinderen

de deugden van onthouding bij te brengen.88

In 1892 kreeg deze vereniging steun van de

toenmalige minister van Openbaar onderwijs en Binnenlandse Zaken die de onderwijzers

verplichtten om hun medewerking te verlenen.89

Te Luik werd in 1898 de Société Médicale

Belge de Tempérance opgericht. Deze antialcoholische vereniging was een strikt medische

vereniging bestaande uit geneesheren en apothekers.90

In het begin was deze beweging een

aanhanger van het onthoudersprincipe, maar zoals ook het geval was bij vele andere

onthoudersverenigingen, bekeerde zij zich tijdens de democratiseringsfase tot het principe van

de geheelonthouding.91

Zoals we reeds hierboven hebben gezien, ontstond er vanaf 1895 een democratisering in de

rekrutering van de antialcoholistische liga‟s. De verenigingen stelden zich open naar vrouwen

en zij speelden vanaf dan een belangrijke rol in de alcoholstrijd. In 1899 wordt de eerste

antialcoholistische vrouwenbeweging opgericht met name l’Union des femmes belges contre

l’alcoolisme. Omdat deze beweging belangrijk is voor ons onderzoek, gaan we verder in dit

hoofdstuk hier uitgebreider op in.

In 1905 scheurde Marie Parent zich af van l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme en

richtte zij in datzelfde jaar een nieuwe beweging op namelijk l’Alliance des femmes belges

contre l’abus de l’alcool. Deze vereniging richtte zich expliciet naar vrouwen, moeders,

meisjes en kinderen. Het grote verschil met l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme

was dat l‟Alliance afkerig waren voor het geheelonthoudingprincipe. Zij vond dit namelijk te

radicaal en was ervan overtuigd dat gematigdheid voldoende was om de strijd tegen alcohol te

winnen. Het algemeen bestuur van l‟Alliance kwam maandelijks bij elkaar om de zaken met

betrekking tot hun organisatie te bespreken. Jaarlijks werd er een algemene vergadering

gehouden die toegankelijk was voor al haar leden.92

Ten slotte werd er in 1910 te Antwerpen de priesterbond met name Abstinentie opgericht die

zich naar eigen zeggen met behulp van God de strijd tegen het alcoholisme aanging.93

Deze

liga bestond uit twee secties: de ene sectie was de meer algemene sectie waarbij men het

gematigdheidprincipe aanhing. In de tweede sectie was men een voorstander van de

geheelonthouding en deze praktijk werd dan ook één keer per week uitgeoefend.94

88

Timmerman (M.), Op. Cit., p. 176, Lockkamper (N.), Op. Cit., p. 75. 89

Timmerman (M.), Op. Cit., p. 183. 90

Timmerman (M.), Op. Cit., p. 176 en p. 183. 91


Lockkamper (N.) Op. Cit., p. 158-159. 93

Timmerman (M.), Op. Cit., p. 176 en p. 185. 94


35

2.1.3. Discours

Zoals we reeds in hoofdstuk 1 kort hebben vermeld, richtten de antialcoholistische liga‟s zich

naar de arbeiders. Zo geloofden de leden van de burgerij en van de progressieve intellectuele

middenklasse dat het alcoholisme vooral een kwaal van de arbeidersklasse was. Het was een

klasse waarin immoraliteit heerste. Hoewel ook de burgerij en de middenklasse enorm veel

wijn consumeerden, waren ze van mening dat er toch een verschil was, omdat de burgerij

thuis dronk en niet op café, en bovendien ook wijn consumeerde en geen jenever.95

Dit is dan

ook de reden waarom de antialcoholistische liga‟s zich enkel naar de arbeidersklasse richtte

en niet naar de burgerij of middenklasse. Men ontkende niet dat er ook veel leden van de

burgerij waren die graag een glaasje dronken, maar het werd ook niet echt erkend.

In hoofdstuk 1 hebben we gezien dat 1885 het dieptepunt van de economische crisis was.

Hierdoor leden de armere mensen aan hongersnood wat uiteindelijk tot sociale onrusten in

1886 leidde. De burgerij en de middenklasse waren ervan overtuigd dat de ellende waarin de

arbeiders leefden het gevolg was van het verspillen van loon aan drank. Ze geloofden dus met

andere woorden dat het alcoholisme de oorzaak van armoede was en niet het gevolg.

De burgerij zag zichzelf als een spaarzame, sobere en vooruitziende klasse en was ervan

overtuigd dat als ze deze deugden in de arbeidersklasse verspreidde, het alcoholisme beperkt

zou kunnen worden. Hierdoor stimuleerde de burgerij de arbeiders om te sparen. Vooral de

vrouwen werden hierbij betrokken, omdat zij verantwoordelijk was voor het huishouden en er

dus ook voor moesten zorgen dat ze genoeg geld hadden om eten te kopen.96

In hoofdstuk 6

en 9 zullen we zien dat de feministen, vooral Louis Frank en Marie Parent, ervan overtuigd

waren dat vrouwen van nature spaarzaam en vooruitziend zijn. Spaarzaamheid en

vooruitziendheid waren dus burgerlijke idealen die de burgerij op de arbeiders probeerde te

spiegelen.

De antialcoholistische liga‟s wilden het bestaande sociale systeem verbeteren, maar zeker niet

diepgaand veranderen. Zoals we in hoofdstuk 1 gezien hebben, legde de burgerij de schuld

wat betreft de ellendige situatie waarin de arbeiders leefden noch bij zichzelf noch bij het

liberale systeem. Dit is uiteraard ook van toepassing op de antialcoholistische liga‟s: geen

enkele liga beweerde dat de reden dat arbeiders drinken misschien te wijten was aan de

ellende waarin ze leefden. Het drinken van alcohol was volgens de burgerij enkel en alleen te

95



36

wijten aan het immoreel gedrag van de arbeiders zelf. Het was het drinken dat hen in een

ellendige situatie heeft doen belanden en niet omgekeerd.

2.1.4. Propaganda

De antialcoholische liga‟s voerden op verschillende manieren propaganda om op die manier

de publieke opinie voor zich te winnen. Zo voerde men eerst en vooral schriftelijke

propaganda. Elke antialcoholische liga deed een beroep op kranten om de gevaren van

alcoholisme bij het publiek kenbaar te maken. In die kranten vond men artikels terug waarin

de gevolgen van alcoholisme uiteengezet werden en waarin men iedereen stimuleerde of met

mate te drinken of zelfs het ideaal van geheelonthouding te volgen. In de Journal des Mères,

het propagandaorgaan van l‟Alliance des femmes belges contre l‟abus de l‟alcool, werden

enorm veel artikels gepubliceerd over ongelukken met een dramatische afloop als gevolg van

het drinken van alcohol. Hiermee probeerde men zeer duidelijk het volk af te schrikken zodat

ze geen druppel alcohol meer zouden aanraken. Ook werden er vaak wetenschappelijke

artikels geschreven door dokters gepubliceerd in antialcoholistische kranten.

Naast wetenschappelijke bewijsvoering maakte men ook vulgariserende propaganda. Zo

werden er veel almanakken, zoals Almanach de la jeune fille et de la femme en Almanach des

mères uitgegeven door l‟Union, brochures, affiches en moraliserende verhaaltjes verspreid.97

Naast schriftelijke propaganda, werden er ook veel vergaderingen, congressen en conferenties

georganiseerd. Op die bijeenkomsten werd er gesproken over hoe ze het alcoholprobleem het

best zouden kunnen aanpakken en wat ze reeds verwezenlijkt hebben. Er werden ook vaak

internationale conferenties georganiseerd. Ten slotte werden er ook veel toneelstukken in

verband met antialcoholisme opgevoerd, en werden er alcoholvrije restaurants en koffiehuizen

opgericht. Vanaf 1907 werden er ook asielen opgericht waar alcoholverslaafden naar toe

konden worden gestuurd totdat ze volledig „genezen‟ waren. Het waren vooral de vrouwen-

en doktersverenigingen die hiervoor opteerden. De asielen zijn nooit echt volledig van de

grond gekomen en hebben ook niet veel resultaat geleverd.98

97

Lockkamper (N.), Op. Cit., p. 96-101. 98

Lockkamper (N.), Op. Cit., p. 119-120.

37

2.2. L‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme

De antialcoholistische vrouwenbeweging behoorde tot de categorie van de

vrouwenbewegingen die zich bezighielden met het oplossen van de sociale problemen die in

de maatschappij van de 19de

eeuw aanwezig waren. Deze negentiende-eeuwse

vrouwenbewegingen waren erg actief op vlak van sociale hervormingen, antialcoholisme, de

bestrijding van prostitutie, armenhulp en de verbetering van de gezondheid van vrouwen in de

fabrieken en in het kraambed.

2.2.1. Ontstaan

Op 15 maart 1899 werd de eerste antialcoholistische vrouwenbeweging opgericht namelijk

l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme.

Il s‟agit d‟une association antialcoolique de femmes, luttant contre l‟alcoolisme des hommes

du peuple et pour la défense des femmes du peuple, dans l‟espoir d‟une diminution de la

consommation de boissons alcoolisées.99

Deze antialcoholistische vrouwenbeweging wou een

einde brengen aan het alcoholisme bij de mannelijke arbeiders en tegelijkertijd de vrouwelijke

arbeiders verdedigen. Men richtte zich dus naar aan alcoholverslaafde arbeidsters hoewel deze

er zeker ook waren. Sophie Matkava beweert in haar licentiaatverhandeling dat l‟Union niets

zegt over het alcoholisme bij vrouwen, omdat dit het imago van de antialcoholistische

vrouwenbeweging niet ten goede zou komen. Indien men het alcoholisme bij vrouwelijke

arbeiders naar boven zou brengen, dan zou een vrouw met nog meer minachting door mannen

bekeken worden.100

Hoewel men in La Clairière en vooral in de Journal des Mères melding

maakte van dronken vrouwen, denken wij dat deze hypothese wel zou kunnen kloppen.

L‟Union en het feminisme gaven wel toe dat ook vrouwen zich overgaven aan alcoholische

dranken, maar beweerden dat zij slechts in een minderheid waren. Drinken werd als iets

typisch mannelijks gezien waardoor men de focus niet legde op vrouwelijke drinkers. Ook

zagen beide bewegingen vrouwen vooral als onontbeerlijk in de strijd tegen het alcoholisme,

omdat ze eerst en vooral als moreler dan mannen werden aanzien.101

Vervolgens waren

l‟Union en de feministische liga van mening dat het opvoeden van kinderen en het

onderhouden van het huishouden belangrijke taken waren van een vrouw. Zoals we reeds in

99

Matkava (S.), L‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme (1899-1951): de la lutte antialcoolique aux

militantismes féministe et pacifiste, Brussel (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Université Libre de

Bruxelles), 1996, p. 10. 100

Matkava (S.), Op. Cit., p. 11. 101

We komen op deze aspecten in hoofdstuk 9 op terug.

38

hoofdstuk 1 gezien hebben, vreesde de burgerij dat het alcoholisme tot een degeneratie van

het ras zou leiden. Aangezien het de taak van een vrouw was om kinderen op te voeden,

diende zij ervoor te zorgen dat haar kinderen zich niet overgaven aan alcoholische dranken.

Zij moest er met andere woorden voor zorgen dat het menselijk ras niet degenereert.

L‟Union was een neutrale vereniging wat wil zeggen dat ze geen politieke, filosofische of

religieuze voorkeuren had. Naast vrouwen mochten ook mannen lid worden van deze

antialcoholistische vereniging.

De familie Nyssens heeft een belangrijke rol gespeeld in de organisatie en het bestuur van

l‟Union, de sectie in Brussel. Zo was Anna-Louise Nyssens-Guillaumot102

voorzitster vanaf

het ontstaan van l‟Union tot 1903 waarna ze tot 1907 vice-voorzitster was. Dit was ook het

jaar waarin ze gestorven is. Haar schoonzus Joséphine Keelhoff103

die tevens stichtster van

l‟Union was, bekleedde van 1903 tot 1914 het voorzitterschap. Marguerite Nyssens104

heeft

ook geholpen bij de oprichting van l‟Union en was van 1901 tot 1914 lid van het comité. De

feministe Laure Levoz-Hauzeur was de enige voorzitster van l‟Union die niet behoorde tot de

familie Nyssens. Zij nam deze functie waar vanaf 1919 tot 1923 waarna zij door Marie

Hettema-Nyssens105

werd opgevolgd. Marie Hettema-Nyssens was tot 1950 voorzitster van

l‟Union waarna deze organisatie ophield te bestaan. Het feit dat de bestuursfuncties steeds in

handen waren van de familie Nyssens heeft ervoor gezorgd dat er een zekere continuïteit was

in het bestuur van de sectie van Brussel.106

De familie Nyssens was afkomstig uit de progressieve liberale milieu, maar ook andere

bestuursters van de dochtersecties van l‟Union kwamen uit de burgerij. De meeste vrouwen

waren getrouwd met een man die industrieel, advocaat of dokter was.107

Er heerste wat betreft

de alcoholkwestie eenheid onder de burgerij hetgeen in de tijd vanwege verschillende

politieke overtuigingen toch niet vaak voorkwam.108

2.2.2. L‟Union op provinciaal vlak

De hoofdzetel van l‟Union was in Brussel onder voorzitterschap van Keelhoff vanaf 1903.

Naast de nationale sectie in Brussel, waren er nog verschillende provinciale secties die de

102

Zie bijlage 2: biografie. 103




Matkava (S.), Op. Cit., p. 26-27. 107

Matkava (S.), Op. Cit., p. 30-31. 108

Matkava (S.), Op. Cit., p. 31.

39

nationale zetel steunde. Er waren provinciale secties in Luik, Morialmé, Nieuwpoort,

Verviers, Heist-sur-mer, Herstal, Seraing en Gent. Deze secties werden ook wel sociétés-filles

genoemd. Met deze term wou men duidelijk maken dat deze secties “dochters” waren van

l‟Union die als société-mère werd aangeduid. Ten slotte bestond er ook een sectie voor

geheelonthouding dat niet als een provinciale sectie aanzien kan worden, maar in 1901 wel de

titel société-fille kreeg waardoor we het bij de andere sociétés-filles plaatsen. Deze sectie

werd opgericht naar aanleiding van de onenigheid die er binnen l‟Union heerste. Zo vonden

heel wat leden dat men het principe van geheelonthouding moest verdedigen terwijl anderen

net voorstanders waren van gematigdheid.109

2.2.3. Structuur van l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme

L‟Union bestond uit een centraal comité bestaande uit een voorzitster, een secretaris en een

penningmeester(es) met nog enkele vicevoorzitsters, adjunct-secretaris en adjunct-

penningmeesters. Elke maandag vergaderden ze behalve in de zomermaanden.110

1 keer in het

jaar was er een algemene vergadering waarbij het comité telkens een overzicht gaf van de

activiteiten en de verwezenlijkingen van het afgelopen jaar.

Naast het centrale comité, waren er nog drie aanvullende comités met name het

propagandacomité, dat in 1903 van naam verandert en vanaf dan het comité de publication

werd genoemd, de redactie en het comité de conférences. Het propagandacomité bestond uit

jonge vrouwen en meisjes die l‟Union bij de publieke opinie kenbaar diende te maken en voor

nieuwe leden moest zorgen. De redactie had als taak brieven op te stellen en stond bovendien

in voor de redactie van de propagandabladen van l‟Union met name l‟Action sociale, La

Clairière en het Geluck des Huisgezins. De comité de conférences bestond uit mannen en

vrouwen die hun capaciteiten ter beschikking stelden aan l‟Union om te strijden tegen het

alcoholisme.

In 1901 besliste de minister van landbouw, die de bevoegdheid had over antialcoholistische

organisaties, dat l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme het statuut van “société-

mère” kreeg. Dit statuut zorgde ervoor dat l‟Union een extra subsidie krijgt die ze diende te

verdelen over haar “sociétés-filles” of haar dochterorganisaties. Door het verkrijgen van het

statuut van “société-mère”, werd l‟Union als gelijke beschouwd aan andere belangrijke

109

Matkava (S.), Op. Cit., p. 39-50. 110


40

antialcoholistische organisaties zoals la Ligue Patriotique contre l‟Alcoolisme waarmee ze

altijd goede relaties heeft gehad.111

2.2.4. Staatssubsidies

In 1900 kreeg l‟Union voor het eerst een subsidie van 1 000 frank van de staat. Wanneer ze in

1901 het statuut van société-mère toegewezen kreeg, ontving ze een nog grotere som namelijk

2 500 frank waarvan 1 500 frank voor de moederorganisatie was en 1 000 voor de provinciale

secties of dochterorganisaties van l‟Union. Vanaf 1905 kreeg l‟Union om een niet duidelijke

reden 300 frank in totaal minder. Ook in 1909 en 1910 verminderde het toegewezen bedrag en

kreeg l‟Union nog slechts 1 800 frank.112

2.2.5. Leden

In l‟Union waren er drie soorten leden: les membres effectifs of de „werkelijke‟ leden, les

membres sympathiques en les membres d‟honneur ou protecteurs of de ereleden. Les

membres effectifs moesten een jaarlijks contributie betalen waarvan ze het bedrag zelf

mochten kiezen. Les membres sympathiques moesten geen contributie betalen en kregen

bovendien de door l‟Union naar hen opgestuurde antialcoholistische brochures gratis. Deze

leden engageerden zich in de strijd tegen het alcoholisme door de antialcoholistische

brochures van l‟Union te lezen en vervolgens de ideeën van gematigdheid te verspreiden.

L‟Union bestond uit een sectie dat voor geheelonthouding was en een sectie voor

gematigdheid. Hoewel we reeds hebben gezegd dat l‟Union na verloop van tijd een sterke

voorstander werd van geheelonthouding, verwachtte l‟Union niet van haar leden dat zij zich

ook aan geheelonthouding hielden. Ten slotte waren er nog de ereleden. Zij werkten mee aan

de vooruitgang van de strijd tegen het antialcoholisme en betaalden een contributie van 50

frank per jaar.113

Het aantal leden van l‟Union zonder de provinciale secties hierbij te rekenen,

steeg in een duidelijk lijn: in het eerste jaar van haar bestaan bestond l‟Union uit 1 550 leden

waarvan 385 een contributie betaalden.114

Na de Eerste Wereldoorlog daalde het aantal leden

zeer sterk. Dit kan men verklaren doordat eerst en vooral de oorlog de werking van l‟Union

bemoeilijkte en ten tweede omdat in 1919 de wet Vandervelde115

in werking treed.

111

Matkava (S.), Op. Cit., p. 17 en 18. 112




De Wet Vandervelde zorgde ervoor dat de consumptie van alcohol in drankgelegenheden verboden was

waardoor heel wat kroegen hun deuren moesten sluiten. De wet liet wel toe dat thuis alcoholische dranken

werden geconsumeerd op voorwaarde dat men minstens twee liter ineens kocht. Zie in: Tollebeek (J.),

41

2.2.6. Discours

Het discours van l‟Union was verwant aan het algemeen antialcoholistisch discours. Het was

het immoreel gedrag van de mannelijke arbeider dat ervoor zorgde dat het alcoholisme een

maatschappelijke kwaal werd. Dit had op zijn beurt het gevolg dat de weerloze en

onschuldige vrouw het slachtoffer werd van het immoreel gedrag van haar man. De arbeiders

moesten de waarden van spaarzaamheid en vooruitziendheid leren kennen. Aangezien

vrouwen geacht werden dit van nature te zijn, zijn waren zij belangrijke pionnen in de

alcoholstrijd. Ook was het hun taak de kinderen op te voeden waardoor het hun

verantwoordelijkheid was hun kinderen de gevaren van alcoholgebruik bij te brengen. Net

zoals het algemeen antialcoholistisch discours trof het liberale systeem geen schuld. Het

sociale systeem diende zeker niet omvergeworpen te worden.116

2.2.7. Propaganda

Het doel van l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme was om de vrouwen de gevaren

en de gevolgen van alcoholgebruik bij te brengen en hen bovendien aan te moedigen het

alcoholisme te bestrijden. Met behulp van propagandabladen en brochures probeerde zij haar

doelstelling te verwezenlijken. Het eerste propagandablad waarvan l‟Union gebruik maakte

om haar discours te verspreiden was de Journal des Mères, op de markt gebracht in 1901. De

idee om een tweemaandelijks blad van vier pagina‟s uit te brengen dat handelt over het

antialcoholisme en naar vrouwen gericht is, kwam van de feministe Marie Parent die tevens

lid was van l‟Union. Marie Parent was dan ook degene die zich bezighield met de

ontwikkeling en de redactie van de Journal des Mères waarvan zij bovendien de enige

verantwoordelijke was. De Journal des Mères was in hoofdzaak gericht naar vrouwen van de

lage middenklasse en de arbeidersklasse. Arbeidsters konden bovendien een gratis

abonnement krijgen op de Journal des Mères als ze hiervoor een verzoek stuurden naar het

comité van l‟Union.117

In 1901 besliste het comité van l‟Union om de vermelding van hun organisatie van het

voorblad van de Journal des Mères te halen, omdat ze van mening was dat dit blad toch niet

voldeed aan de verwachtingen van l‟Union. Zo vond l‟Union dat de krant hen niet volledig

correct vertegenwoordigde en dat de antialcoholische propaganda op een manier naar voren

Vanpaemel (G.) en Wils (K.), Degeneratie in België 1860-1940: een geschiedenis van ideeën en praktijken,

Leuven, Universitaire pers, 2003, p. 13 en 101. 116



42

moest worden gebracht. De reden dat de Journal des Mères niet voldeed aan de

verwachtingen van l‟Union was waarschijnlijk omwille van het feit dat Marie Parent een

hevige voorstander was van gematigdheid terwijl l‟Union geloofde in de heilzame werking

van geheelonthouding. Dit voorval heeft de verstandhouding tussen Marie Parent en het

comité van l‟Union wel bemoeilijkt, maar l‟Union probeerde kost was kost ervoor te zorgen

dat Parent lid bleef van l‟Union, omdat zij al zeer lang ervaring had in de strijd tegen het

alcoholisme. Hierdoor bleven ze abonnementen op de Journal des Mères bewaren.118

Bij het ontstaan van de propagandabladen l‟Action sociale in 1901 en La Clairière in 1903,

zag l‟Union zich verplicht de abonnementen op de Journal des Mères op te geven, omdat het

financieel te zwaar werd. Dit bleek voor Marie Parent de druppel te zijn en in 1905 gaf ze

haar lidmaatschap van l‟Union op. In 1905 stichtte zij l‟Alliance des Femmes contre l‟abus

d‟Alcool op: een antialcoholistische vrouwenbeweging ddie net zoals l‟Union gericht was

naar vrouwen, maar dan vooral naar moeders. Parent ijverde in deze organisatie expliciet voor

gematigdheid in plaats van voor geheelonthouding.119

In hoofdstuk 6 en 8 zullen we zien wat

haar redenen hiervoor waren.

Het tweede propagandablad van l‟Union werd opgericht op 21 februari 1901 met name

l‟Action sociale. Dit blad was de officiële stem van l‟Union en kwam net zoals de Journal des

Mères tweemaandelijks uit. De verantwoordelijke uitgeefster was Joséphine Keelhoff, de

stichtster en sinds 1903 de voorzitster van l‟Union. Uiteindelijk kwam ook aan dit blad in

1903 een einde. Het blad voldeed wel aan de verwachtingen wat betreft de antialcoholistische

propaganda, maar was volgens het comité van l‟Union niet voldoende gericht naar vrouwen.

Hierdoor werd in 1903 La Clairière. Vers le beau, vers le vrai opgericht die zich volgens

l‟Union wel voldoende richtte naar vrouwen. Het comité van l‟Union trachtte met dit orgaan

het heersend negatief discours met betrekking tot het antialcoholisme te veranderen naar een

eerder positief discours waarin men een ideaal met betrekking tot schoonheid en de

verbetering van het menselijk ras vooropstelde. La Clairière werd nog altijd

vertegenwoordigd door Joséphine Keelhoff en werd tot 1914 gepubliceerd.120

Het laatste propagandaorgaan van l‟Union was Het Geluk des Huisgezins en was

hoofdzakelijk gericht naar de arbeidersklasse. In 1911 fusioneerde het blad met La Clairière

die vanaf dan zowel in het Frans als in het Nederlands werd uitgegeven.

118

Marie Parent was lid van la Ligue Patriotique contre l‟alcoolisme, zie bijlage 1. 119



43

Vanaf 1909 werd er door het comité de publication van l‟Union ook een kalender uitgegeven

met name l‟Almanach de la jeune fille et de la femme. Ook hierin probeerde men het

antialcoholistisch discours onder de vrouwen te verspreiden, maar er werd ook veel aandacht

besteed aan de rol van een vrouw als moeder. Zo vinden we vaak tips en raadgevingen terug

wat betreft het opvoeden en verzorgen van kinderen.

2.2.8. Activiteiten en verwezenlijkingen van l‟Union

Naast het uitdelen van brochures, hield l‟Union zich ook bezig met het organiseren van

antialcoholistische feesten waar toespraken werden gegeven, liedjes gezongen en

antialcoholistische toneelstukjes werden opgevoerd.

Een van de belangrijkste verwezenlijkingen van l‟Union was de oprichting van

antialcoholistische restaurants of des Restaurants Hygiéniques. De eerste Restaurant

Hygiénique werd opgericht op 3 december 1901 in Brussel waar geen alcoholische dranken

werden geserveerd. Het restaurant was toegankelijk voor iedereen en alle dagen open. Men

kon eten aan lage prijzen en ook vegetarische gerechten waren mogelijk.121

In 1904 werd er een coöperatieve vereniging opgericht met name Les Restaurants

Hygiéniques sans alcool die zich bezighield met het stichten van antialcoholistische

restaurants in België.122

2.2.9. Verloop

De Eerste Wereldoorlog vormde een belangrijk keerpunt in het bestaan l‟Union des femmes

belges contre l‟alcoolisme. Zo had l‟Union na 1919 te kampen met grote problemen: de

oorlog had voor totale chaos gezorgd waardoor een groot deel van de infrastructuur en de

instellingen in België volledig vernield waren. Na het verlies van Keelhoff, die in 1917

gestorven was, was l‟Union de weg kwijtgeraakt, omdat Keelhoff heel die tijd het leiderschap

in handen had. Na de oorlog waren de mensen niet meer bezig met het de strijd tegen het

alcoholisme, omdat er belangrijkere zaken op het voorplan verschenen zoals de heropbouw

van het land. De wet van Emile Vandervelde heeft er bovendien voor gezorgd dat de

alcoholkwestie in handen kwam van de overheid waardoor de noodzaak zich in een

antialcoholistische liga te organiseren kleiner werd. L‟Union des femmes belges contre

l‟alcoolisme verdween net na de Tweede Wereldoorlog.123

121



Matkava (S.), Op. Cit., p. 52-55.

44

3. De complexiteit rond het begrip „feminisme‟

Het begrip „feminisme‟ is een moeilijk definieerbaar begrip, omdat de inhoud van het begrip

sterk afhankelijk is van de context met name tijd en plaats.124

Dit wordt uitvoerig besproken

door zowel Nancy Cott in het artikel What‟s in a name? The limits of Social feminism, or,

expanding the vocabulary of Women‟s History125

als door Karen Offen in Defining feminism:

a comparative approach126

. In dit hoofdstuk zullen we trachtten de complexiteit rond de

definiëring van het „feminisme‟ aan de hand van deze artikels naar voren te brengen.

Aan de hand van het begrip social feminism, geïntroduceerd door William L. O‟Neill in zijn

werk Everyone was brave: the rise and fall of feminism in America, toont Nancy Cott aan dat

het maken van een tweedeling van begrippen met betrekking tot het feminisme niet nuttig is.

Met social feminists bedoelt O‟Neill vrouwen die sociale hervormingen als belangrijker

achtten dan het vrouwenstemrecht. Ook waren deze vrouwen aanhangers van de

conventionele vrouwelijke en moederlijke of huishoudelijke vrouwbeelden zoals medelijden,

het grootbrengen en het centraal stellen van kinderen. O‟Neill plaatst social feminism in een

tweedeling tegenover hard-core feminism. Met dat laatste heeft hij het over de aanhangers van

het feminisme die het vrouwenstemrecht boven alle andere sociale hervormingen plaatsten.

Ook namen ze in tegenstelling tot social feminists afstand van de conventionele voorstellingen

of associaties van vrouwelijkheid. O‟Neill verwijst dus met andere woorden met de term

„social feminists‟ naar het publiek activisme van vrouwen in de late 19de

en vroege 20ste

eeuw

zoals antialcoholistische vrouwenbewegingen of women temperance movements, of

bewegingen waarin vrouwen zich inzetten voor de reglementering van vrouwenarbeid, maar

niet naar stemrechtbewegingen.127

Cott bekritiseert deze tweedeling omwille van een aantal redenen. Eerst en vooral was het

niet zo dat stemrechtbewegingen en vrouwenbewegingen die zich inzetten voor sociale

problemen strikt gescheiden waren. Zo waren er een aantal vrouwen die van beide

bewegingen lid waren. Zoals we reeds hebben vermeld, was dit ook het geval in België: er

waren veel leden van de feministische liga ook lid van de antialcoholistische

124

Nancy Cott zegt: To imagine that any continuing set bipolar themes explains the disputing camps of

particular controversies ignores the truths that feminists have other political loyalties and views besides, and

that feminist ideology always dynamically interacts with surrounding politics. Zie in: Cott (N.), Art. Cit., p. 825. 125

Cott (N.), What‟s in a name? The limits of „social feminism‟, or, expanding the vocabulary of Women‟s

History, in: Signs, 1989, vol. 76, nr. 3, pp. 809-829. 126

Offen (K.), Defining Feminism: a comparative historical approach, in: Signs, vol. 14, nr. 1, pp. 119-157. 127

Cott (N.), Art. Cit., p. 810-812.

45

vrouwenbeweging. Ook kunnen de prioriteiten van een aantal vrouwen doorheen de tijd

veranderen: zo zijn er vele voorbeelden gekend van vrouwen die zich eerst ten volle inzetten

in de strijd voor het vrouwenstemrecht, maar daarna geen lid meer zijn van een

stemrechtbeweging en zich ten volle overgeven aan bewegingen die zich inzetten voor sociale

hervormingen.128

Een tweede puntje van kritiek van Cott is dat het gebruik van social feminism als een

umbrella term of een allesomvattende term, een paar zaken onbelicht laat zoals de politieke

voorkeuren van een social feminist. Zo kunnen volgens Cott politieke voorkeuren verklaren

waarom de ene social feminists na verloop van tijd meer hard-core wordt en de andere een

nog overtuigendere social feminist. Cott maakt dit duidelijk aan de hand van een voorbeeld:

Dreier zette zich voor 1915 sterk in voor de verbetering van de arbeidsvoorwaarden voor

vrouwen. Na 1915 besliste ze zich meer to focussen op het vrouwenstemrecht. O‟Reilly

daarentegen zette zich net zoals Dreier sterk in voor loonsverhogingen van arbeidsters, maar

na verloop van tijd hield ze hiermee op en besteedde al haar energie aan pacifisme. Cott

vraagt zich af: Or do their choices reveal dimensions of class loyalty and political leanings

not encompassed in those categories?129

Cott is van mening dat het heel belangrijk is om na te

gaan wat deze vrouwen hun voorkeuren waren op het conventionele politieke spectrum als op

het spectrum wat betreft de feministische ideologie.130

Een derde puntje van kritiek is dat O‟Neill door gebruik te maken van de tweedeling social

feminism versus hard-core feminism niet nagaat of deze zogenaamde sociale feministen

zichzelf überhaupt feministen noemden. O‟Neill gaat niet na welke betekenis zij zelf in hun

tijd aan het begrip feminisme gaven terwijl dit zeer belangrijk is. Het is best mogelijk dat de

zogenaamde sociaal feministen zichzelf als feministen beschouwden waardoor O‟Neill

afbreuk doet aan de historische definiëring van feminisme. Cott is van mening dat het

helemaal niet vanzelfsprekend is dat vrouwen die zich met antialcoholisme bezighielden,

sowieso als (sociaal) feministen bestempeld kunnen worden. Deze vrouwen beschouwden

zich misschien zelf niet eens als feministen.131

128

Cott (N.), Art. Cit., p. 815-817. 129

Cott (N.), Art. Cit., p. 819. 130

Cott (N.), Art. Cit., p. 818-820. 131

Hierin zegt Cott: “Historians applying the term social feminism have paid little attention to their subject‟s

self-naming, although women active in the early twentieth usually had specific notions of what constituted

feminism and located themselves within or without it.” Zie in: Cott (N.), Art. Cit., p. 821.

46

Historians applying the term social feminism have paid little attention to their subject‟s self-

naming, although women active in the early twentieth century usually had specific notions of

what constituted feminism and located themselves within or without it.132

Ten slotte is Cott van mening dat het definiëren van het begrip „feminisme‟ niet echt mogelijk

is, omdat het sterk afhankelijk is van de context en dus een dynamisch begrip is.133

Ze

bekritiseert het feit dat de tweedeling social feminism versus hard-core feminism geen

rekening heeft gehouden met de politieke ontwikkelingen van de periode met name 1890 tot

1914. O‟Neill impliceerde met de introductie van social feminism en hard-core feminism dat

die tweedeling op eender welke tijdsperiode kon worden toegepast wat dus onmogelijk is

volgens Cott. Het is volgens haar dan ook nutteloos om hardnekkig een tweedeling te

proberen vinden dat voldoende is om heel de vrouwengeschiedenis te karakteriseren.134

Aangezien het feminisme een dynamisch begrip is, is het ook nutteloos om na te gaan of een

persoon of een bepaalde organisatie feministisch was of niet. Het is daarentegen veel

interessanter om te onderzoeken of er feministische aspecten aanwezig zijn als gevolg van een

bepaald geloof van een persoon of organisatie. Cott besluit door te stellen dat de enige manier

om de historische betekenis van het begrip „feminisme‟ te herstellen, is om een woordenschat

te vinden voor alle varianten in de vrouwengeschiedenis die zich nu onder een umbrella term

zoals social feminism of hard-core feminism vervat zitten.

Karen Offen probeert in haar werk Defining feminism: a comparative historical approach een

allesomvattende definitie te geven van het begrip „feminisme‟ door na te gaan hoe het begrip

doorheen de geschiedenis gebruikt is geweest om basis van een comparatieve methode.135

Het doel van Offen is dus tot een nieuwe definitie te komen die dynamischer, soepeler en

begrijpbaar is dan de definities die men in woordenboeken terugvindt. Dit in tegenstelling tot

Cott die niet gelooft dat het mogelijk is om met het begrip „feminisme‟ alles aan te duiden dat

te maken heeft met protest van vrouwen tegen mannelijke dominantie in verschillende

132

Cott (N.), Art. Cit., p. 821. 133

Nancy Cott zegt: “People change their positions over time in response to their surroundings; or if they

remain consistent, the meaning of being on one side or another of an issue may change as the time change.(…)

The radical feminist move of one generation may become the conventional move of its successors.” Zie in: Cott

(N.), Art. Cit., p.823. 134

“The effort to find one bipolarity sufficient to characterize women‟s politics Ŕ whether social/hard-core,

rights/emancipation, justice/expediency, equality/difference Ŕ is a futile search for an equivalent of the two-party

system.” Zie in: Cott (N.), Art. Cit., p. 825. 135

Zo zegt Cott: “What I am proposing here is a reexamination and reconceptualization of the public

understanding of this word „feminism‟, based on the history of the word and its cognates and on evidence of its

use from comparative history.” Zie in: Cott (N.), Art. Cit., p. 820.

47

tijdsperiodes. Zo schrijft ze: The one word Ŕ feminism Ŕ is bound to be inadequate to capture

the multifarious ways that women through the ages have protested male domination or

attempted to redefine gender hierarchy. (…) The single word‟s insufficiency can be read in

the many prefixes it has acquired, in historians‟ investigations as well as in current political

practice.136

Hoewel Cott beweert dat het definieren van het begrip feminisme onbegonnen

werk is, geeft ze in het begin van haar artikel toch een zekere omschrijving: If feminism, to

use the term retrospectively and inclusively, can be called an integral tradition of protest

against arbitrary male dominion, it has been nonetheless internally variegated, (…).137

Ondanks dit meningsverschil, is Offen net zoals Cott wel van mening dat het maken van

tweedelingen onderzoekers niet helpt om te begrijpen wat er nu precies begrepen kon worden

onder het begrip „feminisme‟ voor de 20ste

eeuw.138

Offen levert dan ook, net zoals Joan

Scott139

, kritiek op de dichotomie gelijkheid versus verschil waarbij ze stelt dat men

feministen niet in hokjes kan plaatsen. Zo eisten feministen nooit enkel en alleen gelijkheid

tussen man en vrouw op basis van het feit dat een vrouw net zoals een man in eerste instantie

een mens is. Noch eisten ze gelijkheid op basis van de seksuele verschillen die er tussen

mannen en vrouwen waren. Hierdoor introduceert Offen twee nieuwe termen: relationele

feministen en individuele feministen waarbij zowel relationele als individuele feministen op

een gecombineerde manier gebruikt maakten van gelijkheid- en verschilargumenten.140

Na een vergelijkende analyse van de doelstellingen en de activiteiten van de

vrouwenbewegingen op het Europees continent met die van de Amerikaanse

vrouwenbewegingen, kwam Offen tot de vaststelling dat de definitie van het feminisme die

men in Angelsaksische woordenboeken terugvindt, niet volledig toepasbaar is voor het

feminisme in de Europese geschiedenis. De definitie die men in de Angelsaksische

woordenboeken in de jaren ‟70 kon terugvinden, was: “a theory and/or movement concerned

with advancing the position of women through such means as achievements of political, legal,

136

Cott (N.), Art. Cit., p. 809. 137

Ibidem. Francisca De Haan en Romke Van Der Heide hebben in hun werk Vrouwen-Verenigingen, Dames-

comité‟s en feministen: De zorg van vrouwen voor vrouwelijke gevangenen in de negentiende eeuw hun definitie

van het feminisme ontleent aan deze omschrijving van het feminisme door Nancy Cott. Zie in: De Haan (F.) en

Van Der Heide (R.), Vrouwen-Verenigingen, Dames-comité‟s en feministen: De zorg van vrouwen voor

vrouwelijke gevangenen in de negentiende eeuw, in: Tijdschrift voor de sociale geschiedenis, 1997, nr. 23, p.

301. 138

Offen (K.), Art. Cit., p. 133. 139

Zie in: Scott (J.), Deconstructing equality-versus-difference: Or, the uses of poststructuralist theory for

feminism, in: Feminist studies, vol. 14, nr. 1, 1988, 33-50 pp. 140

“Reintegrating individualistic claims for women‟s self-realization and choices, with its emphasis on rights,

into the more socially conscious relational framework, with its emphasis on responsibilities to others, may

provide a more fruitful model for contemporary feminist politics, on that can accommodate diversity among

women better than either of the two historical approaches can on their own.” Zie in: Offen (K.), Art. Cit., p. 156.

48

or economic rights equal to those granted by men (my emphasis).”141

Volgens Karen Offen is

het fout te beweren dat alle feministen, zowel in de Angelsaksische wereld als in Europa,

eisten voor rechten gelijk aan die van mannen, omdat men op die manier de indruk krijgt

mannelijkheid de norm is om gelijke rechten te kunnen verwerven.142

Zo legden Europese

feministen zeer sterk de nadruk op de verschillen tussen mannen en vrouwen, terwijl

feministen uit de Angelsaksische wereld meer de nadruk legden op gelijkenissen tussen

mannen en vrouwen.143

Aangezien Offen van mening is dat de gehanteerde tegenstelling gelijkheid versus verschil te

ongenuanceerd is, verwerpt zij de termen gelijkheid- en verschilfeministen en vervangt ze die

door relational feminists en individual feminists. Volgens Offen geloofden relationele

feministen dat er zowel biologische als culturele verschillen waren tussen mannen en

vrouwen. Dit had als gevolg dat zij voorstanders waren van een sterk gedefinieerd seksueel

onderscheid binnen de familie en wat betreft de arbeidsverdeling. Zij zagen het opvoeden van

kinderen, dus hun moederlijke rol, en de daarbij horende verantwoordelijkheden als iets

typisch vrouwelijks. Toch eisten deze relationele feministen voor het recht van vrouwen om

buiten het huishouden te werken, om toegang te krijgen tot alle beroepen, en om te stemmen

naast alle eisen met betrekking tot gelijkheid in het burgerrecht wat betreft eigendom en

personen. Uiteraard waren ze ook voor de reeds oudere feministische eisen als gelijke toegang

tot het onderwijs en voor morele en ethische ontwikkeling. Relationele feministen waren dus

met andere woorden voor een combinatie van morele gelijkheid tussen mannen en vrouwen

met de expliciete erkenning van de verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke seksuele

functies in de maatschappij.144

Individuele feministen waren sterk voor de persoonlijke onafhankelijkheid of autonomie in

alle aspecten van het leven. Ze waren, in tegenstelling tot relationele feministen, geen

voorstanders van sociaal gedefinieerde rolpatronen. Ook minimaliseerden ze de discussie wat

betreft op geslachtsgebaseerde kwaliteiten of bijdragen zoals “childbearing” en de daarbij

horende verantwoordelijkheden. Moederschap werd in dit geval dus niet centraal gesteld in

het feministisch discours. In dit discours dienden vrouwen dus worden vrijgesteld van sociaal

geconstrueerde rolpatronen en van de scheiding tussen de publieke en private sfeer. Vrouwen

141

Offen (K.), Art. Cit., p. 123. 142

“Notice the extent to which this legalistic definition of “equal rights” proposes the standard of male

adulthood as the norm.” Zie in: Offen (K.): Art. Cit., p. 123. 143

Offen (K.), Art. Cit., p.128. 144

Offen (K.), Art. Cit., p. 139.

49

hadden het recht de kans te krijgen om hun potentieel als individu te verwezenlijken zonder

dat er hierbij werd gekeken naar hun geslacht of naar het feit dat ze kinderen konden kijken.

Volgens Offen moet het feminisme aanzien worden als een snel evoluerende ideologie of als

een systeem van verschillende ideeën. Dit zal ervoor zorgen dat het feminisme een breed

spectrum aan ideeën zoals relationele en individualistische argumenten, maar ook nog andere

ideeën zal kunnen bevatten. Ook zorgt het beschouwen van het feminisme als een ideologie

ervoor dat het begrip feminisme al naargelang tijd en plaats een andere omschrijving kan

aannemen, aangezien een ideologie afhankelijk is van de door mannen gedomineerde

politieke en intellectuele discours.145

Uiteindelijk komt Karen Offen tot een definitie van het feminisme waarbij ze zowel de

relationele als de individualistische tradities geïncorporeerd heeft.146

Feminisme roept een halt

toe aan de onderwerping van vrouwen aan mannen in de familie en in de maatschappij, en ook

aan het geloof van mannen dat ze weten wat het beste is voor een vrouw zonder haar daar

eerst voor raad te plegen. Dit heeft als gevolg dat het feminisme een uitdaging vormt voor het

patriarchaal denken, sociale organisatie, en controlemechanismen. Het feminisme streeft

ernaar de mannelijke hiërarchie te vernietigen, maar niet het seksueel dualisme.147

145

“As an ideology, feminism incorporates a broad spectrum of ideas and possesses an internatioinal scope, one

whose developmental stages have historically been dependent on and in tension with male-centered political and

intellectual discourse but whose more recent manifestations transcend the latter.” Zie in: Offen (K..), Art. Cit.,

p. 150. 146

“The historical evidence prsented above sustains two prior propositions on which I base a definition of

feminism incorporating both the relational and individualist traditions.” Zie in: Offen (K.), Art. Cit., p. 150. 147

Offen (K.), Art. Cit., p. 151.

50

4. De eerste feministische golf in België

Zoals we uitgebreid in hoofdstuk 3 behandeld hebben, is het niet gemakkelijk om een

eenduidige definitie te vinden van het feminisme. Algemeen kunnen we stellen dat het

feminisme een beweging is die de vrouw wil vrijmaken uit de inferieure positie waarin ze zich

recht tegenover de man bevindt. Deze inferioriteit vertaalt zich vanuit de mentaliteit van de

samenleving die ook haar neerslag vindt in de wetgeving. Het feminisme streeft naar de

erkenning van de vrouw als een menselijk wezen dat het recht heeft gerespecteerd te worden

zodat ze haar specifieke capaciteiten voor het welzijn van de maatschappij kan gebruiken.148

Het feminisme in België wordt gekenmerkt door drie eigenschappen: het was een beweging

die redelijk laat op gang kwam, de feministische doeleinden waren relatief gematigd en ze

werden snel opgenomen door de mannelijke politieke partijen.

Terwijl in de Angelsaksische wereld het feminisme al in de jaren ‟50 van de 19de

eeuw sterk

op gang kwam, wordt er in België pas in 1892 een beweging die een feministische positie

innam opgericht namelijk La Ligue Belge du Droit des Femmes. Alvorens hier uitgebreid

verder op in te gaan, is het noodzakelijk eerst de positie van de vrouw in de samenleving van

de 19de

eeuw te schetsen.

4.1. De inferieure positie van een vrouw in de maatschappij

De 19de

-eeuwse maatschappij werd gekenmerkt door enerzijds een scheiding tussen de

publieke en de private sfeer, anderzijds door een strikte rolverdeling tussen man en vrouw. De

publieke sfeer was verboden terrein voor vrouwen met als gevolg dat ze niet als volwaardige

burgers in de publieke sfeer werden erkend.149

Zo mochten vrouwen niet stemmen, waren ze

niet verkiesbaar, bekleedden ze geen publieke functies en maakten ze geen deel uit van

politieke verenigingen.150

Het Burgerlijk Wetboek, dat in grote mate gebaseerd was op de

“Code Napoléon”, weerspiegelde die ongelijkheden. Tijdens de Franse Revolutie hadden

vrouwen enkele burgerlijke vrijheden verkregen, maar onder heerschappij van Napoleon

verdwenen die uit de “Code Napoléon”. De zoektocht naar het vaderschap werd bij wet

148

Boël (P.) en Duchène (C.), Le féminisme en Belgique : 1892-1914, Bruxelles, Conseil national des femmes

belges, 1955, p. 5-6. 149

Deneckere (G.), 1900 : België op het breukvlak van twee eeuwen, Tielt, Lannoo, 2006, p. 165. 150

Keymolen (D.), Stap voor stap : geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België, Brussel, Kabinet van de

Staatssecretaris voor Maatschappelijke Emancipatie, 1991, p. 9.

51

verboden waardoor vrouwen met een onechtelijk kind volledig zelf moesten instaan voor

diens onderhoud.151

Vrouwen werden zowel op intellectueel als op lichamelijk vlak als zwak en biologisch

inferieur aan de man beschouwd. Deze beschouwing legitimeerde de ongelijkheid tussen

mannen en vrouwen en de onderwerping van vrouwen aan mannen in zowel de publieke als

de private sfeer. Doordat een vrouw als een zwak wezen werd beschouwd, was het de taak

van haar echtgenoot om haar te beschermen en haar in onderhoud te voorzien. Dit noemt men

de maritale macht van de man. In ruil daarvoor moet een vrouw haar dankbaarheid tonen door

een respectvolle, onderdanige en gehoorzame houding aan te nemen. De man beschikte over

het tuchtigingsrecht152

om die gehoorzaamheid af te kunnen dwingen. Het Belgische

huwelijksrecht zorgde er ook voor dat gehuwde vrouwen handelingsonbekwaam waren.153

Dit

hield in dat vrouwen niets zelf mochten kopen, verkopen, schenken of hypothekeren. Ook

beheerde de echtgenoot haar persoonlijk bezit, zoals haar loon, en het gemeenschappelijk

bezit. Gehuwde vrouwen mochten ook geen eigen spaarboekje openen en verbintenissen

aangaan zoals het ondertekenen van het arbeidscontract zonder de toestemming van haar

man.154

Verder mochten de vrouwen geen deel meer uitmaken van de familieraad, geen

voogdijschap uitoefenen en zelfs geen getuige meer zijn bij akten van de burgerlijke stand.

Ook gold toen het principe van de dubbele moraal: wanneer een man overspel pleegde, werd

hij maar licht bestraft terwijl een vrouw een gevangenisstraf kon krijgen van drie maanden tot

twee jaar.155

4.2. Het ideaal van de vrouw aan de haard

De periode vanaf 1860 tot 1900 was een periode waarin het ideaal van de vrouw aan de haard

gepredikt werd. Een ideale vrouw was volgens de brede lagen van de burgerlijke

maatschappij een vrouw die omringd was door veel kinderen en haar rol als troosteres en

verzorgster van haar hardwerkende echtgenoot, goed uitoefende. Kort samengevat was een

goede vrouw een liefhebbende echtgenote en opofferende moeder, een zorgzame huishoudster

en sieraad voor de status.156

Dit ideaal van de vrouw aan de haard is het gevolg van het

151

De Weerdt (D.), En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België 1830- 1960, Gent,

Masereelfonds, 1980, p. 18. 152

Het tuchtigingsrecht hield in dat een man het recht had zijn echtgenote te slaan indien zij hem niet

gehoorzaamde. 153


Deneckere (G.), Op. Cit., p. 166, De Weerdt (D.), Op. Cit., p. 18. 155

Ibidem. 156

De Weerdt (D.), Op. Cit., p. 22.

52

ontstaan van de fabrieksarbeid waarbij het gezin en de arbeidsplaats van elkaar gescheiden

werden. Vanaf het ontstaan van de fabrieksarbeid geraakten de arbeidsverhoudingen, die

vroeger vooral familieverhoudingen waren, van het huishouden losgekoppeld.157

Hierdoor

ontstond er een nieuwe taakverdeling: mannen deden de zogenaamde productieve arbeid dat

buitenshuis gesitueerd was en ontvingen hiervoor een loon. Vrouwen moesten thuis het

huishouden doen en werden op die manier teruggedrongen tot de private sfeer.158

Volgens

Eliane Gubin en Gita Deneckere kunnen we dit fenomeen ook in een andere context plaatsen:

de opmars van het socialisme na 1885. De heersende burgerij die ofwel tot de katholieke of de

liberale partij behoorde, probeerde door middel van een „her-moralisering‟ en een „her-

chistianisering‟ de opmars van het socialisme te verhinderen. De traditionele waarden en de

natuurlijke rolverdeling werden beschouwd als de steunpilaren van de maatschappelijke en

sociale orde waardoor deze door de heersende politieke instellingen sterk werden benadrukt.

Aangezien de vrouw volgens de traditionele rollenpatroon verantwoordelijk was voor het

huishouden, verklaart dit de sterke nadruk op de vrouw aan de haard. Op het congres des

Œuvres sociales georganiseerd in 1886 in Luik, raadde men aan om een aantal vakken die in

het onderwijs voor meisjes waren opgenomen te vervangen door huishoudkundige vakken

waardoor meisjes tot goede huisvrouwen zou kunnen worden opgeleid. In het sociale project

dat rond de eeuwwisseling vorm krijgt, wordt de vrouw paradoxaal genoeg meer dan ooit een

familiale en huiselijke rol toebedeeld. In de sociaal-politieke antwoorden op de crisis wordt

een strikte rolverdeling tussen de seksen naar voor gebracht, die de sociale orde moet

ondersteunen.159

Hierbij zouden we opmerken dat ook de feministen van de eerste feministische golf voor het

behoud van de traditionele rollenpatronen waren. De feministen beschouwden het

moederschap als een belangrijke taak van een vrouw alsook de organisatie van het

huishouden.

Een vrouw die toch buitenshuis werkte, kreeg hierdoor een lagere status.160

Toch waren er

veel vrouwen van de lagere klasse die buitenshuis werkten, omdat ze ofwel niet gehuwd

waren ofwel omdat het inkomen van de echtgenoot niet voldoende was. Vrouwen verrichten

vooral huisnijverheid als kantwerkster, naaister, borduurster, breister, strovlechtster, hoeden -,

korsetten -, en bloemenmaakster. Vrouwen die niet gehuwd waren, waren vooral werkzaam

157


Keymolen (D.), Op. Cit., p. 7. 159

Gubin (E.), Choisir l‟histoire des femmes, Bruxelles, Editions de l‟université de Bruxelles, 2007, p. 95,


Deneckere (G.), Op. Cit., p. 166.

53

als dienstmeisjes die zich bezighield met het huishouden in een ander gezin. Omdat ze door

hun „natuurlijke‟ zwakheid niet in staat waren in alle sectoren arbeid te verrichten, waren

vrouwen maar in een aantal beroepen werkzaam. Ook verdienden ze voor hetzelfde werk

maar de helft tot twee derden van het gemiddelde mannenloon.161

Het loonarbeid dat door de arbeidsters verricht werd, was uiteraard uitgesloten voor vrouwen

van de midden – en hogere klassen. Zij hadden enkel kans op een zelfstandig beroep indien zij

van hoger onderwijs konden genieten, hoewel dit op het einde van de 19de

eeuw en het begin

van de 20ste

eeuw niet altijd zo evident was.162

4.3. Het meisjesonderwijs

Vanaf de jaren ‟30 van de 19de

eeuw waren er een aantal vrouwen waaronder Zoé de

Gamond163

die de positie van de vrouwen wilden wijzigen.164

Zoé de Gamond was ervan

overtuigd dat de politiek onbekwaam was om de positie van vrouwen te veranderen, omdat

volgens haar de onderwerping van vrouwen meer in de mentaliteit zit, dan in de wetgeving

zelf. De Gamond is ervan overtuigd dat eerst de mentaliteit bij de vrouwen zelf moet

veranderen vooraleer er een einde kan komen aan de onderwerping van vrouwen aan mannen.

Hetgeen volgens de Gamond voor de emancipatie van vrouwen zou kunnen zorgen, is het

hervormen van het onderwijs voor vrouwen.165

In de jaren 1850 ontstond er officieel

middelbaar onderwijs voor jongens, maar niet voor meisjes. Meisjes konden enkel van

onderwijs genieten in privéscholen dat vooral in handen lag van de katholieke congregaties.166

In 1847 werd Zoé de Gamond de eerste inspectrice van de Brusselse kleuterscholen, lagere

scholen en normaalscholen.167

Het geloof in meisjesonderwijs als motor voor de emancipatie van vrouwen, vond haar

weerklank in/bij de oprichting van la Ligue de l‟Enseignement in 1864.168

Isabelle Gatti de

Gamond169

zette na de dood van haar moeder in 1853 de strijd voor goed onderwijs voor

meisjes voort. Ook zij dacht net als haar moeder dat meisjesonderwijs noodzakelijk voor

vrouwenemancipatie: Parmi les défenseurs de la femme, beaucoup ont été dupes de leurs

161

Keymolen (D.), Op. Cit., p. 12-13. 162


Zij wordt beschouwd als de eerste Belgische feministe. Zie bijlage 2, biografie. 164


77, nr. 2,, p. 374. 165

Gubin (E.), Art. Cit., p. 375. 166



Gubin (E.), Art. Cit., p. 377. 169

Zie bijlage 2, biografie.

54

illusions, de leur système. Ils ont cru qu‟en changeant les lois, ils changeraient les moeurs

tandis que les moeurs seules modifient réellement les législations.170

Zo was zij in 1862 de

drijvende kracht achter het maandblad Education de la Femme. In 1864 richt ze in Brussel

samen met andere liberalen en vrijdenkenden de eerste stedelijke middelbare meisjesschool,

met name le Cours d‟éducation, waar een volledig leerprogramma van lager middelbaar

onderwijs onderwezen werd. Een jaar later, in 1865, werd ook de eerste beroepsschool voor

meisjes opgericht. Belangrijk is dat die scholen onttrokken werden aan de invloed van de

katholieke kerk. Het feminisme past op dat vlak perfect in de liberale stroming waarin men

het onderwijs als wapen zag tegen de kerk. De liberalen wilden gebruik maken van het

meisjesonderwijs om hen aan de kerkelijke invloedssfeer te onttrekken, omdat ze ervan

overtuigd waren dat het „onderwijs‟ die de meisjes op die privéscholen kregen, de

vooruitgang tegenhield. Toch was er uiteraard ook een verschil in het gebruik van het

meisjesonderwijs tussen liberalen en feministen. Liberalen beschouwden het onderwijs als

manier om meisjes te onttrekken aan de kerkelijke invloedssfeer terwijl de feministen veel

verder gingen dan de antiklerikale bevrijding. Zij gingen niet uit van het principe van de

ondergeschiktheid van de vrouw aan haar man en beweerde dat het meisjesonderwijs

noodzakelijk was voor de persoonlijke intellectuele ontplooiing. Dit in tegenstelling tot de

liberalen die vasthielden aan het traditioneel familiemodel waarin de vrouw een

ondergeschikte positie innam en haar man vooral moest steunen. Ook geloofden de feministen

dat het onderwijs een hefboom was voor de toegang tot zelfstandige beroepen terwijl liberalen

tegenstanders waren van de toegang van vrouwen tot het arbeidersproces.171

Isabelle Gatti de Gamond krijgt al snel navolging en in verschillende steden en gemeenten

worden in de volgende jaren gelijkaardige meisjesscholen opgericht. Het is dus vanaf dan dat

meisjes een volwaardige opleiding krijgen.172

Toch heeft de actie voor het onderwijs

georganiseerd door feministen niet meteen zijn vruchten afgeworpen. Ook al heeft een vrouw

op intellectueel niveau hoge capaciteiten ontwikkeld, een vrouw blijft een vrouw. Dat

vrouwen niet welkom waren in de publieke sfeer, was in het heersend discours doordrongen.

Hierdoor werd algemeen beschouwd dat als een vrouw van onderwijs geniet, dit voor haar

eigen verrijking zal zorgen, maar verder geen praktisch nut heeft.173

Dit verklaart ook waarom

heel wat meisjes die een universitaire diploma hadden, de toegang tot het uitoefenen van het

beroep geweigerd werd zoals we in het volgend puntje uitgebreid zullen zien.

170

Gubin (E.), Art. Cit., p. 377. 171

Deneckere (G.), Op. Cit., p. 170-171. 172


Gubin (E.), Choisir l‟histoire des femmes, Bruxelles, Editions de l‟université de Bruxelles, 2007, p. 94.

55

4.4. De toegang tot universiteiten en vrije beroepen

Vrouwen hadden in de 19de

eeuw nog geen toegang tot de vrije beroepen.174

Men probeerde

de universiteiten open te stellen voor vrouwen om hen zo de mogelijkheid te geven de vrije

beroepen uit te oefenen, maar het openen van de deuren van de universiteiten voor vrouwen,

gebeurde pas laat. In 1878 weigerde de raad van bestuur van de Université de Bruxelles om

een onderwijzeres het recht te geven om de richting natuurwetenschappen te volgen. Twee

jaar later slaagde ze voor haar examens voor de jury waardoor la commission d‟entérinement

besliste dat niemand uitgesloten mag worden om een diploma te behalen op basis van

geslacht. De Brusselse universiteit opende als eerste haar deuren in 1880, de Luikse

universiteit in 1881 en de Gentse universiteit in 1882. In het algemeen bleef het aantal

vrouwelijke studenten zeer beperkt. De wet van 10 april 1890 eiste dat men in bezit moest zijn

van een certificaat certificat d‟études moyennes complètes, homologué par un jury de

gouvernement of een diploma van het middelbaar onderwijs. Indien men niet over zo‟n

certificaat beschikte, moest men aan een ingangsexamen deelnemen waarvan het resultaat zou

moeten aantonen of men volwassen genoeg was om universitaire studies aan te vangen. Veel

meisjes genoten, in tegenstelling tot jongens, niet van un enseignement moyen supérieur175

of

hoger middelbaar onderwijs waardoor ze vaak niet slaagden voor het ingangsexamen. Isabelle

Gatti de Gamond reageerde hierop door in 1892 een pre-universitaire afdeling op te richten bij

haar school.176

Hoewel vrouwen in deze drie universiteiten toegelaten werden, betekende dit niet dat ze na

het behalen van een diploma ook effectief het beroep waarvoor ze gestudeerd hadden,

mochten uitoefenen. Isala Van Diest177

werd in 1873 door de Leuvense universiteit geweigerd

om geneeskunde te studeren. Hierdoor trok ze naar de universiteit van Bern waar ze in 1879

als doctor in de geneeskunde afstudeerde. Pas in 1884, op 42-jarige leeftijd, kan Van Diest

uiteindelijk in Le Refuge178

te werk gaan als dokter.179

174


Met un enseignement moyen supérieur bedoelt men de drie laatste jaren van het middelbaar onderwijs. 176

De Bueger-Van Lierde (F.), Marie Popelin et les débuts du mouvement féministe belge (1892-1914), in:

Courtois (L.), Rosart (F.) en Pirotte (J.), Femmes des années 80, Louvain-la-Neuve, Academia, 1989, p. 198. 177


Le Refuge is een toevluchtshuis voor „gevallen‟ vrouwen, dat in 1883 wordt opgericht op initiatief van de

Société de Moralité Publique. Deze beweging ijverde voor de afschaffing van het gedoogbeleid inzake prostitutie

en van blanke slavinnenhandel. 179

Deneckere (G.), op. Cit., p. 172 – 173.

56

4.5. L‟Affaire Popelin

Naast Isala Van Diest, ondervindt ook Marie Popelin180

in lijve in 1888-1889 de heersende

discriminatie tegenover vrouwen wat betreft de toegang tot vrije beroepen. In tegenstelling tot

de affaire-Van Diest zal de affaire-Popelin de trigger worden voor het ontstaan van de

feministische liga in België.

Op 37-jarige leeftijd begint ze op de ULB haar studies in rechten. Ze studeert in 1888181

af

met onderscheiding, maar ze werd als vrouw niet toegelaten aan de balie. In principe is er

geen enkele formele tekst die zegt dat vrouwen niet tot de balie mogen worden toegelaten,

maar de mentaliteit en de moraliteit van de maatschappij vinden het ongepast dat een vrouw

als advocaat werkzaam zou zijn.182

Zo beweert de Raad van toezicht dat een vrouw niet in

staat is het beroep van advocate uit te oefenen, omdat een vrouw een aangeboren zwakheid

kent, intellectueel niet op hetzelfde niveau staat als een man en omdat ze haar rol als moeder

hier niet mee kan combineren.183

De feminist en advocaat Louis Frank neemt de verdediging

van Marie Popelin in de rechtbank op zich. De zaak Popelin werd uitvoerig in de pers

besproken. Sommige bladen als La Chronique, La Réforme en Le Précurseur d‟Anvers zijn

voor de toelating van vrouwen tot de balie, andere bladen als le Patriote en le Soir beweren

net het tegenovergestelde. Zo schreef een dokter een artikel in le Patriote waarin hij beweerde

dat vrouwen anatomisch en fysiologisch gezien inferieur zijn met als gevolg dat vrouwen

nooit in staat zullen zijn om intellectuele of fysieke arbeid te verrichten.184

L‟Affaire Popelin

wordt behandeld door het Hof van Beroep in Brussel op 3 december 1888 en op 12 december

wordt de eis om toegang te krijgen tot de balie verworpen. Marie Popelin geeft niet meteen op

en besluit naar het Hof van Cassatie te stappen waar een jaar later op 12 maart 1889 de zaak

wordt behandeld. Het Hof van Cassatie beslist echter in het nadeel van Marie Popelin om

dezelfde reden als in het Hof van Beroep namelijk omwille van de zwakheid van een vrouw.

Pas in 1922 wordt er een wet gestemd die de toestemming geeft aan vrouwen die een diploma

in de rechten hebben behaald, om de eed van advocaat af te leggen en het beroep uit te

oefenen.

180


Marie Popelin studeert als eerste af als juriste aan de ULB. 182

De Bueger-Van Lierde (F.), A l‟origine du mouvement féministe en Belgique “l‟Affaire Popelin”, in : RBPH-

BTFG, 1972, Vol. 55, Nr., 4, p. 1129. 183

De Bueger-Van Lierde (F.), Marie Popelin et les débuts du mouvement féministe belge (1892-1914), in:

Courtois (L.), Rosart (F.) en Pirotte (J.), Femmes des années 80, Louvain-la-Neuve, Academia, 1989, p. 198. 184


BTFG, 1972, Vol. 55, Nr., 4, p. 1132.

57

4.6. La Ligue Belge du Droit des Femmes

L‟Affaire Popelin is dus uitgedraaid op een mislukking. De zaak toonde duidelijk aan dat de

inferioriteit van vrouwen aanvaard werd in de mentaliteit en als legitiem werd beschouwd

door de meerderheid van de publieke opinie. De Popelin-Affaire heeft wel een belangrijk

gevolg met zich meegebracht: op 27 november 1892 stichtten Marie en Louise Popelin185

,

Isale Van Diest, Henri en Léonie La Fontaine186

en Louis Frank als gevolg van hun grote

teleurstelling de eerste Belgische feministische organisatie met name la Ligue belge du droit

des femmes.187

De feministische organisatie was een neutrale organisatie wat wou zeggen dat

men geen politieke of religieuze overtuigingen had. Toch had deze beweging duidelijk

liberale wortels en had ze sterke banden met de vrijdenkersmilieu van de hoofdstad. Bij haar

ontstaan telde de organisatie ongeveer 300 leden.188

De voornaamste activiteiten van la Ligue hadden betrekking op de economische en

burgerlijke gelijkheid zoals de hervorming van het Burgerlijk Wetboek, de opheffing van de

maritale macht, het arbeidsrecht van vrouwen, de toegang tot de vrije beroepen en de balie,

het recht voor getrouwde vrouwen om over hun eigen loon te beschikken, het recht op sparen

voor gehuwde vrouwen, het recht om te getuigen, een familierecht gebaseerd op de gelijkheid

van echtgenoten, de bescherming van kinderen en jonge meisjes en het onderzoek naar de

vaderschap.189

De ligue verspreidt haar ideeën vooral via congressen, voordrachten en

cursussen, maar ook via het tijdschrift La Ligue. Organe belge du droit des femmes dat door

de organisatie zelf wordt uitgegeven. Op de publieke opinie heeft de ligue nauwelijks

invloed. Hierdoor oefenen ze vooral druk uit op de wetgevende macht via petities en

contacten met liberale en socialistische parlementariërs zoals Hector Denis190

en Emile

Vandervelde.191

185




BTFG, 1972, Vol. 55, Nr., 4, p. 1133-1137. 188

Denckere (G.), Op. Cit., p. 175. 189


77, nr. 2, p. 373, Deneckere (G.), Op. Cit., p. 175. 190

Hector Denis behoorde net zoals Emile Vandervelde tot de BWP en was in de Kamer de woordvoerder van de

feministische eisen opgesteld door de Ligue. Net zoals Vandervelde is hij nooit lid van de Ligue geworden. Zie

in: Van den Dungen (P.), Art. Cit., p. 24-25. Zie ook bijlage 2, biografie. 191

Emile Vandervelde was vanaf 1885 lid van de Belgische Werkliedenpartij. Hoewel hij nooit lid is geworden

van de Ligue Belge du Droit des Femmes, steunde hij het feminisme met volle overtuiging. Hij hielp de Ligue

door enkele feministische eisen in de Kamer zoals het vrouwenstemrecht op gemeentelijk vlak te verdedigen. Zie

in: Van den Dungen (P.), Les divisions de féminisme belge avant 1914, in: Sextant, vol. 1, Groupe

interdisciplinaire d‟Etudes sur les femmes de l‟Université libre de Bruxelles, 1993, p. 24. Vandervelde zette zich

58

Het feminisme in België kan men aanduiden als een gematigde beweging, omdat de

feministen een afkeer hadden van gewelddadige acties. Ze geloofden namelijk dat de

emancipatie van vrouwen verwezenlijkt zou kunnen worden door trage opeenvolgende

stappen. Zeker in vergelijking met het discours van de Engelse suffragetten, ontwikkelt la

Ligue een gematigd discours waarin de moederlijke taak van een vrouw niet bestreden wordt

en waarin men bevestigt dat het streven naar politieke gelijkheid nog voorbarig is.192

Zoals we reeds gezegd hebben, was het meisjesonderwijs er vooral op gericht vrouwen los te

maken uit de economische beperkingen. Economische gelijkheid tussen mannen en vrouwen

was dan ook prioritair in la Ligue.193

Feministen in België waren van mening dat economische

gelijkheid een stap naar vrouwenemancipatie zou zijn: zo zijn ze voor het recht op arbeid voor

vrouwen en voor veiligheidswetten op de werkvloer.194

Vanaf 1893 ijverde la Ligue ook voor

de loi des sièges, een wet die bepaalt dat verkoopsters het recht hebben om te zitten wanneer

er geen klanten in de winkel zijn. In 1900 eisten de feministen dat er een wet uitgevaardigd

werd met betrekking tot het spaargeld van getrouwde vrouwen en met betrekking tot de vrije

beschikking van haar loon.195

4.7. Eis voor het vrouwenstemrecht

Het feminisme in België, met uitzondering van het Christelijk feminisme, was in eerste

instantie niet bezig met het ijveren van politieke gelijkheid en het vrouwenstemrecht. Zo heeft

Marie Popelin, die als de motor van la Ligue beschouwd kan worden, zich altijd terughoudend

ten opzichte van het vrouwenstemrecht getoond. Ook Louis Frank, theoreticus van la Ligue en

advocaat, was geen voorstander van het verschaffen van het stemrecht aan alle vrouwen. Hij

was van mening dat enkel vrijgezellen, weduwen en gescheiden vrouwen het stemrecht

zouden mogen krijgen. Hij beschouwde het stemrecht niet als een onderdeel van het

gelijkheidsproces tussen mannen en vrouwen.196

Volgens Eliane Gubin zijn er twee redenen die kunnen verklaren waarom de Belgische

feministen terughoudend waren ten opzichte van het stemrecht. Eerst en vooral hadden

Belgische feministen geen ervaring wat betreft de politiek in het verleden. Dit in tegenstelling

ook sterk in in de alcoholstrijd en in 1919 was hij degene die aan de hand van de Wet Vandervelde een strikte

alcoholwetgeving heeft ingevoerd. 192

Gubin (E.), Art. Cit., p. 371. 193

Gubin (E.), Art. Cit., p. 377. 194

Gubin (E.), Art. Cit., p. 378. 195

Gubin (E.), Art. Cit., p. 379. 196

Gubin (E.), Art. Cit., p. 372.

59

tot de Franse, Engelse en Amerikaanse feministen die zeer actief hebben deelgenomen aan de

revoluties op het einde van de 18de

en 19de

eeuw en toen al voor het vrouwenstemrecht

ijverden. La Ligue Belge du Droit des Femmes ziet het stemrecht als un droit dérivé of een

recht dat afgeleid moet worden en pas op het einde verworven zou moeten worden. De

Belgische feministen geloofden dat de doeltreffendheid van het stemrecht bedrieglijk was

zolang vrouwen geen economische en burgerlijke rechten krijgen.197

En somme, avant de

réclamer pour la femme des droits politiques, nous commencerons par revendiquer pour elle

la reconnaissance de des droits civils. Avant de vouloir faire de la femme l‟égale absolue de

l‟homme, nous chercherons à empêcher qu‟elle en demeure, comme aujourd‟hui, l‟infortunée

victime.198

Een tweede reden volgens Gubin is dat de opkomst van het feminisme in België net op een

slecht moment gebeurde. De heersende burgerij was namelijk bezig met een totale

reorganisatie zowel wat betreft het moraal als de politiek om de vooruitgang van het

socialisme te blokkeren.

In tegenstelling tot la Ligue belge du droit des femmes, ijverde le Féminisme Chrétien of het

Christelijke feminisme dat in 1902 door Louise Van den Plas199

werd opgericht, wel voor het

vrouwenstemrecht. Dit lijkt in eerste instantie contradictorisch indien men kijkt naar wat de

visie van de katholieke kerk op de vrouw in de maatschappij was. Zo heeft paus Leo XIII in

het encycliek Arcanum van 1880 en het encycliek Rerum Novarum in 1891 sterk de nadruk

gelegd op de gelijkenis tussen de hiërarchie in de maatschappij als de hiërarchie in het gezin:

l‟organisation chrétienne de la famille et la prééminence du mari comme chef de la société

conjugale. Hoewel het Christelijk feminisme ijvert voor het vrouwenstemrecht, blijft het toch

trouw aan de doctrine van de Kerk. De beweging breekt niet met de patriarchale organisatie

van de samenleving door net een nadruk te leggen op de verschillen tussen de geslachten

waardoor zowel de man als de vrouw elk op hun eigen manier een bijdrage kunnen leveren

aan de beheer van de samenleving.

On nous dénie le droit de vote sous prétexte que nous sommes trop différentes des hommes,

n‟est-ce pas au contraire un motif pour nous le donner, afin que nous apportions dans le soin

des affaires communes des qualités différentes et complémentaires de celles de hommes?200

Volgens Gubin beginnen vanaf 1900 en dan vooral vanaf 1905 feministen in België, o.a.

Louise van den Plas, de journalist René Henry201

en de volksvertegenwoordiger René

197

Gubin (E.), Choisir l‟histoire des femmes, Bruxelles, Editions de l‟université de Bruxelles, 2007, p. 77. 198

Gubin (E.), Op. Cit., p. 95. 199

Zie bijlage 2, biografie 200

Gubin (E.), Op. Cit., p. 99.

60

Colaert202

, zich meer beginnen te interesseren voor het vrouwenstemrecht. Maar zij eisen het

vrouwenstemrecht niet omwille van hun geloof in politieke gelijkheid, maar wel omdat dit

een oplossing zou kunnen bieden aan een aantal sociale problemen zoals het alcoholisme, de

prostitutie en de oorlog. Sympathie voor het vrouwenstemrecht heeft dus niets te maken met

politieke gelijkheid, maar kan wel als hulpmiddel gebruikt worden voor de strijd voor de

publieke moraliteit.203

De part et d‟autre, la sympathie pour le suffrage féminin se fonde donc sur une perspective

qui n‟est pas celle de l‟égalité politique: pour les catholiques, il s‟agit de dresser un barrage

contre le progrès du socialisme, pour les féministes de faire progresser la lutte pour la

moralité publique.204

Zelfs op het internationaal congres georganiseerd door la Ligue in Brussel in 1912, waar er op

30 april een hele dag gewijd was aan de politieke situatie van vrouwen, bleef het

vrouwenstemrecht een soort van hulpmiddel om de maatschappij te moraliseren. Zo beweert

de feministe Marie Parent, op het internationaal congres in Brussel, dat de grootste zorg de

strijd tegen het alcoholisme blijft.205

Eliane Gubin beweert dat alle Belgische feministen

unaniem tot deze conclusie kwamen: het vrouwenstemrecht is de enigste manier om succesvol

te strijden tegen het alcoholisme. Net voor het aanbreken van de Eerste Wereldoorlog, grijpt

het feminisme dan toch naar de politieke gelijkheid. Dit kan volgens Gubin door drie redenen

verklaard worden. Eerst en vooral oefenden de verengingen die zich bezighielden met de

publieke moraliteit een grote invloed uit op de Ligue. Deze verenigingen zagen het

vrouwenstemrecht als enige manier om wetten te doen ontstaan die de prostitutie en het

verbruik van alcohol zouden regelen. L‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme,

gesticht door de familie Hettema-Nyssens in 1899 en L‟Alliance des Femmes contre l‟abus de

l‟Alcool opgericht door de feministe Marie Parent in 1905 zijn twee antialcoholistische

verenigingen die volgens Gubin het vrouwenstemrecht als enige oplossing zagen voor de

strijd tegen de alcoholkwaal. We zullen in hoofdstuk 8 aantonen dat we niet akkoord zijn met

deze stelling. Vervolgens zorgde ook de deelname van la Ligue aan internationale

feministische congressen ervoor dat het beïnvloed werd door de eis voor het

vrouwenstemrecht, iets dat heel sterk geproclameerd werd op die congressen.

201

Journalist en in 1902 redacteur van de Journal de Bruxelles. Zie in: Boël (P.) en Duchène (C.), Le féminisme

en Belgique : 1892-1914, Bruxelles, Conseil national des femmes belges, 1955, p. 83. 202

In 1902 burgemeester van Ieper en volksvertegenwoordiger. Zie in: Boël (P.) en Duchène (C.), Op. Cit., p.

83. 203


77, nr. 2, p. 372. 204

Ibidem. 205

Gubin (E.), Art. Cit., p. 372.

61

Ten slotte had ook de katholieke partij enige verantwoordelijkheid in de verspreiding van de

eis voor het vrouwenstemrecht onder de feministen. De katholieke partij was er namelijk van

overtuigd dat vrouwen in het algemeen conservatiever waren. De katholieken geloofden dat

als vrouwen het stemrecht zouden hebben, de opmars van de socialistische partij

tegengehouden zou kunnen worden mits vrouwen massaal zouden stemmen op de katholieke

partij. Uiteindelijk werd vanaf 1909 het vrouwenstemrecht om electorale strategische redenen

ingezet in de strijd tussen de verschillende – mannelijke – partijen waardoor het

vrouwenstemrecht aan de feministen ontsnapt.206

4.8. De Conseil national des femmes belges

Naast het bestaan het burgerlijk feminisme, vertegenwoordigd door la Ligue belge du Droit

des Femmes, bestond er ook het socialistisch feminisme zoals de Hollandsch-Vlaamsche

Vrouwenbond, in 1893 opgericht door de Gentse socialiste Emilie Claeysen het christelijk

feminisme zoals Le Féminisme chrétien de Belgique, in 1902 opgericht door Louise Van den

Plas, René Colaert en René Henry. Het Christelijk en socialistisch feminisme legden elk hun

eigen accenten en hielden vast aan de principes van de socialistische en katholieke partij.207

Marie Popelin streefde naar meer samenwerking tussen de verschillende feministische

bewegingen. Om dit te kunnen bewerkstelligen, organiseerde ze vanaf 1902 feministische

diners waar elke feministische organisatie op uitgenodigd was. Een aantal voorbeelden van

belangrijke personen die op die feministische diners aanwezig waren, waren Jules Le Jeune,

een katholieke minister208

, Louis Frank, Hector Denis, René Colaert, René Henry, … Hoewel

Mrs Wright Sewall, de voorzitster van de Nationale Vrouwenraad van de VSA, reeds in 1893

aan Marie Popelin had voorgesteld om een overkoepelend feministische orgaan te creëren,

lanceert Popelin dit idee pas in 1902. In 1905 wordt de Conseil National des Femmes Belges

door la Ligue Belge du Droit des Femmes, l‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme en

la Société Belge pour l‟Amélioration du Sort de la Femme209

opgericht. Het socialistisch en

206

Gubin (E.), Art. Cit., p. 380. 207

Boël (P.) en Duchène (C.), Le Féminisme en Belgique, 1892-1914, Bruxelles, Editions du Conseil National

des Femmes Belges, p. 59-60 en p. 82-84. 208

Jules Le Jeune was een katholieke politicus, doctor in de rechten en politieke wetenschappen aan de ULB,

minister van justitie van 1887 tot 1894, minister van Staat in 1894 en provinciale senator. Zie in: Van den

Dungen (P.), Les divisions de féminisme belge avant 1914, in: Sextant, vol. 1, Groupe interdisciplinaire d‟Etudes

sur les femmes de l‟Université libre de Bruxelles, 1993, p. 28. Hij was in 1897 ook voorzitter van de Ligue

patriotique contre l‟alcoolisme en lid van l‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme. 209

Deze feministische organisatie kan men zoals de Ligue tot het burgerlijk feminisme rekenen, maar is

uitgesproken vrijzinnig. Het werd opgericht in 1897 door Elise Beeckman-Pousset en Elise Nyst-Soyer die

tevens lid zijn van l‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme en vanaf 1905 van l‟Alliance des Femmes

62

christelijk feminism wou zich hier geen lid van maken waardoor de opzet van Marie Popelin

niet volledig geslaagd was.210

4.9. Belangrijke wettelijke hervormingen

In 1889 wordt er in de wetgeving een reglementering van vrouwenarbeid in fabrieken

vastgelegd. De wet van 10 februari 1900 erkende en beschermde het spaarrecht van de

gehuwde vrouw. Ook stelt de wet van 10 maart 1900 de gehuwde vrouw bevoegd om een

arbeidscontract te sluiten en om haar salaris te innen, op voorwaarde dat ze niet meer dan

3000 frank op een jaar overstijgt.

Verder werden vrouwen in 1908 gemachtigd om als getuige op te treden bij de burgerlijke

stand en in datzelfde jaar werd de wet ingesteld die een einde maakte aan het verbod om de

vader van een natuurlijk kind op te sporen. In 1909 krijgt ze de toestemming om deel uit te

maken van de familieraad en als voogd op te treden. In 1910 krijgen ze het kiesrecht voor de

werkrechtersraden en kunnen zich ook verkiesbaar opstellen.211

Belges contre l‟abus de l‟Alcool. Zie in: Boël (P.) en Duchène (C.), Le Féminisme en Belgique, 1892-1914,

Bruxelles, Editions du Conseil National des Femmes Belges, p. 73. 210

Van den Dungen (P.), Art. Cit., p. 28-29. 211

Keymolen (D.), Op. Cit., p. 29-30, Deneckere (G.), Op. Cit., p. 178.

63

5. De relatie tussen het feminisme en antialcoholistische

vrouwenbewegingen in de internationale literatuur

In de internationale literatuur is de relatie tussen het feminisme en de antialcoholistische

vrouwenbewegingen een veelbesproken onderwerp. In dit hoofdstuk gaan we na hoe de relatie

tussen deze twee bewegingen in de VSA onderzocht is geweest en welke conclusies uit de

onderzoeken getrokken zijn geweest. Het analyseren van de gehanteerde methodes door

andere onderzoekers van de relatie tussen het feminisme en het antialcoholistisch vrouwelijk

activisme is voor ons erg goed van pas gekomen bij het uitwerken van ons eigen onderzoek.

5.1. Vrouwen actief in gemengde antialcoholistische bewegingen

Jed Dannenbaum beweert in het artikel The Origins of Temperance Activism and Militancy

among American Women212

dat vrouwelijke antialcoholistische activisten reeds van de jaren

‟50 van de 19de eeuw verbonden kon worden met het feminisme.

Hoewel er voor 1873 nog geen echte antialcoholistische vrouwenbewegingen bestonden,

waren vrouwen al vanaf de jaren 20 van de 19de

eeuw zeer actief in het antialcoholistisch

activisme en dit aan de zijde van mannen. Vrouwen werden in die antialcoholistische

gemengde bewegingen geheel volgens het heersend discours van de 19de

eeuw, niet als

gelijken van mannen beschouwd. Ze mochten geen bestuursfuncties bekleden, niet stemmen

en niet spreken op vergaderingen waar ook mannen aanwezig waren.213

Vanaf 1850 kwam

hierin verandering en begonnen vrouwelijke antialcoholistische activisten te ijveren voor een

gelijke deelname in de beweging, een volledig lidmaatschap en het recht om in het openbaar

te spreken. Er waren zelfs gevallen bekend waarin vrouwen het stemrecht vroegen, maar deze

waren in de minderheid. Het is dan ook in die jaren dat er zich een duidelijke link begon te

ontwikkelen tussen vrouwenrechten en het vrouwelijk antialcoholistisch activisme. Enkele

bekende feministische leiders zoals Lucretia Mott en Lucy Stone, die eerst lid waren van

antialcoholistische bewegingen, begonnen zich rond die periode dan ook meer en meer in te

zetten in bewegingen die ijverden voor vrouwenrechten zoals het stemrecht.214

Dannenbaum

vraagt zich af wat de oorzaak van deze koerswijziging is geweest. Wat heeft ervoor gezorgd

dat vrouwen zulke eisen begonnen te stellen? Volgens de historica Lois Banner kan men dit

212

Dannenbaum (J.), The origins of temperance activism and militancy among american women, in: in: Journal

of Social History, vol. 15, nr. 2, 1981, pp. 235-252. 213

Dannenbaum (J.), Art. Cit., p. 236. 214

Dannenbaum (J.), Art. Cit., p. 237-238.

64

verklaren door de invloed die de opkomende vrouwenrechtenbewegingen hebben uitgeoefend

en dan vooral de Seneca Falls Convention215

in 1848. Ook Amelia Bloomer deelt deze mening

en beweert dat vrouwelijke antialcoholistische activisten door het ontstaan van die

vrouwenrechtenbewegingen voor de eerste keer beseften dat er iets mis was met de wetten

waaronder zij leefden.216

Dannenbaum is hier niet mee akkoord: hij was ervan overtuigd dat

rarely did women become involved in women‟s rights and then turn to temperance reform;

rather, women who had previously been active in the crusade against drink suddenly began to

swell the ranks of the emerging women‟s rights movement.217

Vrouwelijke antialcoholistische

activisten hadden dus eerder invloed op vrouwenrechtenbewegingen dan omgekeerd.

Volgens hem bevindt de oorzaak van deze oproep voor meer rechten gelijk aan die van

mannen zich in de verschuiving wat betreft de aanpak van het alcoholprobleem.218

Voor 1850

pasten antialcoholistische activisten de tactiek van moral suassion of morele overreding toe.

Dit hield in dat vrouwen hun man en kinderen de onthoudingsprincipes moest bijbrengen,

geen alcoholische dranken aan hun gasten mochten serveren, geen gebruik mochten maken

van alcohol als ingrediënt bij het bereiden van gerechten en ten slotte hun huis dienden proper

te houden zodat de man zich op zijn gemak voelt en geen nood heeft om elders naar toe te

gaan.219

Toen men in Maine in 1851 een totaalverbod op alcoholproductie en –consumptie

had ingevoerd en dus een grote overwinning in de alcoholstrijd had behaald, begonnen

antialcoholistische bewegingen in andere staten ook te ijveren voor een totaalverbod.

Hierdoor werd niet meer de methode van moral suasion toegepast, maar wel die van

prohibitionism. De antialcoholistische bewegingen werden met andere woorden politieke

bewegingen.220

Aangezien vrouwen noch publieke campagne mochten voeren en noch

mochten stemmen, verminderde hun belang aanzienlijk in de alcoholstrijd. Dit had als gevolg

dat vrouwelijke antialcoholistische activisten voor meer rechten voor de vrouw, zoals het

recht om in het openbaar te spreken en het vrouwenstemrecht, begonnen te ijveren in de hoop

215

Dit was een conventie gehouden in Seneca Falls in New York waarin vrouwen proclameerden dat vrouwen en

mannen gelijk waren. Elizabeth Cady Stanton zou tijdens een toespraak op deze conventie hebben gezegd: “We

hold these truths to bes elf-evident: That all men and women are created equal.” Geciteerd uit: McMillen (S.G.),

Seneca Falls and the origins of the women‟s right movement, Oxford, Oxford University Press, 2008, p. 71.

Deze conventie werd vaak als startschot voor de strijd voor vrouwenrechten en vrouwenemancipatie gezien. 216


Ibidem. 218

Zo zegt Dannenbaum: “However, the timing and the character of the change in the attitudes of temperance

women in the early 1850s suggest that this confluence of feminism and female temperance activism was not so

much a reaction to male drinking as it was a response to the uselessness and powerlessness women felt when the

temperance movement abandoned moral suasion in favor of prohibitionism.” Zie in: Dannenbaum (J.), Art. Cit.,

p. 238. 219


Dannenbaum (J.), Art. Cit., p. 239.

65

op die manier rechtstreeks invloed te kunnen uitoefenen in de strijd tegen het alcoholisme.

Dannenbaum merkt hierbij wel op dat slechts een minderheid van de vrouwelijke

antialcoholistische activisten het vrouwenstemrecht eisten, omdat velen hier nog niet klaar

voor waren. De meerderheid eiste daarentegen wel voor de toelating om in het openbaar te

spreken hetgeen volgens Dannenbaum created a feminist perspective among temperance

women.221

Vrouwen begonnen als reactie op het feit dat ze niet meer als belangrijk aanzien

werden in de alcoholstrijd, zich in de periode 1853 tot 1859 in groepen te organiseren en

sloegen ze vervolgens verschillende kroegen letterlijk kort en klein. Dit was hun manier om

invloed uit te oefenen in de alcoholstrijd. Deze methode heeft volgens Dannenbaum enorm

veel vruchten afgeworpen en tot het ontstaan van de Women‟s Temperance Crusade in 1873-

1874 geleid.

5.2. Women‟s Temperance Crusade

In het artikel Separate paths: suffragists and the Women‟s Temperance Crusade222

gaat Jack

S. Blocker na wat precies de relatie was tussen de suffragists, vrouwen die ijveren voor het

vrouwenstemrecht en de Crusaders of vrouwen die zich inzetten in de strijd tegen het

alcoholisme. Om te weten in welke mate de relatie tussen die bewegingen tot uiting kwam,

heeft Blocker een analyse gemaakt van de visie van de Crusaders op de eis voor het

vrouwenstemrecht en dus op de suffragists enerzijds. Dit deed hij door de ondernemingen van

de Crusaders te bestuderen en door de percepties van hun tijdgenoten na te gaan. Anderzijds

bestudeerde hij de visie van de suffragists op de Crusaders.223

Het meeste onderzoek dat gevoerd wordt naar antialcoholistische bewegingen, bewegingen

die zich in zetten voor de afschaffing van slavernij en ten slotte bewegingen die zich inzetten

voor morele hervormingen, beginnen en eindigen vaak met de vraag: waren deze bewegingen

feministisch of niet?224

Dit is volgens Blocker een logische vraag, omdat beide bewegingen

zeer sterk met elkaar verweven waren, maar hij beweert, net zoals Nancy Cott225

, dat een te

221


Blocker (J.S.), Separate Paths: Suffragists and the Women‟s Temperance Crusade, in: Signs, vol. 10, nr. 3,

1985, 460-476 pp. 223

Dit is dan ook de methode die wij voor ons onderzoek gehanteerd hebben. Zie hoofdstuk 6 en 7. 224

Hoewel we in die periode in de VSA nog niet echt van het feminisme kunnen spreken, werden bewegingen

die ijverden voor het vrouwenstemrecht wel aanzien als de voorlopers van de feministische bewegingen in de

VSA. Pas in 1910 wordt de term „feminism‟ in de VSA gebruikt. Zie in: Cott (N.), The Grounding of Modern

Feminism, New Haven, Yale UP, 1987, p. 3. 225

Zie in: Cott (N.), What‟s in a name? The limits of „social feminism‟, or, expanding the vocabulary of

Women‟s History, in: Signs, 1989, vol. 76, nr. 3, p. 825-827. Zie ook in hoofdstuk 3 waarin we het artikel van

Nancy Cott uiteengezet hebben.

66

grote focus op de aan- of afwezigheid van feministische aspecten in de vrouwelijke

hervormingsbewegingen ook misleidend kan zijn.226

Recente studies over de Crusade hebben deze antialcoholistische vrouwenbeweging

omschreven als een protofeministische beweging. Zo beweert Barbara Epstein dat the

Crusade secularized and politicized women‟s feelings of sexual antagonism, which had

originated in response to subordination and had been fostered by the evangelical culture

shared by middle-class women.227

Omwille van het feit dat ze de patriarchale familie centraal

stelden, konden ze volgens Epstein niet als echte feministen beschouwd worden waardoor ze

hen als protofeministen bestempelde. Blocker gaat hier niet mee akkoord en beweert dat men

Crusaders niet als protofeminsten kan omschrijven, omdat ze deze term zelf niet

hanteerden.228

Volgens Blocker bestond er een duidelijke scheidingslijn tussen de suffragists en de

Crusaders. De meeste suffragists waren namelijk van mening dat het vrouwenstemrecht

onontbeerlijk was in de strijd voor het sluiten van de kroegen, terwijl de Crusaders hier niet

van overtuigd waren. Hierdoor geraakten de verenigingen vaak met elkaar in discussie, maar

toch moedigden de suffragists de acties van de Crusaders ook aan. Eerst en vooral omdat de

Crusade een vrouwenbeweging was en op die manier vrouwen actief werden in de publieke

sfeer. Ten tweede omdat ze ervan overtuigd waren dat de Crusade op een dag zou falen. Ze

hoopten dat de antialcoholistische beweging hierdoor zou inzien dat het vrouwenstemrecht

noodzakelijk was in de alcoholstrijd.229

Volgens Blocker stellen enkele onderzoekers, zoals

Barbara Epstein en Ruth Bordin, de leden van de antialcoholistische vrouwenbeweging voor

als conservatieve vrouwen die meer bezorgd waren om de bescherming van hun positie

binnen hun familie dan om vrouwen het recht te geven als individuen in de publieke sfeer te

kunnen ageren. Blocker gaat hier niet mee akkoord en beweert dat ze inderdaad bezorgd

waren om het welzijn van hun gezin, maar dat ze er degelijk wel voor wilden zorgen dat

vrouwen een rol konden spelen in de publieke sfeer. De meeste Crusaders waren geen

suffragists, maar dit wou niet zeggen dat ze niet akkoord waren met het feit dat

vrouwenemancipatie noodzakelijk was. Blocker beweert dat Crusaders niet voor het

vrouwenstemrecht ijverden omwille van tactische overwegingen.230

Zo waren Crusaders er

niet van overtuigd dat het plaatsen van alcoholproductie -en consumptie onder publieke

226

Blocker (J.S.), Art. Cit., p. 460. 227

Blocker (J.S.), Art. Cit., p.461. 228



Blocker, (J.S.), Art. Cit., p. 473.

67

controle iets zou uithalen, omdat ze in het verleden verschillende keren ontgoocheld waren

geweest. In het verleden waren er reeds verschillende pogingen ondernomen geweest om een

totaalverbod op alcohol te doen gelden met behulp van de staat, maar dit had uiteindelijk

nooit tot een effectief resultaat geleid. Hierdoor verloren de Crusaders hun geloof in de

wetgeving en staatscontrole.

Blocker besluit dat men de relatie tussen de suffragists en de Crusaders niet kan begrijpen als

men hun mening wat betreft twee zaken niet nagaat. Eerst en vooral waren beide bewegingen

voorstanders van het recht voor vrouwen om in de publieke sfeer te ageren. Dit verklaart dan

ook waarom er zoveel suffragists waren die enige sympathie hadden voor de Crusaders.

Vervolgens waren de Suffragists ervan overtuigd dat het gebruik van wetten onontbeerlijk

was in de alcoholstrijd. Crusaders daarentegen geloofden niet in de doeltreffendheid van de

wetten en dit als gevolg van de mislukking van de invoering van het totaalverbod op alcohol.

De Crusaders en de suffragists bewandelden verschillende wegen, niet omdat de Crusaders

niet akkoord zouden zijn geweest met het recht voor vrouwen om in de publieke sfeer te

ageren, maar wel omdat ze meningsverschillen hadden wat betreft het gebruik van de

wetgeving in de alcoholstrijd.231

5.3. Woman‟s Christian Temperance Union

Het is pas met het ontstaan van de Woman‟s Christian Temperance Union of de WCTU dat de

antialcoholistische vrouwenbeweging pas echt een fervente voorstander werd van het

vrouwenstemrecht. Dit wordt uitgebreid besproken in het werk van Ian Tyrrell, Woman‟s

world/ Woman‟s empire: the Woman Christian Temperance Union in International

Perspective, 1880-1930232

. De WCTU was een antialcoholistische vrouwenbeweging die voor

het eerst in 1874 in Cleveland in de VSA opgericht werd. De Woman Christian Temperance

Union werd ook opgericht in Australië, Canada, Nieuw-Zeeland en Zuid-Afrika waardoor

deze beweging dus een sterk internationaal karakter kende. Deze beweging ijverde voor een

totaal verbod op de alcoholproductie en -consumptie.

231

Blocker zegt: “Suffragists‟ faith in the ballot appears to have brought with it a belief in the ability of law to

effect social change. This belief probably prevented suffragists from perceiving the Crusaders‟ actions as

deliberately chosen in response to the Crusaders‟ own contrasting experience with the exercise of sate power.

From the perspective of temperance workers, that experience was not a happy one. Local prohibition through

nonlicensing had long been a goal, but by 1850 failures had convinced temperance advocates to turn to

statewide prohibition.” Zie in: Blocker (J.S.), Art. Cit., p. 474. 232

Tyrrell (I), Woman‟s world/Woman‟s empire: the Woman Christian Temperance Union in International

Perspective, 1880-1930, North Carolina, The University of North Carolina Press, 1991, 381 pp.

68

Vanaf het ontstaan van de WCTU was de relatie tussen de antialcoholistische

vrouwenbeweging en het feminisme nauw met elkaar verweven. Tyrrell gaat na hoe beide

bewegingen elkaar hebben beïnvloed en doet dit door zich te focussen op een centraal concept

met name de eis voor het vrouwenstemrecht. De leden van de WCTU waren voorstanders van

het vrouwenstemrecht, omdat ze ervan overtuigd waren dat dit tot een overwinning in de strijd

tegen alcohol zou leiden. De WCTU-vrouwen baseerden hun overtuiging voor het

vrouwenstemrecht op argumenten met betrekking tot „expediency‟ of „opportunisme‟.

Hiermee bedoelt men dat de WCTU argumenten aanhaalde waarin men beweerde dat het

vrouwenstemrecht noodzakelijk was in de alcoholstrijd, omdat het als hulpmiddel gebruikt

zou worden om tot de overwinning te komen. Argumenten gebaseerd op opportunisme staan

tegenover argumenten gebaseerd op „justice‟ of „rechtvaardigheid‟. Hiermee bedoelt men

argumenten die stellen dat vrouwen het stemrecht zouden moeten krijgen omdat een vrouw

gelijkwaardig is aan een man en dus ook het recht heeft op het stemrecht. Volgens de

internationale literatuur werden argumenten gebaseerd op rechtvaardigheid vooral gehanteerd

door de Amerikaanse suffrage of vrouwenstemrecht beweging. Maar Tyrrell beweert dat de

goedkeuring van het stemrecht door de WCTU als hulpmiddel in de strijd tegen het

alcoholisme ertoe geleid heeft dat argumenten gebaseerd op opportunisme door de bredere

Anglo-Amerikaanse suffrage-beweging opgenomen zijn. Zo zou de suffrage-beweging in de

late 19de

eeuw meer en meer argumenten met betrekking tot opportunisme gebruikt hebben.

Tyrrell merkt hierbij wel op dat het contrast tussen rechtvaardigheid en opportunisme ook niet

overdreven mag worden. Zo gebruikten de suffragists beide soorten argumenten bij het begin

van de 20ste

eeuw, net zoals de WCTU ook van rechtvaardigheidsargumenten naar voren

schoof.233

Zo combineerden WCTU-vrouwen argumenten gebaseerd op rechtvaardigheid vaak

kritiekloos en ongenuanceerd met argumenten gebaseerd op opportunisme. Tyrrell

verduidelijkt dit met de situatie in Nieuw-Zeeland. Kate Sheppard, één van de stichters van de

WCTU in Nieuw-Zeeland, ijverde rond de periode van 1890 zeer sterk voor het

vrouwenstemrecht. Na een analyse van een belangrijk pamflet Ten Reasons Why the Women

of New Zealand Should Vote, door Sheppard in 1888 gepubliceerd, komt de historica Patricia

Grimshaw tot de conclusie dat Sheppard niet enkel voor het vrouwenstemrecht ijverde, omdat

dit tot een overwinning in de alcoholstrijd zou leiden, maar ook omdat vrouwen ongeacht het

alcoholvraagstuk hier gewoon het recht op hadden. Sheppard maakte in het pamflet vooral

233

“Temperance women tended to combine arguments of natural rights indiscriminately with those of expediency

and to see both as necessary to justice, in much the same way as other suffragists did between 1900 and 1920.”

Zie in: Tyrrell (I.), Op. Cit., p. 223.

69

gebruik van argumenten van John Stuart Mill, die zelf een sterke voorstander was van gelijke

rechten tussen mannen en vrouwen. Aangezien Nieuw-Zeeland het eerste land was waarin in

1893 het stemrecht aan vrouwen werd verleend, hebben de werken van Sheppard en ook diens

argumenten enorm veel invloed gehad op andere vrouwenbewegingen zoals bijvoorbeeld in

Groot-Brittannië.

Niet alleen in Nieuw-Zeeland begon de WCTU op een georganiseerde manier druk uit te

voeren op de regering om het vrouwenstemrecht in te voeren, maar ook in landen als Zuid

Afrika en Zuid Australië was hiervan sprake. Het was zelfs zo dat bij het ontstaan van

verschillende suffrage liga‟s, ze eerst nog afhankelijk waren van de WCTU en pas na verloop

van tijd hun eigen weg opgingen. We kunnen dit met de situatie in Zuid-Afrika

verduidelijken: de WCTU ging er al van start in 1892 terwijl de eerste suffrage organisatie

met name de Cape Town Women‟s Enfranchisement League, pas in 1907 opgericht werd en

bovendien onder leiding van de WCTU stond. Ook de historicus Richard Evans is van mening

dat de WCTU de strijd voor het vrouwenstemrecht in Australië, behalve dan in Sydney,

domineerde.234

Tyrrell is dus van mening dat de WCTU nauw verweven was met het feminisme, omdat zij

hevige voorstanders waren van het vrouwenstemrecht. In landen als Nieuw-Zeeland, Australië

en Zuid-Afrika was het zelfs zo dat de WCTU de strijd voor het vrouwenstemrecht

domineerde. Ook heeft de WCTU een enorme invloed uitgeoefend op de feministische

suffragists. Zo namen ze argumenten gebaseerd op de overtuiging dat het vrouwenstemrecht

voor een doorbraak in de alcoholstrijd zou zorgen, over van de WCTU-leden. Tyrrell merkt

hierbij wel op dat de WCTU niet alleen van mening was dat het vrouwenstemrecht

noodzakelijk was om aan het alcoholisme een einde te maken; ze waren er ook gewoon van

overtuigd dat een vrouw hier vanuit het principe van rechtvaardigheid het recht op had. Beide

bewegingen hadden dus op elkaar een invloed uitgeoefend.

234

Tyrrell (I.), Op. Cit., p. 221-230.

70

6. De visie van de feministen op het antialcoholisme

Zoals reeds aangegeven in de inleiding, gaan we na of ook in België het feminisme is

voortgevloeid uit de vele vrouwenbewegingen. Hiervoor gaan we ons eerst toeleggen op het

bestuderen van de relatie tussen het antialcoholistisch vrouwelijk activisme en het feminisme.

De relatie tussen de antialcoholistische vrouwenbewegingen met name l‟Union des Femmes

Belges contre l‟Alcoolisme en l‟Alliance des femmes belges contre l‟abus de l‟alcool enerzijds

en het feminisme anderzijds was zeker sterk. Vooreerst waren er veel leden van l‟Union des

Femmes Belges contre l‟Alcoolisme of van l‟Alliance des femmes belges contre l‟abus de

l‟alcool ook lid van de feministische organisatie La Ligue Belge du droit des Femmes of van

la Société belge pour l‟amélioraton du sort de la femme.235

Ten tweede stichtte l‟Union samen

met la Ligue belge du droit des femmes en la Société belge pour l‟amélioration du sort de la

femme in 1905 le Conseil national des femmes belges op dat een eenmaking van alle

vrouwenverenigingen tot doel had.236

Vervolgens werden er in la Clairière, het propagandaorgaan van l‟Union, ook vaak artikels

gepubliceerd die of door feministen geschreven waren of een feministisch onderwerp

behandelden. Ook in La Ligue, het tijdschrift van la Ligue Belge du droit des femmes

moedigden enkele feministen zoals Marie Parent alle Belgische vrouwen aan om zich in te

zetten in de strijd tegen het alcoholisme.237

In dit hoofdstuk gaan we na wat de visie van de Belgische feministen was op het

antialcoholisme. Wat heeft het antialcoholisme volgens de feministen zelf te maken met het

feminisme? Hoe linken zij m.a.w. die twee zaken aan elkaar? Om op deze vragen een

antwoord te kunnen bieden, gaan we ons enerzijds focussen op het werk la femme contre

l‟alcool geschreven door de feminist Louis Frank en anderzijds op la Ligue, het tijdschrift van

la Ligue belge du droit des femmes. We maken omwille van twee redenen een onderscheid

tussen de twee bronnen: eerst en vooral omdat we niet zomaar de mening van één feminist, in

dit geval Louis Frank, volledig kunnen gelijkstellen aan die van la Ligue belge du droit des

femmes. Ten tweede omdat Louis Frank in 1893 uit zijn lidmaatschap van la Ligue belge du

droit des femmes werd gezet. Voor zijn ontslag was hij vanaf 1892 gedurende een jaar en half

de secretaris-generaal van de liga, maar omwille van het feit hij in elke werksectie van la

235

Zie bijlage 1. 236

Boël (P.) en Duchène (C.), Le féminisme en Belgique : 1892-1914, Bruxelles, Conseil national des femmes

belges, p. 97 en 98. 237

Zie artikel Marie Parent, Finlande

71

Ligue, zoals in de redactie van hun propagandaorgaan, zijn zegje wilde doen en tegelijkertijd

geen afstand wou nemen van zijn eigen publicaties, werd hij de laan uitgestuurd. Zijn

feministische activiteiten zijn hierdoor niet verminderd en hij bleef feministische artikels

schrijven onder andere voor de liberale krant l‟Indépendance belge.238

Vanaf 1895 begon

Frank zich te interesseren in de alcoholproblematiek en hoe deze kwestie zich verhield ten

opzichte van het feminisme. Hij schreef hier dan ook een aantal artikels over in het blad van

la Ligue patriotique contre l‟alcoolisme, de eerste nationale antialcoholistische gemengde

vereniging. Ook neemt hij in 1895 deel aan het internationaal congres tegen het alcoholisme

in Bâle239

. In 1896 schrijft hij zijn werk La Femme contre l‟alcool. Etude de sociologie et de

législation240

waarin hij aantoont dat de strijd tegen alcohol enkel door middel van

vrouwenemancipatie zal slagen.241

6.1. De visie van Louis Frank

In zijn werk omschrijft Frank het alcoholisme als un sombre fléau contemporain qui exerce

dans l‟espèce humaine d‟humiliants et désastreux ravages. L‟alcool détruit la moralité et la

santé des nations, annihile la vitalité des humains, crée le paupérisme, accroît la criminalité,

provoque et aggrave les maladies, engendre l‟aliénation mentale, détermine plus du tiers des

suicides, suscite la dépravation de la jeunesse, détruit l‟habileté de l‟artisan, éteint

l‟intelligence humaine, diminue la puissance de travail des individus, amène la stérilité de

l‟homme et la dépopulation. Par l‟alcool, la race s‟éteint. L‟alcoolisme qui fait déchoir

l‟homme en dessous du plus infime degré de l‟échelle animale, est la honte la plus dégradante

qui ait jamais frappé le genre humain.242

Hij beweert dus dat alcoholisme tot armoede, criminaliteit, zelfmoorden en ziektes leidt met

het uitsterven van het ras als uiteindelijk resultaat. Dit past perfect in het algemeen heersend

discours van de 19de

eeuw omtrent alcoholisme en rasdegeneratie.243

Het alcoholisme, dat vooral in de lagere klasse sterk tot uiting kwam, weerspiegelt volgens

Frank zeer sterk de onrechtvaardigheden die er toen in de maatschappij tegenover vrouwen

heersten. Net zoals l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme vanaf 1899, is ook Frank

238

Van Bueger-Van Lierde (F.), Louis Frank, pionnier du mouvement féministe belge, in : RBHC-BTNG, 1973,

nr. 4, p. 389. 239

Zie Papiers Frank, II/7792. 240

Frank (L.), La femme contre l‟alcool. Etude de sociologie et de législation, Bruxelles, H. Lamertin, 1897, 273

pp. 241

Van Bueger-Van Lierde (F.), Art. Cit., p. 390. 242

Frank (L.), Op. Cit., p. 11. 243

Zie hoofdstuk 1.

72

van mening dat vrouwen onontbeerlijk zijn in de strijd tegen de alcoholkwaal. Hij gaat echter

nog een stapje verder dan l‟Union en is ervan overtuigd dat enkel een aantal feministisch

geïnspireerde wettelijke hervormingen het alcoholprobleem kunnen oplossen, omdat de

rechtstreekse invloed van vrouwen de enige manier is om aan het alcoholisme voorgoed een

einde te maken. De invloed van vrouwen zal pas echt gevoeld worden wanneer ze meer

beweegruimte krijgen en dezelfde rechten als mannen verwerven.

Que faut-il faire pour en triompher ? Il faut, nous dit M. Frank, élargir la sphère d‟action des

femmes, élever leur rang social, accroître sans cesse d‟avantage le respect et la considération

qui leur sont dus, et leur conférer même une part d‟intervention dans le règlement des affaires

publiques. Sans les femmes, la cause de la tempérance est condamnée à la défaite, et sera

écrasée par une coalition intéressée de politiciens, de cabaretiers et d‟électeurs buveurs ou

ivrognes. Grâce aux femmes, par leur coopération active et dévouée, la sobriété triomphera

de l‟alcoolisme.244

Zoals we in hoofdstuk 4 hebben gezien, zette de feministische liga zich vooral in voor het

verdedigen van de burgerlijke en de economische gelijkheid tussen mannen en vrouwen. Zo

ijverden ze voor de hervorming van matrimoniale regimes, het arbeidsrecht van vrouwen, het

recht voor getrouwde vrouwen om over hun eigen loon te beschikken, het recht op sparen

voor gehuwde vrouwen, de toegang tot de vrije beroepen en de balie, het recht om te getuigen,

een familierecht gebaseerd op de gelijkheid van echtgenoten, de bescherming van kinderen en

jonge meisjes en het onderzoek naar het vaderschap. La Ligue belge du droit des femmes was

van mening dat het streven naar politieke gelijkheid nog te vroeg was, omdat de publieke

opinie hier nog niet klaar voor was. De Belgische feministen beschouwden het stemrecht als

un droit dérivé of een recht dat afgeleid moet worden. Men moest eerst tot een economische

en burgerlijke gelijkheid tussen mannen en vrouwen komen vooraleer men zou ijveren voor

politieke gelijkheid. De feministen waren van mening dat eens de economische en burgerlijke

gelijkheid tot stand is gekomen, politieke gelijkheid en het stemrecht hier als het ware vanzelf

zou uit voortvloeien. Ook Louis Frank geloofde dat het algemeen vrouwenstemrecht niet echt

noodzakelijk was, en beweerde dat het voldoende was om enkel vrijgezellen, weduwen of

gescheiden vrouwen het stemrecht te verschaffen.

Louis Frank koppelde in zijn werk de net hierboven opgesomde feministische eisen, vast aan

de alcoholproblematiek en zag deze eisen bovendien als oplossingen voor het alcoholisme in

de arbeidersklasse. Dit zullen we hier volgens de chronologie van zijn werk uiteenzetten.

244

KBR, Papiers Frank, II/6024.

73

De maritale macht van de echtgenoot

Zoals we reeds in hoofdstuk 4 hebben gezegd, werd een vrouw zowel op intellectueel als op

fysiek vlak als een zwak wezen beschouwd. Het was de taak van haar echtgenoot om haar te

beschermen en haar in haar levensonderhoud te voorzien. In ruil daarvoor moest de

echtgenote haar dankbaarheid tonen door een respectvolle, onderdanige en gehoorzame

houding aan te nemen. De man beschikte over het tuchtigingsrecht245

om die gehoorzaamheid

af te kunnen dwingen. Dit noemt men de maritale macht van de echtgenoot.

Het was toen algemeen bekend dat alcohol de agressiviteit bij mannen verhoogde waarvan

voornamelijk de echtgenotes en hun kinderen het slachtoffer werden. Het tuchtigingsrecht

legitimeerde het fysiek geweld binnen het gezin waardoor de echtgenoot ongestraft zijn gang

kon gaan. De moeder van het gezin kon haar kinderen en ook zichzelf niet beschermen tegen

de gewelduitspattingen van haar man waardoor zij op die manier door Frank als eerste

slachtoffer in de alcoholproblematiek aanzien werd.

Les voisins, la plupart du temps, laissent faire, n‟osant intervenir. Invariablement, les maris

s‟écrient : « J‟ai bien le droit de la battre. C‟est ma femme ! » Ce droit de correction maritale

est devenu une croyance populaire si invétérée que, dans la plupart des villes de Belgique et

de France, la police ferme les yeux.246

We zouden hierbij graag willen opmerken dat de voorstelling van de goede, morele en sobere

vrouw die slachtoffer was van het geweld dat haar drankzuchtige en immorele man tegen haar

gebruikte, uiteraard ook deel uit maakte van het feministisch en antialcoholistisch discours.

Het onderzoek naar het vaderschap

Alcohol heeft niet alleen invloed op de agressiviteit van mannen, maar ook op hun seksuele

gedrag. Frank toont aan de hand van cijfermateriaal en een aantal grafieken aan dat in steden

waar grote aantallen cafés zijn, zoals Brussel, veel meer onwettige kinderen geboren worden

dan in steden met minder cafés en waar dus het alcoholisme minder uitgesproken is. Ook

beweert Frank dat mannen die regelmatig buitensporige hoeveelheden alcohol drinken, meer

venerische ziektes hebben dan mannen die niet drinken.247

Deze stelling kunnen we echter

perfect inpassen in het algemeen discours van de 19de

eeuw omtrent alcoholisme en

geslachtsziekten zoals we in hoofdstuk 1 al uitgebreid hebben aangetoond.

245

Het tuchtigingsrecht hield in dat een man het recht had zijn echtgenote te slaan indien zij hem niet

gehoorzaamde. 246

Frank (L.), Op. Cit., p. 29. 247

Frank (L.), Op. Cit., p. 37-38.

74

In de maatschappij van toen heerste er volgens Frank sterk het geloof dat men kon genezen

van een geslachtsziekte na seks met een maagd. Hierdoor waren er veel mannen met een

geslachtsziekte die jonge meisjes verkrachtten of verleidden. Frank beweert dat een man zich

onder normale omstandigheden niet zou vergrijpen aan jonge meisjes, maar onder invloed van

alcohol wel. Hij vindt het belangrijk meisjes te beschermen tot ze volwassen zijn: Aussi, le

principal obstacle que l‟on puisse dresser contre ces dérèglements monstrueux de débauchés

alcoolisés, sera d‟élever jusqu‟à la majorité l‟âge de protection des jeunes filles. In de VSA

zijn vrouwen erin geslaagd om een wet te laten stemmen in het parlement dat zegt dat meisjes

tot hun 21 beschermd moeten worden.

Naast de bescherming van meisjes tot ze volwassen zijn, eiste Frank, net zoals alle andere

feministen, de invoering van het onderzoek naar het vaderschap. Met behulp van

cijfermateriaal bewijst Frank dat landen als VSA, Groot-Brittannië, Finland, Noorwegen, …

waarin vrouwen meer rechten hebben dan vrouwen in België of Frankrijk, en waar ze in grote

aantallen lid zijn van een antialcoholistische vrouwenbeweging, een vermindering van het

aantal geboortes van onwettige kinderen kennen. Frank trekt hieruit de conclusie dat er een

duidelijke correlatie bestaat tussen het aantal geboortes van onwettige kinderen enerzijds en

de alcoholproductie – of consumptie anderzijds.248

Bovendien heeft men in die landen, waar de strijd tegen alcohol voornamelijk door vrouwen

in handen werd genomen, een strengere wetgeving in verband met zedeloosheid en verleiding

ingevoerd. Zo is men in Engeland, Noorwegen, Finland, enkele kantonnen in Frankrijk en in

de VSA erin geslaagd de wetten in verband met de zoektocht naar het vaderschap te

versterken. Ook is men erin geslaagd de leeftijd tot wanneer meisjes beschermd zouden

moeten worden, te verhogen en de verantwoordelijkheid bij „verleiders‟ te versterken.249

We kunnen hier uit afleiden dat Frank op basis van de gegevens van andere landen, een

dubbele conclusie trekt: eerst en vooral is hij ervan overtuigd dat als het alcoholisme afneemt

de onwettige geboortes ook zullen afnemen. Ten tweede gelooft hij dat er een verband bestaat

tussen enerzijds het optreden van vrouwen in de alcoholstrijd en anderzijds de toelating van

het onderzoek naar het vaderschap en de versterking van de verantwoordelijkheid van de

verleiders.

Het is dus duidelijk dat het alcoholisme volgens Frank belangrijke gevolgen heeft voor de

situatie van vrouwen in de maatschappij. Dit wil niet zeggen dat Frank gelooft dat als het

alcoholprobleem opgelost zou zijn, de moeilijkheden waarmee vrouwen als gevolg van de

248

Frank (L.), Op. Cit., p. 46. 249


75

burgerlijke en economische ongelijkheid te kampen hadden, ook verdwenen zouden zijn. De

alcoholproblematiek brengt die onrechtvaardigheden tegenover vrouwen gewoon nog

duidelijker naar boven.

Het principe van de ouderlijke macht

Volgens het Belgisch burgerlijk wetboek had tot 1965 enkel de vader, en dus niet de moeder,

voogdij over de kinderen.250

Frank is een voorstander van de invoering van de ouderlijke

macht wat inhoudt dat niet enkel de vader voogdij en zeggenschap heeft over de kinderen,

maar ook de moeder. Hij gaat zelf een stap verder en is van mening dat alle mannen die

verschillende keren voor dronkenschap veroordeeld worden, tijdelijk uit hun vaderlijk macht

zouden gezet moeten worden. Mannen die veroordeeld worden voor ivrognerie habituelle of

regelmatige dronkenschap, zouden eerst en vooral permanent uit hun vaderlijke macht ontzet

moeten worden en ten tweede hun „familierechten‟ met name het recht om voogd, toeziend

voogd en lid van de familieraad te zijn, verliezen. De opschorting en het verlies van de

vaderlijke voorrechten is volgens Frank tegelijkertijd een straf als een boete die de aan de

drank verslaafde vader „verdiend‟ zal vernederen. Bovendien zal die opschorting en het

verlies van die rechten ervoor zorgen dat de belangen, de moraliteit en de gezondheid van de

kinderen beschermd zullen worden tegen de aan alcohol verslaafde vader.251

Verder is Frank van mening dat de wetgever aan vrouwen de toestemming moet geven om in

bepaalde situaties aan het hoofd te staan van het beheer van de gemeenschappelijke goederen.

Ook zou de wetgever ervoor moeten zorgen dat een rechter de mogelijkheid krijgt om een aan

alcohol verslaafde echtgenoot, vader of zoon onder bepaalde omstandigheden, te laten

interneren in een speciaal asiel.252

Ook l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme en

l‟Alliance des femmes belges contre l‟abus de l‟alcool ijveren allebei heel sterk voor de

oprichting van asielen voor alcoholverslaafden. Rond 1896 bestonden er enkel in bepaalde

staten van de VSA, in bepaalde provincies van Canada, in bepaalde kolonies van Australië en

in Groot-Brittannië zulke asielen.253

We kunnen dus besluiten dat Frank van mening is dat de wetgever een wet zou moeten

instellen die bepaalt dat wanneer een echtgenoot door zijn spilzucht, door zijn kennelijk

wangedrag of door zijn gebruikelijke staat van dronkenschap de huishoudelijke belangen

250

De Bueger-Van Lierde (F.), Marie Popelin et les débuts du mouvement féministe belge (1892-1914), in :

Courtois (L.), Rosart (F.) en Pirotte (J.), Femmes des années 80 : un siècle de condition féminine en Belgique

(1889-1989), Louvain-la-Neuve, Academia, 1989, p. 202. 251

Frank (L.), Op. Cit., p. 82. 252

Frank (L.), Op. Cit., p. 83. 253


76

schaadt, de echtgenote de toestemming krijgt om aan het hoofd te staan van het beheer van de

gemeenschappelijke goederen. De alcoholverslaafde man zal zijn voorrechten als gezinshoofd

verliezen en ook zijn rechten met betrekking tot zijn kinderen. Op vraag van zijn naasten of

op verzoek van het openbare ministerie, kan hij geïnterneerd worden in een asiel voor

alcoholverslaafden totdat hij volledig genezen is.254

Aanvraag tot scheiding

Louis Frank is van mening dat men het recht heeft de scheiding aan te vragen als de situatie

voor de vrouw als gevolg van het drankprobleem van de man, onuitstaanbaar wordt:

Si les brutalités contre la femme ou les violences contre les enfants devaient continuer à

perdurer sans espoir d‟un terme, dans un tel cas extrême, il faudrait ne point craindre de

conseiller la rupture du lien familial par la séparation de corps ou par le divorce.255

Volgens hem moet men aan de oorzaken voor een scheiding aan te vragen, een speciale en

een categorisch bepaalde oorzaak in het wetboek toevoegen namelijk “l‟ivrognerie

habituelle” of regelmatige dronkenschap. Dit zou al het geval zijn in landen als de VSA,

Australië en Finland.256

Het recht op sparen voor gehuwde vrouwen

Zoals we reeds in hoofdstuk 4 hebben gezien, verbood het Belgisch huwelijksrecht tot 1900

het recht op sparen voor gehuwde vrouwen. Een getrouwde vrouw mocht dus zonder

toestemming van haar man geen eigen spaarboekje openen en geen geld van de bank afhalen.

Aangezien een vrouw geen recht had tot sparen en de echtgenoot bovendien al het geld,

waaronder ook het loon van zijn echtgenote, bezat, had de echtgenoot volgens Frank de

mogelijkheid om al het geld te verkwisten aan drank. Dit had als gevolg dat de echtgenote

geen geld meer had om eten te kopen en het huishouden te regelen. Frank vindt dit ongehoord

en eist dat er een nieuwe wet wordt gestemd die vrouwen toelaat een eigen spaarrekening te

openen.

Il faut frapper l‟ivrogne à l‟endroit sensible; le frapper … à sa poche ; l‟empêcher de

détourner les économies de la famille, la pécule de sa femme et de ses enfants pour satisfaire

sa folie alcoolique. Aussi, l‟un des premiers buts moraux que le législateur doit avoir à cœur

254

Frank (L.), Op. Cit., p. 89. 255

Frank (L.), Op. Cit., p. 90. 256


77

de poursuivre, consiste à sauvegarder l‟épargne et les salaires des femmes du peuple contre

les dilapidations de maris buveurs.257

Deze feministische eis is gebaseerd op een bepaalde overtuiging namelijk dat vrouwen van

nature spaarzaam en vooruitziend zijn terwijl mannen dit van nature niet zijn. Frank beweert

dat deze twee eigenschappen typisch zijn voor het vrouwelijk karakter. Dit kan men volgens

hem biologisch verklaren: eerst en vooral ontwikkelt een vrouwelijk embryo zich op een

bepaalde manier dat een vrouw van nature vooruitziend is.258

Een tweede natuurlijke

verklaring is de biologische functie van een vrouw om kinderen te krijgen en ze te verzorgen.

Om hun moederlijke taak tot een goede eind te kunnen brengen, hadden vrouwen volgens

Frank geen keus dan deze twee eigenschappen zich eigen te maken. Deze twee „vrouwelijke‟

eigenschappen hebben er volgens Frank voor gezorgd dat vrouwen hun invloed hebben

kunnen laten voelen in het domein van de moraal. Frank is dus van mening dat vrouwen het

spaarrecht zouden moeten krijgen niet alleen omdat vrouwen hier evenveel recht op hebben

als mannen vanuit de idee dat vrouwen en mannen gelijkwaardig zijn, maar ook omdat het

natuurlijk bepaald is aangezien vrouwen van nature spaarzaam een vooruitziend zijn.259

Les lois qui affranchissent la femme de l‟autorité maritale en matière d‟épargne, sont donc

conformes non seulement à un principe de justice souveraine, mais à la nature elle-même.260

Het recht op het beschikken over het eigen loon

Getrouwde vrouwen mochten tot 1900 volgens het Belgisch huwelijksrecht ook niet over hun

eigen loon en bezittingen beschikken. Zowel het persoonlijk bezit van de echtgenote als het

gemeenschappelijk bezit, werd door de echtgenoot beheerd.

Hoewel ook Frank een vrouw liever thuis aan de haard ziet om het huishouden te doen en de

kinderen te verzorgen, beseft hij dat dit niet altijd mogelijk is. Zo zegt hij dat sommige

vrouwen wel moeten werken, omdat hun man ofwel een dronkaard, ziek of lui is, ofwel omdat

het loon van een man niet genoeg is om in het levensonderhoud van het hele gezin te

voorzien. Louis Frank beweert dat er geen twijfel bestaat over het feit dat een groot deel van

de lonen van vrouwen door hun echtgenoten verspild wordt in de kroeg. Zo zegt hij dat er in

België elk jaar ongeveer 469 miljoen frank wordt opgedaan aan bier en sterke drank terwijl

arbeidsters elk jaar ongeveer 470 miljoen frank verdienen. Dus het loon van alle vrouwelijke

arbeidsters samen is 470 miljoen frank, en elk jaar wordt hetzelfde bedrag opgedaan op café.

257

Frank (L.), Op. Cit., p. 55. 258

Frank (L.), Op. Cit., p. 59. 259

Frank (L.), Op. Cit., p. 60. 260


78

De logische oplossing volgens Frank is een wet invoeren die getrouwde vrouwen toestaat om

over hun eigen loon te beschikken. Hij is ervan overtuigd dat dit het alcoholisme in de

arbeidersklasse zal inperken, omdat mannen op die manier niet al hun geld gaan kunnen

opdoen aan alcoholische dranken.261

Dat de vrouw het recht heeft te arbeiden, even goed als de man, staat bij hem vast, als moge

dan ook zijn ideaal zijn: de man kostwinner, de vrouw in huis Ŕ welk ideaal zelfs in hem vindt

een zoo dogmatisch vereerder dat waar de statistieken van verschillende landen aanwijzen

een gelijke, of schier gelijke, uitgave aan alcoholische dranken als daarstelt de opbrengst van

den vrouwenarbeid, hij vooral daarom is ijverig anti-alcohol-propagandist.262

De wet die vrouwen toestaat over hun eigen loon en bezittingen te beschikken, zal volgens

Frank twee gevolgen met zich meebrengen: eerst en vooral zal het cijfer van de

alcoholconsumptie dalen, en ten tweede zullen meer vrouwen geld op hun spaarboekje

kunnen zetten.263

Dit heeft als gevolg dat vrouwen genoeg kunnen sparen om het broodnodige

te kunnen kopen zoals voedsel of medicijnen.

Een derde reden die Frank, naast het dalen van de alcoholconsumptie en het kunnen voorzien

in het levensonderhoud van het gezin, aangeeft, is zijn overtuiging dat de wet ervoor zal

zorgen dat vrouwen niet meer buitenshuis hoeven te werken. Frank beweert dat de wet met

betrekking tot het spaarrecht voor gehuwde vrouwen ervoor zal zorgen dat mannen minder

geld opdoen aan drank. Dit heeft op zijn beurt als gevolg dat vrouwen niet meer buitenshuis

hoeven te werken aangezien er genoeg geld is om eten te kopen. Dit toont duidelijk aan dat

ook feministen voorstanders zijn van de vrouw aan de haard als ideaal vrouwbeeld.264

La

pratique de la tempérance permettra à l‟homme de subvenir par lui seul aux frais d‟entretien

du foyer; de cette manière, la tempérance arrachera la femme de l‟usine et rétablira ainsi

l‟ordre et l‟harmonie au sein de la famille ouvrière.265

Frank beweert dat in landen als de VSA en Nieuw-Zeeland waar vrouwen veel meer rechten

kennen dan vrouwen in België, veel minder vrouwen buitenshuis werken. Hij gelooft dus met

andere woorden dat het ideaal van de vrouw-aan-de-haard één van de gevolgen van de

gelijkheid tussen mannen en vrouwen zal zijn.266

261

Frank (L.), Op. Cit., p. 68, 69 en 70. KBR, Papiers Frank, II/7782: La Flandre Libérale (lundi 18 mai 1896) 262

KBR, Papiers Frank, II/ 7782, Evolutie. 263

Frank (L.), Op. Cit., p. 70. 264

Frank (L.), Op.Cit., p. 73. 265

Frank (L.), Op. Cit., p. 73. 266

Frank (L.), Op. Cit., p.74.

79

En accordant donc à l‟épouse et à la mère une place plus importante dans la famille et dans

la société, loin de distraire les femmes de leur mission familiale, il semble au contraire

certain qu‟une des conséquences de l’égalité sera de les retenir au foyer. Le féminisme

proclame en effet l‟équivalence des fonctions et des attributions de tout être humain et de

chaque sexe, fonctions qui à ses yeux sont également honorables.267

Mutualiteit

Een ander oplossing die volgens Frank het alcoholisme in de arbeidersklasse zal inperken, is

de mutualiteit, omdat dit volgens hem ook te maken heeft met vooruitziendheid. Vrouwen

werden in de periode van 1896 niet toegelaten tot mutualiteiten, omdat ze zogezegd sneller

ziek werden dan mannen. Het heersend discours beweerde dat indien vrouwen toegelaten

zouden worden om lid te worden van een mutualiteit, de geldkas in gevaar gebracht zouden

worden, omdat vrouwen zogezegd meer geld zouden krijgen van de mutualiteit dan dat ze aan

de geldkas zouden geven. Frank toont met een voorbeeld van een mutualiteit die wel vrouwen

toeliet, met name Caisse de prévoyance de Bruxelles et des communes limitrophes, aan dat het

toelaten van vrouwen nooit de geldkas in gevaar heeft gebracht.268

Toch liet de Belgische

wetgeving niet toe dat vrouwen lid konden worden.269

Vrouwenstemrecht

Hetgeen volgens Frank de beste oplossing was voor de bestrijding van het alcoholisme is het

vrouwenstemrecht. Hij merkte hierbij op dat notre intention n‟est point de faire du féminisme

transcendantal, de vanter les vertus féminines, de prétendre que la femme possède le

monopole exclusif du bien et que, dès lors, le suffrage des femmes serait une panacée

universelle, appelée à guérir notre société de tous les maux qui la torturent. Ce serait pousser

la galanterie jusqu‟à la naïveté.270

Frank is dus van mening dat het vrouwenstemrecht het alcoholprobleem zeker zal kunnen

oplossen, maar niet dat het alle kwaad dat heerst in de maatschappij zal kunnen doen

verdwijnen. Het vrouwenstemrecht is dus geen panacée universelle of een wondermiddel.

In 1896 hadden vrouwen in Wyoming, Ecuador, Oostenrijk, l‟île de Man, Nieuw-Zeeland,

Zuid-Australië en ten slotte in de staten Colorado en Utah het parlementair stemrecht. In

landen als Engeland, Schotland, de zeven koloniën van Australië, in de zeven provincies van

267

Frank (L.), Op. Cit., p. 74. 268

Frank (L.), Op. Cit., p. 61 269

Frank (L.), Op. Cit., p. 62. 270

Frank (L), Op. Cit., p. 97.

80

Canada, de Bermuda-eilanden, de drie Scandinavische landen, de 15 provincies van

Cisleithanië, Hongarije, Kroatië, Rusland, de landbouwgemeenten van Westfalen, Sleeswijk-

Holstein, Brunswijk en Saksen, en ten slotte in de staten Wyoming, Colorado, Kansas en

Michigan van de Verenigde Staten heeft men aan vrouwen het administratief stemrecht

verleend.271

Frank ijvert voor de invoering van l‟option locale. Dit is een wetgeving waarbij

de gemeenten zelf het beleid inzake alcohol en de reglementering van cafés kunnen bepalen.

Aangezien vrouwen volgens Frank tegen alcoholisme zijn, moet men vrouwen het

gemeentelijk stemrecht geven, omdat ze op die manier de wetgeving inzake alcohol mee

bepalen. Frank is ervan overtuigd het gemeentelijk vrouwenstemrecht ervoor zal zorgen dat

de vrouwen een tegenwicht zullen vormen voor de stemmen van mannen die baat hebben bij

het produceren en verkopen van alcohol. Hij citeert in zijn werk de Fransman M. H. Pascaud,

een consiller à la cour de Chambéry, die ook de alcoholkwestie bestudeerde:

Si la femme ne peut être actuellement investie de l‟électorat politique parce que nos mœurs,

nos traditions, nos habitudes sociales et diverses considérations spéciales s‟opposent encore

à cette innovation, rien n‟empêche de lui conférer le droit de vote en matière municipale. (…)

Elle a le même intérêt que l‟homme à ce que la commune soit convenablement administrée, à

ce que les services publics municipaux fonctionnent régulièrement, (…). Il ne s‟agit pas de

politique, ou tout au moins il ne devrait pas s‟en agir dans la commune ; il n‟y a qu‟à

pourvoir aux affaires et à l‟administration locales, qui intéressent les deux sexes au même

titre. »272

Het argument van H. Pascaud om vrouwen het gemeentelijk stemrecht te geven, is dat zaken

waarover op gemeentelijk niveau gestemd moeten worden, in de eerste plaats niet zozeer met

politiek hebben te maken. Ook stemt men op gemeentelijk niveau voor zaken die ook

vrouwen aangaan zoals de publieke wegen, aspecten met betrekking tot het huwelijk of tot het

kerkhof enz.

Frank beweert dat vrouwen die deel uitmaken van het kiezerskorps ervoor zullen zorgen dat

de burgermeesters zich gedwongen voelen om strikte sluitingsuren van de kroegen op te

leggen. Ook zullen ze ervoor zorgen dat de veldwachters minder zullen drinken en op een

meer nauwkeurige manier zullen waken over de uitvoering van de wetten en reglementen.

Burgemeesters zullen ook hun ogen niet meer kunnen sluiten voor herbergiers die een

overtreding hebben begaan.273

271

Frank (L.), Op. Cit., p. 99. 272

Frank (L.), Op. Cit., p. 103 en 104. 273

Frank (L.), Op. Cit., p. 105 en 106.

81

Zoals we nog in hoofdstuk 9 zullen zien, is Frank ervan overtuigd dat een vrouw in het

algemeen sober is en zich dus niet overgeeft aan alcohol. Hierdoor zijn haar hersenen niet

aangetast waardoor zij op een meer intelligente manier stemt dan mannen wiens hersenen wel

zijn aangetast. Het vrouwenstemrecht heeft hierdoor twee gevolgen: eerst en vooral zal met

behulp van het vrouwenstemrecht het intellectueel niveau van het kiezerskorps hoger zijn. Het

tweede gevolg dat uit het vrouwenstemrecht zal voortvloeien is het groter worden van de

algemene moraliteit van het politieke korps.274

Frank beweert dat er in België ongeveer

300000 mannen zijn die ofwel geïnteresseerd zijn in en baat hebben bij de productie van

alcohol ofwel zelf alcoholdrinkers zijn. Louis Frank rekent tot de mannen die geïnteresseerd

zijn in de productie van alcohol de duizenden landbouwers die zich bezig houden met de teelt

van aardappelen, hop of gerst waarvan bier wordt gemaakt.275

Comptez le marchand en gros, le propriétaire de distilleries, le placier, le débitant et les

personnes qui subissent l‟influence de toute cette fraction de la société. Vous arrivez au tiers

des électeurs. Pour les combattre, il faut de nouveaux électeurs hostiles à l‟alcool : ils sont

tout désignés Ŕ ce sont les femmes.276

De alcoholdrinkers zelf bestaan in grote mate uit mensen van de kleine bourgeoisie en

arbeiders waarbij de traditie heerst om na het werk een glaasje of la petite goutte te drinken.277

Hoewel Frank in zijn werk toegeeft dat er ook veel vrouwen zijn die regelmatig alcoholische

dranken drinken, is hij er toch heilig van overtuigd dat wanneer de vrouw het stemrecht heeft

verworven, ze zonder twijfel zal stemmen en eisen voor een beperking van het aantal cafés,

een toename van de accijnsrechten, het sluiten van cafés op een redelijk uur, en zelfs voor een

totaal drankverbod, omdat elke vrouw volgens hem van nature tempérant of „sober‟ is.

Frank toont in zijn werk aan dan landen als Zweden, Noorwegen, VSA, Canada, … waar

vrouwen het administratief of gemeentelijk stemrecht verworven hebben, er een strengere

alcoholwetgeving is ingevoerd. Hierdoor gaat hij ervan uit dat vrouwen in het algemeen

voorstanders zijn van een striktere wetgeving wat betreft de alcoholproductie – en consumptie

of zelfs van een totaalverbod.

Au lieu de s‟opposer en vain à un mouvement nécessaire et fatal, ne conviendrait-il pas mieux

de préparer les voies de l‟évolution et d‟étendre progressivement la sphère d‟action du sexe

274

Frank (L.), Op. Cit., p. 111. 275

Frank (L.), Op. Cit., p. 119. 276

KBR, Papiers Frank, II/ 6024. 277


82

féminin, alors surtout que l‟expérience des autres nations montre les avantages incontestables

de l‟émancipation féminine ?278

In landen als België, Denemarken en Frankrijk daarentegen stijgt het alcoholisme alsmaar

meer en meer. Volgens Frank is dit het gevolg van de inferieure positie die vrouwen in die

landen hebben en van het feit dat ze geen politieke invloed kunnen uitoefenen.

Dans ces pays les femmes infériorisées n‟exercent aucune influence politique. Partout où la

femme sera libre d‟agir contre l‟alcool, conclut M. Frank, l‟alcoolisme sera vaincu, et pour

cela il faut accorder aux femmes les droits politiques.279

Frank vraagt zich af wanneer men ooit een uitsluitend mannelijk kiezerskorps gaat vinden dat

evenveel initiatief kan nemen, even praktisch is en even sociaal vooruitziend is als vrouwen

om de problemen in verband met alcoholisme te kunnen oplossen. Het vrouwenstemrecht is

de enige manier die ervoor kan zorgen dat er een verbod op alcohol uitgevaardigd wordt. Het

blijft alleen nog de vraag of men alle vrouwen het stemrecht moet geven, of enkel aan

vrouwen die niet getrouwd zijn zoals weduwen of vrijgezellen.280

Frank is van mening dat in

bepaalde domeinen gehuwde vrouwen het stemrecht niet nodig hebben, omdat ze door hun

man vertegenwoordigd worden, maar wat betreft de invoering van de l‟option locale, hebben

gehuwde vrouwen er belang bij om het alcoholvraagstuk te regelen. Gehuwde vrouwen

moeten handelen als tegenwicht voor hun alcoholdrinkende echtgenoten. Dit maakt het

duidelijk waarom het in het geval van de alcoholproblematiek voordelig is om gehuwde

vrouwen het stemrecht te geven.281

En un mot, nous signalons et nous recommandons le remède du suffrage des femmes comme

un antidote énergique, capable de réagir contre le poison de l‟alcoolisme. Cependant, pour

que ce contrepoison puisse être administré d‟une manière efficace, il importe d‟en faire

l‟emploi immédiat, sans retard.

Frank is van mening dat men nu moet handelen tegen het alcoholisme en dus nu het stemrecht

aan vrouwen moet verlenen voor het te laat is. Zo beweert hij dat het alcoholisme bij vrouwen

elke dag erger en erger wordt. Als men dus niet op tijd gebruik maakt van het feministisch

vaccin, zal het uiteindelijk onmogelijk worden om de maatschappij te redden van het verval.

Binnen minder dan 50 jaar zal het vrouwelijk geslacht als gevolg van het erven van de door

alcohol aangetaste genen, even doordrongen zijn van het alcoholisme als het mannelijk

278

Frank (L.), Op. Cit., p. 170. 279

KBR, Papiers Frank, II/6024. 280

Frank (L.), Op. Cit., p. 171. 281


83

geslacht. Als men vanaf vandaag geen stappen onderneemt om de alcoholkwaal tegen te

houden, zullen vrouwen onvermijdelijk „besmet‟ worden door het alcoholisme waardoor er

geen remedie meer bestaat om het alcoholprobleem op te lossen. Het degenereren van het ras

zal niet meer te herstellen zijn wat uiteindelijk de dood van het volk met zich zal

meebrengen.282

Vrouwelijke onderwijzers

Aangezien de kinderen de toekomst zijn, vindt Frank het belangrijk dat de kinderen de

gevaren van alcohol kennen. Frank is een sterke voorstander van de uitbreiding van

vrouwelijke onderwijzeressen in het primair onderwijs. Het alcoholisme is helemaal niet zo

uitgesproken in landen als Engeland, Zweden, VSA en Italië, omdat men volgens hem in die

vier naties het onderwijzen in het primair onderwijs heeft voorbehouden voor het vrouwelijk

geslacht. Frank bewijst met een tabel dat overal waar het lerarenkorps van het primair

onderwijs uit een meerderheid van vrouwen bestaat, het wetenschappelijk onderricht van

onthouding zeer gemakkelijk ingang heeft gevonden. De reden hiervoor is volgens hem

simpel: de vrouw is van nature sober. De onderwijzeres heeft hierdoor geen enkel probleem

om een deugd die zijzelf uitoefent, te onderwijzen aan haar klas. Dit in tegenstelling tot het

mannelijk lerarenkorps: mannen geven zich in grote mate over aan drank waardoor het voor

hen moeilijker is om onthouding te onderwijzen, aangezien ze dit zelf negeren.283

La femme, l‟institutrice, toujours plus sobre que l‟homme, sera mieux à même d‟inculquer

aux élèves les avantages de la tempérance. Les leçons de cette nature, elle les fera toujours

avec une conviction plus ardente et plus sincère. (…) au regard des enfants, son exemple de

sobriété constituera un élément de propagande plus puissant que les leçons mensongères de

beaucoup d‟hommes …284

Frank is er dus van overtuigd dat sans le concours des femmes, tant dans le domaine de

l‟enseignement qu‟en matière d‟administration locale, il sera de toute impossibilité de

combattre l‟alcoolisme.285

Besluit

We kunnen de oplossingen volgens Frank voor het alcoholprobleem aan de hand van dit citaat

kort samenvatten: Voilà le mal: quel est le remède, dans l‟ordre du feminisme? C‟est d‟abord

282

Frank (L.), Op. Cit., p. 174. 283

Frank (L.), Op. Cit., p. 184 en 185. 284

Frank (L.), Op. Cit., p. 186. 285


84

de laisser à la femme le droit d‟épargner, car la femme, quoique travaillant moins que

l‟homme (femme, 48 pour 100 ; homme, 52 pour 100). C‟est ensuite de l‟autoriser à disposer

de son salaire. Il faudrait en plus, en cas d‟indignité du mari, que la femme puisse prendre

légalement la tête du ménage. L‟autorité maritale pourrait de même être transformée en

autorité parentale : cette transformation permettrait à la femme, en plus d‟un cas, de

reprendre le pouvoir abandonné par la faute ou l‟indignité du mari.

L‟orateur prône en outre come moyen extrême le divorce ; il se flatte que le droit de suffrage

serait utile comme moyen préservatif ( ?)286

6.2. Louis Frank in de pers

Het werk van Louis Frank was een veelbesproken onderwerp in de pers. Kranten als la

Flandre Libérale, Evolutie, Le public, Chronique, Patriote, l‟Union Démocratique,

l‟Indépendance belge, le Petit Bleu et Gazette gaven allen een samenvatting van Franks

standpunten met betrekking tot de alcoholproblematiek. Dit bewijst het belang dat toen werd

gehecht aan de alcoholkwestie. Er was één artikel, afkomstig uit de krant Indépendance belge,

een liberale krant en le Petit Bleu, een liberaal-progressistisch blad, dat ons in het oog sprong

en we hier kort zullen citeren:

Or, que plus que la femme est intéressé à la protection, à la sauvegarde du foyer ? Première

raison évidemment pour augmenter l‟influence de la femme dans la société. Mais M. Franck

est allé plus loin (…) Enfin, prenant toujours l’antialcoolisme pour auxiliaire de la croisade

féministe, l‟orateur a réclamé l‟admission de la femme au partage de la puissance paternelle

et au droit de suffrage électoral.287

In dit artikel wordt letterlijk gezegd dat Frank het antialcoholisme als hulpmiddel gebruikt in

zijn strijd voor het feminisme. Deze uitspraak geeft zeer duidelijk weer hoe bepaalde

tijdgenoten van Frank dachten over de relatie tussen het feminisme en het antialcoholisme.

Dit kan ons helpen bij het oplossen van onze vraagstelling.

6.3. La Ligue. Organe belge du droit des femmes

Ook in la Ligue, het tijdschrift van la Ligue belge du droit des femmes, worden er artikels

gepubliceerd in verband met het antialcoholisme. Het is opvallend dat vooral Marie Parent

zich toelegde op het schrijven van artikels over antialcoholisme. Dit is ook logisch aangezien

286

KBR, Papiers Frank, II/6024. 287

KBR, Papiers Frank, II/ 6024.

85

Marie Parent lid was van la Ligue patriotique contre l‟alcoolisme en van l‟Union des femmes

belges contre l‟alcoolisme.

Eén van de eerste feministische strijdpunten was de eis voor het spaarrecht voor vrouwen. Net

zoals Louis Frank, eiste Marie Parent op een conferentie dat plaatsvond op 10 maart 1896 dat

een vrouw het spaarrecht zou moeten krijgen, omdat anders haar echtgenoot al het geld zou

verkwanselen aan alcohol. Parent beweerde dat het loon van de vrouw, zonder dat zij hier ook

maar iets aan kon doen, verspild werd door haar man aan alcohol.288

Ook mevrouw Hector

Denis289

nam het alcoholisme als reden voor de noodzaak van de wetswijziging. In 1896 gaf

ze een lezing over het recht op sparen voor vrouwen: L‟alcoolisme a installé la misère à son

foyer, et la maternité même n‟est plus pour elle qu‟une source de douleurs, car au lieu de voir

ses enfants grandir, et devenir beaux et forts, elle les voit s‟étioler, s‟amaigrir, devenir

rachitiques, parce qu‟elle ne peut leur donner la nourriture nécessaire à leur développement

normal.290

Mevrouw Hector Denis beweert dus dat een man al het beetje geld waaronder ook het loon

van zijn vrouw, aan drank uitgeeft waardoor zijn kinderen niet voldoende eten hebben. Zij

gebruikt het alcoholisme als argument om de spaarrecht voor vrouwen kracht bij te zetten.

Het eerst artikel waarin Marie Parent alle vrouwen aanmoedigt om zich in een

antialcoholistische vrouwenbeweging te verenigingen, is het artikel La Finlande et ses

femmes, gepubliceerd in la Ligue in 1899. In dit artikel geeft Marie Parent aan waarom

vrouwen zich zouden moeten inzetten in de strijd tegen het alcoholisme. Volgens haar is een

vrouw niet alleen geschapen om zich in te zetten voor het huishouden en het opvoeden van de

kinderen, maar ook om een bijdrage te leveren aan de vooruitgang van de mensheid.

…, nous persistons à penser que la femme n‟a pas été créée uniquement pour se consacrer

aux soins du ménage et à l‟éducation des enfants qui ne saurait être qu‟incomplète. (…) Nos

tristes mœurs et nos lois rétrogrades font qu‟une sort de réprobation publique s‟attache

encore à la femme qui affirme son indépendance et prétend contribuer pour sa part non

seulement au bien-être de la famille, mais encore aux progrès de l‟humanité.291

In haar artikel bespreekt ze de vrouwelijke antialcoholische liga‟s in Finland die er volgens

haar voor gezorgd hebben dat het alcoholisme sterk verminderde. Parent probeert op die

manier de Belgische vrouwen te overtuigen zich ook te verenigingen in een

antialcoholistische vrouwenbeweging. Op het moment dat dit artikel gepubliceerd werd,

288

La ligue. Organe belge du droit des femmes, 1896, p. 65. 289

Dit is de vrouw van Hector Denis : Joséphine Mathieu, Zie bijlage 2, biografie. 290

La Ligue. Organe belge du droit des femmes, 1896, nr. 3, p. 105-110. 291

La ligue. Organe belge du droit des femmes, 1899, septième année, p. 23 en 24.

86

bestond l‟Union nog niet. Dit zou pas later in het jaar gebeuren. We zien dus een duidelijke

stimulans voor het creëren van een antialcoholistische vereniging vanuit de feministische liga.

In 1900 schrijft Marie Parent een artikel over het ontstaan van l‟Union des femmes belges

contre l‟alcoolisme. Net zoals Louis Frank, maakt ook Marie Parent een verband tussen de

onrechtvaardigheden tegenover de vrouwen in de maatschappij en de strijd tegen het

alcoholisme. Parent gelooft dat de tot dan toe inferieure positie van de vrouw zal verdwijnen

als alle vrouwen zich in zetten in de strijd tegen de alcoholkwaal.

Toutes celles qui déplorent avec nous l‟injustice des lois et des mœurs à l‟égard de la femme,

toutes celles qui sincèrement et ardemment souhaitent de voir son sort s‟améliorer

comprendront quel progrès sera réalisé le jour où la nation féminine tout entière s‟armera

contre l‟alcool.292

Het is dan ook omwille van die reden dat ze alle vrouwen aanmoedigt om l‟Union des femmes

belges contre l‟alcoolisme te steunen et de liga bij anderen bekend te maken.

In 1901 wordt er een verslag van de jaarlijkse algemene vergadering gepubliceerd. Op die

algemene vergadering werd ook kort iets vermeld over de rol van vrouwen in de alcoholstrijd:

La cause que défend l‟Union ne peut pas se séparer de la cause féministe ; aussi, le féminisme

est il heureux de féliciter et de remercier Mme Keelhoff, la Secrétaire générale et la

fondatrice de l‟Union. Men verbindt het feminisme expliciet vast aan het antialcoholisme.

In 1902 geeft Jeanne Brigode293

verslag van de internationale feministische conferentie die

door la Ligue belge du droit des femmes in Brussel op 29 en 30 september in 1902

georganiseerd werd. Op die conferentie werden er complimenten gegeven aan Mevr.

Keelhoff, omdat ze zich met volle overtuiging inzette in de alcoholstrijd. Ook kunnen we in

dat verslag lezen dat Jeanne Brigode ervan overtuigd is dat als de alcoholconsumptie

vermindert, dit deels te danken is aan de strijd die vrouwen tegen het alcoholisme voeren.

Echter, volgens haar zal er pas echt een definitieve overwinning op het alcoholisme komen de

dag dat vrouwen rechtstreeks invloed kunnen uitoefenen op de wetgeving. Hieruit kunnen we

afleiden dat ook Brigode een voorstander is van het vrouwenstemrecht als oplossing voor het

alcoholisme.

L‟opinion publique s‟est émue et si la consommation de l‟alcool a diminué c‟est, en partie, à

la guerre sainte menée par les femmes contre l‟alcool qu‟on le doit. Ces victoires partielles

292


Zie biografie, bijlage 2.

87

deviendront la grande conquête définitive le jour où l‟influence féminine s‟exercera

directement sur la législation.294

Zoals we al reeds in hoofdstuk 2 hebben vermeld, stichtte Marie Parent, na onenigheid met de

bestuursraad van l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme, zelf een antialcoholistische

vrouwenbeweging op met name l‟Alliance des femmes belges contre l‟abus de l‟alcool. Marie

Parent was een voorstander van gematigdheid terwijl l‟Union zeer sterk geloofde in de

heilzame werking van geheelonthouding. In het artikel Les femmes au Congrès antialcoolique

de Brême legt Marie Parent uit waarom ze voor gematigdheid is en niet voor

geheelonthouding. Ze beweert dat ze schrik heeft dat als vrouwen hun man verbieden te

drinken, ze dit dan in het geniep elders, zoals bijvoorbeeld op café, gaan doen. Ook heeft ze

schrik dat als vrouwen zelf het principe van geheelonthouding gaan uitoefenen, hun man en

zonen dit als een stilzwijgend verwijt gaan opvatten. Aangezien mannen het niet zouden

kunnen verdragen dat hun vrouw hen de les zou spellen, zouden ze als mogelijke reactie

hiertegen net meer gaan drinken, ofwel thuis ofwel elders zoals op café.

L‟exemple, le grand exemple d‟abstinence que donneront les femmes, sera considéré par les

maris et les fils comme un reproche muet, et comme l‟homme n‟aime pas à ce que sa femme,

que pendant longtemps encore il considérera comme un être inférieur, se permettre de lui

faire la leçon, il boira de plus en plus, soit chez lui s‟il a l‟esprit de contradiction, soit

ailleurs, si son dédain se double d‟une certaine crainte.295

In 1904 wordt er in la Ligue het discours van Marie Parent, dat ze op de derde sectie van het

internationaal feministisch congres in Berlijn in 1904 gegeven had, gepubliceerd. In dat

discours zegt Parent dat het voor het eigenbelang van alle vrouwen is om deel te nemen aan

de antialcoholistische propaganda, omdat zij op die manier aan alle mannen kunnen bewijzen

in wat zij allemaal bekwaam zijn.

Ecartons pour un moment la question d‟humanité, ne parlons pas du devoir qui incombe à

toute femme comme à tout homme d‟aider son semblable à triompher du mal, et demandons-

nous si notre propre intérêt n‟exige pas impérieusement que nous nous prenions une part

active à la propagande antialcoolique afin de nous relever aux yeux de l‟homme et de lui

prouver de quoi nous sommes capables.296

294


La ligue. Organe belge du droit des femmes, 1903, p. 47- 48. 296

La ligue. Organe belge du droit des femmes, 1904, p. 85 en 86.

88

Verder zegt Parent dat de strijd tegen het alcoholisme een ideale manier is voor een vrouw om

te tonen dat ze wel degelijk intelligent genoeg is om een rol te spelen in de publieke sfeer en

ook bekwaam is om initiatief te nemen en organisaties op touw te zetten.

Quelle meilleure occasion pour elle de donner la mesure et de son intelligence, et de son

cœur, et de son esprit d‟initiative et d‟organisation ? Toutes ces qualités trouvent dans la

propagande en faveur de la tempérance un motif de s‟exercer, qu‟elles ne trouveraient peut-

être pas ailleurs dans l‟état actuel des mœurs.297

Vervolgens zegt Parent zelfs letterlijk dat als vrouwen willen dat ze door mannen naar juiste

waarde worden geschat en dat het feminisme sneller en beter door de publieke opinie

geaccepteerd wordt, ze zich moeten inzetten in de strijd tegen het alcoholisme.

Donc, Mesdames, si vous voulez vous faire apprécier à votre valeur et hâter les progrès de

l‟idée féministe, luttez contre l‟alcoolisme.»298

6.4. Besluit

We kunnen besluiten dat het feminisme er duidelijk van overtuigd was dat er een verband

bestond tussen het feminisme en het antialcoholisme. Zoals we aan de hand van een paar

voorbeelden hebben gezien, wordt er in la Ligue letterlijk gezegd dat la cause que défend

l‟Union ne peut pas se séparer de la cause féministe. Ook vinden we een paar artikels terug

waarin men alle vrouwen aanmoedigt zich in te zetten in de strijd tegen het alcoholisme.

Het is vooral op basis van het werk van Louis Frank met name la femme contre l‟alcool en op

basis van enkele artikels van Marie Parent dat we tot de vaststelling komen dat het feminisme

het antialcoholisme als hulpmiddel probeert te gebruiken om enkele feministische eisen te

realiseren zoals het spaarrecht, het recht op het beschikken van het eigen loon en het

vrouwenstemrecht. Ook zegt Marie Parent dat vrouwen aan de hand van de antialcoholistische

vrouwenbewegingen aan alle mannen kunnen tonen dat ze wel degelijk tot veel meer in staat

zijn dan algemeen gedacht wordt. Ze zegt zelfs letterlijk dat de antialcoholistische

verenigingen zullen helpen om het feminisme beter ingang te doen vinden in de publieke

opinie.

Het artikel gepubliceerd in l‟Indépendance belge en le Petit Bleu zegt zelfs letterlijk dat Frank

de strijd tegen het alcoholisme als hulpmiddel gebruikt in de strijd voor het feminisme.

297


La ligue. Organe belge du droit des femmes, 1904, p. 86.

89

7. De visie van de antialcoholistische vrouwenbewegingen op het

feminisme

Om te weten wat precies de visie was van zowel l‟Union als l‟Alliance op het feminisme,

hebben we onze aandacht gelegd op enerzijds La Clairière, het propagandaorgaan van

l‟Union en anderzijds op de Journal des mères, het propagandaorgaan van l‟Alliance. In

tegenstelling tot de Journal des mères, vonden we in La Clairière heel wat artikels terug die

of door feministen zelf geschreven waren of waarin l‟Union hulde bracht aan het feminisme.

De Journal des mères kunnen we eerder omschrijven als een „sensatiekrant‟ waarin vooral

artikels werden gepubliceerd die verhaalden over de dramatische ongelukken die er als gevolg

van het drinken van alcohol waren gebeurd. Het was gericht naar vrouwen om hen aan de

hand van zulke artikels schrik aan te jagen zodat ze zouden beseffen welke gevaren alcohol

met zich meebracht. Hoe l‟Alliance precies dacht over de inferieure positie van vrouwen in de

maatschappij en over het feminisme in het algemeen, komt in de Journal des mères niet echt

aan bod. Hierdoor was Journal de mères met betrekking tot onze vraagstelling minder

bruikbaar dan La Clairière.

7.1. De visie van l‟Union op het feminisme

Zoals we reeds in hoofdstuk 6 hebben gezegd, is het duidelijk dat er een zeker verband bestaat

tussen het antialcoholisme en het feminisme aangezien er eerst en vooral veel feministen lid

waren van l‟Union of van l‟Alliance. Ten tweede was l‟Union in 1905 één van de stichters

van de Conseil national des femmes belges, een overkoepelend orgaan bestaande uit

verschillende vrouwenbewegingen dat feministische standpunten verdedigde. In 1905 werd

er in La Clairière een artikel gepubliceerd over de Conseil national des femmes belges

waarbij er werd gezegd: Nous possédons cependant en commun bien des aspirations : nous

sommes unanimes à vouloir une protection plus sérieuse de la jeune fille, une répression plus

sévère des attentats à la moralité, toutes nous réclamons la recherche de la paternité,

l‟amélioration de la condition légale de la femme mariée, mais l‟organe qui, au nom de

toutes, présentera nos revendications à la connaissance de la nation et de ses pouvoirs nous

manquait jusqu‟ici.299

Alle vrouwenbewegingen die zich hier lid van maken, zijn allen voor een betere bescherming

van jonge meisjes, een daling van aanvallen tegen de moraliteit, het instellen van het

299

KBR, La Clairière, 24 september 1905, 3de

jaargang, nr. 68, p. 1.

90

onderzoek naar het vaderschap en de verbetering van de wettelijke toestand van de getrouwde

vrouw. Dit maakt duidelijk dat ook l‟Union het met deze feministische doelstellingen eens

was.

Ook kunnen we in de statuten van de Conseil national des femmes belges lezen dat het één

van hun doelstellingen was om met alle vrouwenbewegingen tot een overeenkomst te komen

wat betreft de rechten en plichten van vrouwen in de maatschappij.

Rapprochement et entente des Œuvres et Institutions féminines, dans le but de conférer sur les

questions relatives aux intérêts économiques et sociaux des femmes, à leurs droits et à leurs

devoirs dans la société et dans la famille.300

De positie van vrouwen in de maatschappij

Net zoals de feministische organisatie, was ook l‟Union van mening dat de inferieure positie

van vrouwen tegenover die van mannen veranderd moest worden. Dit komt heel sterk tot

uiting in het artikel geschreven door Keelhoff met name “Affranchissons-nous, mesdames301

”.

In dit artikel is ze van mening dat een vrouw de dag van vandaag nog altijd een ding is

gebleven, een stuk speelgoed of zelfs een versiering dat een man alleen maar hoogmoedig

maakt en waarmee hij graag loopt te pronken.

« On clame bien haut que notre civilisation moderne a réhabilité la femme, qu‟elle lui a rendu

l‟honneur et la dignité et en a fait l‟égale, la compagne de l‟homme au foyer domestique dont

elle est le charme et l‟ornement. Trop souvent, elle n‟y paraît guère. La femme est demeuré

malheureusement une chose, un jouet, une parure, dont l‟homme s‟enorgueillit et dont il aime

à faire parade. »302

Verder schrijft ze dat het tijd is voor “des femmes nouvelles303

”. Ze bedoelt hiermee dat een

vrouw niet noodzakelijk hoeft te trouwen, of enkel en alleen moet koken en voor haar

kinderen moet zorgen, maar ook dat ze zich op de publieke sfeer zou moeten begeven.

Keelhoff moedigt alle vrouwen aan deel te nemen aan het sociale leven en zelf in hun eigen

levensonderhoud te voorzien zodat ze volledig vrij en onafhankelijk kunnen zijn. Volgens

haar zouden vrouwen moeten durven spreken in de publieke sfeer, schrijven in kranten en

deelnemen aan wedstrijden waarin mannen geïnteresseerd zijn. Ze beweert dat vrouwen

daardoor niet minder goede huisvrouwen zullen zijn.

300

KBR, La Clairière, 8 oktober 1905, 3de

jaargang, nr. 69, p. 3. 301

KBR, La Clairière, 16 augustus 1903, 3de jaargang, nr. 69, p. 1. 302

Ibidem 303

Ibidem

91

Qu‟elle prenne le gouvernement de sa personnalité, lui donne tout son épanouissement, et son

front, fièrement levé, dira hautement qu‟elle est la femme indépendante, qui ne doit rien à

personne, n‟obéit qu‟à sa conscience et ne craint rien des hommes, ayant Dieu pour appui et

son intelligence éclairée pour guide.304

Een vrouw moet dus volgens Keelhoff volledig onafhankelijk zijn en aan niemand iets

verplicht zijn. Ze moet enkel aan haar eigen geweten gehoorzamen en van mannen niets

vrezen. Deze uitspraken wat betreft de positie van de vrouw in de maatschappij komen

volledig overeen met het feministisch gedachtegoed. Net zoals de feministen benadrukt

Keelhoff zeer sterk dat een vrouw onafhankelijk zou moeten kunnen zijn, volledig in haar

eigen levensonderhoud zou moeten kunnen voorzien en zich op de publieke sfeer zou moeten

wagen.

Ook het artikel Mortalité comparée305

getuigt van de overtuiging bij l‟Union dat vrouwen

perfect onafhankelijk van een man kunnen leven. In het artikel gaat men na wat de relatie is

tussen mannen en vrouwen die niet getrouwd zijn en wel getrouwd zijn. Men komt in het

artikel tot de conclusie dat getrouwde mannen hygiënischer zijn dan vrijgezelle mannen

terwijl het bij vrouwen niet veel uitmaakt of ze nu gehuwd of ongehuwd zijn. Ze kunnen zich

in beide situaties even goed redden.

Par contre, le mariage ne paraît guère favorable aux femmes, dont beaucoup se trouvent fort

bien du célibat et du veuvage.306

De dubbele moraal

Zoals we in hoofdstuk 4 hebben gezien, heerste er een dubbele moraal in de maatschappij van

de 19de

eeuw. Dit betekent dat wat bij mannen geaccepteerd werd, niet per sé het geval was

bij vrouwen. Er werd dus met twee maten en twee gewichten gemeten. Vooral op seksueel

gebied konden mannen zich veel meer permitteren dan vrouwen. Zo was er een verschil in

bestraffing van ontrouw tussen mannen en vrouwen waarbij vrouwen veel zwaarder werden

gestraft dan mannen. Hieruit kunnen we afleiden dat men de ontrouw bij een vrouw veel

minder accepteerde dan de ontrouw bij een man.

In 1904 wordt er in La Clairière het artikel Faut-il instruire nos filles?307

gepubliceerd,

geschreven door de feministe Jeanne Deflou, nadat het eerst in 1903 in La Ligue, het blad van

la Ligue Belge du Droit des Femmes was gepubliceerd. De redactie van La Clairière heeft dit

304

Ibidem. 305

KBR, La Clairière, 31 januari 1904, 2de jaargang, nr. 29, p. 3. 306

Ibidem 307

KBR, La Clairière, 14 februari 1904, 2de


92

artikel naar eigen zeggen gepubliceerd op vraag van verschillende lezers die graag meer

zouden willen lezen over de moraal. Het artikel handelt over de ontrouw van getrouwde

mannen en de noodzaak meisjes hiervan op de hoogte te brengen. Er zijn volgens Deflou een

aantal onvolkomenheden, zoals de ontrouw van mannen, dewelke vrouwen nog niet geleerd

hebben te corrigeren zoals ze dat zouden moeten doen. Volgens Deflou is het gevaarlijk dat

vrouwen niet echt op de hoogte zijn van dit fenomeen, omdat zij op die manier ervoor zorgen

dat de fundamenten waarop de structuur van hun gezin steunt, ondermijnd wordt terwijl

vrouwen net de steunpilaren van het gezin zouden moeten zijn. Deflou vraagt zich af hoe het

mogelijk is dat vrouwen er zelf voor zorgen dat hun huishouden ineenstort. Volgens haar

komt dit enerzijds door goedgelovigheid of onverschilligheid van de vrouw, en anderzijds

door onwetendheid. Dit laatste is volgens Deflou een mogelijk gevolg van de bestaande

overtuiging in de maatschappij dat goede vrouwen niet van alles op de hoogte zouden moeten

zijn. Dit heeft hoegenaamd als gevolg dat een vrouw niet beseft dat ze een gevaar zoals de

ontrouw van haar man moet bestrijden vooraleer het tot onherstelbare schade zal leiden.

Et comme on nous a élevées dans l‟idée qu‟il est des choses qu‟une honnête femme n‟a pas

besoin de savoir, nous négligeons de les détruire, ces fantômes inconnus, jusqu‟à ce que,

prenant corps, grandissant, ils atteignent les proportions de monstres qui nous assaillent et

nous dévorent : ainsi, le mal est vainqueur du bien.308

Deflou is er dus sterk van overtuigd dat vrouwen het recht hebben om op de hoogte te worden

gebracht van de immorele handelingen van hun man. Ook veroordeelt ze heel sterk de

ontrouw van mannen, omdat dit moreel verderfelijk is en het huishouden in gevaar brengt.

Het artikel, La galanterie309

ook geschreven door de feministe Jeanne Deflou, bekritiseert de

hypocrisie van de hoffelijkheid of la galanterie van een man. Zo houdt een man de deur voor

een vrouw open, koopt hij haar bloemen, of kust hij haar hand, maar deze hoffelijkheid

verbergt volgens Deflou de onderdrukking van de vrouw. Het zogezegd plaatsen van een

vrouw op een voetstuk, is allemaal maar schijn. Op een ironische manier betreurt zij de strijd

van de feministen die vrouwen uit hun onderdrukking willen bevrijden. Deflou beweert op

een ironische manier dat feministen de hoffelijkheid van een man in gevaar zullen brengen.

Als de feministen slagen in hun opzet dan zullen vrouwen op dezelfde hoogte staan als

mannen en zich niet meer op een verheven voetstuk bevinden.

Si les dangereuses révolutionnaires assez stigmatisées par le nom de féministes, réalisent

leurs utopies, la femme ne sera plus que la camarade de l‟homme, traitée par lui en égale,

308



KBR, La Clairière, 25 maart 1906, 4de


93

autant dire en garçon. Adieu cette auréole étoilée dont on avait entouré sa tête ! Adieu ce

piédestal divin sur lequel on l‟avait placée ! Adieu ces respectueux égards dont elle était

l‟objet !310

Omwille van het feit dat dit artikel in La Clairière wordt gepubliceerd, wil zeggen dat l‟Union

akkoord is met de stelling van Deflou namelijk dat vrouwen onderdrukt worden, maar dat

men dit door een aantal beleefdheidsregels probeert te verbergen.

Onderwijs voor vrouwen

L‟Union is een sterke voorstander van beter onderwijs voor meisjes. Dit kunnen we met een

aantal voorbeelden bewijzen. In het artikel La femme au Japon311

bespreekt men een

verhandeling, geschreven door M. Georges Weulersse en gepubliceerd in Revue politique et

parlementaire, die handelt over de inferieure positie van vrouwen in Japan. Volgens Mr.

Weulerss kan men de positie van vrouwen verbeteren door hen een beter onderwijs te

verschaffen: Pour M. Weulersse, ce n‟est pas l‟envahissement de l‟industrie et des métiers qui

améliorera la condition de la femme japonaise. C‟est surtout la diffusion des écoles et de

l‟instruction, qui jusqu‟ici lui a fait totalement défaut. »

Het feit dat l‟Union dit vermeld, wil zeggen dat ze ermee akkoord gaan dat beter onderwijs

voor vrouwen noodzakelijk is om hun positie te verbeteren.

Ook het artikel Le mensonge312

maakt duidelijk dat onderwijs voor vrouwen noodzakelijk is:

« La femme de nos jours et de nos pays, dit M. Duprat313

, n‟est menteuse ou trompeuse que

dans la mesure où elle est frivole, et elle n‟est frivole que par défaut d‟éducation convenable.

Rien n‟est plus vrai.»314

Men beweert dus dat vrouwen die geen gepaste onderwijs hebben genoten, lichtzinnig of

oppervlakkig zijn wat vaak als gevolg heeft dat ze leugenaars of bedriegers. Een beter

vrouwenonderwijs zou dit probleem kunnen oplossen.

In het artikel Le rôle de la femme315

zien we dat een goed meisjesonderwijs als noodzakelijk

wordt beschouwd. Zo staat er in het artikel dat zelfs op plaatsen waar men begrepen heeft dat

een vrouw meer dan alleen een versiering is, het zou kunnen dat een bekrompen traditie

ervoor zorgt dat vrouwen nog altijd niet het recht hebben om meer dan alleen een

huishoudster te zijn en om onderwijs op een hoger niveau te volgen. Dat laatste zou hen op

310

Ibidem. 311

KBR, La Clairière, 26 april 1903, 1ste


KBR, La Clairière, 19 juli 1903, 1ste

jaargang, nr. 15, p. 2-3. 313

G. Duprat is een doctor in de letteren en leraar in de filosofie in de middelbare school van Rochefort. 314

KBR, La Clairière, 19 juli 1903, 1ste


KBR, La Clairière, 18 juni 1905, 3de


94

een dag de mogelijkheid kunnen bieden om hogere functies te vervullen. Ook wordt in het

artikel beweerd dat het mogelijk is dat vrouwen de dag van vandaag nog niet over de nodige

capaciteiten beschikken om het alcoholprobleem op te lossen als gevolg van het slechte

onderwijs voor meisjes. We zien dus dat er expliciet een link gemaakt wordt tussen het

antialcoholisme en onderwijs voor vrouwen: de dag dat vrouwen van een beter onderwijs

zullen kunnen genieten, zal de strijd die ze tegen alcohol voeren uiteindelijk succesvol zijn.

In oktober 1906 publiceert La Clairière het artikel L‟enseignement supérieur des femmes aux

Etats-Unis316

dat, zoals de titel zelf al aangeeft, handelt over het hoger onderwijs voor meisjes

in de VSA. In het artikel is men van mening dat meisjes zonder twijfel een voordeel hebben

bij het genieten van onderwijs van hetzelfde niveau als jongens. Ook zegt men dat meisjes

niet per sé dezelfde vakken als jongens onderwezen moeten krijgen, omdat ze geloven dat er

een aantal natuurlijke verschillen zijn in mannelijke en vrouwelijke studenten. Zo wordt er in

het artikel beweerd dat vrouwen vaak een beter geheugen hebben dan mannen en geduldiger

zijn met betrekking tot het aanleren van techniek. Ook zijn ze zeer goed in talen en literatuur,

en vaak ook in wiskunde en geschiedenis. Het enige waarin vrouwen minder goed in zijn, is

originaliteit. Vrouwen worden niet echt aangetrokken tot het oplossen van problemen en

blinken ook minder uit in wetenschappen. In het artikel benadrukt men dus sterk de

intellectuele capaciteiten van een vrouw en het feit dat vrouwen op bepaalde intellectuele

gebieden sterker zijn dan mannen. Op die manier impliceert men dat vrouwen een nuttige

bijdrage in de maatschappij zouden kunnen leveren omdat zij mannen kunnen aanvullen.

Het dragen van een korset

Kritiek op de vrouwelijk mode, en dan meer specifiek op het dragen van een korset, komt

verschillende keren ter sprake in La Clairière.317

Men klaagt het dragen van een korset aan,

omdat dit zeer slecht is voor het lichaam van een vrouw. Het te strak aanspannen van een

korset zorgde ervoor dat de inwendige organen van een vrouw zoals de baarmoeder, zodanig

hard verpletterd werden dat dit een misvorming van het lichaam tot gevolg had. Dit zorgde er

bij zwangere vrouwen voor dat de baby in de misvormde baarmoeder niet naar behoren kon

groeien. Het dragen van een korset bracht met andere woorden het zwangerschap in gevaar.

316

KBR, La Clairière, 21 oktober 1906, 4de


Voorbeelden van enkele artikels die handelen over het dragen van een korset: “Tronquées!” in: KBR, La

Clairière, 9 oktober 1904, 2de

jaargang, nr. 45, p. 1. “Aux Vénus modernes” in: KBR, La Clairière, 23 oktober

1904, 2de

jaargang, nr. 46. La petite mère in: KBR, La Clairière, 31 juli 1904, 2de

jaargang, nr. 42, p.1.

95

Qu‟importe, il faut être à la mode, se dégrader, faillir à son devoir de femme et de mère ; la

mode a parlé, il faut lui obéir et se ranger de l‟avis des femmes que l‟on nomme justement :

les femmes tombées ; faire chœur avec elles : Plus de maternité !318

Het dragen van een korset was niet alleen een gevaar voor de vrouw als individu, maar

betekende ook een gevaar voor het menselijk ras. Volgens het heersend discours met

betrekking tot rasdegeneratie, geloofde men dat wanneer de voortplantingsorganen bij de

moeder aangetast was, dit ook doorgegeven zou worden aan haar dochters waardoor ook zij te

kampen zouden hebben bij misvormde voortplantingsorganen. Moeder op dochter en

generatie na generatie zullen op die manier bijdragen tot de verdorvenheid en zelfs de

uitsterving van het ras.319

Net zoals bij de strijd tegen het alcoholisme, wordt ook hier voor de

degeneratie van het ras gevreesd. Dit bewijst hoe sterk de angst voor de degeneratie van het

ras in het heersende discours van de 19de

eeuw leefde.

Marguerite Coppin320

klaagt in het artikel À propos du corset321

het dragen van het korset aan

omdat ze niet akkoord gaat met het feit dat vrouwen zulke pijnen ondergaan enkel om mannen

te bekoren en om voor hen aantrekkelijk te zijn.

À propos du corset » : « Remarquez que ce sont les petites filles de nos jours qui commencent

cette mode malfaisante ! Quelles mères feront-elles, quand l‟enfant sera crée en elles ?

Quelles femmes toujours maladives, dont les organes déviés feront de leur vie en tourment !

Et pourquoi ? Pour qu‟un homme qui les croise en rue se retourne sur elles ; pour qu‟une

femme aussi bête qu‟elles, les envie.322

Ook Mevr. P. Strauss323

linkt in het artikel Le reforme du vêtement de la femme324

het dragen

van een korset aan de onderwerping van vrouwen in de maatschappij. Zij ijvert voor kleding

dat het lichaam van een vrouw respecteert en haar tegelijkertijd elegantie biedt. Het aanpassen

van vrouwenkleding moet men volgens Strauss in de eerste plaats voor de vrouw zelf doen,

omdat men op die manier alsmaar dichter bij de gelijkheid tussen mannen en vrouwen komt.

Strauss beweert dat een vrouw een slaaf is van de mode net zoals ze een slaaf is van een man.

318

Uit het artikel : “Plus de maternité”, in: KBR, La Clairière, 2de jaargang, nr. 40, p. 1. 319

Uit het artikel : “Un crime de lèse-humanité”, in: KBR, La Clairière, 17 juli 1904, 2de



KBR, La Clairière, 25 september 1904, 2de


Ibidem. 323

P. Straus was de voorzitster van de Ligue pour l‟hygiène du vêtement. Zie in: In la Ligue. Organe belge du

droit des femmes, 1905, p. 81, A propos de la Robe réforme. 324

KBR, La Clairière, 23 april 1905, 3de

jaargang, nr. 59, p. 4

96

Bovendien stelt ze dat de 20ste

eeuw de eeuw is waarin vrouwen zich zouden moeten

bevrijden van het mannelijke juk.325

Ten slotte geeft ook Margueritte Coppin in het artikel Vices d‟Education326

kritiek op het feit

dat jonge meisjes veel te snel te vrouwelijk worden gekleed. Ze dragen op reeds jonge leeftijd

een korset en schoenen met hakken waardoor mannen naar hen omkijken. Coppin bekritiseert

dit omdat die meisjes nog veel te jong zijn om al nagekeken te worden.

Uit de hierboven gegeven voorbeelden kunnen we afleiden dat de vrouwen van l‟Union en

van la Ligue niet alleen het dragen van een korset bekritiseren, omdat het pijn doet en het

menselijk blanke ras in gevaar brengt aangezien het de baarmoeder misvormt, maar ook

omdat een vrouw enkel en alleen een korset draagt om mannen te bekoren. Vrouwen

ondergaan alle ongemakken die bij het dragen van een korset gepaard gaan opdat ze in de

smaak zouden vallen bij mannen.

L‟Union koppelt het dragen van een korset vast aan de onderdrukking van de vrouw. Hierdoor

eist men voor een aanpassing van de vrouwenkleding in hoop dat men op die manier een

stapje dichter bij de gelijkheid tussen mannen en vrouwen komt.

In het artikel Chinoiseries Occidentales327

maakt men zelf een vergelijking tussen het

voetbinden in China en het dragen van een korset in West-Europa. In de 19de

eeuw werden de

voeten van Chinese vrouwen heel strak vastgebonden, omdat dit als een schoonheidsideaal

werd beschouwd. Dit had als gevolg dat hun voeten volledig misvormd waren, waardoor ze

beperkt waren in hun bewegingsvrijheid en dus afhankelijk waren van hun man. Het feit dat

l‟Union een vergelijking maakt tussen het voetbinden en het dragen van een korset, wil

zeggen dat ze het korset als symbool van de onderdrukking van de vrouw beschouwde.

La traite des blanches of de vrouwenhandel

Vanaf 1904 worden er regelmatig artikels gepubliceerd met betrekking tot la traite des

blanches of de westerse vrouwenhandel waarbij blanke vrouwen in de prostitutie werden

gedwongen. De strijd tegen de prostitutie was net zoals de strijd tegen het alcoholisme een

domein waar vrouwen zich wel in de publieke sfeer begaven.328

In België was de organisatie

le Société de Moralité Publique een belangrijke vereniging die zich inzette in de strijd tegen

325

« Notre siècle doit voir s‟accomplir la libération de la femme. Rendons lui d‟abord, en lui donnant la santé,

la possibilité de lutter pour ses droits. Esclave de la mode, qui détruit son corps, la femme ne peut être que

l‟esclave de l‟homme ! » Uit het artikel: Le reforme du vêtement de la femme, in : KBR, La Clairière, 23 april

1905, 3de

jaargang, nr. 59, p. 4 326

KBR, La Clairière, 20 mai 1906, 4de


KBR, La Clairière, 7 mei 1905, 3de


Deneckere (G.), Op. Cit., p. 169.

97

prostitutie en vrouwenhandel. Het werd op 20 februari 1881 opgericht waarbij het

voorzitterschap tot 1892 bekleed werd door Emile de Laveleye. Deze vereniging stelde zich

de afschaffing van de internationale vrouwenhandel en gereglementeerde prostitutie tot doel.

Heel wat feministen, zoals Isala Van Diest, waren in deze vereniging vertegenwoordigd.329

Een voorbeeld van een artikel dat handelde over de vrouwenhandel, was het artikel La traite

des blanches330

. Hierin wordt duidelijk weergegeven welk fout beeld men in die tijd had over

een vrouw. De schrijver van het artikel beweert dat er heel wat mensen geloven dat

prostituees op volledig vrijwillige basis hun lichaam verkopen. De auteur is hier helemaal niet

mee akkoord en beweert dat dit blijk geeft van een slechte kennis van de vrouwelijke aard,

omdat een vrouw nooit op volledig vrijwillige basis haar lichaam zou verkopen.

Vues trop bornées et qui prouvent un manque absolu d‟expérience et de connaissance de la

nature féminine. Comme si jamais une femme, de par sa libre volonté, eût vendu son

amour !331

Zoals we in hoofdstuk 1 reeds hebben vermeld, werd op het einde van de 19de

eeuw en in het

begin van de 20ste

eeuw alcoholisme, tuberculose en geslachtsziekten in de Belgische

medische wereld aangeduid als de voornaamste oorzaken van de degeneratie van het ras.332

Volgens artsen speelden prostituees een belangrijke rol in de door hen veronderstelde verband

tussen alcoholisme en geslachtsziekten, omdat ze zogezegd heel vaak verslaafd waren aan

drank. Ze werden als schuldigen aanzien in de verspreiding van venerische ziekten onder

mannen waardoor ze door de maatschappij als immorele vrouwen werden beschouwd.333

Feministen zagen prostituees op een totaal andere manier en aanzagen hen als slachtoffers van

de verleiding van mannen. Dit komt duidelijk tot uiting in het artikel waarin de auteur zegt dat

vrouwen vaak tot prostitutie gedwongen worden. De auteur beweert dat vrouwen vaak geen

andere keus hadden dan zich te prostitueren, omdat ze anders niet in hun levensonderhoud

kunnen voorzien. Omwille van het feit dat l‟Union verschillende artikels met betrekking tot

westerse vrouwenhandel in La Clairière heeft gepubliceerd, kunnen we stellen dat l‟Union

duidelijk de mening van het feminisme met betrekking tot de prostitutie deelde.

329

Dekeyser (D.), Van Der Peeters (K.), Opdeweegh (L.) en Van Der Velden (O.), Vrouwen maken naam:

vrouwenfaam op straat, Leuven, Garant, 1999, p. 57. 330

KBR, La Clairière, 4 december 1904, 2de


Ibidem. 332

Nys (L.), De Ruiters van de Apocalyps. „Alcoholisme, tuberculose, syfilis‟ en degeneratie in medische

kringen, 1870-1940, in: Tollebeek (J.), Vanpaemel (G.) en Wils (K.), Degeneratie in België 1860-1940, Leuven,

Universitaire Pers, 2003, p. 11. 333

Nys (L.), Art. Cit., p. 20.

98

Bescherming van jonge meisjes

Het beschermen van jonge meisjes behoorde tot één van de voornaamste activiteiten van la

Ligue. In het artikel la Protection de la jeune fille334

brengt l‟Union hulde aan la gare, een

organisatie die zich bezighoudt met de bescherming van jonge meisjes: Nos lecteurs

connaissent l‟œuvre de la gare, cette belle institution créée dans le but de protéger les jeunes

filles. Elle est particulièrement active à Turin, comme on peut s‟en rendre compte par cet

extrait du sixième rapport de l‟œuvre.335

Hieruit kunnen we afleiden dat net zoals la Ligue

ook l‟Union een hevige voorstander was van het beschermen van jonge meisjes.

Expliciet hulde brengen aan het feminisme

In december 1904 werd er een artikel336

gepubliceerd waarin hulde wordt gebracht aan de

Japanner Fukazawa die in Japan als één van de eerste feministen beschouwd kan worden. De

auteur van het artikel schrijft dat in een land waar men tot nu toe volledig vijandig stond

tegenover het feminisme, men toch over een zekere moed moet beschikken om voor de

vrouwenemancipatie te pleiten. Fukazawa hekelde de ideeën van Confucius, omdat de morele

en fysieke inferioriteit van vrouwen in het Confucianisme vastgelegd staat. De auteur zegt

letterlijk dat men Fukazawa moet huldigen omdat hij als eerste in Japan voor de gelijkheid

tussen mannen en vrouwen durft op te komen. Fukazawa beweert dat vrouwen de

“compagne” van mannen zijn en niet hun speelgoed. Ook is hij van mening dat de fysieke

degeneratie van het ras te wijten is aan het abnormaal leven dat men aan vrouwen in Japan

oplegt. Het feit dat l‟Union bewondering toont voor het werk van Fukazawa, wil zeggen dat

deze beweging ook een hevige voorstander is van de gelijkheid tussen mannen en vrouwen.

Een ander artikel die duidelijk aangeeft dat l‟Union het feminisme aanmoedigde, is het artikel

Acquittement de Mme Kauffman337

. In dit artikel geeft men het discours van Mevr. Kauffman

in verband met de Code Napoléon weer. Kauffman bekritiseert de Code Napoléon, omdat de

inferieure positie van de vrouw in de maatschappij bij wet wordt vastgelegd. Op het einde van

het artikel schrijft de redactie van la Clairière als reactie op het discours van Kauffman dat

men Kauffman als overtuigde feministe moet huldigen:

Rendons hommage au large esprit d‟équité du juge et au courage de la féministe convaincue

qu‟est Mme Kauffmann.338

334

KBR, La Clairière, 17 mei 1908, 6de jaargang, nr. 133, p. 3. 335

Ibidem. 336

Het artikel « Le plus célèbre des Japonais », in : KBR, La Clairière, 2de jaargang, nr. 49, p. 2. 337



Ibidem.

99

Een ander voorbeeld dat duidelijk aantoont dat l‟Union sympathie heeft voor het feminisme,

is het artikel339

, gepubliceerd in november 1905, gewijd aan het ontstaan van een

tweewekelijks blad van de vereniging van de katholieke feministen of le féminisme chrétien.

L‟Union feliciteert de initiatiefneemsters van deze vereniging en ze wensen hen veel succes

toe. Dit impliceert dat zij een voorstander zijn voor het ontstaan van deze feministische

organisatie. « Nous présentons nos félicitations sincères aux initiatrices de ce mouvement et

de cet excellent journal auquel nous souhaitons un grand succès. »340

Hetzelfde vinden we terug in het artikel waar het discours van Mme Mayrisch, de voorzitster

van de in het Groothertogdom Luxemburg gesitueerde en pas ontstane l‟Association pour les

intérêts de la Femme341

gepubliceerd wordt. Vooraleer men het discours weergeeft, zegt

l‟Union dat ze het programma van de nieuwe vereniging met veel plezier publiceren en hen

tegelijkertijd ook enorm veel succes willen wensen: Le discours de Mme Meyrisch à

l‟assemblée constituante résume fort bien le programme de la jeune association. Nous nous

faisons un plaisir de le publier, en souhaitant le plus grand succès aux initiatrices de cet

intéressant mouvement. 342

l‟Association pour les intérêts de la Femme ijvert voor het meer openstellen van nieuwe

carrières voor vrouwen en voor een hervorming van het meisjesonderwijs zodat het

onderwijsniveau veel hoger zou komen te liggen. Het feit dat l‟Union in het begin van het

artikel deze vereniging succes toewenst en bovendien hun programma publiceert, wil zeggen

dat ze akkoord gaan met hun ideeën.

Feministische eisen

Naast artikels waarin l‟Union hulde brengt aan personen of organisaties die zich inzetten in de

strijd voor het feminisme, worden er in La Clairière ook artikels gepubliceerd waarin een

aantal feministische eisen worden besproken zoals het onderzoek naar het vaderschap, het

recht om te getuigen en het vrouwenstemrecht.

In 1904 had Marie Parent een conferentie gegeven over het onderzoek naar het vaderschap,

waar in het artikel La section Sérésienne de l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme343

een kort verslag over wordt gegeven. Aan de hand van een aantal statistieken heeft Marie

Parent op dat congres aangetoond dat buitenechtelijke kinderen en kindermoord sterk

339

Het artikel “Le Féminisme Chrétien”, in: KBR, La Clairière, 19 november 1905, 3de


Ibidem. 341

KBR, La Clairière, 8 april 1906, 4de jaargang, nr. 82, p. 1. 342

Ibidem. 343

KBR, La Clairière, 18 december 1904, 2de jaargang, nr. 50, p. 4.

100

verminderen in landen waar het onderzoek naar het vaderschap bij wet is vastgelegd, of in

landen waar de natuurlijke vader gedwongen wordt om een alimentatiegeld te betalen. Marie

Parent veroordeelt zeer sterk de lafheid van een man die een jong meisje verleidt, maar dan

uiteindelijk zijn plicht als vader niet vervult en zodoende zijn slachtoffer in alle ellende alleen

laat. Hier geldt net hetzelfde als bij alle andere voorbeelden: het feit dat ze dit publiceren in

hun propagandaorgaan, wil zeggen dat ze hiermee akkoord gaan.

In januari 1908 wordt er een artikel344

gepubliceerd dat uitleg geeft over de voor-en

tegenargumenten die in de Kamer gegeven werden in verband met het recht van een vrouw

om te getuigen. Het recht om te getuigen werd uiteindelijk in het jaar 1908 in de wetgeving

ingevoerd. Mr. van de Walle345

was een tegenstander van het recht voor een vrouw om te

getuigen in de burgerlijke stand, omdat hij vreesde voor de indiscretie van een vrouw. De

auteur van het artikel, die een voorstander was van het recht voor vrouwen om te getuigen,

vraagt zich af of een vrouw niet even bekwaam is als een man om een geheim te houden of

zich met serieuze zaken bezig te houden. Hij beweert dat de meeste vrouwen op moreel en

intellectueel vlak superieur zijn aan hun man. Als een vrouw oppervlakkig of lichtzinnig is,

dan is dat te wijten aan het slechte onderwijs dat ze heeft gekregen. Het is ook omwille van

het feit dat vrouwen nooit de kans kregen om zich met serieuze zaken bezig te houden, dat ze

het ook niet echt kunnen.

In 1910, wanneer l‟Union al vijf jaar lid is van de Conseil national des femmes belges, geeft

La Clairière in het artikel Un peu de féminsme346

een overzicht van feministische eisen die

gerealiseerd werden. Zo staat er dat vrouwen het spaarrecht kregen op 10 februari 1910, het

recht op hun eigen loon op 10 maar 1900, daarna het recht om te getuigen bij de burgerlijke

stand in 1907. In 1908 werd de onderzoek naar het vaderschap wettelijk vastgelegd, en in

1910 kregen vrouwen het recht om in de familieraad te zetelen en om over voogdij te

beschikken.

Pas in 1911 komen we voor de eerste keer een oproep voor het vrouwenstemrecht op

gemeentelijk vlak tegen.347

Hier komen we in hoofdstuk 8 uitgebreid op terug.

344

Het artikel « Le témoignage des femmes », in : KBR, La Clairière, 26 januari 1908, 6de jaargang, nr. 125, p. 4 345

Zie biografie 346

KBR, La Clairière, 25 december 1910, 8ste

jaargang, nr. 195, p. 3. 347

Het artikel “L‟option locale et les femmes”, in: KBR, La Clairière, 16 april 1911, 9de jaargang, nr. 203, p. 2.

En het artikel : « Encore le vote des femmes », in : KBR, La Clairière, 30 april 1911, 9de jaargang, nr. 204, p. 1.

101

7.2. De visie van l‟Alliance op het feminisme

In tegenstelling tot La Clairière komt men in de Journal des mères heel wat minder artikels

tegen waarin men de inferieure positie van de vrouw bekritiseert of het feminisme

aanmoedigt. Er worden daarentegen wel veel artikels gepubliceerd waarin vrouwen worden

aangemoedigd om te sparen zodat er genoeg geld is om het huishouden te regelen. We zullen

dit met een aantal voorbeelden verduidelijken.

In het artikel Epargne348

probeert men iedere vrouw te overtuigen een spaarboekje te openen.

Aangezien vrouwen pas vanaf 10 februari 1900 het recht hadden om te sparen en dit artikel in

1902 gepubliceerd werd, waren heel wat arbeidsters nog niet vertrouwd met de principes van

het sparen. In het artikel wordt dan ook uitgelegd hoe een spaarboekje in zijn werk gaat en

wat de voordelen ervan zijn.

Ayez toutes un livret à la Caisse d‟épargne. Si peu que vous puissiez y déposer, ce sera un

encouragement et un premier pas fait dans la voie de l‟économie. Il suffit d‟un franc pour

faire le premier dépôt et avoir un livret à votre nom. Mais peut-être ne connaissez-vous pas

bien le fonctionnement de cette institution et craignez-vous d‟aventurer vos petites économies

en vous séparant d‟elles. Ce serait un grand tort, car vous serez toujours tentée de disposer

des fonds que vous garderez chez vous. Afin de vous rassurer complètement, je vais vous

expliquer en peu de mots ce que c‟est que la Caisse d‟épargne.349

Een volgend voorbeeld is het artikel Epargne350

gepubliceerd in 1903 waarin men vrouwen

waarschuwt niet zomaar geld uit te geven aan goederen die men misschien niet broodnodig

heeft.

Avant de faire un achat, ne vous demandez-pas : cet objet pourra-t-il m‟être utile ?

Demandez-vous plutôt : Nous pourrais-je pas m‟en passer ? Si vous pouvez répondre

affirmativement à cette seconde question, renoncez à l‟achat et placez à la Caisse d‟épargne

l‟argent que vous vouliez lui consacrer.351

Het is opvallend dat hoewel er veel artikels worden geschreven waarin men vrouwen tot het

sparen aanmoedigt, men niet echt benadrukt dat vrouwen spaarzamer zijn dan mannen. We

hebben slechts één voorbeeld gevonden waarin men vrouwen een grote rol toewijst in het

sparen, maar de link met het verkwisten van het geld door de man aan alcohol, wordt hier niet

gemaakt.

348

KBR, Journal des Mères, 15 augustus 1902. 349

Ibidem. 350

KBR, Journal des Mères, 1 maart 1903. 351

Ibidem.

102

Selon l‟ordre de la nature, disait M. t‟Kint de Roodenbeke, les femmes devraient devenir

l‟élément principal des institutions de mutualité et d‟épargne. Quand il faut parler d‟ordre et

de prévoyance, la femme n‟a-t-elle pas un grand rôle à remplir ? N‟est-ce pas elle qui, en

réglant la dépense par le menu, au jour le jour, peut le mieux réaliser des économies.352

Het is waarschijnlijk omwille van het feit dat la Clairière naar vrouwen uit de middenklasse

en burgerij gericht is en de Journal des mères in hoofdzaak naar arbeidsters, dat men enkel in

de Journal des mères artikels tegenkomt waarin men vrouwen sterk aanmoedigt om te sparen.

Vrouwen uit de middenklasse en de burgerij dienden zich geen zorgen maken om geld

aangezien tot een welstellende klasse behoorden. Arbeidsters daarentegen leefden vaak in

armoede. Er waren veel situaties bekend waarbij het loon van zowel de man als de vrouw niet

voldoende was om in het levensonderhoud van het gezin te voorzien. Hierdoor was het sparen

van geld van groot belang en kon het in extra moeilijke tijden van pas komen. Ook was de

vrouw degene die verantwoordelijk was voor het huishouden waardoor het haar taak was om

voor voldoende eten te zorgen en om medicijnen te kopen indien haar kinderen ziek waren.

In hoofdstuk 2 hebben we reeds gezien dat de burgerij en de middenklasse ervan overtuigd

waren dat de armoede in de arbeidersklasse te wijten viel aan het besteden van al het geld aan

alcoholische dranken. Aangezien de burgerij zich op moreel vlak superieur beschouwde aan

de arbeidersklasse, probeerde ze typische burgerlijke waarden zoals spaarzaamheid, soberheid

en vooruitziendheid onder de arbeidersbevolking te verspreiden. Ze hoopten dat deze waarden

ervoor zouden kunnen zorgen dat ze hun geld niet zomaar aan alcohol zouden uitgeven, maar

wel aan nuttige dingen wat een einde aan het alcoholisme zou brengen.

In de Journal des Mères hebben we ook enkele artikels – hoewel in veel mindere mate als in

La Clairière – teruggevonden waarin men de inferieure positie van de vrouw in de

maatschappij bekritiseerd. In het artikel la mutualité des femmes353

vindt de auteur Mr. Du

Caju het ongehoord dat vrouwen geen toegang krijgen tot mutualiteiten. Hij beargumenteert

dat arbeidsters hun leven lang hard hebben gewerkt en daarom ook evenveel recht hebben als

een man op een pensioen, omdat ze anders niet in hun eigen levensonderhoud kunnen

voorzien.

La mutualité, si généreuse et si fraternelle dans son essence ne peut devenir une institution

égoïste, dont l‟homme seul profite, à l‟exclusion de la famille. Il faut que la femme, que

l‟enfant jouissent aussi de ses bienfaits ; les intérêts, le sort des membres d‟une même famille

ne peuvent être séparés. Quand l‟un souffre, les autres peuvent-ils être heureux ? La

352

Het artikel “Epargne”, in: KBR, Journal des Mères, 1 mei 1904. 353

KBR, Journal des Mères, 15 november 1903.

103

mutualité créera entre eux un lien nouveau : elle les unira, par une épargne commune, dans

le même sécurité, dans le même protection contre les hasards et les épreuves de la vie.354

Ook het recht op arbeid voor vrouwen komt in de Journal des Mères tot uiting. In het artikel

Le gagne pain355

beweert men dat het belangrijk is dat jonge meisjes goed voorbereid worden

op het beroep dat ze later wil uitoefenen. Er zijn echter heel wat moeders die hun dochters op

een verkeerde manier op hun toekomst voorbereiden. Als moeders niet goed weten hoe ze hun

dochters op een goede manier kunnen voorbereiden, beweert het artikel dat ze altijd terecht

kunnen bij La ligue belge du droit des femmes.

La Ligue belge du droit des femmes, qui depuis sa fondation se préoccupe du sort des

humbles et s‟efforce d‟aplanir tous les obstacles qui se dressent devant les femmes, vient de

créer un bureau d‟informations afin d‟aider les femmes et les jeunes filles en quête d‟un

gagne-pain. Celles-ci peuvent se présenter tous se présenter tous les jeudis deux à six heures,

41, rue des Deux-Eglises, chez Mlle Léonie La Fontaine, directrice du bureau.356

Ten slotte eindigen we met het artikel Conseils aux maris, ondertekend door Le Bonheur

Domestique357

, waarin men benadrukt dat een vrouw niet de slaaf is van een man, maar zijn

metgezellin. Ne faites de votre femme, ni une idole ni une esclave. Trop souvent vous

commencez par l‟idole pour finir par l‟esclave. Entre ces deux extrêmes, il y a cependant la

compagne, l‟amie que vous oubliez et que vous négligez.358

7.3. Conclusie

We kunnen besluiten dat zowel l‟Union als l‟Alliance akkoord gaan met het feministisch

gedachtegoed en dus ook een sterke nadruk leggen op het belang en de noodzaak van het

bevrijden van vrouwen uit hun inferieure positie in de maatschappij. L‟Union is een hevige

voorstander van een betere bescherming van jonge meisjes, de strijd tegen de vrouwenhandel,

een beter meisjesonderwijs, het recht om te getuigen in de burgerlijke stand, de bestrijding

van de dubbele moraal en het onderzoek naar het vaderschap. Hoewel l‟Alliance zich niet echt

uitspreekt over kwesties als meisjesonderwijs, vrouwenhandel, de dubbele moraal enz.,

hebben we toch enkele artikels teruggevonden waaruit blijkt dat ook l‟Alliance voor een

betere positie van vrouwen in de maatschappij ijvert. Zowel l‟Union als l‟Alliance ijveren met

andere woorden voor een gelijkwaardigheid tussen mannen en vrouwen. Bovendien zagen

354

Ibidem. 355

KBR, Journal des Mères, 1 april 1905. 356

Ibidem. 357

KBR, Journal des Mères, 1 mei 1906. 358

Ibidem.

104

zowel de feministen als l‟Union en l‟Alliance vrouwen als onontbeerlijk in de strijd tegen

alcohol.

Echter, in tegenstelling tot Louis Frank en enkele leden van la Ligue Belge du Droit des

Femmes zoals Marie Parent, Jeanne Brigode en Louise van Den Plas359

koppelen l‟Union en

l‟Alliance het feminisme niet expliciet vast aan de strijd tegen het alcoholisme. Zo zegt Parent

letterlijk dat de dag dat alle vrouwen zich inzetten in de strijd tegen het alcoholisme, de

positie van de vrouw zal verbeteren. Louis Frank legt eerder de nadruk op het feminisme als

oplossing voor de alcoholproblematiek. Aan de hand van een aantal tabellen toont hij aan dat

landen waarin vrouwen al heel wat gelijke rechten verworven hebben en zich sterk inzetten in

de strijd tegen het alcoholisme, de alcoholconsumptie het laagst is. Landen waarin zeer veel

alcohol wordt geconsumeerd, zijn landen waarin vrouwen helemaal niet dezelfde rechten

hebben als mannen en waarin vrouwen niet deelnemen aan de alcoholstrijd.

On remarquera que les pays qui occupent le bas de l‟échelle sont les pays féministes, tandis

que les nations les plus alcoolisées sont précisément celles où le sexe féminin est privé de tous

droits et où la femme n‟a aucune part l‟intervention dans la croisade de tempérance. Voila

l‟argument de fait sur lequel se base l‟auteur.360

Bovendien beweren de feministen dat het vrouwenstemrecht de oplossing was in de strijd

tegen het alcoholisme terwijl hier in la Clairière geen sprake van is tot in 1911. We gaan hier

in hoofdstuk 8 uitgebreid verder op in. L‟Union en l‟Alliance geloven net zoals het feminisme

dat vrouwen een belangrijke rol spelen in de alcoholstrijd, maar benadruken niet dat er een

duidelijk verband bestaat tussen het feminisme en de strijd tegen het alcoholisme. Op geen

enkel moment zijn we tegengekomen dat of l‟Union of l‟Alliance beweert dat het verbeteren

van de positie van vrouwen zal leiden naar de overwinning op alcohol of dat het verenigen

van vrouwen in een antialcoholistische strijd een betere positie voor vrouwen tot gevolg zal

hebben. In tegenstelling tot Frank, komen we in beide kranten nergens tegen dat of l‟Union of

l‟Alliance bijvoorbeeld van mening is dat wanneer een man verschillende keren veroordeelt

wordt voor dronkenschap, zijn vrouw het voogdij zou moeten krijgen over de kinderen.

Hoewel beide bewegingen voorstanders zijn van het realiseren van enkele feministische eisen

zoals het recht op het getuigen van vrouwen in de burgerlijke stand of het onderzoek naar het

vaderschap, koppelen ze die eisen niet vast aan de strijd tegen het alcoholisme. Pas in 1911

komen we voor de eerste keer een oproep voor het vrouwenstemrecht tegen.

359

Zie vooral hoofdstuk 8. 360

KBR, Papiers Frank, II.

105

Dit in tegenstelling tot de feministen die eerst en vooral beweren dat enkel feministische eisen

zoals het spaarrecht en het vrouwenstemrecht het alcoholprobleem zouden kunnen oplossen.

Ten tweede geloven ze dat de deelname van vrouwen in de alcoholstrijd het proces naar de

gelijkheid tussen mannen en vrouwen zal vergemakkelijken. Vooral Marie Parent focust zich

zeer sterk op dit laatste item. L‟Union legt veeleer de nadruk op de positieve invloed die

vrouwen kunnen uitoefenen op hun man en kinderen, omdat ze nu eenmaal moreler zijn. In

hoofdstuk 8 zullen we hier dit verder verduidelijken aan de hand van een centraal concept met

name het vrouwenstemrecht.

106

8. De verschillen in het discours van het feminisme en de

antialcoholistische vrouwenbewegingen

Zoals reeds gezegd wordt er in de internationale literatuur aangenomen dat het feminisme

voortvloeide uit vrouwenbewegingen die zich bezighielden met de toen bestaande sociale

problemen. Tot één van die vrouwenbewegingen kunnen we de antialcoholistische

vrouwenbewegingen zoals l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme en l‟Alliance des

femmes belges contre l‟alcoolisme rekenen. In dit hoofdstuk gaan we na of ook in België de

antialcoholische vrouwenbeweging een stimulans heeft gegeven tot het ontstaan van het

feminisme of was er eerder sprake van een omgekeerde gang van zaken? Aangezien de

Journal des Mères ons niet zoveel bruikbare informatie opleverde, gaan we ons in dit

hoofdstuk focussen op l‟Union. Was het dus eerder het feminisme dat een stimulans heeft

gegeven tot het ontstaan van l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme. Zo ja, omwille

van welke reden?

Reeds in hoofdstuk 7 zijn we, na het analyseren van de visie van het feminisme op het

antialcoholisme en de visie van l‟Union en l‟Alliance op het feminisme, ter conclusie

nagegaan wat de verschillen waren tussen beide bewegingen. In dit hoofdstuk gaan we hier

dieper op in en gaan we aan de hand van de oplossingen die het feminisme en de

antialcoholistische vrouwenbewegingen voor de alcoholproblematiek vooropstelden na welke

beweging de impuls tot het ontstaan van de andere beweging heeft gegeven. We kunnen al

kort stellen dat we na een analyse van La Clairière en La Ligue tot de vaststelling zijn

gekomen dat er vanuit feministische hoek vooral werd geijverd voor het vrouwenstemrecht

als oplossing voor het alcoholisme terwijl l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme

sterk geloofde in de heilzame werking van geheelonthouding.

Zoals we reeds in hoofdstuk 4 hebben gezegd, is Eliane Gubin van mening dat vanaf 1900 en

dan vooral vanaf 1905 feministen in België, o.a. Louise van den Plas, de journalist René

Henry en de volksvertegenwoordiger René Colaert, zich meer begonnen te interesseren voor

het vrouwenstemrecht. Maar zij eisen het vrouwenstemrecht niet omwille van hun geloof in

politieke gelijkheid, maar eerder als hulpmiddel in de strijd tegen de teloorgang van de

publieke moraliteit en dus impliciet ook tegen het antialcoholisme.361

Net voor de Eerste

Wereldoorlog begint het feminisme in België pas echt politieke rechten zoals het

361

Gubin (E.), Du politique au politique. Parcours du féminisme belge (1830-1914), in : RBPH-BTFG, 1999,

vol. 77, nr. 2, p. 372-373.

107

vrouwenstemrecht te eisen. Volgens Eliane Gubin hebben verengingen die zich met de

publieke moraliteit hebben bezighouden zoals de antialcoholische vrouwenbeweging l‟Union

des femmes belges contre l‟alcoolisme of l‟Alliance des femmes belges contre l‟alcoolisme

hier een grote rol in gespeeld hebben. Deze verenigingen zagen het vrouwenstemrecht als

enige manier om wetten opgesteld te krijgen die de prostitutie en de alcoholconsumptie

zouden reglementeren.362

Zoals we reeds hierboven hebben aangehaald, zijn we met deze

stelling niet akkoord. De eis voor het vrouwenstemrecht als oplossing in de

alcoholproblematiek kwam niet vanuit antialcoholistische, maar wel vanuit feministische

hoek.

8.1. Stemrecht

8.1.1. Vanuit het feministisch standpunt

Zoals we reeds in hoofdstuk 6 uitgebreid behandeld hebben, was de feminist Louis Frank er

heilig van overtuigd dat het stemrecht voor vrouwen op gemeentelijk vlak dé oplossing was

tegen het alcoholisme. De redenen die hij aangaf die zijn geloof hierin bijstonden, zullen we

nog eens kort uiteenzetten.

Frank geloofde dat het gemeentelijk stemrecht voor vrouwen de enige oplossing was voor het

alcoholprobleem. Hij vertrekt hiervoor vanuit de overtuiging dat een vrouw van nature sober

is. Ondanks het feit dat hij toegeeft dat ook vrouwen drinken, beweert hij dat men hiervoor

niet de schuld kan leggen bij de vrouwen zelf, maar wel bij de mannen of gewoon bij de

maatschappij in het algemeen. Hierop zullen we verder ingaan in hoofdstuk 9. Frank beweert

dat wanneer enkel mannen het stemrecht hebben, er niets zal veranderen aan de

alcoholproductie of -consumptie, omdat er een groot aantal mannen geïnteresseerd zijn in of

baat hebben bij de productie van alcohol. Uit schrik voor wraakacties durven de autoriteiten

niet echt snel in te grijpen wanneer herbergiers de regels overtreden. Wanneer vrouwen het

stemrecht hebben verworven, zullen ze volgens hem zonder twijfel stemmen en eisen voor

een beperking van het aantal cafés, voor een toename van de accijnsrechten, het sluiten van

cafés op een redelijk uur, en zelfs voor een totaal drankverbod.363

Er zijn drie redenen die

ervoor zorgen dat hij hierin gelooft: eerst en vooral is hij zoals reeds aangehaald van

overtuigd dat een vrouw van nature sober is. Ten tweede dat een vrouw moreel superieur is

aan een man en ten slotte dat een vrouw alle baat heeft bij goede alcoholreglementering omdat

362

Gubin (E.), Art. Cit., p. 380. 363

Frank (L.), La femme contre l‟alcool. Etude de sociologie et de législation, Bruxelles, H. Lamertin, 1897, p.

153.

108

zij op die manier haar kinderen maar ook zichzelf kan beschermen. Zij zijn immers de

grootste slachtoffers van de alcoholproblematiek zijn. Om tot een volledig alcoholverbod te

komen, is het vrouwenstemrecht de enige oplossing. Frank was daarenboven van mening dat

wat betreft de invoering van l‟option locale, niet alleen vrijgezellen en weduwen het

stemrecht verdienen, maar ook gehuwde vrouwen.364

Zoals we in hoofdstuk 4 hebben gezien,

was Frank ervan overtuigd dat gehuwde vrouwen in bepaalde domeinen zoals wat betreft de

nationale verkiezingen het stemrecht niet nodig hadden, omdat ze vertegenwoordigd werden

door hun echtgenoot. Maar aangezien het bij het alcoholvraagstuk net vooral de gehuwde

vrouwen waren die baat hadden bij een strenge alcoholwetgeving, vond Frank dat ook zij het

stemrecht zouden moeten krijgen. Op die manier konden ze een tegenwicht voor hun

alcoholdrinkende echtgenoten vormen.365

Naast Frank, geloofde ook Marie Parent dat het vrouwenstemrecht voor een belangrijke

doorbraak in de alcoholstrijd zou zorgen. In Actes du Congrès Féministe International de

Bruxelles van 1912, ijverde Marie Parent heel duidelijk voor het vrouwenstemrecht als

hulpmiddel in de alcoholstrijd. We kunnen dit met deze citaat bewijzen: Si la plupart d‟entre

nous accordent le premier plan à la question du suffrage, c‟est parce que le droit de vote sera

la clef de toutes les réformes sociales et morales auxquelles nous aspirons et que par lui, par

lui seulement, nous triompherons de l‟alcoolisme.366

Net zoals Frank neemt zij landen als Australië, Nieuw-Zeeland en Finland als voorbeeld voor

de positieve invloed van het vrouwenstemrecht op de alcoholwetgeving. Op het einde van

haar discours zegt ze zelfs letterlijk dat het vrouwenstemrecht de enige manier is om te

winnen in de strijd tegen de alcoholkwaal: Je crois vous avoir suffisamment démontré,

mesdames et messieurs, que le vote des femmes est le seul moyen de lutter victorieusement

contre l‟alcoolisme.367

In Journal des mères komen we in een september 1901 een artikel tegen waarin de speech van

een zekere M. Keesen in de Senaat weergegeven wordt. In die speech pleit Keesen ervoor om

vrouwen het stemrecht toe te wijzen. Hij is er zeker van dat als een vrouw het recht heeft om

te stemmen, het alcoholisme ingedijkt zal worden:

364

Frank (L.), Op. Cit., p. 171. 365

Frank (L.), Op. Cit., p. 173. 366

Popelin (M.), Actes du Congrès Féministe International de Bruxelles 1912, 1892 – 1912, Bruxelles, Bulens,

1912, p. 112. 367

Popelin (M.), Op. Cit., p. 118.

109

Il est souvent question de conférer aux femmes le droit électoral. Pour l‟heure, je n‟ai pas à

exprimer mon opinion sur cette matière. Je dis seulement que, si la femme était électeur, les

cabarets alcooliques ne feraient pas long feu.368

Dit artikel wordt ondertekend door Marie Parent, maar ze voorziet het niet verder van

commentaar. Toch kunnen we stellen dat Marie Parent ook een voorstander is van het

vrouwenstemrecht, omdat ze het anders niet zou laten publiceren in de Journal des mères.

Zoals we reeds in hoofdstuk 6 aangehaald hebben, is ook de feministe Jeanne Brigode, die

trouwens l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme erg steunde, ervan overtuigd dat het

vrouwenstemrecht onontbeerlijk is in de alcoholstrijd. Zo zegt Brigode in een verslag van een

conferentie die door la Ligue belge du droit des femmes georganiseerd werd, dat als de

alcoholconsumptie vermindert, dit deels te danken is aan de strijd die vrouwen tegen alcohol

voeren. Maar volgens haar zal er pas echt een definitieve overwinning op het alcoholisme

komen de dag dat vrouwen rechtstreeks invloed kunnen uitoefenen op de wetgeving.

« L‟opinion publique s‟est émue et si la consommation de l‟alcool a diminué c‟est, en partie,

à la guerre sainte menée par les femmes contre l‟alcool qu‟on le doit. Ces victoires partielles

deviendront la grande conquête définitive le jour où l‟influence féminine s‟exercera

directement sur la législation.»369

Zoals we reeds in het begin van dit hoofdstuk hebben gezien, beweerde Eliane Gubin dat er

ook een aantal feministen waren zoals Louise Van den Plas die het vrouwenstemrecht als

oplossing zagen in de strijd tegen alcohol. Hier hebben we in La Clairière bewijs van

gevonden aan de hand van een artikel dat door Louise van den Plas zelf geschreven was. In

dit artikel doet Louise Van den Plas een oproep voor het vrouwenstemrecht, aangezien het

volgens haar de oplossing is voor het alcoholprobleem. Van den Plas beweert dat vrouwen in

het algemeen minder drinken dan mannen en dat zij bovendien in het algemeen voor een

strengere wetgeving zijn in verband met alcoholgebruik en de verkoop van alcohol. Volgens

haar wordt er in de Kamer niet gestemd voor een verbod op alcohol, omdat zeker 1/3 van de

kiezers direct of indirect baat hebben bij het verkoop van alcohol. Van den Plas beweert dat in

andere landen het verbod op alcohol goedgekeurd is dankzij de stemmen van de vrouwen.

Indien men te lang wacht om het vrouwenstemrecht te verlenen, dan zal de schade die door

alcohol veroorzaakt is onherstelbaar zijn, omdat dan de gehele bevolking verslaafd zal zijn

aan alcohol. Mais si l‟on tarde seulement un demi-siècle à nous accorder le droit de vote qui

est le seul moyen de lutter d‟une manière efficace contre le terrible fléau, le mal sera devenu

368

Het artikel « Au Sénat », in : KBR, Journal des mères, 1 september 1901, p. 3. 369

La ligue. Organe belge du droit des femmes, 1902, p. 105.

110

irréparable ; car les filles et petites-filles d‟alcooliques auront par hérédité la maladie de

l‟alcool, la population entière sera contaminée.370

We kunnen hierbij opmerken dat de argumenten van Van den Plas overeenkomen met die van

Louis Frank met betrekking tot het vrouwenstemrecht. Ook hij legt de nadruk op het feit dat

heel wat kiezers baat hebben bij de productie van alcohol waardoor er geen strenge

alcoholwetgeving wordt gestemd. Vrouwen daarentegen zijn de grootste slachtoffers van de

alcoholproblematiek waardoor zij gegarandeerd voor een vermindering van de

alcoholproductie en -consumptie stemmen. Ten slotte beweert ook Frank dat men nu het

vrouwenstemrecht moet invoeren vooraleer ook alle vrouwen „besmet‟ zullen raken door het

alcoholisme en de gehele bevolking in verval zal geraken.

Ook mannelijke feministen zoals Jules Le Jeune, Emile Vandervelde en Hector Denis

waren voorstanders van het administratief stemrecht voor vrouwen als oplossing voor de

alcoholproblematiek.371

Hierbij zouden we graag willen opmerken dat we niet akkoord zijn

met de stelling die Nancy Lockkamper in haar licentiaatverhandeling372

over de

antialcoholistische bewegingen poneert. Zij beweert immers dat de antialcoholische

vrouwenbewegingen de strijd voor de beperking van het aantal cafés koppelde aan de strijd

voor het vrouwenstemrecht. Om haar stelling kracht bij te zetten, citeert zij de feministen

Louis Frank, Emile Vandervelde en Hector Denis. Dit is volgens ons geen voldoende bewijs

aangezien deze mannen feministen waren en wij net van mening zijn dat het niet de

antialcoholistische vrouwenbewegingen waren die in eerste instantie voor het

vrouwenstemrecht ijverden als oplossing voor het alcoholisme, maar wel de feministen.

Dit gezegd zijnde, gaan we over naar het volgend puntje namelijk hoe l‟Union des femmes

belges contre l‟alcoolisme tegenover het vrouwenstemrecht stond.

8.1.2. Vanuit het standpunt van de antialcoholistische vrouwenbeweging

Zoals we reeds hierboven hebben vermeld, werd er in januari 1903 in La Clairière een artikel

van de katholieke feministe Louise Van den Plas373

gepubliceerd waarin zij een oproep doet

voor het vrouwenstemrecht. De redactie van l‟Union reageert hierop en beweert niet volledig

akkoord te zijn met het feit dat het vrouwenstemrecht voldoende is om het alcoholprobleem

370

KBR, La Clairière, 1 januari 1903, p. 2. 371


eeuw en


eeuw, Brussel (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Vrije Universiteit Brussel), 1994, p.

160 en 161. 372


Zij was de stichtster van le Féminisme Chrétien. Zie hoofstuk 4.

111

op te lossen. L‟Union is ervan overtuigd dat de kiezer, of deze nu een man of een vrouw is, er

eerst van overtuigd moet zijn dat alcohol schadelijk is en dat het gevaarlijke gevolgen met

zich meebrengt. Wanneer die persoon daar dan ook echt van overtuigd is, dan zal dat zich

vertalen in geheelonthouding. De redactie beweert dat er maar heel weinig vrouwen zijn die

aanhangers zijn van geheelonthouding. L‟Union gelooft dan ook niet dat het

vrouwenstemrecht het alcoholprobleem zal kunnen oplossen aangezien zij niet inzien hoe

vrouwen die, ook al is het met mate, toch alcohol drinken, heel overtuigd zijn van het

alcoholprobleem. L‟Union is er dus zeer sterk van overtuigd dat men eerst alle vrouwen, en

ook mannen, moet bewust maken van de grote gevaren die aan het drinken van alcohol

vasthangen vooraleer men over kan gaan naar het vrouwenstemrecht. Ook is het

vrouwenstemrecht niet iets dat op korte tijd gerealiseerd kan worden waardoor dit niet meteen

als strijdmiddel kan worden gebruikt.

In La Clairière komt er slechts twee keer de oproep voor het vrouwenstemrecht op

gemeentelijk vlak naar voor en dan nog maar pas vanaf 1911. Zo vinden we een artikel op 16

april 1911 en 30 april 1911 terug waarin men letterlijk het antialcoholisme met het feminisme

verbindt omwille van het vrouwenstemrecht. We zullen ons eerst toeleggen op het artikel van

16 april 1911 met als titel L‟option locale et les femmes374

. Op 27 maart heeft mevr. T. Combe

in Lausanne, een stad in Zwitserland, een conferentie gegeven in verband met het

antialcoholisme en l‟option locale. In het artikel wordt er gezegd dat men vier systemen kent

die het alcoholisme proberen in te perken namelijk patenten, het monopolie of het

alleenverkooprecht, een beperking van het aantal cafés en ten slotte l‟option locale. Volgens

Combe zijn de patenten niet efficiënt genoeg in de strijd tegen de alcoholkwaal. Het

alleenverkooprecht heeft in de meeste landen tot niets geleid, omdat de autoriteiten schrik

hebben dat hun inkomsten zouden dalen indien de alcoholconsumptie verminderd. De

beperking van het aantal cafés is volgens het artikel een vorm van l‟option locale. Met

l‟option locale bedoelt men het recht dat de gemeentelijke autoriteiten en gemeentelijke

kiezers hebben om tussenbeide te komen in alle maatregelen die door politie genomen worden

met betrekking tot de kroegen. De auteur van het artikel is van mening dat vrouwen al het

mogelijke moeten ondernemen om l‟option locale in hun land in te voeren. Dit zou volgens de

auteur een mooi actieterrein zijn voor vrouwen die lid zijn van antialcoholische liga‟s, die

bovendien verenigd zou moeten worden met les femmes suffragistes of vrouwen die voor het

374

Het artikel “L‟option locale et les femmes”, in: KBR, La Clairière, 16 april 1911, 9de jaargang, nr. 203, p. 2.

112

stemrecht ijveren, omdat ze op basis van die kwesties die van gemeentelijk belang zijn,

kunnen hopen om op die manier het stemrecht te verwerven.

Aider de tout leur possible à introduire l‟option locale dans leur pays, voilà un beau champ

de travail pour les femmes, membres des sociétés antialcooliques, auxquelles doivent se

joindre les femmes suffragistes, car c‟est sur ces questions d‟intérêt communal qu‟elles

peuvent espérer obtenir, en premier lieu, le droit de vote.375

Het artikel met als titel Encore le vote des femmes376

is het tweede artikel dat we in La

Clairière zijn tegengekomen waaruit blijkt dat l‟Union des femmes belges een voorstander is

van het vrouwenstemrecht op gemeentelijk niveau. In het artikel staat dat op de dag dat

vrouwen zullen kunnen stemmen en zelf verkiesbaar zullen zijn, de morele vraagstukken de

politieke kwesties zullen overheersen. Volgens het artikel is een vrouw over het algemeen

meer geïnteresseerd dan een man in zaken wat betreft de vrede, de rechtvaardigheid en de

welvaart in een land. Een vrouw streeft ernaar dat de toekomst beter is dan het heden. Haar

verheven rol als moeder geeft haar het recht om invloed uit te oefenen op het lot van de

verschillende naties.

Wat betreft de alcoholvraagstuk, is de auteur, die aangeduid wordt met “le pionier” een

hevige aanhanger van het vrouwenstemrecht, omdat hij of zij ervan overtuigd is dat dit voor

het einde van het alcoholisme zal zorgen. Hij of zij beweert dat de herbergiers een te

belangrijke rol spelen in de verkiezingen waardoor er geen serieuze maatregelen worden

genomen om het de alcoholkwaal tegen te gaan. Ook beweert de auteur dat een vrouw in het

algemeen tegen cafés is, omdat het alcoholisme haar huishouden verstoord, maar ook omdat

het haar echtgenoot in een agressieve toestand brengt.

In landen als Nieuw-Zeeland, Australië, Noord-Amerika, Zweden, Engeland, Denemarken,

Schotland en IJsland is het stemrecht en de verkiesbaarheid, allebei op gemeentelijk niveau, al

sinds de jaren ‟90 van de 19de

eeuw aan vrouwen toegewezen. Het eerste gevolg hiervan was

het sluiten van talrijke cafés. Vrouwen hebben hun mandaat gebruikt om hun familie en het

huishouden te verdedigen en dit niet alleen tegen de alcoholkwaal, maar ook tegen het

gokken, de zedeloosheid en het kindermisbruik. Ook hebben ze een jeugdrechtbank gecreëerd

om jonge misdadigers te beschermen tegen bezoedeling. Wat hier net allemaal opgesomd is,

zou dus volgens de auteur onmogelijk zijn in landen waar vrouwen het stemrecht niet hebben.

375

Ibidem. 376

het artikel : « Encore le vote des femmes », in : KBR, La Clairière, 30 april 1911, 9de jaargang, nr. 204, p. 1.

113

Hoewel we in 1911 twee voorbeelden hebben gevonden waarin l‟Union ijvert voor het

gemeentelijk vrouwenstemrecht, zijn we, in tegenstelling tot Eliane Gubin, er niet van

overtuigd dat de impuls voor het vrouwenstemrecht als oplossing voor het alcoholisme

gegeven werd door l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme. Louis Frank, Marie

Parent, Jeanne Brigode en Louise van den Plas ijverden reeds respectievelijk in 1896, 1901,

1902 en 1903 voor het vrouwenstemrecht als oplossing. L‟Union deed dit pas vele jaren later

namelijk in 1911 waardoor men toch niet kan stellen dat het impuls vanuit antialcoholistische

hoek kwam, maar eerder uit feministische hoek.

8.2. Geheelonthouding versus gematigdheid

8.2.1. Vanuit het standpunt van l‟Union des femmes belges contre

l‟alcoolisme

Wat l‟Union des femmes belges contre l‟alcoolisme wel als oplossing zag voor het

alcoholisme, was geheelonthouding. Hiermee bedoelt l‟Union dat men zelf geen alcohol

meer mag drinken, en ook geen alcohol meer aan anderen mag aanbieden. L‟Union gelooft er

namelijk in dat men op die manier een goede voorbeeld stelt naar andere mensen toe. Ook is

l‟Union ervan overtuigd dat vooral vrouwen geheelonthouders moeten zijn, omdat zij op die

manier een positieve invloed kunnen uitoefenen op hun man en kinderen. L‟Union reageert op

het artikel waarin Louise Van Den Plas voor het vrouwenstemrecht ijvert, dat vrouwen niet

het stemrecht zouden moeten krijgen, maar wel het principe van geheelonthouding zouden

moeten uitoefenen. Als een vrouw het principe van geheelonthouding toepast dan is dit

volgens l‟Union een bewijs van het feit dat deze vrouw overtuigd is van de gevaren van

alcohol. L‟Union gelooft dus met andere woorden dat gematigdheid impliceert dat men niet

helemaal overtuigd is van de gevaren van alcohol. Bovendien leidt gematigdheid sowieso naar

alcoholisme.

We kunnen deze stelling met enkele voorbeelden bewijzen.

In 1905 vinden we in La Clairière een artikel terug waarin l‟Union beweert dat

geheelonthouding het ideaal is waarnaar iedereen zou moeten proberen te streven.

C‟est pourquoi nous ne cesserons de dire à nos membres : Combattons de toutes nos forces

l‟abus des boissons alcooliques, mais prenons pour idéal l‟abstinence totale.377

377

Het artikel « Notre idéal », in : KBR, La Clairière, 21 mei 1905, 3de


114

Ook het artikel Echos et nouvelles378

gepubliceerd in La Clairière in 1908 bewijst dat l‟Union

geheelonthouding als de oplossing ziet voor het alcoholprobleem. In het artikel schrijft een

zekere A. Basseur dat er volgens la Ligue antialcoolique d‟Opvelp twee mogelijke

oplossingen zijn voor het alcoholprobleem: een medische en een morele oplossing. Wat

betreft de medische oplossing, bestaat er een behandeling die ervoor zorgt dat het verlangen

naar alcohol bij een alcoholverslaafde wordt uitgedoofd waarna hij veel kalmer wordt. Wat

betreft de morele oplossing, is het de bedoeling dat de omgeving van de alcoholverslaafde

hem een morele behandeling geeft. Zijn omgeving zoals de echtgenote, de moeder, de broers

of de zussen krijgen van la Ligue antialcoolique d‟Opvelp een aantal tips die ervoor moeten

zorgen dat de alcoholverslaafde een sterker karakter ontwikkelt.

Par le côté médical, le remède étouffe le désir de la boisson chez la malade et le rend

beaucoup plus calme ; par son côté moral, il développe la force de caractère de l‟individu. Le

traitement moral est donné par l‟entourage du malade (la femme, la mère, les frères, les

sœurs, etc.), sur nos indications.379

Keelhoff reageert hierop dat ze sceptisch staat tegenover de medische behandeling. Volgens

haar is de morele behandeling de enige efficiënte behandeling als dit tenminste op een

intelligente manier, met toewijding en doorzettingsvermogen wordt toegepast.

Le traitement médical nous laisse sceptiques. Quant au traitement moral, c‟est le seul

vraiment efficace s‟il est appliqué avec intelligence, dévouement et persévérance.380

Als laatste kunnen we het artikel gepubliceerd in 1910 als voorbeeld nemen. In het artikel

Une Vague de Folie381

waarschuwt men alle moeders niet te luisteren naar diegenen die

beweren dat ze hun kinderen moet leren met mate te drinken. Volgens l‟Union zijn alle

alcoholverslaafden begonnen met mate te drinken, maar na verloop van tijd hadden ze hier

geen controle meer over en verlangde men alleen maar meer en meer naar alcohol. Dit had als

resultaat dat de wil, de rede en de persoonlijkheid van de alcoholverslaafde volledig in verval

geraakte.

N‟écoutez pas le conseil perfide de ceux qui vous engagent à apprendre à vos enfants de boire

modérément. Tous les alcooliques, tous les ivrognes ont commencé par la modération, mais le

propre de la passion est de ne pouvoir s‟arrêter et de demander encore… encore… toujours

davantage jusqu‟à l‟anéantissement de la volonté, de la raison, de la personnalité de l‟être

dans lequel elle s‟est développée.

378

KBR, La Clairière, 29 november 1908, 6de

jaargang, nr. 145, p. 3. 379

Ibidem. 380

Ibidem. 381

KBR, La Clairière, 20 februari 1910, 8ste jaargang, nr. 175, p. 1.

115

8.2.2. Vanuit het standpunt van la Ligue Belge du Droit des Femmes

La ligue blijkt niet helemaal akkoord te zijn met geheelonthouding. In la Clairière vinden we

op 14 juni 1908 een artikel terug met als titel Un paradoxe382

. L‟Union reageert in dit artikel

op een artikel gepubliceerd in la Ligue, organe du droit des femmes waarin la Ligue uitlegde

waarom ze een voorstander zijn van gematigdheid en niet van geheelonthouding.

Nous lisons dans La Ligue, organe du Droit des femmes, un curieux article que nous

résumons comme suit : Pourquoi luttons-nous en faveur de la modération ?383

La Ligue beweert dat als men van nature een sterk karakter, een normaal temperament en

geen reumatische klachten heeft, gematigdheid voor dit soort mensen voldoende is. Maar voor

mensen die last hebben van jicht of gewrichtspijnen, of graag een goede maaltijd eten en niet

veel fysieke inspanningen leveren, of mensen die van nature zeer nerveus zijn, reumatische

pijnen hebben, een zwak karakter hebben, reeds een alcoholverslaving achter de rug hebben,

niet genoeg geld hebben en ervoor moeten zorgen dat er elke dag eten op tafel staat, en ten

slotte de neiging hebben om alles meer dan met mate te doen, is het belangrijk dat zij zich

houden aan geheelonthouding.

Si, au contraire, vous êtes goutteux ou arthritique, si vous aimez la bonne chère en ne

dépensez que peu de forces, si vous êtes ultra nerveux, si vous avez des tendances

rhumatismales, si vous avez déjà abusé de la boisson, si vous êtes faible de caractère, si vous

n‟êtes pas plus que nous, exempts du souci pour le pain quotidien, si vous avez la moindre

prédisposition à commettre des excès, faites-vous abstinents. »

Keelhoff reageert hierop dat ze dit helemaal geen logische gedachtegang vindt en is hier dus

helemaal niet mee akkoord. Zo beweert ze dat iedereen er mee akkoord is dat iemand die

vroeger alcoholverslaafd was, maar dan genezen is, zijn hele leven geen druppel alcohol meer

mag drinken omdat men meteen weer in oude gewoontes kan vallen. Keelfhoff sluit het

artikel af door te zeggen dat ze niet akkoord is met de argumenten die la Ligue aanbrengt in

verband met gematigdheid, maar dat ze ondanks dit meningsverschil toch nog altijd veel

bewondering heeft voor la Ligue.

Non, Mesdames, je ne puis admettre vos arguments en faveur des habitudes de boisson,

même à dose modérée, cette divergence d‟opinion n‟ôte néanmoins rien à mon admiration

pour votre jolie publication : La Ligue, organe de nos droits et de nos revendications.

382

KBR, La Clairière, 14 juni 1908, 6de jaargang, nr. 135, p. 3. 383

Ibidem.

116

Hoewel l‟Union er wel in gelooft dat geheelonthouding het ideaal is dat men moet bereiken,

verwacht zij niet echt van haar leden dat zij zich hier ook aan houden:

L‟attitude de ces membres et la propagande de La Clairière ont été souvent critiquées et mal

interprétées. Nous ne songeons pas, nous n‟avons jamais songé à imposer l‟abstinence totale

à qui que ce soit. L‟Union possède un grand nombre de membres qui ne sont nullement

abstinents mais qui, partisans de la modération, trouvent que l‟abstinence totale est un idéal

plus lointain, trop difficile à réaliser actuellement, dans une société où l‟usage des boissons

alcooliques est presque obligatoire. Nous considérons cette opinion comme parfaitement

défendable et éminemment respectable. Mais certains de nos lecteurs se figurent que nous

voudrions obliger tous les membres de l‟Union à une abstinence totale. C‟est une erreur que

nous nous étonnons de devoir rectifier.384

L‟Union beweert dat ze het wel kunnen begrijpen dat het voor sommigen onmogelijk is om

geheelonthouding te bereiken, omdat alcohol nu eenmaal een onderdeel van de Westerse

cultuur vormt. Ze respecteren dan ook de beslissing van een groep van haar leden dat zij het

houden bij gematigdheid. L‟Union wil vooral benadrukken dat ondanks wat algemeen gedacht

wordt, zij niet verwacht dat al haar leden zich aan geheelonthouding houden.

Dit gezegd zijnde, is l‟Union er wel sterk van overtuigd dat geheelonthouding het ideaal is en

iets waarnaar iedereen zou moeten proberen te streven.

C‟est pourquoi nous ne cesserons de dire à nos membres : Combattons de toutes nos forces

l‟abus des boissons alcooliques, mais prenons pour idéal l‟abstinence totale.385

Vooral de feministe Marie Parent hamerde heel sterk op het gematigd gebruik van alcohol in

plaats van op geheelonthouding. Zoals we reeds in hoofdstuk 6 hebben gezien, vreesde Marie

Parent dat geheelonthouding juist het omgekeerde effect zou hebben van wat algemeen

verwacht werd. Zo hoopte l‟Union dat als vrouwen zelf het goede voorbeeld geven en dus

geen alcohol drinken, dat hun kinderen en hun man dit voorbeeld zouden volgen. Marie

Parent had echter schrik dat als vrouwen zelf geen alcohol meer drinken of aanbieden, dit

door hun man en zonen opgevat zou worden als een stilzwijgend verwijt. Dit zou als mogelijk

gevolg kunnen hebben dat mannen net meer gaan drinken of thuis of op café, omdat mannen

het volgens haar niet zouden kunnen verdragen dat hun vrouw hen de les probeert te

spellen.386

384

Het artikel « Notre idéal », in : KBR, La Clairière, 21 mei 1905, 3de jaargang, nr. 61, p. 1. 385

Ibidem. 386

La ligue. Organe belge du droit des femmes, p. 47-48. Zie ook in hoofdstuk 6.

117

Op het internationaal antialcoholistisch congres in Bremen dat georganiseerd was in maart

1903 heeft Marie Parent in naam van la Ligue Patriotique contre l‟alcoolisme de rol van

vrouwen in de alcoholkwestie behandeld. Parent wou op dat congres gematigdheid ingang

doen laten vinden maar mevr. Hoffman, die het discours van Marie Parent op het congres

vertaalde, merkte hierbij op dat Parent de enige was die van mening was dat gematigdheid

voldoende was in de alcoholstrijd.

Mlle Parent prend ensuite la parole au nom de la Ligue Patriotique contre l‟alcoolisme et

traite de la propagande féminine. Au milieu du concert d‟abstinence totale qui a régné

jusqu‟ici, elle s‟efforce de légitimer la modération, la tempérance. Mlle Hoffman, en

traduisant le discours de Mlle Parent, fait justement remarquer que, de toutes les oratrices

entendues, Mlle Parent est seule de son avis.387

Ook het artikel Correspondance: réponse à la lettre de Mlle Parent388

geeft heel duidelijk

weer waarom Parent een tegenstander van geheelonthouding was. Maria Sauber, een lezeres

van La Clairière, reageert op het artikel met als titel Le congrès de Brême dat Parent op 24

mei 1903 heeft geschreven. Parent beweerde toen in dat artikel dat heel wat vrouwen

geheelonthouders zijn. Doordat hun opvoeding er nauwelijks voor gezorgd heeft dat ze

bepaalde zaken op een goede manier konden inschatten en beoordelen, hebben vrouwen de

neiging om alle extreme ideeën te verdedigen zoals bijvoorbeeld geheelonthouding als enige

oplossing voor het alcoholprobleem. Maria Sauber reageert hierop en vraag zich op een

ironische manier af of hun gebrek aan cultuur of beoordeling opgelost kan worden door af en

toe een glaasje te drinken. Ze vraagt zich dus af, waarbij ze de vraag naar Marie Parent richt,

of een vrouw dan wel de juiste beoordelingen kan maken indien ze een voorstander is voor

gematigdheid in plaats van voor geheelonthouding.

Faut-il que nous manquions de « jugement » pour rire quand nous recevons un affront

sanglant ! un affront qui nous rappelle une infériorité intellectuelle plusieurs milliers de fois

séculaire ? (…) Pourquoi abstinente? Et pourquoi pas abstinent ?? Cette injustice me

révolte ! Littré donne la même signification à ces deux termes ! C‟est de l‟antiféminisme cela,

Mademoiselle, ou je ne m‟y entends plus…389

Het komt er dus op neer dat Sauber beledigd is door de uitspraken van Parent namelijk dat

geheelonthouders een gebrek kennen aan beoordeling, en dit als gevolg van het slechte

387

Het artikel “Le congrès de Brême », in : KBR, La Clairière, 26 april 1903, 1ste jaargang, nr. 9, p. 1. 388

KBR, La Clairière, 7 juni 1903, 1ste


Ibidem.

118

onderwijs voor vrouwen. Volgens Sauber maakt het niet of je nu een voorstander bent van

matiging of geheelonthouding, want ze strijden allebei voor hetzelfde doel.

Hieruit kunnen we zeer goed afleiden dat Marie Parent er niet van overtuigd is dat

geheelonthouding de oplossing is. Ze zegt zelfs letterlijk dat vrouwen omwille van het feit dat

ze nooit goed onderwijs hebben genoten, minder goed de zaken kunnen inschatten waardoor

ze te extreem gaan denken. Uiteindelijk richt Marie Parent op 1 maart 1905 l‟Alliance des

femmes contre l‟abus de l‟alcool op dat zeer duidelijk een voorstander van gematigdheid is.

Nous nous proposons de lutter par la modération et nous nous appliquerons surtout à la

protéger l‟enfance et l‟adolescence de manière à prémunir contre le vice ceux qui n‟y ont pas

encore succombé.390

Ten slotte beweert ook de feministe Louise Van Den Plas dat gematigdheid voldoende is in de

strijd tegen de alcoholkwaal. Zo zegt ze in brief geschreven naar Mevr. Ernestine van de

redactie van la Clairière: Puis, je vous trouve injuste envers les femmes quand vous dites que

buveuses modérées en majorité, Elles ne peuvent lutter contre l‟alcoolisme”. Je pense comme

vous qu‟il vaut mieux s‟abstenir des boissons fermentées ; mais à quoi bon nous aliéner des

sympathies et rendre notre propagande plus difficile par un rigorisme excessif ? Ŕ L‟alcool,

en tant que boisson spiritueuse, n‟a guère pour défenseurs que les ivrognes et les cabaretiers,

tandis que la nocuité du vin et de la bière pris à dose modérée, est admise par très peu de

gens ; et comme elle est d‟ailleurs assez relative, nous ne pourrons jamais la faire admettre

par le grand nombre. Une exagération ne peut qu‟être fatal à notre thèse. Je crois donc que

les femmes qui tolèrent pour leurs frères, leurs maris et leurs fils l‟usage modéré du vin et de

la bière Ŕ même celles qui en font usage Ŕ seraient d‟accord pour approuver toute mesure

tendant à diminuer le débit des spiritueux.391

Kort samengevat denkt Van den Plas dat het beter is om als antialcoholistische beweging een

aanhanger te zijn van het principe van gematigdheid in plaats van geheelonthouding, omdat

dit laatste te veel mensen afschrikt. Van den Plas beweert dat sterke drank enkel en alleen

verdedigd wordt door caféhouders en alcoholverslaafden, maar niet door het overgrote deel

van de bevolking. De meerderheid van de bevolking is tegen het drinken van sterke drank,

maar wel voor het met mate drinken van wijn en bier. Hierdoor is zij ervan overtuigd dat alle

390

Het artikel “l‟Alliance des femmes contre l‟abus de l‟alcool”, in: KBR, La Clairière, 12 maart 1905, 3de


Het artikel “Lettre ouverte, à Mme Ernestine Rédac”, in: KBR, La Clairière, 12 februari 1903, 1ste jaargang,

p. 2.

119

vrouwen, ook al zijn ze aanhangers van het gematigdheidprincipe, voor maatregelen zijn die

het aantal cafés waar sterke drank wordt verkocht, zullen inperken.

Of Louis Frank eerder voor geheelonthouding was of ook voor gematigdheid, hebben we

helaas nergens teruggevonden.

8.3. Besluit

Aan de hand van hoofdstuk 6, 7 en 8 kunnen we besluiten dat het feminisme eerder een

impuls heeft gegeven aan het ontstaan van de antialcoholistische vrouwenbeweging dan

omgekeerd. Deze stelling kunnen we aan de hand van een aantal argumenten die we in de drie

hoofdstukken hebben gegeven, bewijzen. We zullen deze argumenten nog eens kort hier

uiteenzetten.

Eerst en vooral ontstond de antialcoholistische liga met name l‟Union des femmes belges

contre l‟alcoolisme pas in 1899 terwijl de feministische liga la ligue belge du droit des

femmes al in 1892 bestond en la Société belge pour l‟amélioration du sort de la femme in

1897. In la Ligue vinden we in 1899 een artikel terug waarin Marie Parent ervoor ijvert dat

alle vrouwen in België zich in een antialcoholische liga verenigen. Ook blijft zij in de

volgende jaren vrouwen aanmoedigen om zich van l‟Union des femmes belges contre

l‟alcoolisme lid te maken. Niet alleen Marie Parent houdt zich hiermee bezig, maar ook in het

algemeen wordt l‟Union op de algemene vergadering van la Ligue, of op andere feministische

congressen aangemoedigd.

Het volgende argument is het feit dat feministische eisen zoals het spaarrecht voor vrouwen,

het recht op het eigen loon en het vrouwenstemrecht gekoppeld wordt aan alcoholisme. Dit

komt heel sterk tot uiting in het werk van Louis Frank, maar ook in La Ligue met artikels van

Marie Parent of mevr. Hector Denis vinden we hier voorbeelden van terug zoals we in

hoofdstuk 6 uitgebreid besproken hebben. Vooral het vrouwenstemrecht toont heel duidelijk

aan dat het feminisme gebruik wou maken het van l‟Union om haar eigen eisen kracht bij te

zetten. Vooral het artikel van Louise van den Plas gepubliceerd in 1903 toont heel duidelijk

aan dat l‟Union niet echt overtuigd was van het vrouwenstemrecht als oplossing voor het

alcoholisme in de maatschappij. In dat artikel beweert l‟Union dat vrouwen eerst

geheelonthouding moeten uitoefenen, omdat dit volgens hen bewijst dat vrouwen dan pas

overtuigd zijn van de gevaren van alcohol. Men gaat namelijk alleen maar geen alcohol meer

drinken wanneer men weet welke dramatische gevolgen alcohol met zich kan meebrengen.

Zoals reeds gezegd in hoofdstuk 6, beweerden feministen als Louis Frank, Marie Parent,

120

Jeanne Brigode en Louise van den Plas respectievelijk in 1896, 1901, 1902 en 1903 reeds dat

het vrouwenstemrecht voor een belangrijke doorbraak zou kunnen zorgen terwijl La Clairière

hier pas voor het eerst melding maakt in 1911. We kunnen dus concluderen dat de impuls

voor het stemrecht vanaf 1912 niet echt bij de antialcoholistische bewegingen gevonden kan

worden, maar eerder bij de feministen zelf.

Ook zegt Marie Parent, zoals we al eens vermeld hebben in hoofdstuk 6, dat de strijd tegen

het alcoholisme een ideale manier is voor een vrouw om te tonen dat ze wel degelijk

intelligent genoeg is om een rol te spelen in de publieke sfeer en ook bekwaam genoeg is om

initiatief te nemen en organisaties op touw te zetten. Vervolgens zegt Parent zelfs letterlijk dat

als vrouwen willen dat ze door mannen naar juiste waarde worden geschat en dat het

feminisme sneller en beter door de publieke opinie geaccepteerd wordt, ze zich moeten

inzetten in de strijd tegen het alcoholisme.

Het is alsof Marie Parent gebruik wil maken van l‟Union in het belang van het feminisme.

Uiteraard zal zij, net zoals alle andere feministen, ook effectief het alcoholprobleem willen

oplossen, maar blijkbaar zien zij hier in ook een kans om het feminisme beter ingang te doen

vinden bij de publieke opinie.

Ten slotte zouden we nog willen vermelden dat het opmerkelijk is dat La Ligue eerder voor

gematigdheid was terwijl l‟Union voor geheelonthouding opkwam. Marie Parent had hier

twee redenen voor: eerst en vooral had ze schrik dat geheelonthouding het omgekeerde effect

zo hebben, dus dat mannen juist meer zouden gaan drinken. Ook beweert ze dat dit een te

extreme maatregel is. Zo gelooft ze dat vrouwen die niet van een onderwijs op hoog niveau

hebben genoten, de zaken niet zo goed kunnen beoordelen, en daarom meteen voor het

extreme gaan zoals geheelonthouding. Naast Marie Parent en Van den Plas hebben we helaas

geen andere feministen gevonden die deze kwestie verduidelijkten. We zouden hierbij graag

willen opmerken dat er uiteraard ook feministen geweest zullen zijn die wel degelijk

aanhangers waren van geheelonthouding. Toch vonden wij het interessant op te merken dat

La Ligue een voorstander was van gematigdheid, omdat dit duidelijk de verschillen met

l‟Union aantoont.

121

9. Het verband tussen het „vrouw-zijn‟ en het antialcoholisme

In de 19

de eeuw heerste de overtuiging dat het moederschap en de organisatie van het

huishouden de belangrijkste taken waren van een vrouw. Hoewel feministen van mening

waren dat vrouwen het recht hadden om een beroep uit te oefenen en zich op de publieke sfeer

te begeven, werd het moederschap en het regelen van het huishouden door een vrouw niet

door hen ontkent. Feministen van de 19de

eeuw zagen het verzorgen van kinderen en het

huishouden als een taak voor een vrouw en niet voor een man. Als gevolg van het feit dat een

vrouw geassocieerd werd met het moederschap en het regelen van het huishouden, werd ze

zowel in het feministisch als in het antialcoholistisch vrouwelijk discours ook met andere

„natuurlijke‟ eigenschappen verbonden. Dit werd vervolgens door feministen en vrouwelijke

antialcoholistische activisten gebruikt om het optreden van vrouwen in de publieke sfeer te

legitimeren.

9.1. Zorgzaamheid

Eerst en vooral werd een vrouw in het discours van het feminisme en antialcoholistisch

vrouwelijk activisme geassocieerd met zorgzaamheid. In het tijdschrift van het Willemsfonds

hebben we hier een duidelijk voorbeeld van gevonden: Doch, met al hare zwakheden, vervult

de vrouw eene hooge natuurlijke zending, zij is de moeder, de draagster der levenvlam door

alle tijden en door alle geslachten. Van dit ogenblik af, treedt een hooger wezen voor ons op.

In de liefde voor het kind aan haar borst heeft zij eene heilige teederheid, een goddelijk

medelijden met zwakker en lijdend geput. Welke gedaanteverwisseling! Zij bemint den

zwakken hulpeloozen zuigeling. Zij strekt die liefde uit tot al wat lijdt. (…) Door alle eeuwen

heen ontsteekt zij in de vrouw een zalige drift tot weldoen. Maatschappijen komen op en

vergaan: de moeder blijft, de natuurtypes blijft, omdat het grootsche werk iederen dag op

nieuw begint. Dit type is onveranderlijk. (…) Van daar bij de vrouw een angstvallig

vastkleven aan oude levensvormen, van daar een bloeien en geuren der huiselijke deugden:

zachtmoedigheid, geduld, zelfopoffering.392

Het is duidelijk dat men hier beweert dat het eigen is aan een vrouw om anderen te helpen,

omdat iedere vrouw moederlijke eigenschappen bezit. Doordat een vrouw de taak heeft om

kinderen te verzorgen, is ze het gewoon om met „de zwakkeren‟ om te gaan.

392

Brants (M.), Vrouwenbeweging, in: Tijdschrift van het Willemsfonds, 3de

jaargang, deel 1, 1898, p. 93.

122

Verder in het artikel staat er geschreven: Rol der vrouw in de openbare weldadigheid. Hier is

de vrouw op haar gebied, het gebied dat zij door haar natuurlijken aanleg veroverd en

ontgonnen heeft. Wij haalden hooger de woorden van eene Fransche schrijfster aan: “De

vrouwenbeweging heeft wonderen verricht, ja, wonderen van moed en volharding in den

bitteren strijd tegen het alcoholismus, dat de beste levenskrachten van der werkersstand

verslindt! In Amerika heeft zij de machtige vereeniging der “Shriekers” of onthouders, die

900 000 leden telt, in ‟t leven geroepen; in Zweden vormen 140 000 vrouwen, in Noorwegen

170 000, in Zwitserland 70 000, een bond tegen het misbruik der sterke dranken en wij weten

allen dat hunnen pogingen met den schitterendsten uitslag bekroond werden. Ziedaar eene

weldadigheid, die ons der maatstaf geeft van hetgeen de vrouw vermag tot genezing der

zedelijke kwalen eener samenleving.”393

Brants, de auteur van het artikel, beweert dus dat het actief worden van een vrouw op de

publieke sfeer als iets „natuurlijk‟ kan aanzien worden, omwille van haar „natuurlijke‟

eigenschappen. In het artikel neemt de auteur de strijd tegen het alcoholisme als bewijs van

het natuurlijk talent van de vrouw op gebied van weldadigheid en zedelijkheid. Vrouwen zijn

noodzakelijk in de genezing van zedelijke kwalen zoals bijvoorbeeld alcohol.

Ook in La Clairière hebben we deze gedachte teruggevonden: Le rôle de la femme, déjà si

important, se borne-t-il à sa famille ? N‟a-t-elle pas aussi une responsabilité envers la

société ? Elle s‟enrôlera dans une société antialcoolique, s‟abonnera à des journaux et, selon

ses capacités, écrira, parlera en public, emploiera ses dons naturels, ses connaissances des

lois, son esprit enjoué ou son ironie bienveillante pour faire de la propagande autour

d‟elle.394

9.2. Spaarzaamheid en vooruitziendheid

De moederlijke functie van een vrouw leidt tot nog twee specifieke vrouwelijke

eigenschappen: spaarzaamheid en vooruitziendheid. Vooral in het feministisch discours komt

dit sterk tot uiting. Zoals reeds aangehaald in hoofdstuk 6, beweerden Marie Parent en

mevrouw Hector Denis dat vrouwen het spaarrecht zouden moeten verwerven, omdat hun

man al het geld opdoet aan alcohol. Ze zijn overtuigd dat als vrouwen ook zouden kunnen

sparen, niet al het geld meer zou worden verkwanseld aan alcoholische dranken. Dit vanuit de

overtuiging dat een vrouw voor haar kinderen moet zorgen en hierdoor beseft het geld niet

393

Brants (M.), Art. Cit., p. 101. 394

Het artikel « Un referendum féminin » in : KBR, La Clairière, 13 novembre 1910, 8ste jaargang, Nr. 192, p.1.

123

zomaar aan nutteloze dingen uit te geven. Louis Frank zegt zelfs letterlijk dat spaarzaamheid

een natuurlijke eigenschap is van een vrouw. Een embryo van het vrouwelijk geslacht

ontwikkelt zich op een andere manier dan een mannelijke embryo, waardoor het van nature

vooruitziend en spaarzaam is. Verder beweert Frank dat ook hun natuurlijke en biologische

functie als moeder ertoe leidt dat vrouwen spaarzaam en vooruitziend zijn. Deze twee

„vrouwelijke‟ eigenschappen hebben er volgens Frank voor gezorgd dat vrouwen hun invloed

hebben kunnen laten voelen in het domein van de moraal.395

9.3. Superieur op het vlak van de moraal

Zowel feministen als l‟Union en l‟Alliance waren ervan overtuigd dat vrouwen op moreel

vlak superieur waren aan mannen. Hier hebben we zowel in La Ligue als in La Clairière

enkele voorbeeld van gevonden. In een artikel gepubliceerd in La Clairière dat handelt over

het recht van vrouwen om te getuigen in de burgerlijke stand, beweert de auteur dat er redelijk

wat vrouwen zijn die hun man op gebied van de moraal overtreffen: Ne connaissons-nous pas

tous des femmes qui, moralement et intellectuellement, sont bien supérieures à leurs maris ?

Si trop de femmes sont frivoles, c‟est à cause de l‟éducation ridicule qu‟elles ont reçue.396

Een ander citaat die de superioriteit op van een vrouw het gebied van de moraal bevestigt :

Car la bonté est, avec la franchise, le vrai pivot de la société, et c‟est un pivot d‟essence

féminine, comme tout ce qui se rattache au domaine de la morale, domaine aussi élevé au-

dessus de la pure intellectualité que celle-ci l‟est au-dessus de la bestialité.397

Marie Parent heeft in La Ligue een volledig artikel gewijd aan de relatie tussen de vrouw en

de moraal. We citeren een stuk als volgt : Il faut, en effet, que nous soyons meilleures, plus

saines, plus vaillantes, plus dévouées et plus pures, puisque c‟est nous qui enfantons le genre

humain, puisque c‟est nous qui faisons la race. Et si le robuste orgueil de l‟homme s‟obstine à

nous déclarer inférieures, socialement parlant, il faut être fières qu‟il nous considère, malgré

tout et malgré lui, comme moralement supérieures à lui-même.398

Ook in de internationale literatuur wordt bedweerd dat vrouwenbewegingen en feministische

bewegingen een vrouw als moreel superieur beschouwde. Susan Cruea beweert in het artikel

395

Frank (L.), La femme contre l‟alcool. Etude de sociologie et de législation, Bruxelles, H. Lamertin, 1897, p.

59-60. 396

Het artikel « Le témoignage des femmes », in : KBR, La Clairière, 26 januari 1908, 6de jaargang, nr. 125, p.

4. 397

KBR, La Clairière, 6 novembre 1904, 2de jaargang, nr. 47, p. 1. 398

La Ligue. Organe belge du droit des femmes, 1899, p. 55.

124

Changing Ideals of Womanhood During the Nineteenth-Century Woman Movement dat er in

de Verenigde Staten doorheen de 19de

eeuw vier soorten ideaalbeelden van vrouwen werd

gepromoot: True Womanhood, Real Womanhood, Public Womanhood en New Womanhood.

Gedurende 1820, 1830 en 1840 promootte men het ideaal van de True Womanhood of de

vrouw aan de haard omringd door vele kinderen en die bovendien een onderdanige houding

aanneemt. Ook Cruea beweerde dat vrouwen door vrouwenbewegingen als de symbolische

behoeders van de moraliteit warden beschouwd: A “True Woman” was designated as the

symbolic keeper of morality and decency within the home, being regarded as innately

superior to men when it came to virtue.

Volgens Cruea legde het ideaal van de True Womanhood de basis voor de latere ontwikkeling

van het feminisme doordat men in dit ideaal vrouwen een morele autoriteit toeschreef dat

impliciet hen de bevoegdheid gaf om hun morele invloed uit te breiden buiten hun huis en dus

in de publieke sfeer. Een „True Woman‟ was de „Angel in the House‟ wiens eerste taak was

om het moraal aan familie over te brengen. Desondanks vonden vele vrouwen dat het hun

taak was om niet alleen hun familie maar ook de gehele maatschappij moreel te begeleiden.

Op die manier kunnen ze hun familie beschermen, maar ook de maatschappij verbeteren. Ze

gebruikten met andere woorden hun morele macht om zowel openbare als verscholen sociale

actie te kunnen voeren. Dit zorgde ervoor dat ze actief waren in liefdadigheidsacties. Ook gaf

het geloof in hun morele superioriteit hen de bevoegdheid om het slechte in de maatschappij

weer goed te maken, voornamelijk dan alcoholisme en prostitutie dat door zondige mannen

aan de maatschappij opgedrongen werd.399

Ook Jane Rendall bevestigd deze stelling: “Stress on the latent moral superiority of women

could bring with it the basis for a new confidence, a new energy, a new assertion of women‟s

potential power.”400

Ze beweert dat dit sterk tot uiting kwam in de antialcoholistische vrouwenbewegingen: Clara

Lucas Balfour, an extraordinarily prolific moral writer, Bible Christian and temperance

lecturer, published in 1849 her Woman and the Temperance Reformation, which viewed

women as ‘the most influential moral teachers of society’ with a particular responsibility to

promote virtue, and a mission to reform husbands, children, even vulnerable women

themselves.401

399

Cruea (S.M.), Changing Ideals of Womanhood During the Nineteenth-Century Woman Movement, in: ATQ,

vol. 19, nr. 3, 2005, p. 188-189. 400

Rendall (J.), The origins of modern feminism: women in Britain, France and the United States, 1780-1860,

Basingstoke, Macmillian,, 1985, p. 3. 401

Rendall (J.), Op. Cit., p. 256.

125

9.4. Alcoholisme als typische mannelijke eigenschap

In tegenstelling de hierboven besproken „typische vrouwelijke‟ eigenschappen, werd het

alcoholisme als een typisch mannelijk probleem gezien en dit niet alleen door feministen of

antialcoholistische vrouwelijke activisten. Hoewel er uiteraard ook veel vrouwen waren die

op café of thuis sterke drank dronken, richtten zowel de feministen als l‟Union en l‟Alliance

uitsluitend naar mannen uit de arbeidersklasse. Beide bewegingen gaven echter wel toe dat

ook vrouwen dronken, maar benadrukten dat ze slechts een minderheid vormden. In zijn werk

over de relatie tussen het antialcoholisme en het feminisme402

heeft Frank een volledig

hoofdstuk gewijd aan het alcoholisme bij vrouwen. Frank beweerde dat het aantal

alcoholdrinkende vrouwen met de jaren stijgt. Hij was ervan overtuigd dat eens vrouwen

begonnen drinken, ze veel sneller verslaafd geraakten en moeilijker „genazen‟ van de

alcoholkwaal. In de meeste gevallen was het bij vrouwen zelfs „ongeneeslijk‟ terwijl dit

mannen niet echt het geval was.403

Vrouwen begonnen over het algemeen te drinken op een latere leeftijd namelijk rond de 40

jaar. De oorzaak van het feit dat vrouwen begonnen te drinken, was volgens Frank toe te

schrijven aan ofwel een erfelijke afwijking, ofwel aan de invloed die een alcoholdrinkende

man op zijn vrouw uitoefende.404

Eerst en vooral bespreekt Frank de erfelijke afwijkingen als

gevolg van het alcoholisme. Zo is het mogelijk dat een vrouw de door de alcohol aangetaste

genen van de vader heeft doorgekregen. Par croisements, les facultés, les aptitudes et aussi

les tares sont transmises des pères aux filles et des mères aux fils.405

Bovendien beweerde de wetenschap dat meisjes veel meer dan jongens de genetische

afwijkingen als gevolg van het alcoholisme van de ouders overerfden. Ook zou het

alcoholisme van de vader meer erfelijk zijn dan het alcoholisme van de moeder. Doordat

meisjes de erfelijke afwijkingen van hun vader overerfden, verloren zij de kracht om te

weerstaan aan alcohol waardoor ze op die manier zelf verslaafd aan alcohol geraakten.406

Une ascendance masculine mauvaise détruit donc dans le sexe féminin la force de résistance

aux entraînements de la boisson.407

Frank impliceerde op die manier dat vrouwen geen verantwoordelijkheid droegen wanneer ze

zich overgaven aan alcoholische dranken. De verantwoordelijkheid ligt bij de mannen: ofwel

402

Frank (L.), La femme contre l‟alcool. Etude de sociologie et de législation. Bruxelles, H. Lamertin, 1897,

273 p. 403

Frank (L.), Op. Cit., p. 125. 404

Frank (L.), Op. Cit., p. 131. 405

Frank (L.), Op. Cit., p. 136. 406

Frank (L.), Op. Cit, p. 137. 407


126

zijn het de vaders die hun door alcohol aangetaste genen doorgeven aan hun dochter, ofwel

beïnvloedden mannen hun echtgenotes.

Comprend-on maintenant pourquoi le problème de l‟alcoolisme doit préoccuper et soulever le

sexe féminin, car aujourd‟hui l‟inconscience et la tyrannie des hommes font de la femme la

complice forcée de cette dégénérescence de la race, dont elle est la première et

l‟irresponsable victime ?408

Naast de erfelijkheid, waren er volgens Frank nog andere bijkomstige redenen die een

verklaring konden bieden voor het alcoholisme bij de vrouwen. Wat betreft de arbeidsters,

was apathie of onwetendheid van de massa een mogelijke verklaring. Ook het voorbeeld van

het drinken van mannen, kon ertoe leiden dat vrouwen begonnen te drinken. De pijn, de

kwellingen en het verdriet van de weduwen kon hen aanzetten drinken. Wat betreft de hogere

klassen, zijn het vooral de ontgoochelingen in het leven en de huwelijksproblemen als gevolg

van huwelijken zonder liefde, die ervoor konden zorgen dat vrouwen troost zochten in

alcoholische dranken.409

Er waren volgens Frank een aantal verschillen tussen mannen en vrouwen met betrekking tot

het alcoholisme. Zo waren het bij de mannen vooral getrouwde mannen die dronken terwijl

dit net bij ongehuwde mannen minder voorkwam. Het omgekeerde is het geval bij vrouwen:

zo waren het vooral weduwen of gescheiden vrouwen die alcohol dronken en minder

getrouwde vrouwen. Dit kwam volgens Frank doordat weduwen en gescheiden vrouwen hun

verdriet probeerden te verdrinken door middel van alcohol.410

Het alcoholisme manifesteerde zich volgens Frank vooral bij vrouwen die geen beroep

uitoefenden. Pas daarna bij vrouwen die zich bezighielden met handel, vervolgens bij

dienstmeisjes en ten slotte bij vrouwen van de arbeidersklasse die een zelfstandig beroep

uitoefenden. Het was dus volgens Frank volledig fout om te beweren dat het alcoholisme bij

vrouwen opgekomen was sinds ze op een meer actieve en uitgespreide manier wilden

voorzien in hun levensonderhoud. Zo hadden werkloze vrouwen die dus niets omhanden

volgens Frank tot acht keer meer kans om zich over te geven aan alcoholische dranken dan

arbeidende vrouwen uit de arbeidersklasse. Op die manier zette hij zijn overtuiging dat

vrouwen het recht hadden tot arbeid, één van de feministische eisen, kracht bij.

Ten slotte was Frank van mening dat vrouwen beginnen te drinken op een kritieke leeftijd

waarbij ze op dat moment veel van de mannelijke karakteristieke eigenschappen overnemen.

408

Frank (L.), Op. Cit., p. 138. 409

Frank (L.), Op. Cit., p. 138 en 139. 410


127

Hij zei dat dit niet toe te schrijven valt aan de vrouwenemancipatiebewegingen, omdat het

feminisme gelijkwaardigheid tussen mannen en vrouwen wil. Het feminisme wil dat mannen

mannen blijven en vrouwen vrouwen.

Les femmes alcoolisables ont une propension à s‟intoxiquer de préférence au moment de

l‟âge critique, alors que beaucoup d‟entre elles revêtent divers attributs de la masculinité. Cet

état psycho-physique de certaine catégorie de femmes ne peut être imputable au mouvement

d‟émancipation de la femme.411

We zien dus dat al deze eigenschappen met elkaar worden verbonden: doordat vrouwen de

biologische taak hebben om kinderen te verzorgen, zijn ze van nature zorgzaam. Om kinderen

op een succesvolle manier groot te kunnen brengen, zijn eigenschappen als vooruitziendheid

en spaarzaamheid hierdoor onontbeerlijk. Het beschikken over eigenschappen als

zorgzaamheid, vooruitziendheid en spaarzaamheid, leidt tot een sterke ontwikkeling op het

vlak van de moraal. Al deze “typische vrouwelijke” eigenschappen werden door de

antialcoholistische vrouwenbewegingen en het feminisme aangewend om de noodzaak van

vrouwen in de alcoholstrijd te legitimeren. Zo beweerden ze dat vrouwen van nature

zorgzaam zijn, omdat deze eigenschap samenhangt met hun functie als moeder. Vrouwen

zouden deze zorgzaamheid op de hele samenleving moeten toepassen en de zwakkeren zoals

de alcoholverslaafden helpen. Ook het feit dat een vrouw van nature moreler is dan een man,

wordt in het discours van de feministen en het antialcoholistisch vrouwelijk activisme

aangehaald als reden waarom vrouwen zich zouden moeten inzetten in de alcoholstrijd.

Het feit dat men moederlijkheid of zorgzaamheid ter legitimering voor het optreden van

vrouwen in de publieke sfeer gebruikte, wordt ook door Annemieke Van Drenth sterk

verdedigd. Van Drenth beweert dat feministen van de eerste feministische golf vaak in één

adem wezen op de claim voor gelijkheid en op de specifieke waarden verbonden met de

traditionele „natuurlijke‟ orde waarin vrouwen echtgenoten en moeders zijn. Juist dat maakte

hen geschikt voor het zorgen, een zorgen dat zich niet noodzakelijkerwijs hoefde te beperken

tot de meest nabije anderen in gezin, familie of buurt. Die zorg kon zich ook uitstrekken tot

„buitenstaanders‟. Moederlijkheid als vrouwelijk wezenskenmerk werd gebruikt als argument

voor vrouwen om zorg in de publieke sfeer te gaan verrichten.

Ze beweert dat omwille van het feit dat vrouwen zich vanaf het begin van de 19de

eeuw meer

en meer begonnen in te zetten in het bestrijden van sociale problemen, vrouwelijkheid meer

411


128

en meer verbonden werd met zorgzaamheid. Vaak verwees men dan naar „het moederlijke‟

van vrouwen wanneer men die speciale zorg voor de zwakkeren bedoelde. Van Drenth is van

mening dat de verwijzingen die er in de 19de

eeuw naar de zorgzaamheid van vrouwen werd

gemaakt, eerder als gevolg dan als oorzaak van de groeiende participatie van vrouwen in de

publieke zorg moet aanzien worden. Vrouwen zouden dus niet vanuit hun moederliefde in de

publieke zorg gehandeld hebben; dit argument werd in de 19de

eeuw eerder als legitimering

gebruikt door vrouwen om zich in te zetten in de publieke sfeer.

Op die manier wordt er in het feministisch en het antialcoholistisch vrouwelijk activistisch

discours een duidelijk beeld geschetst van de goede, zorgzame, spaarzame, morele en sobere

vrouw tegenover die van de slechte, immorele, agressieve, spil – en drankzuchtige man. Dit

beeld maakt dus deel uit van de constructie van mannelijkheid en vrouwelijkheid door

feministen en antialcoholistische vrouwelijke activisten.

129

10. Besluit

Om dit werkstuk af te sluiten, zullen we een algemeen besluit van de resultaten van ons

onderzoek weergeven.

Op eerste zicht was reeds duidelijk dat er een zekere relatie bestond tussen de

antialcoholistische vrouwenbewegingen en het feminisme, aangezien heel wat leden van

l‟Union of l‟Alliance ook lid waren van de feministische organisaties als La Ligue Belge du

droit des Femmes of la Société belge pour l‟amélioraton du sort de la femme. Ten tweede was

l‟Union één van de medestichters van le Conseil National des Femmes Belges, een instelling

die alle Belgische vrouwenbewegingen met elkaar wou verenigen en feministische

doelstellingen aanhing.

Na een analyse van het bronnenmateriaal412

die we voor ons onderzoek hebben aangewend,

hebben we eerst en vooral kunnen aantonen dat het feminisme het antialcoholistisch

vrouwelijke activisme als hulpmiddel wou gebruiken om enkele feministische eisen te kunnen

realiseren zoals het recht op sparen voor de gehuwde vrouw, het recht op het beschikken van

het eigen loon, het recht van de vrouw op medezeggenschap over het beheer van de

gemeenschappelijke goederen, de invoering van de ouderlijke macht in plaats van de

vaderlijke macht en ten slotte het vrouwenstemrecht. Vooral het debat tussen la Ligue en

l‟Union met betrekking tot het vrouwenstemrecht toont heel duidelijk aan dat het feminisme

gebruik wou maken van het antialcoholistisch vrouwelijk activisme om de eigen feministische

eisen kracht bij te zetten. Feministen als Louis Frank, Marie Parent, Jeanne Brigode, Louise

Van den Plas, Jules Le Jeune, Emile Vandervelde en Hector Denis waren allen van mening

dat vrouwen het stemrecht zouden moeten verwerven, omdat dit de enige manier zou zijn om

tot een einde te maken aan het alcoholisme in de arbeidersklasse. Ze beweerden dat alle

vrouwen baat zouden hebben bij een strengere wetgeving in verband met de alcoholproductie

en -consumptie of zelfs bij een totaal drankverbod, omdat zij de grootste slachtoffers waren in

de alcoholproblematiek. Hoewel er vele gevallen bekend waren waarin ook vrouwen

verslaafd waren aan alcohol, wat zowel door de feministen als door l‟Union en l‟Alliance

werd toegegeven, was Frank er toch van overtuigd dat vrouwen van nature sober zijn. Frank

412

La Ligue. Organe belge du droit des femmes, het tijdschrift van la Ligue. Vervolgens Papiers Frank en het

werk geschreven door Frank met name La femme contre l‟alcool. Etude de sociologie et de législation.

Vervolgens La Clairière, het propagandaorgaan van l‟Union en ten slotte Journal des Mères, het

propagandaorgaan van l‟Alliance.

130

beweerde zelfs dat als er vrouwen zijn die drinken, de verantwoordelijkheid niet bij hen

gelegd kan worden, maar wel bij hun vader van wie ze de door alcohol aangetaste genen

hebben overgeërfd. Ook was hij van mening dat vrouwen als gevolg van de moeilijkheden

waarmee ze hun hele leven te kampen hebben, hun verdriet beginnen te verdrinken.

L‟Union daarentegen geloofde niet dat het vrouwenstemrecht de oplossing is voor het

alcoholprobleem, maar wel het principe van geheelonthouding. Volgens l‟Union zal iedereen

die ervan overtuigd is wat voor schadelijke gevolgen alcohol met zich meebrengt, automatisch

een aanhanger worden van het principe van geheelonthouding. Aangezien er volgens deze

antialcoholistische beweging onder de vrouwen maar heel weinig voorstanders zijn van dit

principe, zal het vrouwenstemrecht niet veel opleveren in de alcoholstrijd. L‟Union vraagt

zich af hoe een vrouw nu voor een strengere alcoholwetgeving of zelfs voor een totaalverbod

zou stemmen, als ze niet eens gelooft in het principe van geheelonthouding.

Verder is l‟Union van mening dat een vrouw vanuit haar positie als moeder en echtgenote

enorm veel invloed kan uitoefenen op haar man en kinderen. Indien een vrouw het principe

van geheelonthouding toepast en haar man en kinderen de gevaren van alcohol bijbrengt, dan

zal op die manier het alcoholisme uiteindelijk verdwijnen.

Het is pas in 1911 dat La Clairière voor het eerst het vrouwenstemrecht ter sprake brengt. In

twee artikels ijvert men voor de invoering van l‟option locale, omdat dit het alcoholisme zou

inperken. Aangezien de feministen reeds rond het begin van 1900 ijverden voor het

vrouwenstemrecht als oplossing in de alcoholproblematiek en l‟Union pas in 1911, kunnen we

de stelling van Eliane Gubin tegenspreken. Algemeen wordt aangenomen dat de eis voor het

vrouwenstemrecht pas in 1912 bij het feminisme in België op de voorgrond treedt. Volgens

Eliane Gubin hebben verengingen die zich met de publieke moraliteit hebben bezighouden

zoals de antialcoholische vrouwenbewegingen l‟Union en l‟Alliance, hier een grote rol in

gespeeld. Deze verenigingen zagen het vrouwenstemrecht als de enige manier om wetten

opgesteld te krijgen die de prostitutie en de alcoholconsumptie zouden reglementeren. Wij

hebben echter kunnen aantonen dat de impuls voor het stemrecht vanaf 1912 niet bij de

antialcoholistische bewegingen gevonden kan worden, maar eerder bij de feministen zelf.

In tegenstelling tot het feminisme die de vrouwenemancipatie als oplossing voor het

alcoholisme zag, linkt noch l‟Union noch l‟Alliance de alcoholproblematiek expliciet aan het

feminisme. In tegenstelling tot Frank, spreekt noch l‟Union noch l‟Alliance zich bijvoorbeeld

uit over de kwestie rond het voogdijschap. Frank beweert een man die verschillende keren

veroordeelt wordt voor dronkenschap, zijn vrouw de voogdij zou moeten krijgen over de

kinderen terwijl l‟Union en l‟Alliance hier geen woord over reppen. Hoewel deze bewegingen

131

duidelijk voorstanders waren van enkele feministische eisen en van het bevrijden van

vrouwen uit hun inferieure maatschappelijke positie, beweren zij niet dat het verbeteren van

de positie van vrouwen tot een overwinning op het alcoholisme zou leiden. Ook beweren zij

niet dat het verenigen van vrouwen in een antialcoholistische strijd een betere positie voor

vrouwen tot gevolg zal hebben.

We kunnen dus besluiten dat in tegenstelling tot wat in de internationale literatuur beweerd

wordt, het feminisme in België niet uit de antialcoholistische vrouwenbewegingen is

voortgevloeid. Er is eerder sprake van het omgekeerde. De Belgische feministen zagen in het

verenigen van vrouwen in een antialcoholistische beweging een manier om de doelstellingen

van het feminisme te kunnen verwezenlijken.

132

11. Bibliografie

Primaire bronnen

Onuitgegeven primaire bronnen



Uitgegeven primaire bronnen

Pers

La Clairière (1903 – 1914)

Journal des Mères (1901 – 1907)

La Ligue. Organe Belge du Droit des Femmes (1896 – 1907)

Contemporaine documenten

Brants (M.). Vrouwenbeweging. In: het tijdschrift van het Willemsfonds, 1898, 3de

jaargang,

1ste

deel.

Frank (L.), La femme contre l‟alcool. Etude de sociologie et de législation, Bruxelles, H.

Lamertin, 1897, 273 p.

Parent (M.), Le rôle de la femme dans la lutte contre l‟alcoolisme, Bruxelles, Ligue

patriotique contre l‟alcoolisme, 1892, 42 p.

Popelin (M.). Actes du Congrès Féministe International de Bruxelles, 1892 – 1912.

Bruxelles, Bulens, 1912.

Literatuur

Onuitgegeven literatuur

Lockkamper (N.). Situatieschets van de antialcoholistische beweging in het laatste kwart van

de 19de

eeuw en het begin van de 20ste

eeuw. Brussel (onuitgegeven licentiaatsverhandeling

Vrije Universiteit Brussel), 1994.

133

Matkava (S.). L‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme (1899-1951): de la lutte

antialcoolique aux militantismes féministe et pacifiste. Brussel (onuitgegeven

licentiaatsverhandeling Université Libre de Bruxelles), 1996.

Timmerman (M.). De sociale ernst van het Alkoholisme en de mobilisatie voor de

Drankbestrijding, vanaf het laatste kwart van de 19de

eeuw. Gent (onuitgegeven

licentiaatsverhandeling Rijksuniversiteit Gent), 1981.

Uitgegeven literatuur

Beyers (L.). Rasdenken tussen geneeskunde en natuurwetenschap. in: Tollebeek (J.),

Vanpaemel (G.) en Wils (K.), Degeneratie in België 1860 Ŕ 1940: een geschiedenis van

ideeën en praktijken, Leuven, Universitaire pers, 2003.

Blocker (J.S.). Separate Paths : Suffragists and Women‟s Temperance Crusade. In : Signs,

Vol. 10, Nr. 3, 1985.

Blom (J.C.H.), Lamberts (E.). Geschiedenis van de Nederlanden. Rijswijk, Nijgh en Van

Ditmar Universitair, 1993.

Bock (G.). Challenging Dichotomies: Perspectives on Women‟s History. In: Offen (K.),

Pierson (R.R.) en Rendall (J.) (eds.), Writing Women‟s History: International Perspectives,

Basingstoke, Macmillan, 1992.

Boël (P.) en Duchène (C.). Le féminisme en Belgique : 1892-1914. Bruxelles, Conseil national

des femmes belges, 1955.

Cott (N.). The Grounding of Modern Feminism, New Haven, Yale University Press, 1987.

Cott (N.). What‟s in a name? The limits of social feminism, or expanding the vocabulary of

Women‟s History. In: Signs, Vol. 76, Nr. 3, 1989.

Cruea (S. M.). Changing Ideals of Womanhood during the nineteenth-century woman

movement. In: ATQ, vol. 19, nr. 3, 2005.

134

Dannenbaum (J.). The Origins of Temperance Activism and Militancy among American

Women. In: Journal of Social History, Vol. 15, Nr. 2, 1986.

De Bueger-Van Lierde (F.). Marie Popelin et les débuts du mouvement féministe belge (1892-

1914). in: Courtois (L.), Rosart (F.) en Pirotte (J.), Femmes des années 80 : un siècle de

condition féminine en Belgique (1889-1989), Louvain-la-Neuve, Academia, 1989.

De Bueger-Van Lierde (F.). Louis Frank, pionnier du mouvement féministe belge. In : RBHC-

BTNG, nr. 4, 1973.

De Bueger-Van Lierde (F.). A l‟origine du mouvement féministe en Belgique “l‟Affaire

Popelin”. In : RBPH-BTFG, Vol. 55, Nr. 4, 1972.

De Haan (F.) en Van Der Heide (R.). Vrouwen-Verenigingen, Dames-comité‟s en feministen:

De zorg van vrouwen voor vrouwelijke gevangenen in de negentiende eeuw. In: Tijdschrift

voor de sociale geschiedenis, nr. 23, 1997.

Dekeyser (D.), Van Der Peeters (K.), Opdeweegh (L.) en Van Der Velden (O.). Vrouwen

maken naam: vrouwenfaam op straat. Leuven, Garant, 1999.

Deneckere (G.). 1900 : België op het breukvlak van twee eeuwen. Tielt, Lannoo, 2006.

Witte (E.). Politieke geschiedenis van België sinds 1830: spanningen in een burgerlijke

democratie. Antwerpen, Standaard, 1983.

De Weerdt (D.). En de vrouwen? Vrouw, vrouwenbeweging en feminisme in België 1830-

1960, Gent, Masereelfonds, 1980.

Gubin (E.), Du politique au politique : parcours du féminisme belge (1830-1914), in: RBPH-

BTFG, Volume 77, Nr. 2, 1999.

Gubin (E.). Choisir l‟histoire des femmes. Bruxelles, Ed. de l‟Université de Bruxelles, 2007.

Gubin (E.). Dictionnaire des femmes belges : XIXe et XXe siècles. Bruxelles, Editions Racine,

2006.

135

Gubin (E.). Les féminismes belges et français de 1830 à 1914, une approche comparée, in: Le

Mouvement Social. Nr. 178, France-Belgique Fin de Siècle, 1997.

Keymolen (D.). Stap voor stap : geschiedenis van de vrouwenemancipatie in België. Brussel,

Kabinet van de Staatssecretaris voor Maatschappelijke Emancipatie, 1991.

McMillen (S.G.). Seneca Falls and the origins of the women‟s right movement. Oxford,

Oxford University Press, 2008.

Nys (L.). De ruiters van de Apocalyps. „Alcoholisme, tuberculose, syfilis‟ en degeneratie in

medische kringen, 1870-1940. In: Tollebeek (J.), Vanpaemel (G.) en Wils (K.), Degeneratie

in België 1860 Ŕ 1940, Leuven, Universitaire pers, 2003.

Offen (K.). Defining Feminism: a comparative historical approach. In: Signs: 1988, Vol. 14,

Nr. 1, 1988.

Rendall (J.). The Origins of Modern Feminism: Women in Britain, France and the United

States, 1780-1860. Basingstoke, Macmillian, 1985.

Scott (J.). Deconstructing equality-versus-difference: Or, the uses of poststructuralist theory

for feminism. In: Feminist studies, vol. 14, nr. 1, 1988.

Scott (J.). Gender: A Useful Category of Historical Analysis. In: American Historical Review,

vol. 91, nr. 5, 1986.

Tollebeek (J.). Degeneratie, moderniteit en culturele verandering: een Belgisch perspectief.

In: Tollebeek (J.), Vanpaemel (G.) en Wils (K.), Degeneratie in België 1860 Ŕ 1940: een

geschiedenis van ideeën en praktijken, Leuven, Universitaire pers, 2003.

Tyrrell (I.). Woman‟s world/Woman‟s empire: the Woman Christian Temperance Union in

International Perspective, 1880-1930. The University of North Carolina Press, 1991.

Van Drenth (A.) en De Haan (F.). The rise of Caring power: Elizabeth Fry and Josephine

Butler in Britain and the Netherlands. Amsterdam, Amsterdam University Press, 1999.

136

Van Drenth (A.). Over dienende liefde en zorgende macht, sekse en sekseverhoudingen in

historisch perspectief. In: Tijdschrift voor vrouwenstudies, 1997.

Van den Dungen (P.). Les divisions de féminisme belge avant 1914. In: Sextant, vol. 1,

Groupe interdisciplinaire d‟Etudes sur les femmes de l‟Université libre de Bruxelles, 1993.

137

12. Lijst van bijlagen

Bijlage 1

L’Union des

femmes belges

contre l’alcoolisme

L’Alliance des

femmes belges

contre l’abus de

l’alcool

La Ligue Belge du

Droit des Femmes

La Société belge

pour l’amélioration

du sort de la femme

Auguste Beernaert Anna Boch Henri La Fontaine Elise Beeckman

Elise Beeckman, tot

1905

Elise Beekcman-

Pousset

Jane Brigode Elise Nyst-Soyer

Elise Nijst-Soyer, tot

1905

Elise Nijst-Soyer Laure Levoz-

Hauzeur

Henri La Fontaine Marie Derscheid-

Delcourt

Léonie La Fontaine

Jane Brigode Marie Parent Jeanne Deflou

Jules Le Jeune* Marie Popelin Louise Van Den Plas

Joséphine Keelhoff* Louis Frank (tot

1893)

Juliette Carton de

Wiart

Lily Carter

Laure Levoz-

Hauzeur*

Marie Parent

Léonie La Fontaine Marie Derscheid

Lily Elisabeth Carter Marguerite Van De

Wiele

Louise Van Den Plas

Maria Hettema-

Nijssens

Marie Parent*, tot

1905

Marie Popelin

Marie Trasenster

Marguerite de

Laveleye*

Marguerite Van De

Wiele

Emile Vandervelde ?

Louis Frank*

Opmerking: De namen die een (*) bevatten, waren ook lid van La Ligue Patriotique contre

l‟Alcoolisme.

138

Bijlage 2

Louis Frank: Louis Frank is geboren in Brussel op 22 januari 1864 in een familie van joodse

afkomst. Hij heeft op de ULB rechten en filosofie gestudeerd en is met grote onderscheiding

en onderscheiding afgestudeerd.413

Vanaf het einde van de jaren ‟80 van de 19de

eeuw laat hij

zich opmerken door het verkondigen van zijn feministische standpunten. Wanneer Marie

Popelin in 1888 niet tot de balie wordt toegelaten, neemt Frank de verdediging van Popelin op

zich. Het is dan ook vanaf dan dat hij beslist om zich te volledig te wijden aan het verdedigen

van het feminisme door middel van werken. In 1888 schrijft hij het werk La femme avocat

waarin hij argumenten aangeeft waarom een vrouw toegelaten zou moeten worden aan de

balie. Eén van zijn belangrijkste werken met name Essai sur la condition politique de la

femme heeft hij in 1892 geschreven. In dit werkstuk protesteert hij tegen alle burgerlijke,

morele, economische en politieke onrechtvaardigheden die in het burgerlijk wetboek zijn

opgenomen.414

Hetgeen erg opvallend is aan het feminisme van Louis Frank, is dat hij,

hoewel hij verklaart een aanhanger te zijn van juridische, economische en politieke gelijkheid

tussen mannen en vrouwen, toch ijvert voor een aantal beperkingen die ongegrond zijn. Zo

geeft hij toe dat in het politieke domein het vrouwelijk electoraat op andere fundamenten

gevestigd moet zijn dan die van mannen. Zo eist Frank enkel rechten voor vrouwelijke

vrijgezellen, weduwen of gescheiden vrouwen.415

In april 1892 richt hij samen met Marie Popelin la Ligue belge du droit des femmes op

waarvan hij gedurende een jaar en half de algemene secretaris was. Frank had moeilijkheden

om zijn belangen te verzoenen met die van la Ligue. Hij wou in alle werksecties van la Ligue

zoals bijvoorbeeld in de redactie van hun blad tussenkomen en tegelijkertijd geen afstand

nemen van zijn eigen publicaties. De andere leden van la Ligue begonnen zich te ergeren aan

zijn bemoeizucht met als gevolg dat Frank in december 1893 ontslagen werd. Zijn

feministische activiteiten verminderden daardoor niet en hij bleef feministische artikels

schrijven voor onder andere de liberale ,krant l‟Indépendance belge.416

Vanaf 1897 heeft hij weer contact met la Ligue en neemt hij mee aan het door la Ligue

georganiseerde internationaal feministisch congres te Brussel. Later zal hij ook de diners

féministes bijwonen.

413

De Bueger-Van Lierde (F.), Louis Frank, pionnier du mouvement féministe belge, in : RBHC-BTNG, 1973,

nr. 4, p. 378. 414

De Bueger-Van Lierde (F.), Art. Cit., p. 380. 415

De Bueger-Van Lierde (F.), Art. Cit., p. 383. 416

Van Bueger-Van Lierde (F.), Art. Cit., p. 389.

139

Marie Parent: Marie Parent werd geboren op 20 december 1853 in Brussel. Vanaf 1890

maakte Parent zich lid van la Ligue patriotique contre l‟alcoolisme en zette ze zich actief in in

de strijd tegen het alcoholisme. In 1892 schrift ze een belangrijk werk: Le rôle de la femme

dans la lutte contre l‟alcoolisme waarin ze vrouwen uit de arbeidersklasse raad geeft hoe ze

het best tegen het alcoholisme strijden. In 1899 wordt ze lid van l‟Union de femmes belges

contre l‟alcoolisme waarin ze een grote rol speelt. Na een aantal meningsverschillen met het

bestuur van l‟Union, geeft ze in 1905 haar lidmaatschap op om dan in datzelfde jaar l‟Alliance

des femmes contre l‟abus de l‟alcool op te richten. Parent was niet alleen actief op het gebied

van het antialcoholisme, maar ook van het feminisme. Zo maakt ze zich in 1892 lid van la

Ligue Belge du Droit des Femmes waarvan ze in 1912, na ontslag van Marie Popelin, zelfs het

voorzitterschap bekleedt. Vanaf 1910 zette zich Parent zich ook sterk in voor een beter

meisjesonderwijs en ijverde zo voor gemengd onderwijs, een eis dat in die tijd zeer

revolutionair was. Tot op het einde van haar leven bleef ze actief op het gebied van het

feminisme, het antialcoholisme en onderwijs. Ze stierf in 1934 in Brussel.417

Joséphine Keelhoff-Nyssens: Joséphine Nyssens werd geboren op 4 april 1833 in Lokeren uit

een welstellende familie. In 1875 trouwde ze met François Keelhoff die reeds in 1893 stierf.

Het was vanaf dat moment dat ze zich begon in te zetten in de strijd tegen het alcoholisme. In

1899 richtte ze l‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme op waarvan ze eerst de

schatbewaarder is en daarna voorzitster. Keelhoff had altijd grote bewondering voor het

feminisme en in 1905 helpt l‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme mee met het

oprichten van de Conseil National des Femmes Belges. Keelhoff stierf in 1917 in

Neerhaeren.418

Marguerite Nyssens: Marguerie Nyssens werd geboren in Antwerpen in 1858 en was de nicht

van Joséphine Keelhoff. Samen met haar tante richt ze l‟Union des Femmes Belges contre

l‟Alcoolisme op waarvan ze van 1901 tot 1914 de functie van secretaris had. Ook was ze één

van de stichters van l‟Œuvre de la Croix-Verte, een vereniging, ontstaan in 1898 die zich

bezighield met het verschaffen van werk aan arbeidsters. In 1905 wordt ze actief op vlak van

het feminisme, wanneer l‟Œuvre de la Croix-Verte lid wordt van de Conseil National des

417

Gubin (E.). Dictionnaire des femmes belges : XIXe et XXe siècles. Bruxelles, Editions Racine, 2006, p. 438 418

Gubin (E.). Op. Cit., p. 246.

140

Femmes Belges. Na 1918 helpt ze samen met Marie Hettema-Nyssens om l‟Union terug op

pootjes te zetten en blijft er tot 1940 actief. Marguerite Nyssens stierf in 1947.419

Marie Hettema-Nyssens : Marie Nyssens werd als oudste van alle kinderen geboren in 1888.

In 1910 wordt ze lid van l‟Union des Femmes Belges contre l‟Alcoolisme en helpt ze

Marguerite Nyssens, een nicht van haar vader, om de vereniging terug op poten te zetten na

de Eerste Wereldoorlog. Ze is tot 1922 de schatbewaarder van l‟Union en daarna de

voorzitster tot 1950. Vanaf 1925 vertegenwoordigt ze l‟Union op de Nationale Vrouwenraad.

Marie Hettema-Nyssens is altijd zeer geëngageerd geweest in de strijd tegen het alcoholisme.

Hierdoor maakt ze zich in 1932 lid van de Comité National contre l‟Alcoolisme waarvan ze

van 1946 tot 1971 schatbewaarder is. In 1982 sterft Marie Hettema-Nyssens.420

Zoé de Gamond: Zoé de Gamond werd geboren in 1806 in Brussel uit een zeer welstellende

liberale familie. Haar vader was namelijk gouverneur van Antwerpen onder het Nederlandse

regime en in 1830 secretaris-generaal van het ministerie van financiën. Zoé de Gamond kwam

al heel vroeg in contact met politiek en filosofie en werd zo gegrepen door de ideeën van

gelijkheid van de Franse economist Saint-Simon. In 1835 opent ze met haar hartsvriendin

Eugénie Poulet een school voor meisjes uit de arbeidersklasse en een normaalschool die het

vormen van toekomstige onderwijzeressen tot doel stelde. Zoals we in hoofdstuk 4 gezien

hebben, geloofde ze dat beter meisjesonderwijs zou leiden tot vrouwenemancipatie. In 1847

wordt ze de eerste algemene inspectrice van de Brusselse kleuterscholen, lagere scholen en

normaalscholen. De gamond stierf op 48-jarige leeftijd in Brussel in 1854.421

Marie Popelin: Marie Popelin is geboren in Schaarbeek op 16 september 1846. Op 18-jarige

leeftijd wordt ze onderwijzeres op de school Cours d‟Education dat door Isabelle Gatti de

Gamond in 1964 in Brussel opgericht werd. Deze niet-confessionele school, dat gesteund

werd door de liberalen, is de eerste instelling voor meisjes met een nieuw programma waarin

vanaf dan ook vakken opgenomen waren die voordien enkel aan jongens werden gegeven. De

school is dus een avant-garde voor het meisjesonderwijs. De affaire-Popelin die we reeds

uitvoerig in hoofdstuk 4 hebben besproken, was uiteindelijk de aanleiding voor het ontstaan

van la Ligue belge du droit des femmes in 1892 waarvan Popelin één van de stichters was. Na

419

Gubin (E.), Op. Cit., p. 427. 420

Gubin (E.), Op. Cit., p. 427-428. 421

Gubin (E.), Op. Cit., p. 153.

141

het ontslag van Frank, werd zij de secretaris-generaal van de Ligue. In 1905 richt ze de

Conseil National des Femmes Belges op. Zij was heel haar leven de drijvende kracht achter

het feminisme in België. Op 5 juni 1913 is ze gestorven.422

Louise Popelin: Louise Popelin was geboren op 11 april 1850 en was de zus van Marie

Popelin. Samen met twee andere vrouwen was zij de eerste die studies op hoger onderwijs

ondernomen had. In het academiejaar 1886-1887 studeerde ze af met een diploma in de

farmacie. Louise Popelin steunde haar zus erg in de feministische zaak en hielp dan ook mee

bij de oprichting van la Ligue Belge du Droit des Femmes. Ze stierf in 1937.423

Henri La Fontaine: Henri La Fontaine werd geboren in Brussel op 22 april 1854 uit een

liberale welstellende familie. In 1892 richt hij samen met enkele andere feministen La Ligue

belge du droit des Femmes . Tijdens zijn leven was hij zeer actief op vlak van het pacifisme.

Hij zag in het vrouwenstemrecht een manier om tot vrede te komen waardoor hij een sterke

voorstander was van het vrouwenstemrecht.424

Léonie La Fontaine: Léonie La Fontaine werd geboren in 1857 in Brussel uit een welstellende

liberale familie. Ze was de zus van Henri La Fontaine. Net zoals haar broer was ze een

pacifiste en een feministe.425

Joséphine Mathieu: Joséphine Mathieu is geboren in 1849 in Waterloo uit een welstellende

familie. Op 17 december 1869 stapt ze in het huwelijksbootje met Hector Denis. Vanaf het

begin van de oprichting van la Ligue Belge du Droit des Femmes in 1892 zette het koppel

zich actief in in de feministische strijd. Tot 1897 was Joséphine Mathieu zelfs de voorzitster

van de sectie sociale economie van de Ligue. Hoewel Joséphien Mathieu altijd in de schaduw

bleef van haar man, was ze altijd aanwezig in de Ligue en zeer doeltreffend. Ze stierf in

Ixelles op 2 februari 1905.426

Jeanne Brigode: Jeanne Brigode is geboren in Rummen op 30 mei 1870 in een welstellende

familie waar van een uitstekend onderwijs heeft genoten. In 1901 neemt ze deel aan de

422

Gubin (E.), Op. Cit., p. 459-462. 423

Gubin (E.), Op. Cit., p. 458-459. 424

Gubin (E.), Op. Cit., p. 352-353. 425

Gubin (E.), Op. Cit., p. 353-355. 426

Gubin (E.), Op. Cit., p. 396-397.

142

feministische diners die door de Ligue georganiseerd werden. Vanaf september 1902 was ze

de secretaris van de tweede internationale feministische congres dat in Brussel werd

gehouden. In 1903 wordt ze eerst schatbewaarder van de Ligue, vervolgens de lid van het

comité en ten slotte in 1908 secretaris. Op vlak van het feminisme was ze vooral actief in drie

domeinen: de verdediging van de burgerlijke rechten van vrouwen, het officieel onderwijs, en

de strijd voor de toegang voor vrouwen tot het stemrecht. Bij het aanbreken van de oorlog

heeft ze samen met Marguerite Nyssens en Louise Van den Plas op 8 augustus 1914 de Union

patriotique des femmes belges opgericht. In 1921 stonden Brigode op gemeentelijk vlak op

die kieslijsten van Vorst. Ze werd uiteindelijk tot gemeentelijke raadsgever verkozen en dit

heeft ze van 1921 tot 1927 uitgeoefend. Vervolgens was ze schepen van openbaar onderwijs

van 1921 tot 1927 en daarna van 1933 tot 1946. Vanuit deze functie heeft het officieel

onderwijs en de rechten van de vrouw sterk verdedigd. Ze stierf in 1952.427

Marguerite Coppin: Marguerite Coppin is geboren op 2 februari 1867 in Brussel en is door het

leven gegaan als misschien wel de enige auteur in België die men tot de stroming van het

naturalisme kon rekenen. Coppin bleef in haar werken wel trouw aan de vrouwelijke

stereotiepen van de 19de

eeuw wat door de meerderheid van de bevolking uiteraard wel

geapprecieerd werd, maar soms ook kritiek te verduren kreeg zoals van Marguerite Van de

Wiele. Uiteindelijk stond ze tijdens haar leven bekend als een grote dichteres en schrijfster

waardoor ze een prijs heeft gekregen van l‟Union littéraire en een bronzen medaille tijdens de

expositie in Luik. Ze stierf in 1931.428

Marguerite Van De Wiele: Marguerite Van De Wiele is geboren in Ixelles op 1 december

1857. Ze stond bekend als een goede schrijfster van romans die vaak feministisch getint

waren. Haar debuut in de literaire wereld heeft ze gemaakt in 1879 bij het publiceren van haar

roman Lady Fauvette die bekroond is geweest en een groot succes kende van Brussel tot

Parijs. Naast schrijfster, was ze ook journaliste. Vanaf 1882 schreef ze voor grote liberale en

neutrale kranten als L‟Indépendance belge, L‟Echo du Parlement, L‟Etoile belge, of Le Soir

en Le Petit bleu. Hoewel Van De Wiele zeer geïnteresseerd was is in de positie en de rechten

van een vrouw, werd ze toen toch niet echt bestempeld als een echte feministische militante.

Van De Wiele stond vanaf 1907 aan het hoofd van de sectie “boeken en pers” van de Conseil

427

Gubin (E.), Op. Cit., p. 79-81. 428

Gubin (E.), Op. Cit., p. 119-121.

143

National des Femmes Belges. Na de Eerste Wereldoorlog werd ze zelfs voorzitster van de

Nationale Vrouwenraad. Ze stierf in 1941.429

Hector Denis: Hector Denis is geboren in Braine-le-Comte op 20 april 1842. Hij was van

1892 tot 1894 rector van de Université Libre de Bruxelles alwaar hij ook les gaf in politieke

economie. Hij stond reeds vroeg bekend als de verdediger van enkele feministische

standpunten en dit allemaal ten zijde van zijn vrouw Joséphine Mathieu of ook wel mevrouw

Hector Denis genoemd. Vanaf het ontstaan van la Ligue Belge du Droit des Femmes in 1892

maakte hij deel uit van de beperkte groep mannelijke feministen zoals Louis Frank en Henri

La Fontaine. Hector Denis is altijd een zeer belangrijke bondgenoot geweest van la Ligue

Belge du Droit des Femmes, omdat hij een aantal feministische geïnspireerde wettelijke

hervormingen in de Kamer heeft verdedigd. Hij stierf op 10 mei 1913.430

429

Gubin (E.), Op. Cit., p. 554-555. 430

Gubin (E.), Op. Cit., p. 180-181.

De relatie tussen het antialcoholistisch vrouwelijk...

Documents

Transcript of De relatie tussen het antialcoholistisch vrouwelijk...