47juli - augustus 2010 � MOQ �� MOQ � juli - augustus 2010

FOTOREPORTAGE � tekst: Kristof Dams & Veerle Devos – beeld: José Fernandes

‘Een archipelDE PORTUGEZEN VAN BRUSSEL

©Jo

séFe

rnan

dez

46

In Frankrijk wonen 800.000 Portugesemigranten, in bijna perfecte discretie.De 21.000 Portugezen van Brussel

zijn minder onzichtbaar: in Elsene enSint-Gillis tonen ze zich met cafés,

clubs en vlaggen. Maar in het politiekedebat of bij de verkozenen des volks

blijven ze afwezig. Waarom?Tussen 1958 en 1974 verlie-ten anderhalf miljoen Portugezenhun land. ‘Hele dorpen liepen leeg,met treinen vol vertrokken ze’, zegt deFranse historicus en migrantenzoonVictor Pereira. Ze vertrokken nietalleen per trein: velen waren clandes-tiene vluchtelingen en staken soms tevoet delen van de Pyreneeën over. Eenklein deel waren politieke vluchtelin-gen –vooral dienstweigeraars in dekoloniale oorlogen vanaf 1961, inAngola en Mozambique– maar hetgrootste deel bestond uit economischevluchtelingen. ‘Maar wat is het ver-schil’, vraagt Joachim Galego, die in1969 naar Brussel vluchtte en sindskort is teruggekeerd naar zijn geboor-tedorp Campo Maior. ‘Iedereen dievertrok om economische redenen, ver-trok tegelijk om politieke redenen. De

geheime politie was overal. Het wasgeen leven.’

Vele van de politieke vluchtelingenkwamen in Brussel terecht via Parijs.In Frankrijk bestond het vluchtelin-genstatuut niet voor Portugezen, inBelgië wel. Brussel werd daardoor inde jaren zestig een centrum van verzettegen het Salazar-regime. Gevolg wasdat ook de Portugese geheime politieactief was in België. Het was van hetgrootste belang voor het regime dat demeerderheid van economischemigranten niet in het ideologischekamp van de politieke vluchtelingenbelandde. De migranten waren, vol-gens Victor Pereira, als het ware “uit-gezonden” naar het buitenland, omdaar geld te verdienen en terug te stu-ren naar Portugal –zelfs als ze hetland clandestien verlieten. ‘In

Frankrijk,’ zegt Pereira, ‘reden cami-onnettes van de Portugese bankenrecht naar de Portugese bidonville vanChampigny, om het geld op te halen.’De verzetsorganisatie LUAR (Liga deUnidade e Acção Revolucionária) vieldie geldtransporten nog ooit aan,omdat dat geld de koloniale oorlogenin Angola en Mozambique hielpfinancieren. Wie het land ontvluchtte,steunde op die manier het regimemeer dan wie bleef.

de erfenis van salazarDe huidige Portugese gemeenschapin Brussel komt niet alleen voort uitde eerste migratiegolf van de jarenzestig en zeventig. Er was ook eensterke stijging van de migratie sinds1990, en de voorbije jaren komen erjaarlijks ongeveer 2000 nieuwe

van oudedorpsculturen’

� MOQ � juli - augustus 2010

FOTOREPORTAGE �

migranten bij. Zo politiekactief als de kleine groeppolitieke vluchtelingen des-tijds was, zo politiek afzij-dig is de huidige groep eco-nomische migranten. Aanpolitiek doen in Portugalten tijde van Salazar waslevensgevaarlijk en abso-luut te vermijden, eengewoonte die zich voortzet-te in de diaspora, aldusmigratiesocioloog AlbanoCordeiro. ‘Het enorme poli-tieke je m’en foutisme van dePortugezen is de erfenisvan Salazar. Een meerder-heid van de Portugesemigranten in Frankrijkkwam uit kleine dorpjes,met een hoge graad van

ongeletterdheid. Ze haddenhoogstens enkele jarenlagere school gevolgd.’ Hunvoornaamste bezigheid devoorbij decennia was zichin stilte opwerken uit dearmoede. Portugezen zijnvaak tweeverdieners, diewerken in de bouw of alsconciërge, en die een huisbezitten in België en één inPortugal.

Naast hun werk bouw-de de Portugese gemeen-schap in Brussel een uitge-breid eigen gemeenschaps-leven op –eerst in Elsene,later ook in Sint-Gillis. Inhun eigen clubs, bars enrestaurants, tussen wandenbezet met azulejo’s, aten ze

bacalhau of cabrito en ver-langden ze naar Portugal.Vandaag willen jongerenlosbreken uit dit namaak-Portugal. Brusselaar PedroRupio (26), een door dePortugezen van Brusselverkozen raadsman van hetadviserend overheidsorgaanCCP (Conselho dasComunidades Portuguesas),zou willen dat de Portugesegemeenschap ophoudtzichzelf wijs te maken datze hun geboortedorp nooitverlaten hebben: ‘DePortugese diaspora van-daag is meer een natie opzichzelf, een soort vanarchipel van oude dorpscul-turen onder een glazen

stolp.’ Rupio onderneemtsensibiliseringsacties omde Portugezen tot stem-men aan te zetten: ‘Het istijd om te breken met detraditie van onzichtbaar-heid. De Portugesegemeenschap heeft haar rolte spelen in de samenle-ving.’

De jongere generatiewillen niet per se méérBelg worden, maar strevenwel betere relaties met deandere gemeenschappen inBrussel na. FranciscoMonho, voorzitter vanAPEB (Associação dosPortugueses Emigrados naBélgica) wil in eerste instan-tie de organisatie openbre-

ken naar anderePortugeestaligen in Brussel:Brazilianen, Angolezen,Kaapverdiërs. Volgende stap:betere relaties met deMarokkanen van Sint-Gillis.‘Tenslotte delen we acht eeu-wen geschiedenis’, zegt ookPedro Rupio.

Dit is Brussel, een stadwaar volgens recente cijfers vansocioloog Jan Hertogen nog 32procent van de bevolking vanBelgo-Belgische origine is; eenhoofdstad bovendien die nau-welijks nog wordt geacht eennationale identiteit uit te dragenen te reproduceren. Wie zichvandaag wil integreren inBrussel, moet daarbij zelf ookmeteen zijn eigen integratie-

concept bedenken. En dat doende jongere Portugezen.

het nieuwe en hetoude portugalKritiek op de geslotenheid vande eerste- en tweedegeneratiemigranten komt er niet alleenvanwege de jongeren. Ook degroep Portugese euroambtena-ren en sommige meer recentePortugese migranten distantië-ren zich van hen en van hetbeeld van Portugal dat ze ver-spreiden. ‘Zodra er gesprokenwordt over de Portugesegemeenschap van Brussel, gaathet over folklore’, klaagtJoaquim Pinto da Silva,Europees ambtenaar en eigen-aar van boekhandel en cultureel

centrum Orfeu. ‘Terwijl we ookwetenschappers, romanciers endichters hebben.’ Ook PatriciaMarques, die werkt voor de toe-ristische dienst, wil met haarwijndegustatiebar Sol Ar een‘modern, geavanceerd en inter-nationaal georiënteerd’ beeldvan het hedendaagse Portugalverspreiden: ‘Wij zijn eenlevendige en internationalegemeenschap, die kwaliteitbrengt én ambitie heeft. Denieuwe Portugezen van Brusselzijn niet gesloten. Integendeel,wij mengen ons graag metandere culturen. De meestePortugezen kwamen hier voorpolitieke of economische rede-nen. Ik kwam hier voor mijnpersoonlijke ontwikkeling.’

Het “nieuwe” versus het“oude” Portugal; het is een helediscussie, ook in Portugal zelf,waar bijvoorbeeld romancierAntonio LoboAntunes het alszijn plicht beschouwt om steedsweer hetmes in dewonde te zet-ten, en te weigeren te vergeten.Volgens literatuurcriticus PeterConradwalgt Antunes ‘van hetrecente laagje vernis vanwel-vaart en spilziek hedonisme’,dat ligt over een land ‘even over-dektmet wonden en ontstokenzweren als een overvolle zieken-huisvleugel’. Zoals Antunes,maar dan ongewild, lijkt het derol van de diaspora omPortugalte herinneren aan zijn pijnlijkeverleden. Dat bleek in augustus2009 bijvoorbeeld uit een con-

48 49juli - augustus 2010 � MOQ �

©Jo

séFe

rnan

dez

©Jo

séFe

rnan

dez

©Jo

séFe

rnan

dez

©Jo

séFe

rnan

dez

©Jo

séFe

rnan

dez

©Jo

seFe

rnan

dez

©Jo

séFe

rnan

dez

‘Het is tijd om te breken metde traditie van onzichtbaarheid.De Portugese gemeenschapheeft haar rol te spelenin de samenleving.’

FOTOREPORTAGE �

� MOQ � juli - augustus 201050

troversiële columndoor de con-servatieve columnistHenriqueRaposo in de Portugese krantExpresso.Hij schreef dat dejaarlijkse invasie vanmigran-ten (lees: de terugkeer voor dezomervakantie) hem, en veleandere Portugezen, danig hin-derde, omdat ze ‘in hun koffer,tussen hunminis en hun bifanahet oude Portugalmeebren-gen’. Demigranten, aldus nogRaposo, drukken de anderePortugezenmet hun neus opde feiten: demigratie naar desteden, in de rest van Europabegonnen in de negentiendeeeuw, begon in Portugal pas inhetmidden van de twintigsteeeuw. In vele Europese landen

was er leerplicht in de negen-tiende eeuw, terwijl de huidigegeneratie van hogeropgeleidePortugezen de kleinkinderenvan ongeletterden zijn. Kort-om, besloot Raposo, de ‘nieuw-gevonden Europese sofisticatie’heeft voeten van klei, en datmaken demigranten bij hunterugkeer pijnlijk duidelijk.Victor Pereira ziet vooral ookeen klassendimensie in hethekelen van demigranten inPortugal: ‘Het bekritiseren vande smaak van demigranten, ofhun verondersteld gebrek daar-aan, is werkelijk de tarte à lacreme in Portugal.Maar wie ishet, die kritiseert? Demidden-en hogere klasse, en zeker de

oude grootgrondbezitters.Voordienmoesten zemaarnaar de lokalemarkt gaan enhun dagloners kiezen uit eenhorde slaven.Het feit dat dielatermigreerden, illegaalbovendien, en dan terugkerenmet een auto, en een huiskopen in Portugal, dat zetkwaad bloed bij de oude heer-sers.’

Dit artikel kwam tot standmet de steun van het FondsPascal Decroos en de Koning

Boudewijnstichting, en past in een bre-der project dat focust op Brussel als stadin transitie. Deze fotoreportage is eenuittreksel uit een geïllustreerd 'magbook'over de Portugezen van Brussel.Voor info en verkoopsadressen,zie www.officeforurbanreporting.eu

©Jo

séFe

rnan

dez

©Jo

séFe

rnan

dez

©Jo

séFe

rnan

dez

©Jo

séFe

rnan

dez