De naamloze slachtoffers van de oorlog

Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog waren de levensomstandigheden in België en Bierbeek erg precair. Er vielen bij de intocht van de Duitsers weinig slachtoffers, er waren geen wraakoefeningen of georganiseerde razzia's zoals tijdens de Eerste Wereldoorlog en Bierbeek was nooit het doelwit van bombardementen. Toch heerste ook hier schaarste aan zowat alles, van levensmiddelen tot medicamenten, van kolen voor de verwarming tot voeders voor de dieren.Uit de interviews die de Werkgroep Oorlog & Vrede optekende bij verschillende ouderen die de Tweede Wereldoorlog als kind of jongeren meemaakten, blijkt dat 'men de buikriem moest aanhalen' maar dat men ondanks alles toch kon overleven. Het was dan ook opvallend dat in de gemeenten Bierbeek en Lovenjoel de mortaliteitscijfers wél gevoelig stegen tijdens de oorlogsjaren.

Overlijdensregisters

De vier gemeenten Bierbeek, Korbeek-Lo,Lovenjoel en Opvelp hadden tijdens de TweedeWereldoorlog ongeveer een zelfde aantalinwoners: Bierbeek (stijgend tot 2.300 inwoners),Korbeek-Lo (stijgend tot 2.500), Lovenjoel(stijgend tot 1.500) en Opvelp (dalende tendenstot 850 koppen). Alle dorpen, Korbeek-Lomisschien uitgezonderd, hadden een zelfdeverloop als van alle 'boerendorpen' in de buurt:een mooie aangroei door geboortes en eensteeds teruglopend sterftecijfer omwille van debetere verzorging van oudere inwoners.

Toch werden de overlijdensaantallen in Bierbeek en Lovenjoel gevoelig aangesterkt door de aanwezigheid van de grote instellingen voor geesteszieken. En dit stijgt nog tijdens de oorlogsjaren, zo blijkt uit de bijgaande tabel die loopt van 1938 tot en met 1948.

1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947 1948

Bierbeek 95 104 99 218 198 116 119 119 79 95 78

In dorp 27 22 29 38 27 24 29 28 26

St-Kamillus 68 82 70 180 171 92 90 91 53

St-Kamillus tot. Popul.

854 856 855 827 788 840 848 981 1048 873 879

Lovenjoel 104 66 93 127 133 55 131 102 78 81 55

In dorp 27 13 25 15 15 12 181 13 15

Salve Mater 77 53 68 112 118 43 113 89 63

Ter vergelijking

Korbeek-Lo 19 15 13 12 17 25 18 23 21 24 21

Opvelp 10 15 13 9 8 10 13 10 13 8 12

1 Op 28 mei 1944 stortte een Britse bommenwerper neer in een veld in de huidige Groenstraat in Lovenjoel. De 7 bemanningsleden, 5 Canadezen en 2 Britten, werden gedood. 6 mannen werden begraven in Lovenjoel, een zevende (die in Bierbeek-Bremt neerkwam) werd in Bierbeek begraven. Zij staan ook vermeld in de overlijdensregisters.

Ziekenhuizen verhogen de mortaliteit

In Bierbeek telt men elk jaar een 100-tal overlijdens, in Lovenjoel tussen 60 en 100 terwijl de mortaliteit in Korbeek-Lo en Opvelp rond de 20 stuks per jaar schommelt. Dat is niet verwonderlijk: in Bierbeek is, op de Krijkelberg op de grens met Korbeek-Lo, in juli 1932het Sint-Kamillusinstituut gevestigd, een ziekenhuis voor 'geesteszieke mannen', geleid door de Broeders van Liefde. Hier verblijven vanaf het begin een 800-tal patiënten, begeleid door een 50-tal broeders.Enkele kilometers oostwaarts, in het Groot Park in Lovenjoel, staat sinds 1927 het Universitair Psychiatrisch Centrum Salve Mater, in de volksmond “het sanatorium” genoemd. Dit ziekenhuis voor 'geesteszieke vrouwen' herbergt ook een klooster van een 50-tal Zusters van Liefde, die instaan voor de verzorging, en een internaat voor de opleiding van verpleegsters. Ook dit ziekenhuis bood plaats aan 850 tot 1000 zieken.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat de mortaliteitscijfers in Bierbeek en Lovenjoel steeds hoger waren dan in de omliggende gemeenten, zoals je kan zien in bovenstaande tabel. Zowel in Bierbeek en Lovenjoel kunnen we spreken over de verhouding van 1/4de overlijdens in het dorp zelf en 3/4de in de beide instellingen.

Meer overlijdens tijdens de oorlog

Maar binnen die tendens zien we dat er tijdens de oorlogsjaren nog een frappante stijging optreedt. In 1941 stijgt de mortaliteit in Bierbeek plots naar 218 overlijdens, waarvan 180 in Sint-Kamillus. In 1942 zijn er 198 overlijdens in Bierbeek, waarvan 171 in Sint-Kamillus. Vanaf 1943 gaat dit opnieuw naar beneden tot resp. 116, 119 en 119 overlijdens, waarvan resp. 92, 90 en 91 in Sint-Kamillus. Vanaf 1946 stabiliseert de situatie en gaat zij zelfs gevoelig naar beneden. Een vergelijking met de totale populatie in de instelling maakt ons niet veel wijzer, deze fluctueert met een gevoelige verhoging in 1945 en 1946 – ten gevolge van de instroom van patiënten uit andere ziekenhuizen die vernield waren of in oorlogsgebied lagen (o.a. uit Venray2 – Nederland).

In Lovenjoel een zelfde beeld. Ook hier loopt in 1941 het aantal overlijdens op tot 127, waarvan 112 in Salve Mater en in 1942 tot 133 overlijdens in Lovenjoel, waarvan 118 in Salve Mater. In 1943 is er een 'normale' verhouding, maar dit loopt in1944 opnieuw op tot 131 overlijdens, waarvan 113 in Salve Mater en in in 1945 tot 102 overlijdens, waarvan 89 in Salve Mater. Uit de oorlogsdagboeken van de Zusters van Liefde, gepubliceerd in een artikel van Jos Dewinter3 blijkt dat de instelling in 1944

een week (27 augustus tot 3 september) volledig geëvacueerd werd door de Duitse bezetter om erDuitse soldaten te verplegen. De bevrijding kwam echter zeer snel opzetten, zodat alle zieken vanaf 15 september opnieuw konden opgenomen worden. Ook patiënten uit de instelling van Saint-Servais en vanaf 23 oktober ook 300 geesteszieken uit het Nederlandse Venray kwamen in de kliniek toe en zouden er blijven tot 12 oktober 1945. Hierdoor is te verklaren dat verschillende Nederlandse gasten in de overlijdensakten voorkomen: 14 mensen in 1944 14 en 33 in 1945.

2 België was eind september 1944 bijna geheel bevrijd. Door het mislukken van de operatie Market Garden op 26 september 1944 slagen de geallieerden er niet in om Nederland benoorden de grote rivieren te bevrijden. In het Limburgse Venray wordt tussen 30 september en 18 oktober 1944 een zware tankslag uitgevochten met duizenden doden tot gevolg. Het ziekenhuis aldaar werd ontruimd, de patiënten werden naar België gebracht.

3 Dewinter, J., De tweede wereldoorlog in het Universitair Psychiatrisch Centrum Salve Mater Lovenjoel, in Oost-Brabent, heemkundig tijdschrift voor het Hageland en omgeving, jaargang 158, nr. 1.

Mogelijke oorzaken

Een oorlogssituatie, dagelijkse ontberingen, gebrek aan voedingsstoffen, … ook voor de gewone 'gezonde' bewoners van onze streek was dit al moeilijk. Voor zieke mensen, daarenboven met psychische stoornissen die hen beletten om voor zichzelf te zorgen, vaak ook oudere vrouwen en mannen, was die ontbering nog vreselijker. Ondanks de goede zorgen die zij – alle ontberingen tenspijt – ontvingen van de broeders, zusters en tal van vrijwillige lekenhelpers, overleefden een aantal patiënten het niet. Om nog maar te zwijgen over de onzekerheid tijdens een oorlogssituatie,die waarschijnlijk ook leidde tot een verhoogde agitatie bij vele patiënten en andere gevolgen.

Daarenboven waren er ook de weersomstandigheden die tegen zaten. Tijdens de Tweede Wereldoorlog vonden twee van de strengste winters van de 20ste eeuw plaats. Vooral de winter van 41–42 was bijzonder streng. Het vroor toen regelmatig tot – 20°C en in februari 1942 vroor het elke dag van de maand. Ook de winter 44-454 was bijzonder streng, in januari 1945 telde men 30 vorstdagen. Tot slot was er in de zomer van 1941 ook een hittegolf, waarbij in 10 juli 1941 een temperatuur gemeten werd van 35°C.

Tot slot is er de houding van de Duitse bezetter:hoewel uit getuigenissen (o.a. de gepubliceerdedagboeken van de Zusters) blijkt dat de Duitsemilitairen de ziekenhuizen 'met rust' lieten, zal erallicht zeer weinig mededogen geweest zijn. Volgensde nazi-ideologie werden psychisch zieke mensenbeschouwd als lager dan 'Untermenschen'5. De'vernietiging' ervan begon al lang voor er sprake wasvan de Endlösung van de Joodse bevolking.

Besluit

Oorlog wordt al te vaak verengd tot een opeenvolging van veldslagen of ingewikkelde geopolitieke historiek. In het verleden werd de ellende die een oorlog veroorzaakt bij de gewone mensen soms te weinig in het daglicht gebracht. Voor de slachtoffers bij de psychisch zieke en kwetsbare mensen wegen oorlogsomstandigheden nog zwaarder door. Zij werden – als groep – ook nooit erkend als oorlogsslachtoffers, zij waren immers al ziek... Laten we er samen over waken dat deze slachtoffers nooit vergeten worden.

Tekst: Liebrecht Salen voor de werkgroep Oorlog&Vrede

Bronnen: Speelmans, G., Devroye, G., Een baken in het zorglandschap: 75 jaar Sint-Kamillus

Bierbeek, eigen uitgave 2008. Dewinter, J., De tweede wereldoorlog in het Universitair Psychiatrisch Centrum Salve Mater

in Lovenjoel, in tijdschrift Oost-Brabant, jaargang 158, nr. 1, uitgave 2011.

4 In bezet Nederland werd deze winter de 'Hongerwinter' genoemd. Meer hierover in tal van boeken en romans.5 De nazi's voerden een beleid van eugenetische euthanasie en gedwongen sterilisatie van gehandicapte en psychisch

zieke mensen onder de naam van Aktion T4. Deze campagne stond onder leiding van de lijfarts van Hitler, dr. Karl Brandt en beruchtste 'wetenschapper' van zijn groep was Joseph Mengele, de slachter van Auschwitz. Beiden werden tijdens het proces van Nürnberg in 1946 ter dood veroordeeld. Van 1938 tot 1945 vielen bij Aktion T4 meer dan 200.000 doden, ondanks de felle protesten van de katholieke kerk in Duitsland.