•

MINISTERIE VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP

Administratie Milieu, N atuur en Landinrichting

INSTITUUT VOOR BOSBOUW EN WILDBEHEER

i3oc k oil.({­e_ l ,., 'V I) ,;;

PROVINCIE OOST-VLAANPEREN

Afdeling 83 - Provinciaal Centrum voor Milieuonderzoek Provinciale Visserijcommissie

Preliminair onderzoek naar de efficiëntie van een glasaalpassage

op de kreek "de Grote Kil" in de Zwarte Sluispolder te Assenede

C. Belpaire en L. Samsoen

Juni 1995

IBW.Wb .V.R .95.32

Deze studie is een samenwerking tussen

bet polderbestuur van de Zwarte Sluispolder (de Heren A. Rijckaert, dijkgraaf ; 0 Willems , adjunct-dijkgraaf; Ma rc De Sm et , griffier; Michel De Smet, kondukteur) ,

het Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer (de Heer C. Belpaire),

het Provinciaal Centrum voor Milieuonderzoek Oost - Vlaanderen (de Heer L. Samsoen) ,

de Provinciale Visserijcommissie van Oost- Vlaanderen (de Heer E. Beeckman) ,

de afdelingen 'Bos en Groen' en 'Natuur' van AMINAL (de Heren J . Cordier en R. De Mol) .

2

•

3

1. de Zwarte Sluispolder en haar kreken

In het noorden van de provincie Oost- Vlaanderen om vat de Zwarte Sluispolder een gebied van 3876 ha dat zich uitstrekt op het grondgebied van Assenede, Boekhout, Ertvelde en Zelzate. De ligging en een situeringskaart van de polder met haar voornaamste waterlopen staan weergegeven in Figuur 1. Op deze kaart zijn ook de kreken in dit poldergebied weergegeven , het betreft de Grote Kil, de Rode Geul, de Grote Geul en het Geulken.

De afwatering van dit gebied gebeurt via een netwerk van kleinere polderwaterlopen , geulen en grachten, deels naar het Leopoldskanaal, deels naar de Westersehelde via de Braakmankreek (Nederland). Figuur 2 geeft · een overzicht van de polders in het noorden van Oost - en West -Vlaanderen die via het Leopoldskanaal afgewaterd worden.

De in Figuur 1 aangegeven kreken zijn ecologisch waarde volle gebieden met hoge natuurwaarde. Het visbestand van deze stilstaande waters , die omzoomd worden door goed ontwikkelde rietkragen, bestaat hoofdzakelijk uit vegetatieminnende cyprinide soorten, aangevuld met de daarmee geassocieerde roofvissen (snoek, baars, ... ) . Deze relatief ondiepe, voedsel- en rietrijke plassen, die daarenboven in principe bereikbaar zijn voor migrerende vissen vanuit zee, zijn uitstekende opgroei- en leefgebieden voor de Europese paling.

De exacte samenstelling van de visstand van de kreken van de Zwarte Sluispolder is momenteel niet bekend . In het kader van deze studie werden geen visbestandsopnamen uitge voerd.

'De Grote Kil ' is een ca 15 ha grote kreek die zich situeert in het noorden van de polder tegen de Nederlandse grens . De kreek watert af langsheen de Scheurhoekdijk , de Philippinedijk (waterloop 8 .212 .a) en de Vrije Dijk via de Zwarte Sluisbeek (8 .210) en het Isabellakanaal naar het Leopoldskanaal. In het kader van de waterbeheersing van het gebied werd ter hoogte van de afwatering van de kreek een stuw geconstrueerd . Teneinde vismigratie ter hoogte van deze stuw mogelijk te maken werd op initiatief van het polderbestuur van de Zwarte Sluispolder deze constructie van een vispassage voorzien . Figuur 3 geeft een overzicht van de kree k met situering van de stuw \"OOrzien va n de vispassage .

l l i l l l i j

~ ... ~),.)" " ....... ~_ .......... ~"

' ~ ~ i i ~ i i

' ' ' ' ' 'I " r

' ' . ' ' I i

' ' ~ ~ i i i i

.,.a..J,.. .... ~··'

LEGENDE

' • ~ I

' ~ ~ ~

..._.._..._ POLBERGENS ~

- WATERLOOP 1st CAT. \ -- WATERLOOP lde CAT. ~

-- KREKEN \

Om 500m 11XJ0m " ~ " ' ' ' ' '

KAART DER WATERLOPEN VAN 1sf EN 2de CATEGORIE

~... :- ........... . ' )..,....,..TJ.

Figuur 1: Situering en overzichtskaart van de Zwarte Sluispolder (naar : waterlopen. Provincie Oost- Vlaande ren. Zwarte Sluispolder. 26 februari aanduiding van de kreken (Grafiek Filip Coopman).

4

Kaart der 1987) met

5

MAZI!DRAB POLDER

NE 0 ER

Figuur 2: Overzicht van de polders in via het Leopoldskanaal afwateren Zeewezen, Gentse Zeehavendienst) .

................. __ _ -.... ----

het noorden van Oost- en West- Vlaanderen die (Bron Administratie Waterinfrastructuur en

\ 1 7

Defa1Ikaart van de Grote Kil

Figuur 3: Overzicht van de kreek 'de Grote Kil' met situering van de stuw en de vispassage (Grafiek Filip Coopman) .

500m

6

2. Vismigratie en palingpassages (naar Belpaire en Goderis, 1994)

Vissen migreren omwille van verschillende redenen. Eén van de meest opvallende is de migratie in functie van de voortplanting (paaimigratie). Zo zullen bepaalde vissoorten (zoals zalm, zeeforel, steur, ... ) die het grootste deel van hun leven in zee doorbrengen in de voortplantingsperiade de estuaria binnendringen om hogerop in onze rivieren te gaan paaien (anadrome migratie). Na zekere tijd gaan de juveniele vissen onze waterlopen terug stroomafwaarts volgen teneinde de zee te bereiken. Katadrome migratoren (o.a. paling, bot) daarentegen zijn trekvissen waarvan de volwassen vorm het grootste deel van zijn leven in zoet water doorbrengt, de voortplanting gebeurt echter in marien milieu. Naast deze zeer opvallende voortplantingsmigraties van zoet naar zeewater of omgekeerd kennen onze rivieren ook een meer beperkte migratie van tal van vissoorten die over kleinere afstand binnen een waterloop migreren. Deze migraties kunnen het gevolg zijn van paaitrek, of van het zoeken naar geschikte voedsel- en opgroeibiotopen. Ook de vlucht voor verontreiniging is een gedwongen migratie. In bepaalde gebieden waar regelmatig tijdelijke verontreiniging optreden zijn deze vluchtreacties naar bijrivieren of grachten vaak de enige mogelijkheid voor vispopulaties om zich in stand te houden.

Verschillende vormen van obstructies kunnen deze migratie belemmeren. Immers op tal van plaatsen werden waterlopen gecompartimenteerd zodat in een aantal gevallen migratiebewegingen bij vissen zelfs totaal onmogelijk werden Stuwen (vaste of regelbare klepstuwen), schotbalken, (zee)sluizen, gronddammen, verlandde zijgrachten , duikers, terugslagkleppen, watermolens, watervangen, enz ... zijn hiervan enkele voorbeelden. Bij pompen kan er zelfs rechtstreekse schade aan de visstand optreden (Germonpre et al., 1994). Het bewerkstelligen van natuurlijke migratie van vissen ter hoogte van deze barrières kan gebeuren door heraanleggen van visdoorgangen . Al naargelang de situatie en de vissoort kunnen deze vispassages zeer uiteenlopend van vorm en concept ZlJn. Op stromende waterlopen worden vaak V-vormige bekkenvistrappen geconstrueerd (Coeck et al, 1991), maar voor bepaalde vissoorten zijn soms specifieke constructies vereist. Glasaal en jonge paling zijn slechte zwemmers en zijn niet bij machte om zoals andere vissoorten tegen matig snel stromend water In te zwemmen. \Vanneer de stroomsnelheid van het water te groot wordt zijn deze jonge palingen genoodzaakt om zich tegen de bodem of langs de oevers (tussen substraat) op te houden om zo - meer kruipend dan zwemmend - hogerop te komen. Voor Vlaanderen gebeurt de glasaalmigratie in de periode maart-april. Als deze palingen tijdens hun .migratie een obstructie zoals een stuw tegenkomen , zijn ze in staat om tegen de vochtige en vaak bemoste kant van de stuw omhoog te kruipen . Doch eenmaal boven worden zij door het overkomende water teruggeslagen om terug benedenwaarts de stuw uit te komen. Gedreven door hun migratiezin proberen ze dit telkens opnieuw, altijd met hetzelfde negatieve resultaat. Er zijn verschillende types van palingpassages mogelijk: in de regel zijn het goten of buizen die de verbinding vormen tussen de benedenstroomse en bovenstroomse strook en waardoor glasaal en jonge paling naar omhoog kan kruipen. Essentieel in deze constructies zijn de aanwezigheid van een lokstroom en de opvulling van de goot of buis met duurzaam houvast biedend materiaal. Een palingpassage is in principe opvulmateriaal dat opgerold en samengebonden is, zodanig dat het goed doordringbaar voor water is, dat de stroomsnelheid merkelijk verlaagd wordt en dat bovendien de jonge paling gemakkelijk erdoor kan kruipen. Het materiaal moet daarom aangepast zijn aan de te verwachten grootte van paling . Het is samengebracht in een pijp, houten kist of open goot. Het opvulmateriaal moet een ononderbroken overgang vormen tussen het boven- en benedenstroomse water. De aalpijp dient tegen de benedenstroomse wand van de stuw bevestigd te worden. De pijp moet tegen de stuw aangebracht worden en de inzwemopening situeert zich tegen

7

de bodem. Het opvulmateriaal moet van die aard ZIJn dat het niet kan samenklitten en a ldus moeilijk doordringbaar wordt voor de glasalen. Goede resultaten werden behaald met begrociingsmatten.

Ditzelfde substraat (echter niet opgerold) kan ook gebruikt worden in aalgoten. Dit zijn goten van 30 tot 50 cm breed gevuld met een houvast biedend matcriaal en gevoed door een lokstroom van 30 tot 60 I/minuut. In sommige gevallen (grote hoogteverschillen) kunnen deze goten in twee of meerdere delen onderverdeeld zijn. Deze delen worden dan gescheiden door rustzones met grof substraat die voldoende schuil- en rustgelegenheid bieden.

Aalpassages werden gebouwd op de stuwen op de Dijle te Leuven, aan de Grote Beverdijk, op de Kemmelbe ek, in de Polder Yladslo-Ambacht, en hier ook in de Zwarte Sluispolder.

Schud· o f ru stpl aats

Figuur 4: Schema van een aalgoot (gootbrccdte 30-50 cm, 30-60 liter/minuut) (naar Vad~mecum Natuurtechni~k . waterlopen).

h~lling max 30°, lok s troom Inri chting en bcheer van

Benedensiroor~•se ·' w<Jnd vJn de Slt.;•: ; ;-.

I

Opvulmate riaal

6e•;es i lO l na ss ys i ES~ -- - -I I I I

s

__ v_

L

figuur 5: Enkek \·ormen \'an ;J:.t!pijpen (na;1r \'atkmecum NatuurtechniL· k . Inri c htin~ en beheer v;J n w;~tc.:rl opc.: n) .

9

3. Evaluatie van de vispassage aan de kreek "de Grote Kil"

Door het polderbestuur werd aan de klepstuw aan de kreek "de Grote Kil" en palinggoot aangebracht : een scharnierend hellend vlak met opstaande boorden voorzien van een begroeiingsmaL Daarnaast was bij de bouw van de stuw dwars door de betonnen wand een palingpijp geconstrueerd. De stuw was bijgevolg voorzien van twee onafhankelijke vispassages, elk van een verschillend type die elk op hun efficiëntie konden geëvalueerd en vergeleken worden. Om deze evaluatie toe te laten werd aan beide systemen een opvangsysteem toegevoegd, teneinde over de passage migrerende vissen te oogsten. Een schematisch overzicht van de stuw, de vispassages en de opvangsystemen (kooi + opvangzak) staat weergegeven in Figuur 6. Het hoogteverschil tussen het beek- en het kreekniveau is sterk variabel en bedraagt maximaal 50 cm en ook de waterstroom over de stuw is in belangrijke mate afhankelijk van de klimatologische omstandigheden en het beheer van de stuw.

Proef I : Evaluatie van de mogelijkheid van glasaalmigratie op de glasaalgoot en door de glasaalpijp.

Op 18 mei 1994 werden door de Provinciale Visserijcommissie van Oost- Vlaanderen ca 2 kg glasaal aangekocht ten behoeve van uitzetting in de kreek "De Grote Kil" van de Zwarte Sluispolder. De oppervlakte van de kreek bedraagt ca 15ha, de uitzettingsdensiteit bedroeg aldus ca 130 g/ha. De uitgezette glasaal was afkomstig van Bristol Channel (Engeland), werd 's morgens ingepakt en overgevlogen naar Zaventem, waarna het IBW voor het vervoer instond . Bij aankomst was de kwaliteit van de glasaal uitstekend, op 2 kg was de sterfte verwaarloosbaar (< 10 individuen). Nadat een substaal genomen werd (77 gram) ter bepaling van morfomctrischc parameters (lengte en gewicht) werden de resterende glasaal om 19u35 (1921 gram of 6694 stuks) op enkele meters stroomafwaarts van de stuw uitgezet. Om de stroomafwaartse migratie te minimaliseren werd stroomafwaarts van de uitzettingsplaats een fijnmazig net geplaatst, met de bedoeling de waterloop zoveel mogelijk af te sluiten. De effectieve hoeveelheid uitgezette glasaal bedroeg 1921 gram of 6694 stuks (na telling van 3 substalen van ca 100 gram blijkt het gemiddeld gewicht van 'natte' glasaal 0.287 gram te zijn). Op het laboratorium van het Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer werden vcrder de morfometrische parameters van deze glasalen bepaald. Hiertoe werden 200 glasalen individueel gewogen en gemeten. Gemiddelden, standaard deviatie, minima en maxima voor lengte en gewicht staan weergegeven in Tabel 1 en zijn verder beschreven in Figuur 7.

Tabel 1: Lengte en gewicht van 200 glasalen.

Lengte Gewicht

Gemiddeld Standaard Minimum Maximum Deviatie

6.97 cm 0 .278 g

0.34 cm 0.054 g

6.2 cm 0.15 g

7.9 cm 0.46 g

De tellingen van glasaal die erin slagen de goot te passeren staan voorgesteld in Figuur 8. Deze tellingen gebeurden zowel via directe observatie ter hoogte van de goot, alsook via telling in de kooi.

A

[

[

10

~ STROOMRICHT!t.'G - --·-

PALINGGOOT

' I J[f~_=~_:/ ~ I (\I ) - :: --

1 - .a j, l-~==~ "-, -~ -----

'vlA TERLOOP --- ----

n LO !\STROOH ca JOL l mm

Figuur 6 : Bo venzichL va n de s luw op "d e Grote Kil " m e l d oo rsne des doo r pa lin ggoal en palingpij p .

0

8

D

A

30~------------------------------------------~

~ ~

25 ... .... ........................................ .. ... .. .. .... ................. .

Q)

'Ë 20 Q)

:J g- 15 '­...... Q)

> Q) 10 ~ Q)

a: 5 ............................................................. .

6 6.5 7 7.5 8 8.5 5.25 5.75 6.25 6.75 7.25 7.75 8.25 8.75

Lengte (cm)

9

25~------------------------------------------~

11

B

c

Q) :;::: c Q)

:J Cï Q) '­......

15 ............. .. .. .. .. .. .. ....... .. ............. .. .... .. .... ..

~ 10 Q)

-~

~ 5 ..... ... ........ ... .. .. ......... ..

Ê cc '-.9 ..... ..c (.)

-~ Q)

<.9

of===~~.~.~~~~. ~~~~~~~.~-~====~ a1 a1s a2 a25 a3 a35 a4 a45 as

0.125 0.175 0.225 0.275 0.325 0.375 0.425 0.475 Gewicht (gram)

0.5,-------------------------------------------

0.45 .. .......... ..... .

* ······ ··· ··· ····· ······ ······ ············· ··· ··-· ······ ···· ···-- -- · ··- ··- --- ;...: * ~ * 0.4

. . . ······ • .•. . . ~ ;:~~m~:a:~ .. . ··•·•·• •...•.••.... ·...•.••• .••....••••.•.... ~=;~~~~~~=!~ ~ •. .•. ••..•... · ··•······ ..... · •··· .. · .••.•..•...•.•..

* .............. ................................ .. *· ····-~ · - · ·· · ·········· · ····-- · · · ··· · · · ············· · ··· ···· ··· · ·

0.35

0.3

0.25

0.2

0.15

0.1 ......... .. .......... ....... ....... .. ......................... .. .... ......... .............. .. ......................... ······· ·-······ ·· ······ ··· ······· ······· ·· ······· ·· ·

0.05

0~----,-----,----.-----.-----.----~----~--~ 5 5.5 6 6.5 7

Lengte (cm) 7.5 8 8.5 9

Figuur 7: Morfomctri sc he specificatic van de uitgezette glasaa l tijdens proef I (uitzetting van 16 mei 1994) A. Lcngtedistributic, B. Gcwichtsdistributic, C. Lengte-

ge w ich ts ver houd ing .

c 4> -::J c .Ë

--·;;; '-4> a. ro 15 ë <ll <( 10

5

··· ·· ]16 mei 1994

22:00

r···················· .. ······························

22:15 22 :30 Uur

22:45

12

23:00

Fi!!uur 8 : Aantallen glasaal die tussen 21:45 en 23:30 de palinggoot passeren op 16 me1 1994 na uitzelling voor de stuw (proef 1) .

Uit deze waarncm1ngcn blijkt dat:

- de glasaal er vlot in slaagt de goot te passe ren - de glasaalmigratie reed s vroeg op de avond (rond 20:15) op gang komt , en locneemt naarmate het donkerder wordt

- tegen middernacht bijna 10% va n de uitge ze tte glasaal de passage genomen heeft

- t.o .v. de aalgoot de aalpijp vee l mind e r attractief is (in de pijp worden haast geen migrerende glasalen waargenomen)

- de migratie blijkbaar afhankelijk kan zijn van de weersomstandigheden (een korte maar hevige regenbui rond middernacht heeft de migratieactiviteit korte tijd stilgelegd).

13

Proef 11 : Preliminair onderzoek naar natuurlijke vismigratie via de goot.

Daar tijdens proef I gebleken was dat er over de goot ook andere vissoorten, met name cypriniden, deze vispassage met succes gebruikten, werd gepoogd om in het voorjaar 1995 deze natuurlijke migratie tussen kreek en beekstelsel te kwantificeren. Hiertoe kon gebruikt gemaakt worden van de opvangkooi geplaatst aan de uitwemopening van de passage (bovenstuwse zijde). Vanaf 8 maart werd éénmaal per week de kooi gedurende 24 uur geplaatst en 's avonds en 's morgens gecontroleerd . Zodoende zou het mogelijk moeten zijn niet alleen seizoenale verschillen in het migratiepatroon aan te tonen, maar ook dag/nacht verschillen. Deze bemonsteringen zijn op dit ogenblik nog niet beëindigd.

Uit de resultaten is al gebleken dat zowel jonge paling, blankvoorn, rietvoorn en baars de passage gebruikt heeft. Nochtans is deze migratie van het beekstelsel naar de kreek met de huidige proefopstelling moeilijk kwantificeerbaar. Eenmaal in de kooi zijn de vissen immers in staat terug (stroomafwaarts) te zwemmen naar de afwateringsbeek.

Proef lil : Evaluatie en optimalisatie van de glasaalpijp.

In deze proef was het de bedoeling de glasaalpijp op haar efficiëntie te evalueren. Hiervoor moest de werking van de pijp echter eerst geoptimaliseerd worden. De pijp werd door de Provinciale Visserij commissie van Oost- Vlaanderen voorzien van een verlengstuk, zo geconstrueerd dat de uitzwemopening op het wateroppervlak drijft en wel in die mate dat er een geringe maar continue doorvloeiing van water gegarandeerd blij ft. De technische specificatie van deze PVC pijp zijn als volgt : lengte 7m, diameter 40cm, de helling bedraagt ca 10%. De pijpopening (kreekzijde) is drijvend, maar kan ook op een bepaalde hoogte vastgezet worden, zodat het debiet in de pijp regelbaar wordt. Binnenin de pijp is de onderzijde bezet met matten. Bij maximaal debiet (onderkant uitzwemopening vastgezet op lOcm onder het wateroppervlak) bedraagt het debiet 780 1/minuut. Bij drijvende positie wordt het debiet geschat op 301/minuut. De inzwemopening (beekzijde) situeert zich volledig onder het wateroppervlak .

De proef gebeurde op een analoge manier als tijdens proef I door het uitzetten van een gekende hoeveelheid glasaal in het benedenstu wse deel, dat stroomafwaarts ook afgeschermd werd door m uggezift. Tijdens deze proef werd de migratie via de goot onmogelijk gemaakt door de stuw omhoog te positioneren. Er werden op 4 mei om 17 uur 8173 stuks glasaal of 2272 gram voor de stuw uitgezet. (na telling van 3 substalen van ca 100 gram blijkt het gemiddeld gewicht van 'natte' glasaal 0.278 gram te zijn). Lengte, gewicht en conditie van de uitgezette glasaal staan beschreven in Figuur 9.

Reeds rond 20:30 was er een accumulatie van glasaal ter hoogte van de inzwemopening van de pijp, doch slaagde er geen enkel in om de kreekzijde te bereiken. Tellingen ter hoogte van de pijpuitgang hebben aangetoond dat de migratie ca 22h30 gestart is, en dit bij een zeer laag debiet doorheen de buis . Net voor deze start werd de pijp 'gekuist' door er een heel groot debiet door te laten . Waarschijnlijk was een obstructie in de buis de mogelijke oorzaak van het laat op gang komen van de migratie (tijdens proef I begon de eerste migratie rond 20:15).

Om de vijf minuten werd de glasaal geteld die er in slaagde de stuw via de pijp te overschrijden. De tellingen werden aangehouden tot 23:45. Ook op 5, 6 en 8 mei werd tussen 22:30 en 23:30 de migratie door de pijp gekwantificeerd. De resultaten staan voorgesteld in Figuur 10.

A

B

50

40

CU 30 -+-' c CU <{ 20

14

· -···· -··· ·· ···

T··· ····· ···· ... I

J ~;- ~~---- --~: j

1 o T 01 ,.J

6.0-6.2 6 4-6 6 6.8-7.0 7.2-7.4 7.6-7 .8 8 0-8 2 8 4-8 6

Lengte (cm)

0.5 ~~ -------------------------0.45 t

_.._ 0.4 T -9 0.35 -:E 0.3 (.) 0.25

• • z . .

• • • ...... : . i

: I : I . ··· =· 1 ·· 1 .. 1 . 1 . i z : . 1 ~ ! .. i 1

z ··· • .

: I

1 1 •

: z i . .

.1 . 1 1 i . .

~ 0.2 ~ 0.15

0.1 T

o.og +-T --+- --1----'--' --+--- ----:-·------· ___ . ______ ________ .. _ .

6 6.5 7 7.5 8 8.5 Lengte (cm)

Figuur 9: Morfometrische specificatie van de uitgezette glasaal tijd ens proef lil (uitzetting van 4 mei 1995) A. Lengtedistributie , B. Lengte-gewichtsverhouding.

öi

60~------------------------------------------,

50 ·······r;::::r-·····-·-····-········-- ··----···-······················----~

40 ·····-·--···-·--··-··········------------·-·······-·-·---

20

10 --·-··---~

0 22:30 22:40 22:50 23:00 23:10 23:20 23:30 23:40

22:35 22:45 22:55 23:05 23:15 23:25 23:35 Uur

60·~------------------------------------------.

50 ···························-··-··-································· 16mei I

40 .................. .. ................................................................................. ...... ... ................... ··•··· ····· ........... .

15

60~---------------------------------------,

50 ···-F;-~~~ r......... ................ .......... .. .................................. - ...... ......... -···

40 ····-··-·····-·········-··-··········· ············ ························· ···· ............. ···········

20

10 ···········-·········· ............. ....................................... ................. .

o . 22:30

22 :35 22:45 22:55 23 .05 23 15 23 25 Uur

60·~--------------------------------------~

50 I a ~~~--1--- ........ ...... . 40

~ 30 <

20 ............................. ................ ··· ···························· ·· ·················· ····················· 20

10 ······································ ······ ··· ·······-···························

,;;;;>] ~ ~~ o~==~==?=~~~~==~~=?~~~==~

22:30 22:40 22:50 23:00 23:10 23:20

10 I o~==~~~==~~~~~~~~~==~

22:36 2:2:46 22:s6 23:00 23:10 23:20 22:35 22:45 22:55 23:05 23:15 23:25 22:35 22:45 22.55 23:05 23:15 23 .25

Uur Uur

Figuur 10 : Aantallen glasaal (tussen 22:30 en 23:30, uitgedrukt in aantal per vijf minuten) die de palingpijp passeren resp. 0, 1, 2 en 4 dagen na uitzetting voor de stuw (proef lil).

0 (")

(") (\J

c 4)

0 (")

èJ (\J

c 4) Vl Vl :l -(ij -c 10 <(

4mei

................. ......... ......................... ... ....... ............................................................ ... .... !

'!································· ······ ·· ·· ······································· ········· ··· ············ .. ····

.............. .. .................................... ...... .. .. ... ..... ...... .. .... ........... ..... ... ... ... .................... 1

............ .. ............................................... ........ .. .. ................... .. .......... ..................... -!

................................................................................................. .. ......................... ,

5 mei 6 mei Datum

7 mei Bmei

16

Figuur 11 : Aantallen glasaal die tussen 22:30 en 23:30 de palingpijp passeren resp . 0, 1, 2 en 4 dagen na uitzetting voor de stuw (proef III)(op 7 mei werd niet bemonsterd) .

Voorlopig kunnen wij uit proef 111 besluiten dat

- de glasaal er heel goed in slaagt om ook via de pijp de stuw te passeren . - het geconstrueerde verlengstuk van de aalpijp vrij efficiënt werkt. Bij het huidige waterniveau van de kreek én drijvende pos1t1e (niet vastgeklemd) van de pijp blijkt er een zwakke lokstroom verzekerd te zijn die glasaalmigratie mogelijk maakt. Wel moet nagegaan worden of dit op termijn, en bij wisselende waterstanden van de kreek, ook het geval blijft. - het zeer belangrijk is dat er in de pijp geen obstructie is , d.w.z. dat een aangepast beheer en regelmatige controle een noodzaak is. Ook dient het mondstuk van de buis voorzien te waden van een metalen constructie met duurzaam materiaal om het drijfvuil uit de buis te houden (soort kegel voorzien van traliedraad, onderaan het wateroppervlakte voorzien van een uitzwemopening voor de passerende vissen). - dat er op één uur tijd ca vijf percent van de uitgezette glasaal door de pijp gepasseerd is, en dat het grootste deel van de glasaal tijdens de eerste nacht na de uitzetting de kreek bereikt. - dat glasaal, zelfs na vangst op de rivier Severn , stockage aldaar , verpakking en verzending per vliegtuig, transport en uitzetting, vrij snel een natuurlijk stroomopwaarts trekgedrag vertoont. - dat er via natuurlijke migratie een niet onbelangrijk aantal (13 geteld op 75 minuten) jonge paling (niet uitgezet) de kreek bereikt en via de aalpijp de stuw kan overbruggen.

17

4. Besluiten

Algemeen:

- Ook in polderarealen, waar stuwen doorgaans geen grote hoogteverschillen in waterpeilen veroorzaken, vomen deze constructies moeilijk overbrugbare elementen op de migratieweg van vissen. Uit de experimenten blijkt dat de aanleg van vispassages ter hoogte van deze stuwen vismigratie terug mogelijk maken. - Het wel of niet functioneren van deze passages is echter in belangrijke mate afhankelijk van de houw (bv positionering van de inzwem opening, helling, bekleding, etc ... ) en het stromingspatroon (debiet en stroomsnelheid) van de passage. De specifieke randvoorwaarden zijn echter nog niet éénduidelijk bekend of omschreven. Een goed georganiseerd beheer en onderhoud van de vispassages lij kt een noodzakelijke voorwaarde voor een blijvend correct functioneren van de passage. Het aanpassen van de bestaande aalpijp met een vlottend 'mondstuk' dat zelfs bij een fluctuerend waterpeil van de kreek een constante lokstroom doorlaat is een duidelijke verbetering van de constructie. Een systeem ter vrij waring van deze opening van meestromend drijfvuil dient ontworpen en geconstrueerd te worden. - De resultaten tonen aan dat in sommige omstandigheden migratie vrij intensief en in piekmomenten gebeurt, waarbij grote aantallen glasaal op zeer beperkte tijd de stuw kunnen overschrijden. - De resultaten van de proeven uitgevoerd in 1995 bewijzen duidelijk het bestaan van een natuurlijke migratie van jonge paling naar de kreek. Bovendien wordt het voor deze paling mogelijk om dank zij het gebruik van de aalgoot en/of -pijp de stuw te overwinnen en effectief de kreek te bereiken. Glasaaluitzettingen zijn o.i. niet noodzakelijk om de palingstand van de kreek op peil te houden. In het kader van experimenteel onderzoek naar de randvoorwaarden voor palingpassage ter hoogte van de stuw kan het toch nog aangewezen zijn om glasaal uit te zetten. - Dit pilootprojekt toont duidelijk aan dat lokale besturen of beheersentiteiten actief -en vaak met zeer beperkte middelen kunnen bijdragen tot verbetering van het aquatisch biotoop,

Besluiten naar verder onderzoek:

- de stuw ter hoogte van de Scheurhoekdijk blijkt zeer geschikt te zijn als localiteit voor verder onderzoek naar vis- en palingmigratie en dit om wille van een aantal praktische voordelen:

- de stuw is goed gelocaliseerd en situeert zich ter hoogte van een palingrijke en visrijke kreek, - er is natuurlijke migratie van paling - de stuw is kleinschalig en beperkt in afmeting, wat impliceert dat eventuele proefinfrastructuur vrij gemakkelijk en goedkoop kan aangebracht worden - er bestaat een vlotte samenwerking met het polderbestuur

- verdere onderzoekspunten kunnen zijn: - opvolging van de natuurlijke migratie van zowel jonge paling, als andere soorten, - nagaan of de randvoorwaarden voor een efficiënte werking van de palingpijp ook in de loop van de tijd en bij wisselende waterstanden verzekerd blijven, - verdere verfijning van de randvoorwaarden voor glasaalmigratie via comparatieve proeven, met betrekking tot waterdebiet en stroomsnelheid in de pijp, en positionering van de inzwemopening van de aalpijp (diepte-parameter).

18

Besluiten naar verdere acties voor de polderbesturen:

- Het ontwerpen, construeren en evalueren van een vispassage is slechts één element dat kan bijdragen tot het herstel van een evenwichtig aquatisch biotoop in de polders . Om dit herstel en behoud van de natuurwaarden in de polder verder na te streven is een totaalvisie en middellange termijn planning wenselijk . Dit actieplan omvat verschillende stappen : 1. Een inventarisatiefaze: inventarisatie over het volledige polderareaal waarbij een overzicht verkregen wordt van de voor het visbestand relevante informatie :

- Lijst, hesebrij ving en situering van knelpunten voor vis passages: pompen , hevels, stuwen met schotbalken, automatische stuwen, terugslagkleppen, gronddammen, aanwezigheid van roosters, afgesloten of onbereikbaar geworden armen, watervangen, etc ... - Andere knelpunten voor de visstand: algemeen overzicht van de waterkwaliteit met inbegrip van lozingspunten of zones van slechte waterkwaliteit, afwezigheid van paaiplaatsen (natuuronvriendelijke oevers), vissterftes , waterkwantiteit en peilbeheersing (bv in functie van paaigedrag en -seizoen van bepaalde vissoorten) , bevissing of recreatief medegebruik, herbepotingbeleid, ...

2 . Na deze inventarisatie kunnen actieplannen of streefbeelden omlijnd worden bv

Literatuur

- het opheffen van bepaalde migratieknelpunten (bv aanleg van vistrappen , verwijdering van roosters, ... ) - milieutechnische voorstellen ter verbetering van de struktuurkenmerken : bv waar is er ruimte om natuurvriendelijke oevers te voorzien of waar kunnen vispaai plaatsen aangelegd worden? - richtlijnen naar een aangepast beheer (bv maaien van de oeverzones of ruimen van onderwatervegetatie) , peilbeheersing, beheer van de vispassages,

- sanering van de waterkwaliteit (sensibilisatie naar de kwaliteitsbeheerders)

Belpaire, C. en Goderis, W., Visvriendelijke inrichting van waterinfrastruktuurwerken Studiedag Natuurtechnische Milieubouw. Inrichting en beheer van waterlopen , Brugge , 16 maart 1994, 7p., IBW.Wb.V.BR.94.11

Coeck, J., Vandelannoote, A. , Yseboodt, R. en Verheyen, R., 1991 De bouw van vistrappen voor laaglandbeken en -nv1eren Water , 61 (1992): 229 - 233

Denayer, B. en Belpaire, C., 1993 Bottle-necks for restoration of the eel population Anguilla anguilla of the river Yser basin (Flanders) ElF AC, Working Party on Eel, Olsztyn (Polen), Mei 1993 IBW.Wb. V .BR.93.08

Germonpre, E., Denayer, B., Belpaire, C. en Ollevier, F., 1994 Inventarisatie van pompgemalen in het Vlaamse gewest en preliminair onderzoek naar de schade van diverse pomptypes op vissen na gedwongen blootstelling Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer, IBW.Wb.V.R.94.21, Groenendaal, december 1994, 63p + bijlagen

Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 1994 Vademecum Natuurtechniek. Inrichting en beheer van waterlopen Departement Leefmilieu en Infrastructuur, AMINAL

Fotll I /.idtl op de kreekzijde van de sluw, tnel hel plaatsen , ·an de op\'angkooi voor de palin~~oul. links situeer! zich de uitzwelll­openltlg ,·an de glasa<Jipijp.

Foto J : liet uilzeilelt ,·an de glasaal.

Foto 2 : /.icht op de ~l;t ~aal~lll'l.