Reis door de Indische archipel met de Pa ketvaart Het stoomschip als leidmotief

66.019. S.S. Camphuys langs de ste iger in Ternate, Mol ukken, circa 19 10

Van 1891 tot 1957 voeren de schepen

van de Koninklijke Paketvaart Maat­

schappij (KPM) door de Indonesische

archipel. De beginjaren van de KPM

vielen samen met het proces van ko­

loniale staatsvorming in Nederlands­

Indië. Gezagsuitbreiding, maritieme

expansie, economische ontwikkeling

en het opkomend toerisme: de KPM

lijkt er de belichaming van.

In 1888 werd de KPM opgericht om

~ lijndiensten tussen de vele, ver uiteen .. St, gelegen, eilanden in de Indische 0 .Ë archipel te verzorgen. 25 Jaar later had E de rederij het roer stevig in handen. Het

~ waren de hoogtijdagen van het "' moderne Nederlandse imperialisme E 0

geweest, waardoor de soevereiniteit

~ over de gehe le archipel werd gevestigd.

~ De KPM had zich in die periode niet

·~ alleen verdienstelijk, maar ook

g onmisbaar gemaakt. Ze was door de

~ overheid ingehuurd voor het vervoer

~ van manschappen en geschut tijdens ~ de militaire expedities en had een

~ fijnmazig netwerk van scheepvaartlij­

-s nen en kantoren opgebouwd. Daardoor 111

~ kon de overheid in de buitengewesten

E veel gemakkelijker zijn 'gezicht' laten

.2 zien en ook buiten Java het gezags-

monopolie handhaven. Alleen a l de

zichtbare aanwez igheid van de

stoomschepen za l een ordehandhaven­

de werking hebben gehad. Het vlagver-

toon was van belang en de scheepsbe­

manning functioneerde als de informele ogen en oren van het

gouvernement.

Pionierswerk

Pionierswerk was het geweest. Tot in

alle uithoeken van de archipel moest er

veel overwonnen worden: lastig

vaarwater, zeebanken die zich ver­plaatsten, verraderlijke riffen, ontoe rei­

kende zeekaarten en gebrek aan

vuurtorens. Aan de meeste kusten

ontbraken havenvoorzieningen en

moesten de schepen op de rede worden

geladen en gelost, wat soms bemoeilijkt

werd door ongunstige wind. Het vroeg

om een vloot die uiteenliep van de vertrouwde stoomschepen tot kleinere

vaartuigen die zich in ondiepe geu len

konden wagen om de kustplaatsjes te

bereiken. Voor het bevaren van de

rivieren had de rederij hekwielers in

bedrijf. Het vrachtverkeer bleef de

meest lonende kernactiviteit, al nam

66.020. Ve rtrek va n het S.S. Camplnrys van Temate, Mol ukken, circa 19 10

66.021. Een schip va n de KPM voor anker in de baa i van Galela, Molukken, circa 1910

het passagiersvervoer gestaag toe. Ook de inheemse bevolking maakte meer en meer gebruik van de schepen en voor hun producten ontstond zo een afzetgebied in de regio en daarbuiten. Door de betere verbindingen werd tevens toeristenverkeer door de archipel mogelijk. Om dit te stimuleren verscheen in 1911 bij uitgeverij J.H. de

~ Bussy in Amsterdam de rijkelijk met ~ foto's geïllustreerde reisgids Guide 0 ,2 through Netherlands India, samengesteld Ë in opdracht van de KPM. Het ontwerp ~ van de omslag (haast identiek aan een "' bekend affiche uitdie jaren) lijktwel E 0

afgeleid van de foto's uit een drietal

~ albums in de collectie van het Tropen­:;; museum. De albums werden in 1914 "' 15 door de rederij aangeboden aan g mevrouw A. Rühi-Van Swieten in

::8 Ma kassar (Celebes), als herinnering aan r:::: de reis die haar echtgenoot in 1912 met ~ ~ de heer L.J . Lambach maakte. Laatstge-il noemde was op dat moment president­o.o -5 directeur en daarmee de belangrijkste "' ~ man van de KPM in Nederlands-Indië. ~ Dat verklaart de luxe uitgave: meer dan ~ 175 losse op karton geplakte foto's in

drie afzonderlijke cassettes. Van E.H. Rühl is bekend dat hij op 22 mei 1891 in dienst van de rederij was getreden als pakhuismeester in Batavia. De reis zal

vast een inspectietocht zijn geweest. Leidmotief in de albums is het KPM­

stoomschip op de achtergrond van de foto. Als een machtig symbool van de

66.022. Prauwen op het strand van Boeli, Halmahera (Molukken), circa 1910

%CY. <",-./

~ ."_, q;"'

Ot.

~"" oo.,...~

CU ;;:: .. Co 0 ... .e Cll E Cll

:g .. E 0 0 N ... .. .. ·~ 0 > 10 10

c: CU t>.O ::s CU -"

CU t>.O -" u .. (i:

~

westerse aanwez ighe id ligt ze daar op de rede, in de baai, langs een ste iger of kade. Op de voorgrond is de inheemse bevolking te zien, soms met prauwen (zie daar het afficheontwerp in een notendop). Telkens keert dit beeld terug in een reeks die verder bes taat uit foto 's van wat men tijdens zo' n reis zoa l tegenkwam. Rob Jongmans

Rob jongmans is regist rator collecties bij het Tropenmuse um

De foto's bij dit artikelmaken deel uit van de co llectie van hetTropen mu­seu m, die voor het publiek toega nkelijk is (e n wordt) ge maakt via de digitale database op www.kit.nl

Literatuur:

Koninklijke Paketvaart Maatschappij (Royal PacketSteam Navigation Com­pany): guide through Netherlands India. -Amsterdam: J.H. de Bussy, 1911

De Koninklijke Pa ketvaart Maatschappij I M.G. de Boer. - Amsterdam : lndustria, 1924

Koninklijke Pa ketvaart Maatschappij : stoomvaart en staatsvorming in de Indo­nesische archipel1888-1914 I j.N.F.M à Campo.- Hilversum :Verloren, 1992

~ 66.023. Gezicht over de Humboldtbaai, ... .E Nieuw-Guinea, circa 1910

66.024. Vissers met netten in de branding, Bocht van Tomini, Celebes, circa 1910

IND ~--~- ---- ---

66.025. Omslag van Koninklijke Pa ketvaart Maatschappij, 1911