De Groen bewuste Amsterdammer - dds.nlde Groenbe -wuste Amsterdammer en de oorspronkelijke auteur...

De Groenbewuste Amsterdammer

IVN Amsterdam - Natuurlijk - Voor U

I V N v o o r n a t u u r e d u c a t i e & d u u r z a a m h e i d .

www.ivn.nl/amsterdam

Jaargang 32 - Winter 2012

Wat vindt u zoal in dit nummer?Een greep uit de inhoud

Neem ook een kijkje op onze websitewww.ivn.nl/amsterdam

- advertentie -

Onderwerp Blz. Hamburger, symbool van verleiding – interview

Louise Fresco4

Groene Fred en IVN samen? 6 Moeten dieren ook grondrechten krijgen? 8 Heemtuin als levensvisie – interview William Frohn 9 De heilige regels van het fenomeen ‘volkstuin’ 11 IJburg, de nachtmerrie van een stadsecoloog 14 Pestvogelen in de Kuifeend 16 Oosterdel, uniek stuk land van ‘Geestmannen’ 17 Magie en volksgeloof van een vereerde cultuurboom 19 Studie en vermaak van natuurgidsen op Texel 21 Vacht en veren prepareren 23En natuurlijk weer een schat aan informatie over de vele

activiteiten, cursussen, wandelingen en things-to-do

De GroenbewusteAmsterdammer

is een uitgave van IVN Verenigingvoor natuur- en milieueducatie,afdeling Amsterdam.32e jaargang – Winter 2012

RedactieadresNico GroosPieter Nieuwlandstraat 81 B1093 XN [email protected]

RedactieMaddie BartelsNico GroosPeter JungeCorrie LeefkensSandra RietveldRiek SomsenJust Wiarda

DrukwerkDrukerij Editoowww.editoo.nl

Aanleveren van kopij:Kopij – teksten als Word 2003 enfoto’s als JPEG, PNG of TIFF –kunt u aanleveren middels e-mail,floppy of cd-rom aanbovenvermeld adres

Copyright ©Uw inzending wordt gepubliceerdonder de 'Creative Commons'licentie Het auteursrecht blijft bijde maker, de GBA krijgt het rechtom de inzending te publiceren.

Iedereen mag artikelen uit deGBA kopiëren of hergebruikenzonder daar toestemming voor tevragen, maar alleen voor niet-commerciële doeleinden, zolangde Groenbe-wuste Amsterdammeren de oorspronkelijke auteurworden erkend en publicatie weergebeurt onder de 'CreativeCommons' licentie

Deadlines 20121 februari (voor maart), 1 mei(voor juni), 1 augustus (voorseptember), 1 november (voordecember)

Belangrijke dataBestuursvergaderingen:Iedere maand vergadert hetbestuur in de Rietschuur bijkinderboerderij De Amsteldierenin het Amstelpark. Devergaderingen zijn openbaar. Wiltu ook komen of wilt u een bepaaldonderwerp op de agenda hebben,neem dan van tevoren evencontact op met het secretariaat(020-6730300). 2Groenbewuste Amsterdammer - Jaargang 32 - Winter 2012

Van de redactieCorrie Leefkens

De laatste tijd is er veel waardering voor deGBA. Hij ziet er mooier uit en is goed leesbaar.De redactie is echter steeds bezig om ons bladnog mooier en interessanter te maken. Mooierwordt het wanneer de lay-out goed is en defoto’s erin het best tot hun recht komen. Dat isniet eenvoudig. We staan daarom altijd openvoor suggesties en goede raad op die gebieden.

Zo zullen we een oproep plaatsen om iemand tevinden die deskundig is op o.a. het bewerkenvan foto’s. Het helpt natuurlijk ook al wanneerde schrijvers van artikelen goed materiaal aan-leveren. Oorspronkelijke zwart/witfoto’s komenbeter uit dan bewerkte kleurenfoto’s in ‘grijs-tint’. U kunt dat zelf beoordelen wanneer u hetblad doorbladert. Zoals gezegd, we staan openvoor alles wat tot verbetering en verfraaiing kanleiden. We zijn benieuwd naar uw reacties.

Bericht van de VoorzitterPaul Panhuizen

Wat zijn we toch een levendige afdeling. Datbleek maar weer op het overleg in oktober voorleden en donateurs. De opkomst was redelijk:er waren 25 IVN'ers aanwezig. Met name dewerkgroepen zijn erg actief geweest de afgelo-pen tijd.

Knuffelen in Artis is van 2 keer per maand naariedere week open gegaan en er is zelfs eenwachtlijst van vrijwilligers die hier aan mee wil-len werken.

De herfstdoedagen van oktober in het Amster-damse bos en het Amstelpark waren een over-weldigend succes voor de kinderen en ook wasde naschoolse activiteit Natuurdetectives weervolgeboekt. Voor ons bezoekerscentrum zijnideeën geopperd om de ruimte aantrekkelijkerin te richten zodat we meer bezoekers zullentrekken. Tevens is het de bedoeling om de ten-toonstellingen frequenter te gaan wisselen.

De moestuin in Diemen vierde op 22 septemberhet tweede oogstfeest. Het was weer een grootsucces en heeft nieuwe buurtbewoners enthou-siast gemaakt om deel te nemen aan het velewerk dat verricht moet worden. In Diemen ismen niet alleen actief in de mooie tuin maar erworden ook lezingen en excursies verzorgd.

De natuurgidsencursus verloopt voortvarend ende cursisten zijn gestart met hun eindopdracht.Zij hopen medio volgend jaar hun opleiding afte ronden. De bomen-, ecologie- en vogelcursuszijn ook in trek blijkt uit het aantal deelnemers.

Voor ons kwartaalblad de GBA ook niets dan lof.Er heeft een verschuiving plaatsgevonden vanartikelen die over ons zelf gaan naar artikelenover Amsterdamse stadsnatuur, die op datmoment in de belangstelling staat. Ook is hetaantal redactieleden uitgebreid. Onze website isvolledig vernieuwd en er is heel veel werk ver-richt om zover te komen. We zijn sinds kort ookop Twitter en Facebook actief. Daarnaast is on-ze maandelijkse Nieuwsbrief alweer twee jaar inde lucht en verschijnt er per kwartaal een acti-viteitenfolder waarin al onze excursies en activi-teiten zijn opgenomen.

Voor wat betreft de Groene Routes is men aande slag met ommetjes in het Siegerpark, hetVondelpark en het Amstelpark, die men van dewebsite kan downloaden. Ook de Groene-Asfietsroute zal worden aangepakt. Huidige wan-delroutes gaan gecontroleerd worden.

De excursies lopen goed. Er vindt ook hier eenverschuiving plaats van aanbod- naar vraagge-richt. Het aantal deelnemers van onze reguliereexcursies is wat wisselend maar de publiciteithiervoor is de afgelopen maanden sterk verbe-terd, waardoor dit wellicht meer deelnemersgaat opleveren. Deelnemers aan excursies opaanvraag betreffen bijvoorbeeld inburgeraars,bedrijven en mensen die een feestje geven metals onderdeel een excursie.

De Natuurkoffers waarmee we verzorgingste-huizen bezoeken slaan goed aan. De bewonersleven hier echt van op. Het bestuur tracht daarwaar mogelijk ondersteuning te verlenen en tevoorzien in behoeften van de werkgroepen, zo-als deelnamemogelijkheid aan opleiding of an-derszins. Kortom een afdeling waar we trots opkunnen zijn.

Ik eindig met aandacht te vragen voor onzenieuwjaarsreceptie op zondag 13 januari.Erg gezellig met voor de liefhebber voorafgaandeen excursie. Zie elders in dit blad voor de uit-gebreide aankondiging.

3Groenbewuste Amsterdammer - Jaargang 32 - Winter 2012

Hamburger, het symboolvan verleiding en zondePeter Junge en Just Wiarda

Ze is de deskundige op het gebied vanlandbouw en voedsel. Het aantal publica-ties van haar hand is legio. Louise Fresco’scurriculum vitae is indrukwekkend. Nahaar studie in Wageningen promoveerdezij cum laude op het tropische gewas cas-save. Ze deed ondermeer veldwerk inNieuw-Guinea en Zaïre. Vervolgens werktezij van 1997 tot 2006 als leidinggevendebij de FAO, de landbouworganisatie van deVerenigde Naties. Sindsdien is zij als hoog-leraar verbonden aan de Universiteit vanAmsterdam. De laatste maanden is Frescovolop in het nieuws door haar boek met deprikkelende titel ‘Hamburgers in het Para-dijs’. Een bestseller over ‘voedsel in tijdenvan schaarste en overvloed’. Reden vooreen interview.

Haar werkkamer in het Maagdenhuis met uit-zicht op het Spui ademt rust uit. Zonlicht valtdoor de ramen. Intrigerende schilderijen aan demuur. De elegante verschijning van LouiseFresco past perfect in dit decor. In niets doet zijdenken aan de stoere vrouwen, die meestal inde landbouw actief zijn. Slechts haar zojuistverschenen boek op de werktafel geeft aan datwe op het goede adres zijn. ”Studeren in Wage-ningen, zonder boerenachtergrond, was eigen-lijk in mijn tijd not done,” zegt ze gekscherend.Het geeft haar karakter weer. Heilige huisjesbestaan niet voor haar. Haar boodschap komtsoms hard aan. Maar daar schrikt zij niet voorterug.

Morele lading“Mensen hebben soms geen flauw idee wat zeeten en waar het voedsel vandaan komt. Zehebben geen benul hoe de voedselketen in el-kaar steekt. Er heerst veel verwarring over watwel en niet kan en mag. Eten heeft in de laatstejaren een extra morele lading gekregen.

Wel of geen vlees, kunstmest of megastallen.Daaraan heb ik wat aan willen doen. We moe-ten bewuster inkopen, koken en eten. Ik zegaltijd: eten is weten en geweten.”

We praten een uur met elkaar. Een korte vraagvan onze kant en daarop steeds een uitvoerig,gepassioneerd antwoord. Fresco prikt mythendoor, houdt van maatvoering en zoekt de nuan-ce. “Ik ben optimistisch en heb niets op metdoemdenkers. We beseffen niet hoe goed wehet hebben. We hebben het beter dan ooit. Er isop zich goed en genoeg voedsel voorhanden.We leven echt in een unieke tijd. Elke generatieheeft weer van de vorige geleerd en zo is lang-zamerhand een landbouw ontwikkeld, die duur-zaam en gezond voedsel voor ons allen kanproduceren. Honger is geen gevolg van voed-selschaarste maar van armoede, menselijk falenen een oneerlijke en onevenwichtige verdelingvan voedsel. Heus, als er geen natuurramp ofeen door mensen veroorzaakte catastrofe,waarbij ik denk aan de optredens van Stalin,Mao en Pol Pot, over ons heen komt, dan zijnwe in staat om de groeiende wereldbevolking teblijven voeden zonder schadelijke gevolgenvoor het milieu. Er is genoeg grond op aardevoor de landbouw en de veeteelt om in onzetoenemende behoefte te voorzien. Er hoevengeen regenwouden te worden gekapt. En watmensen zich vaak niet realiseren is het feit datde wereldbevolking niet blijft groeien. Die zal inhet midden van deze eeuw haar maximum heb-ben bereikt. En dat getal blijft dan steken opzo’n negen miljard mensen.”

ToekomstvisieOorzaak van die positieve toekomstvisie is vol-gens Fresco de explosieve productiviteitsgroei inde landbouw. Was in een ver verleden nog 50tot 100 hectare land nodig om één persoon tevoeden, tegenwoordig is dat slecht 0,25 hecta-re. Wel is het zo dat door handel, specialisatieen opbrengstverhoging er steeds minder men-sen verantwoordelijk zijn voor de voedselvoor-ziening.

“Er is in de wereld een tweedeling ontstaan tus-sen streken waar een zeer kleine beroepsbevol-king enorm productief is, zoals in Noordwest-Europa, Noord-Amerika, delen van Brazilië, Ja-pan en Australië en die gebieden waar de pro-ductie grotendeels in handen is van kleine boe-ren, meestal familiebedrijven. Bij die laatstegroep zijn de opbrengsten minimaal. Daar kaneen tegenvallende oogst het verschil makentussen honger en naar school gaan. Maar on-danks de lage productiviteit in vele delen vande wereld groeit de voedselproductie gestaagen meer dan de wereldbevolking nodig heeft.Ook in Nederland is het aantal boeren gedaald,terwijl de bedrijfsomvang is gegroeid. En dietrend zal zich doorzetten.”


We komen te spreken over de prangende enprikkelende titel van haar boek: ‘Hamburgers inhet Paradijs’. Fresco neemt er de tijd voor.“Eva’s appel is al lang niet meer het symboolvan het kwaad. Die reputatie is al lang goedgemaakt door de overlevering dat appels ge-zond zijn. De ultieme metafoor van de moderneverleiding en zonde van het voedsel is de ham-burger. Het is voor veel Europeanen het sym-bool van de ongezonde massaconsumptie vante veel en te vet.

Maar dat is niet altijd zo geweest. Geen voe-dingsproduct van de laatste eeuw is meer be-wonderd en meer verguisd. De hamburger istegelijk voor veel mensen ook onweerstaanbaaraantrekkelijk. Terwijl de appel er vele duizen-den jaren over gedaan heeft om uit te groeientot de meest verspreide vruchtboom, heeft dehamburger zich in een halve eeuw in bijna allehoofdsteden van de wereld gevestigd. Vandaagde dag is het kadetje met vleesvulling relevantvoor onze steeds mobielere samenleving. Jekunt het met één hand eten, zonder vies teworden. Het eten ervan geeft je status. De ap-pel heeft plaatsgemaakt voor de hamburger alssymbool van het voedsel waarmee Adam verleidzou kunnen worden. Het verhaal van de ham-burger is het verhaal van een icoon dat zichzelfopnieuw uitvindt, maar dat ook geleid heeft toteen radicale veranderde zienswijze over voed-sel, produceren en consumeren. Van vanzelf-sprekende, gestandaardiseerde porties ver-schuiven we naar het tegendeel daarvan; weidealiseren het kleinschalige en unieke.”

SpeeltjesMet dat laatste heeft Fresco niet veel op. Ineerdere interviews noemde zij kleinschaligeprojecten ‘speeltjes van verwende wester-lingen’. “Het is natuurlijk een illusie om bijvoor-beeld te denken dat we Amsterdam zoudenkunnen voeden met wat we in Noord-Hollandverbouwen. De ambachtelijke bakker gaat dewereld echt niet van broden voorzien. Het ver-bouwen van groentes in volkstuintjes is leuk enprijzenswaardig, maar niet een wereldwijdeoplossing. Mondialisering is nodig om zo diverste eten als we nu doen.

Bewegingen als slowfood, die de traditionelekeuken tracht te behouden, en biologisch zijngeen realistische alternatieven. Biologischelandbouw zal altijd een bescheiden rol blijvenspelen. Deze methode brengt niet alleen minderop door het verbod op kunstmest en de groterekans op ziekten, daarnaast heb je veel meergrond nodig. Niet zo’n beetje, maar naar schat-ting zes keer zoveel. Immers om de bodem-vruchtbaarheid, zonder kunstmest, op peil tehouden moet het stuk land een aantal jarenbraak liggen. En dan heb je in die tussentijd dusnieuwe grond nodig om voedsel te verbouwen.”

IllusieBiologische producten zijn niet meer uit deschappen van winkels weg te denken. Dergelij-ke artikelen worden geassocieerd met begrip-pen als puur, eerlijk, traditioneel, natuurlijk,ecologisch, maar vooral gezond. Fresco plaatstdaar grote vraagtekens bij. “Mensen willengraag in een illusie leven en daar speelt de re-clame ook op in. Dat soort labels op productenhebben in feite geen andere betekenis dan datze de aantrekkelijkheid voor de bewuste con-sument, vaak hoger opgeleiden, benadrukken.Los van de motieven en morele overtuigingenvan consumenten van biologische producten isde wezenlijke vraag of een dergelijke produc-tiewijze beter is voor mens, dier en planeet.Helaas is daarop niet zomaar een simpel ant-woord te geven. Want wat is goed voor de pla-neet? Valt dat samen met wat goed is voor demens? Hier beginnen de dilemma’s. Neem heteten van vlees. Daarover zijn de meningensterk verdeeld. Ik ben er zelf niet tegen. Ster-ker nog: een paar keer per week een klein por-tie is gezond van ons. Vlees bevat namelijknoodzakelijke eiwitten en ijzer.”

Het is niet toevallig dat juist vandaag de dagkunstenaars, regisseurs en schrijvers zich opeen nieuwe manier interesseren voor het platte-land, voor voedsel en landbouw en voor kokenen eten. Schrijvers ontdekken het varken enhet lam en de verlokkingen van het zelf wijnmaken.


Filmfestivals worden gewijd aan documentairesen speelfilms over voedsel en landbouw, traditieen teloorgang. Kookboeken vliegen de winkeluit. Maar de verwarring over wat goed voedselis, neemt alleen maar toe. “Het respect voorvoedsel moet terugkomen. De traditionele kreet“Aan tafel” van westerse moeders tegen kin-deren en echtgenoot was vroeger een belangrijkmoment van saamhorigheid. Het was ook eenplaatsbepaling. De tafel was de plek waar gege-ten werd. Dat was eens, maar nu niet meer.Weet u dat er aanmerkelijk minder eettafels inhet westen worden verkocht? Mensen eten nietmeer samen. Ze zijn dol op fingerfood, lekkerdoorgaan met computeren en één hand, of lie-ver gezegd één vinger, het eten naar binnen-werken. Het begint allemaal met opvoeding eneducatie. Er zou op school een vak ‘Voeding enGezondheid’ moeten komen. Je zou leerlingen alvroeg moeten leren om gezond en niet te veelte eten en om geen voedsel weg te gooien. Der-tig procent van al het eten gaat onaangeroerdde vuilnisbak in.”

VoedselmeetlatWie maakte zich vroeger ooit zorgen waar detuinbonen vandaan komen. Of over de oor-sprong van sinasappelen en ander fruit. Of watvoor melk er gedronken werd. Maar nu luidt hetcredo: als je geeft om het milieu en de dieren,uit je dat door je eetpatroon. Wel seizoengroen-ten en kaas van de boerenmarkt, geen goed-koop vlees en geïmporteerd fruit. En wie anderseet, wordt langs de morele voedselmeetlat ge-legd, zo stelt Fresco in haar boekIs zijzelf een bewuste consument? “Ik werkhard en veel, maar maak desondanks graag tijdvrij om te koken. Dat vind ik heerlijk. Italiaanseten en vooral risotto zijn mijn specialiteiten.Bij het inkopen van gerechten ben ik kritisch.Een snelle hap is, zoals jullie wel begrepen zul-len hebben, niets voor mij.”

Het is tijd om afscheid te nemen. Onder de in-druk van de gepassioneerde greep van Frescoop het complexe onderwerp, verlaten we hetMaagdenhuis. Tot onze verrassing besteedt denabijgelegen boekhandel Atheneum ruimhartigaandacht aan de Week van het Kookboek. Datkan geen toeval zijn.

Groene Fred en IVN samen?Ellen Hageman

In de hele stad zie je het steeds meer enop diverse plekken: tuinen die door bewo-ners gecreëerd worden. Van klein totgroot. Langs gevels, op balkons, op dakenof op een stukje land in de buurt. Zo ont-staan er ook steeds vaker moestuinen dieaangelegd en onderhouden worden doorbuurtbewoners. Deze bredere stadsont-wikkeling komt tegemoet aan verschillen-de behoeften, zoals het verbouwen vanbiologisch voedsel, natuurbeleving en opeen gemakkelijke en veilige manier in con-tact komen met buurtgenoten.

Moestuin DiemenEen goed voorbeeld van zo’n project is debuurtmoestuin De Prinses op de Erwt in Die-men. Buurtgenoten bewerken daar sinds 2011hun tuin met hulp van IVN medewerkers. Altwee keer werd er een oogstfeest georgani-seerd. Maar er is alwéér werk aan de winkelvoor IVN… Inmiddels heeft een nieuwe werk-groep aangeklopt bij IVN voor professioneleondersteuning. Het betreft De Groene Fred, eeninitiatief van bewoners uit Amsterdam Zuid.Over hun ambitieuze plannen sprak ik met Mar-leen Schliesser Krieger, één van de enthousias-te leden van het tijdelijke bestuur.

Hoe het allemaal begon voor MarleenMarleen is een gepassioneerd tuinierster. Detuin van haar Buitenveldertse woning is hier hetbewijs van: een prachtige ‘wilde’ tuin waar devogels uit de omgeving welkom zijn. In novem-ber 2011 las Marleen een advertentie in dewijkkrant van Buitenveldert. Het betrof een op-roep voor belangstellenden om een moestuin opte starten. In het Huis van de Wijk bij het Hy-giëaplein werd een bijeenkomst gehouden. Ini-tiatiefneemster was buurtbewoner Ellen Jensen.Zij is zeer bevlogen en heeft veel ideeën voornieuwe groenprojecten.


Andere aanwezigen waren Bart Nooij en Davidvan Bezooijen van SOOZ (Sociaal OndernemendOpbouwwerk Amsterdam). “Het was ongelofe-lijk. Het bruiste, er ontstond een enorme ener-gie,” vertelt Marleen. De mensen die bij elkaarwaren gekomen hadden verschillende achter-gronden en waren allemaal razend enthousiast.

Frederik RoeskeAanvankelijk had de werkgroep een stuk grondop het oog bij de Frederik Roeskestraat. Dezeplannen kregen echter geen steun van Stads-deel Zuid. De Groene Fred ontleent er nog welhaar naam aan. Begonnen werd met het bewer-ken van een veld aan de Zuidas, vlakbij de krui-sing Parnassusweg/Boelelaan. Dit braakliggendeterrein was al gedeeltelijk bewerkt door restau-rant Bolenius. In ruil voor een eigen stukjemoestuin werkten de vrijwilligers voor het res-taurant. Zo oogsten De Groene Fred en Boleni-us biologisch geteelde groenten en de tuiniersdeden de nodige ervaring op. Wel moesten zenatuurlijk aansluiten bij de wensen van het res-taurant. Een jaar werd hier door de groep ge-werkt. Echter, er zal op deze plek weer ge-bouwd worden en dus moet de Groene Fredopnieuw beginnen.

GershwinpleinDe werkgroep heeft nu een lap grond op hetoog in dezelfde buurt. Twee jaar mag dit stukland bewerkt worden, hierna zal er weer ge-bouwd worden. Deze grond moet nu eerst he-lemaal ‘bebouwbaar’ gemaakt worden.

HygiëapleinDe werkgroep is tevens in gesprek met de ge-meente over een moestuin in de binnentuin vanHygiëaplein 7. Hier is sprake van een lapjegrond dat nooit bebouwd gaat worden. Dit pro-ject wordt ‘De Trap’ genoemd. Ook wordt ernog gekeken naar een locatie in de Schinkel-buurt.

Voor wie?De Groene Fred wil voor iedereen toegankelijkzijn. De groep bestaat nu uit ± 40 mensen van

heel verschillende achtergronden en kennisni-veau, ook wat tuinieren betreft.Redenen om mee te doen kunnen zijn:- milieuvriendelijk voedsel willen verbouwen

in je eigen omgeving;- willen weten wat er in je voedsel zit;- je kinderen iets willen bijbrengen over hoe

groenten en fruit in de grond groeien;- de kosten voor het levensonderhoud verla-

gen, zonder je te hoeven schamen.

Hoe gaat de werkgroep te werk?De hoofdzaak is om de nieuwe grond zo snelmogelijk klaar te krijgen vóór de winterkou be-gint. Op dit moment wordt gedacht aan het ge-ven van workshops door deskundigen. Tevenswil De Groene Fred workshops organiserenwaarvoor een tuin niet nodig is, bijvoorbeeldover tuinieren op het balkon, voor het raam,tegen een muur of in een kamer. Met de tui-niers worden flexibele afspraken gemaakt, zo-dat iedereen op een geschikte tijd zijn/haarstukje kan bewerken.

SponsorsOnbebouwde grond is heel moeilijk te bewerkendoor de slechte kwaliteit van de bodem en om-dat deze veel dikke wortels bevat. Het kost dusveel geld om het ‘moestuinvriendelijk’ te ma-ken. De Groene Fred is bezig met aanvragenvoor subsidies bij diverse instanties. De Rabo-bank heeft reeds een bedrag toegezegd voorhet geven van cursussen om beheerders op teleiden.

IVNDe werkgroep wil heel graag samen met IVNverder omdat zij de benodigde kennis en erva-ring heeft. “Het is goed als de organisatie aan-sluit bij de huidige ontwikkelingen,” vindt Mar-leen. Zeer waarschijnlijk gaat dit ook gebeuren.Meer hierover in de volgende GBA.IVN wacht wederom een schone taak.


Moeten dieren ookgrondrechten krijgen?Eva Pallandt

Een interessante discussie die onder anderendoor filosofen wordt gevoerd gaat om de vraagof dierenrechten moeten worden opgenomen inhet wetboek. In Nederland hebben bijvoorbeeldde filosoof Erno Eskens en de rechtsgeleerdePaul Cliteur hierover geschreven. Internationaalis de ethicus Peter Singer een belangrijke den-ker op dit gebied, hij schreef in 1975 AnimalLibaration, dat sindsdien als de Bijbel van hetdierenrechtenactivisme wordt beschouwd. Hier-in pleit hij overigens voor een benadering van-uit belangen in plaats van uit rechten.

In het huidige Nederlandse recht komen dierenvoornamelijk voor als objecten waarop mogelijkeigendom uitgeoefend kan worden. De discussierondom de status van dieren en de mogelijkheidvan dierenrechten is zo boeiend omdat dezeveel aspecten heeft. Hieronder noem ik eenaantal ethische en een aantal praktische, maarde consequenties en argumenten zijn vaak ookpolitiek, cultureel en economisch. Het is daar-naast een heel gevoelige discussie omdat onzeomgang met dieren door de voorstanders vanrechten soms wordt vergeleken met de onder-drukking van weleer van slaven, vrouwen enminderheden.

Zonder een conclusie te trekken geef ik drieargumenten vóór en drie argumenten tegen destelling dat dieren grondrechten moeten krij-gen. Deze weergave is niet uitputtend maar kanwel als startpunt voor het denken over dieren-rechten dienen.

Argumenten vóórTen eerste: Erno Eskens refereert aan het na-tuurrecht, zoals geformuleerd door Hugo deGroot. Ons lichaam staat symbool voor één vande ijkpunten van de moraal: de natuur. Wijhebben allen een lichaam en kunnen daarmeepijn, kou en honger voelen en zo onrecht erva-ren. Hieruit volgt dat wij waar mogelijk moetenworden gevrijwaard van dit lijden. Dieren heb-ben ook een lichaam en kunnen ook het onrechtvan pijn, kou en honger ervaren en zouden dusniet moeten worden uitgesloten van dit recht opbescherming. Peter Singer gaat nog een stapverder. Het is inconsequent om tegen racismeof seksisme te zijn en niet tegen specisisme.We zullen ons over 100 jaar schamen over hoewij ons gedragen ten opzichte van dieren, zoalswe ons nu schamen voor de slavernij en discri-minatie van vrouwen en minderheden.

Het tweede argument stelt dat het beschermenvan dieren(rechten) aansluit bij onze moreleintuïtie. Als mensen dieren zien lijden dan willenzij ze helpen. De reden dat dieren zo kunnenworden misbruikt en mishandeld in bijvoorbeeldde bio-industrie is dat de grote massa zich hier-voor afsluit. Wij zien het niet, wij willen nietweten hoe het er aan toe gaat voordat de kipeen kluif is. Worden we wél geconfronteerd methet lijden van een dier, dan voelen we onrecht.

Ten slotte geldt dat als wij beter omgaan metdieren en natuur wij hier zelf ook beter van zul-len worden. Ons gedrag ten opzichte van dierenbetekent een verharding en een vervreemdingtegenover onszelf en onze medemensen. Voorde moderne mens zou een evenwichtige relatiemet dier en milieu bijdragen aan het levensge-luk.

Argumenten tegenDat dieren een lichaam hebben en kunnen lij-den mag zo zijn maar mensen onderscheidenzich van dieren omdat zij de rede hebben. Wijzijn daardoor technologisch verder vooruit endaarom nou eenmaal sterker. Het menselijklijden kan niet op één lijn gezet worden met hetlijden van dieren omdat dieren niet eenzelfdeverstand en bewustzijnsniveau hebben. Wijmensen zijn niet hetzelfde als dieren en ookniet verplicht hen zo te behandelen.

Ten tweede kunnen dieren geen dragers vanrechten zijn omdat ze niet voor hun eigen rech-ten en belangen kunnen opkomen. Die verte-genwoordigers zullen toch mensen zijn en hoe


weten wij precies wat goed voor ze is? Een die-renpartij in de regering heeft ook maar haareigen invulling van de zaak.

Het derde tegenargument volgt uit het tweede:Hoe handhaaf je deze rechten als ze door dierenworden overtreden? Zijn dieren dan slechtsdragers van rechten maar geen dragers vanplichten? De kat die een duif doodbijt, moet diegestraft worden? Het idee om dierenrechtenvast te leggen in een wetboek is praktisch on-mogelijk.

Zoals gezegd ga ik niet bepalen wat de uitkomstmoet zijn of welk argument doorslaggevend is.Dit schrijven is maar een beperkte weergavevan het dilemma. Deze discussie is zo interes-sant én complex omdat die aan zoveel dingenraakt: ons mens-zijn, onze verhouding met na-tuur en dieren, technologie, cultuur, politiek eneconomie. Het gaat bovendien om een heelmoderne vraag, die wordt opgeroepen door demoderne, stedelijke beschaving met haar bio-industrie, proefdieren en huisdierenindustrie.

Wij worden steeds beschaafder maar toch is ereen toenemend gevoel van ongemak met be-trekking tot dit thema. Het is een discussie dieuit die verregaande technologische beschavingvoortkomt, gevoed wordt door wetenschappelij-ke inzichten en door het gevoel dat we mis-schien een grens bereiken.

Verder lezen?Peter Singer Animal Liberation: A New Ethics for our Treat-ment of Animals (1975) In het Nederlands uitgegeven als'Pro Mens, Pro Dier' (Anthos, 1977) en 'Dierenbevrijding'(De Geus, 1994)Martha Nussbaum Animal Rights: Current Debates and NewDirections (editor samen met Cass Sunstein) (2004)Erno Eskens Democratie voor dieren; een theorie van recht-vaardigheid (Contact, Amsterdam 2009)Paul Cliteur Darwin, dier en recht (2001)

Heemtuin als levensvisieMaddie Bartels

William Frohn (foto) ontvangt me met een gast-vrij gebaar en brede lach in het educatieve cen-trum de Drijfsijs in het Sloterpark. Het is eindseptember en een mooie rustige vrijdagoch-tend. William maakt de indruk dat hij het leukvindt om mensen te ontmoeten. Hij raakt met-een bevlogen aan de praat over zijn werk: hetverzorgen van de Heemtuin van het Sloterpark.Dat is weliswaar zijn beroep, maar lieverspreekt hij van roeping: “Je wordt ergens vooruitgenodigd. En dan gaat het om de liefdewaarmee je iets doet.” Al 37 jaar is William be-heerder van de Heemtuin Sloterpark. Om pre-cies te zijn: hij is dit al vanaf het begin van de-ze tuin. Inmiddels is hij de zestig gepasseerd,maar zijn verbondenheid met de Heemtuin isonverminderd groot.

SloterplasRond 1960 was er rondom de Sloterplas, dievanwege zandwinning was gegraven, een parkvan 91 hectare ontstaan. Aan de westkant deedmen eerst niets, waardoor dit gebied nogal ruigwerd. Een jaar of tien later werd een enquête inde buurt gehouden over de bestemming. Hieruitbleek dat men liever geen netjes aangeharktpark wilde. Er waren in deze zeventiger jarennamelijk veel natuurliefhebbers in de nieuw-bouwwijken rond de Sloterplas komen wonen.


Er werd daarom een ruig wandelgebied behou-den, het ‘Ruige Riet’, 10 hectare waar de natuurzijn gang mag gaan. Ook wilden de omwonersgraag een heemtuin en een kinderboerderij.

Heemtuin SloterparkMet de aanleg van de Heemtuin Sloterpark werdin 1975 begonnen. Op een stuk grond van an-derhalve hectare veengrond werden hoogtever-schillen aangebracht. Allerlei grondsoorten wer-den daarvoor aangevoerd: veen, klei, zand enzelfs mergelkalk uit Zuid Limburg. Toen WilliamFrohn als beheerder aantrad was dit grondwerkal gedaan, maar het verder inrichten werd zijnwerk. In de gevarieerde biotoopjes werd eenkeur aan plantensoorten ingezaaid en uitgezet.Er werden bomen geplant, de meeste door Wil-liam zelf. Hij werd bij het werk bijgestaan dooreen flinke groep vrijwilligers.

Actieve verwondering“In de vijftiger en zestiger jaren van de 20e

eeuw moesten de boeren, die woonden waar nude Heemtuin is, het veld ruimen vanwege hetnieuwe Amsterdamse uitbreidingsplan van vanEesteren. Ik heb een van die laatste boeren nogde hand geschud. Ik voel mijzelf als beheerdervan ‘hun’ grond eigenlijk ook een beetje boer.Ik zoek graag de verbinding met het verleden”,licht William Frohn toe. De invloed van de tijdspeelt bij zijn vaak filosofisch getinte denkbeel-den een grote rol. “Het maken van een tuingaat bij mij procesmatig, want alles verandert.De tuin geeft zelf al gauw aan hoe hij beheerdwil worden. Het oorspronkelijke ontwerp wordtlosgelaten. De openheid van een terrein ver-dwijnt geleidelijk door groeiende bomen. Als weniets doen ontstaat er een bos. Eigenlijk houdennatuurbeheerders met het inzetten van grotegrazers dit natuurlijke proces tegen. Een beetjeonderhoud moet, maar niet te veel. Je moetaandacht hebben voor wat er is. Actieve ver-wondering en goed kijken is mijn uitgangspunt.Deze gedachten staan lijnrecht tegenover dewerkwijze in bijvoorbeeld het Tijssepark en deHortus botanicus. Daar regeert de mensenhand

over de natuur vanuit de beeldvorming, die be-paalt: deze plant moet hier, die daar.”

Wandelen ad randomNatuurlijk maken we ook een wandelingetjedoor de Heemtuin. William laat mij voorgaan. Instijl met zijn levensvisie laat ik de route ad ran-dom ontstaan en laat ik mij dus verrassen doorwat ik tegenkom. Langs slingerende paadjes,bruggetjes, trapjes op en af, door bos, langsvennetjes, plasoevers, rietland, heuveltjes,duinen heidegebiedjes. Alles in miniformaat,maar je kunt er best een klein beetje verdwa-len. Stilte, romantische en spannende doorkijk-jes, mooie lichtval. Nee, perkjes met gekoes-terde bijzondere planten zie ik niet. De diversi-teit in soorten lijkt eerder beperkt. Ik vraag hoedat komt en of daar bewust voor is gekozen.“Op het moment zijn talrijke konijnen de eigen-lijke beheerders van de tuin. Ze zijn hier dekleine grazers. Sinds de negentiger jaren heb-ben ze zich exponentieel vermeerderd.”

Niet alleen waarnemen maar ook accepterendat iets zo is luidt zijn devies. Dan maar kijkenwelke soorten die konijnen niet zo lekker vin-den. De kleine kaardenbol, brandnetel en grotespringbalsemien doen het goed. Ook zie ik deJapanse duizendknoop staan, de woekerendevrees van veel tuinders. Jonge wortelstokuitlo-pers piepen overal uit de grond er omheen.“Een bizar verhaal. Ik heb een paar jaar gele-den een stekje gekregen van een ernstig ziekekankerpatiënt. Uit respect voor hem heb ik datstekje geplant. De man is helaas overleden,


maar door deze plant is hij er nog steeds eenbeetje.” De seizoenen, het weer, de planten ende dieren geven aan wat er te gebeuren staat.

ToekomstHoe ziet de toekomst van de Heemtuin er uit?De jongere beheerders van het Sloterpark han-teren programma’s en planningen, willen zicht-bare resultaten en gebruiken moderne midde-len. Deze meer praktisch gerichte werkwijzeloopt niet altijd parallel met de beschouwelijkelevensvisie van William Frohn. “Er zal op eengegeven moment vanzelf wel een signaal ko-men dat ik mag stoppen met werken.” Williamwordt gelukkig door veel mensen die hem ken-nen op handen gedragen, juist vanwege zijnpersoonlijkheid en zijn bijzondere inzet voor deHeemtuin. Zij vinden dat deze tuin zijn uniekekarakter zou moeten kunnen behouden. Maarde vraag is of dit in de toekomst nog wel moge-lijk is. “Ik ben de laatste der Mohikanen”, aldusFrohn.

De heilige regels van hethet fenomeen “volkstuin”Peter Junge

Volkstuinen, je hebt ze in alle maten ensoorten. Met een huisje erop of zonder.Met zonnepanelen op het dak en dus elek-trisch licht of verlichting door kaarsen. Meteen geiser of alleen koud water. Op demeeste tuinen mag je zomers ’s nachtsverblijven. Bij andere is dat verboden. Deanimo van belangstellenden is groot, dewachtlijsten zijn lang. Want wie eenmaaleen volkstuin bezit, verkoopt die alleen inuiterste nood. De volkstuin, een fenomeen.

Iedere volkstuinbezitter kent één grote erger-nis: de strenge controles van de tuincommissie.Er blijkt vaak iets mis te zijn, Takken die overhet pad hangen, heggen die te hoog zijn, sloot-kanten die van begroeiing moeten worden vrij-gemaakt. En altijd vallen dan de woorden:richtlijnen van Bond van Volkstuinders. Wie zijndat eigenlijk? Een geheim genootschap? Nietsvan dat al. Hun hoofdzetel staat in AmsterdamNoord: een aantal ultramoderne barakken, ver-vaardigd volgens houtskeletbouw en voorzienvan een sedumdak, pal naast de A10. Daarach-ter het vrij recent gebouwde volkstuincomplex‘Buikslotermeer’.

Secretaris André Rodenburg wacht me op. Ikstel hem meteen een indringende vraag overdeze verregaande betutteling. Zijn antwoord:“Mensen die een volkstuin kopen, moeten zichterdege realiseren dat werkzaamheden zich nietalleen beperken tot de eigen tuin maar tot hethele terrein. De regels zijn vaak spontaan ont-staan. Toen ik zestien jaar geleden in het be-stuur kwam, bezocht ik een aantal complexenen ergerde me dood aan paden met aan weers-kanten metershoge heggen. Het was één groe-ne koker. Saai en weinig uitnodigend. Toenhebben we als bestuur besloten dat de maxima-le hoogte van een heg tachtig centimeter magzijn. Waarom dat getal?

Heemtuin in winterkleed

“Terwijl het herfstkleed naar zijn einde gaat,worden de draden van het nieuwe winter-kleed allengs zichtbaar. Aan het gedwarrel iseen einde gekomen; het gebladerte dektMoeder Aarde zorgzaam toe en beschermthaar tegen de komende kou. Ontklede bo-men en struiken tonen ons hun ware gedaan-te, niets verhullend van hun fraaie lijnenspel.

De van riet ontdane vennen laten hun vor-men zien en zijn als spiegels voor hun omge-ving. Vrede, rust en schoonheid nestelen zichtot in alle hoeken en elke plek vertelt eennieuw verhaal. In de winter kunnen we door-dringen tot het wezen van de Heemtuin. Alleversiering is afgelegd, wat overblijft, is dekern, waarin de kiemkracht al zichtbaar is inhet plantenrozet en de meesterlijk gevormdeknoppen in struik en boom.”

William Frohn


Uit de losse pols geschud. Het had ook zestigcentimeter kunnen zijn. Maar de huidig vastge-stelde hoogte is er wel een, die het mensengemakkelijk maakt om de heg te knippen.”

Maar de hand van de bond lijkt overal zicht-baar. Zo ook bij stringente bouwvoorschriften.Er zijn vastgestelde afstanden van de muur vanhet tuinhuis tot de sloot en van het ene tuinhuistot de grens van de buurman. Bouwtekeningenvan nieuw te bouwen tuinhuisjes moeten eerstgoedgekeurd worden door een ter zake kundigecommissie van de Bond. “Die regels komen nietallemaal uit onze koker. Het zijn vaak gemeen-telijke voorschriften. Je kunt ons zien als eenserviceorgaan voor tuinparken. Op allerlei ter-reinen brengen wij deskundigheid in, zoals bijhet opstellen van huurcontracten en het aan-dragen van expertise voor het beheer van depolders, om maar wat te noemen.”

De Amsterdamse Bond van Volkstuinders werdop 18 augustus 1917 opgericht. Met dank aanpolitieman Vroegop. Hij was de initiatiefnemer.Na lang getouwtrek kreeg hij van de gemeenteeen stuk land los, waar fabriekarbeiders eenmoestuintje konden beginnen. Rodenburg: ”Hetmes sneed aan twee kanten: de gezondheidssi-tuatie van de gezinnen werd zodoende verbe-terd en de mannen hadden minder gelegenheidom geld in de kroeg uit te geven.”Bij de Amsterdamse bond zijn inmiddels 29volkstuinparken (waarvan er 24 in Amsterdamliggen, drie in Ouderkerk a/d Amstel, één inLandsmeer en één in Almere) aangesloten metin totaal ruim 6000 tuinen. De totale oppervlak-te bedraagt 275 ha. De bond huurt de grondrechtstreeks van lokale overheden en geeft de-ze door tussenkomst van de besturen van decomplexen aan de leden in gebruik.

Maar de geschiedenis van de volkstuin gaat veelverder terug. De behoefte, waaraan zijn ont-staan is te danken, sluit direct aan op het werkvan de uit 1784 daterende ‘Maatschappij totNut van het Algemeen’. Eén van de middelen,waardoor die organisatie de belangen van dearbeidende klasse trachtte te bevorderen, heeft

jarenlang bestaan uit ‘tuingrondverhuring’ aan‘werklieden en daarmee gelijk te stellen perso-nen’. Men betaalde daarvoor een lage huur. Debedoeling was om op de gehuurde grond aard-appelen en groentes voor eigen consumptie teverbouwen. Het initiatief had een economischdoel: het verhogen van het gezinsinkomen.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog, waarin ons landneutraal bleef, bleek de voedselvoorziening inNederland steeds meer moeilijkheden te onder-vinden. De lijst van levensbehoeften, die alleenop distributiebonnen verkrijgbaar waren, werdlanger en langer. Het leidde er toe dat de ge-meente Amsterdam toestond om grond, die nietvoor andere doeleinden nodig was, te gebruikenvoor de teelt van voedingsmiddelen. Spoedig nahet begin van de exploitatie van de gemeente-lijke volkstuinen vormden zich groepen, die degemeenschappelijke belangen van de tuindersbehartigden, waaronder de Amsterdamse Bondvan Volkstuinders.

Het jaar 1921 werd een keerpunt in het gebruikvan de volkstuin. Aangezien er geen directvoedselgebrek meer was, veranderde het ka-rakter van de volkstuin steeds meer. Alleen ge-durende de Tweede Wereldoorlog vervulde devolkstuin nog een belangrijke rol in de voedsel-voorziening. Rodenburg: ”Na de Duitse capitula-tie lagen de volkstuinen er ontredderd bij. Ver-nieuwing was hard nodig. Voedselgebrek speel-de geen rol meer. Langzamerhand veranderdede volkstuin dan ook in een recreatietuin voorhet hele gezin. Veel tuinders gingen over op deaanleg van een siertuin. Er was ook een periodedat het ‘kruidenhoekje’ opgang deed. Maar nude bezuinigingen er bij veel gezinnen inhakt,kan het wel zo zijn dat het verbouwen vangroentes weer de kop opsteekt.”

De Bond van Volkstuinders heeft zijn bestaans-recht meer dan bewezen, aldus Rodenburg.“Het voordeel is dat we een sterke positie heb-ben in de onderhandelingen met gemeente overallerlei onderwerpen, zoals grondhuurprijzen.


Ga maar na: van de 37 volkstuincomplexen, dieAmsterdam telt, zijn er 24 bij ons aangesloten.Toen er in 2000 plannen bestonden om driecomplexen tot woningbouwlocaties te bestem-men, hebben we dat weten tegen te houden.Ook bij het afsluiten van een collectieve polisvoor de verzekeringen van tuinhuisjes en ver-enigingsgebouwen hebben we flinke kortingentot wel vijftig procent kunnen bedingen. Verderonderhandelen we met de fiscus overeen een zogunstig mogelijke onroerend zakenbelasting(ozb) voor de leden. Daarnaast doen we tegeneen sterk gereduceerd tarief de financiële admi-nistratie van tuinparken, die daartoe niet instaat zijn. Ook wordt hier al het drukwerk ge-daan.”

Bij het afscheid wijst Rodenbrug naar het ach-terliggende nieuwe complex ‘Buikslotermeer’.“Ook bij de verhuizing van dat tuinpark naardeze plek hebben wij een belangrijke rol ge-speeld. Oorspronkelijk lag het aan het eindpuntvan de Noord-Zuidlijn, maar moest wijken voorgeplande bebouwing. Wij hebben met de ge-meente met succes onderhandeld over dezeplek, waar oorspronkelijk sportvelden lagen.Bovendien wisten we een vergoeding los te krij-gen, niet alleen voor de verhuizing maar ookvoor de bouw van een nieuw clubhuis. Net optijd allemaal. Want door de opgelegde bezuini-gingen heeft de gemeente alle projecten om hetaantal complexen uit te breiden in de ijskastgezet.”

UitnodigingNieuwjaarsreceptie

Op zondag 13 januari 2013zijn jullie van harte welkomin ons bezoekerscentrum deRietschuur in het Amstel-park. Onder het genot vaneen hapje en een drankjegaan we het nieuwe jaarinluiden.

Het programma is als volgt:De receptie is van 16:30 tot 18:00 uur. Daar-aan voorafgaand wordt een wandeling vanuit deRietschuur georganiseerd. Wil je hier aan deel-nemen, dan graag om 15:00 uur aanwezig zijn,zodat we weer op tijd terug zijn voor de recep-tie.

We hopen veel belangstellenden te mogen be-groeten!Namens het bestuur,Paul Panhuizen

VacatureWerkgroep Cursussen

Functie:Het organiseren van korte cursussen;

Omschrijving taken:- Regelmatig terugkerende cursussen (onge-

veer vijf per jaar) organiseren;- Overleg met de docenten over de hoeveel-

heid lesavonden, excursies en de data;- Publiceren van de cursus onder andere in

het kwartaalblad, de e-mail nieuwsbrief ende kwartaalfolder van het IVN;

- Aanwezig zijn bij de lesavonden om de deurte openen, koffie te zetten, de beamer klaarte zetten en het proces te bewaken. Na af-loop van de avond alles weer opruimen enafsluiten.

- Via de e-mail of telefoon de aanmeldingenverwerken. Contact met de penningmeesterover het cursusgeld;

- De syllabi zijn aanwezig in computerbestan-den. Deze kunnen zonodig aangepast wor-den. Het inbinden van de lesbrieven. Er iseen inbindapparaat aanwezig.

Vereisten:- Accuraat en sociaal vaardig zijn;

Tijdsinvestering:- Ongeveer 20 lesavonden per jaar en faculta-

tief de excursies bijwonen.- Ongeveer anderhalf uur per week compu-

terwerk;- Kopiëren en bundelen ongeveer drie uur per

cursus;- Eventueel een nieuwe cursus organiseren;- Eenmaal per jaar het Overleg voor werk-

groepcoördinatoren bijwonen in de avond;- Eenmaal per jaar de Algemene Ledenverga-

dering bijwonen in de avond.

Informatie:Carry Pot. E-mail: [email protected]; tel. 020-6902283


IJburg, de nachtmerrievan een stadsecoloogPeter Junge

De halfvoltooide woonwijk IJburg wektnog steeds gemengde gevoelens op. Neemvoormalig stadsecoloog Martin Melchers.Hij heeft de ontwikkeling van nabij mee-gemaakt. In zijn zojuist verschenen boek‘Van Eiburg tot IJburg’ maakt hij van zijnhart geen moordkuil. “Geen stadsuitbrei-ding heeft mij zo diep getroffen als deze.”Een gepassioneerd gesprek over de be-dreigingen en wonderen van de natuur,over beleidsmakers en hun onnavolgbarebeslissingen.

Zelf noemt hij het “de grootste stedenbouw-kundige blunder in de geschiedenis van Neder-land”. Een duidelijke uitspraak van een ferventtegenstander. En dat heeft Martin Melchers ge-weten. Als woordvoerder van de gemeente over‘wilde natuur’ werd hem in 1997, twee wekenvoordat de Amsterdammers zich in een referen-dum over de plannen zouden uitspreken, demond gesnoerd. Hij mocht niet meer op de te-levisie verschijnen.

Met zijn enthousiaste verhalen over de natuurzou hij mensen op verkeerde gedachten bren-gen. “Met een mediastilte blinddoekt de ge-meente haar bevolking voor het aanwezige na-tuurschoon.” Melchers: “De stad krijgt de na-tuur en het uitzicht die ze verdient, maar eenwoonwijk bouwen in de voormalige Zuiderzee istoch echt een brug te ver. Met mij dacht eengroot deel van de Amsterdammers er zo over.Toch werd het referendum over de aanleg vanIJburg in 1997 verloren. Ik was twee dagenvolkomen van slag.”

Groen Links, waar de natuur hoog in het vaan-del staat, speelde bij het referendum een door-slaggevende rol. Een gewone meerderheid vondze niet voldoende. De partij diende een motie(die ook aangenomen werd) in met als centraal

begrip een ‘gekwalificeerde meerderheidseis’.Dat betekende dat een referendum alleen tewinnen is indien minstens de helft van het aan-tal kiezers, dat bij de laatste gemeenteraads-verkiezing had gestemd, tegen is. Dat kwamneer op 155.000 tegenstemmers. Het werden er130.199, terwijl 93.399 mensen voorstemden.Normaal goed voor schrappen van het plan. Nuniet.

Het doorgaan van IJburg heeft grote invloed opzijn leven gehad, zo zegt Melchers. Van intensverdriet, verlies aan vertrouwen in politici enbeleidsmakers, tot genieten van nieuwe onver-wachte natuur bij het inventariseren van dezandplaten. Even dacht hij er zelfs aan bij degemeente op te stappen. Ik had altijd twee be-roepen tegelijk, was ook fysiotherapeut en kondus makkelijk switchen. Zijn vrouw weerhieldhem er van.

“Dit was voor het eerst een uitbreiding van destad in een topgebied van de natuur. De uniekestadsrand werd hierdoor vernietigd. Tegenar-gumenten waren er genoeg. De woonwijk hadbijvoorbeeld ook langs het Binnen IJ geplandkunnen worden. Daar lag voldoende braaklig-gende grond. Of waarom geen hoogbouw rondde grote meren als Nieuwe Meer, Gaasperplasof Noorder IJplas? Tegenvoorstellen sloegenniet aan. De wijk moest en zou er komen. Zelfwerd ik gevraagd zitting te nemen in een over-leggroep voor de aanleg van IJburg. Ik bennooit op één vergadering geweest. De komstvan IJburg was voor mij onbespreekbaar.”

De voorbereidingen gingen gestaag door. Eerstwerd er een proefeiland aangelegd. “En vanafde dag, dat het eerste zand boven water kwam,begon voor mij een nieuwe missie als stadseco-loog. Ik kreeg opdracht van de gemeente om tekijken hoe de natuur zich op die nieuwe eilan-den ontwikkelde. In de periode van 1995 tot2012 bracht ik honderden bezoeken aan de eer-ste kale zandplaten en later de net opgeleverdewoonblokken.


Ik speurde naar alles wat zich spontaan vestig-de, van vogels, zoogdieren en amfibieën totvissen, insecten en planten.” Alles werd geno-teerd, het waren de latere bouwstenen voor zijnboek.

Nu, zeventien jaar later, is zijn woede gezakt.Maar het ongeloof is gebleven. “De Diemerzee-dijk en de Diemer Buitendijkse polder, die daar-tegen aangeplakt ligt, vormden decennia langeen landschap van droge zandige heuvels, moe-rasdelen en savanneachtige stukken, die ein-digden aan de kust. Het waren strandjes meteen fabelachtig mooi uitzicht op het Muidersloten het eiland Pampus. Gelukkig zijn was hierheel gemakkelijk met een orkest van zangvo-gels in je rug.”

Zijn enthousiasme voor de natuur spat van elkebladzijde in zijn boek. “In 1995 zag ik de eerstevogels op het proefeiland broeden. Vanaf deStrekdam zag ik door mijn verrekijker in hetvoorjaar van 1996 een bontbekplevier, kievit,enkele visdieven en kokmeeuwen. Ik vond ooksporen van een groot zoogdier. Een vos was mijvoor geweest,” zo schrijft hij.

Nu nog kan hij nagenieten van de spectaculairewolk van meer dan duizend vliegende vogels,die opvloog toen hij in 1998 het Proefeilandbetrad.

“Er zaten daar wel vijfhonderd paar visdievenen tweehonderd paar kokmeeuwen. Je kon opsommige plekken niet lopen vanwege de groteaantallen eieren. Dat was echt genieten. Methet Amsterdams Stadsblad, die als enige kranthet referendum en de komst van IJburg kritischvolgde, had ik de afspraak gemaakt om alleprimeurs op natuurgebied te melden. Op 4 au-gustus 1999 staat er boven zo’n artikel de kop‘Visdiefjes maken van IJburg Eiburg’. Daar hebik het idee voor de titel voor mijn boek van ge-pikt. Al was Eierburg misschien duidelijker ge-weest.”

De ontwikkeling van het nieuwe woonoord is inzijn boek op de voet te volgen. Over het jaar2000: “Er wordt druk gewerkt op het Proefei-land. Vrachtwagens rijden af en aan. (…) Eendeel van het terrein is afgezet met lint en metbordjes met de tekst ‘Broedvogelgebied’. Eenschattige herinnering als ik bedenk dat ik dezebordjes, samen met mijn zoon, in de tuin hebstaan timmeren en beschilderen.”

Hij viel soms van de ene verbazing in de ande-re. “Ik weet nog goed dat ik muizengangenontdekte. Hoe komen die hier in godsnaam?dacht ik. De dichtstbijzijnde oever was 300 me-ter zwemmen door open water, dat bovendienbehoorlijk stroomt. Ik heb toen 25 inloopvallengeplaatst. Dat zijn vallen waarin muizen blijvenleven en je ze kunt bestuderen. De volgendedag zaten er drie verschillende soorten in: tweeaardmuizen, een bosmuis en twee dwergmui-zen. Bij een volgende set inloopvallen had iktwee bosspitsmuizen en een rosse woelmuis tepakken. Uiteindelijk bleek dat de muizen zichhadden genesteld tussen breukstenen, die perboot naar het eiland vervoerd werden.”

Maar ook een natuurkenner als Melchers staatsoms voor raadselen, getuige deze zinsnede:“Alles op de zandplaten determineren lijkt mijteveel van het goede en gaat bovendien mijnkennis te boven. Ik zie voor mij onbekende ke-vers en pissebedden. (…) Opvallend is dat ik ophet Proefeiland na vijf jaar inventariseren noggeen sprinkhanen heb kunnen vinden.


En dan te bedenken dat zowel het Zeeburger-eiland als de Diemerzeedijk vol sprinkhanen zit.Het zijn slechtere pioniers dan ik dacht.”

Tot slot rest de vraag of de aanvankelijke vreesvan Melchers voor aantasting van de diversiteitis uitgekomen. “Het aantal soorten is toegeno-men, vooral onder water en langs de oevers.IJburg heeft voor de natuur positief uitgepakt.Dat is niet leuk om te constateren voor een te-genstander van de komst van de wijk, zoals ik,maar wel een feit.”

Titel: Van Eiburg tot IJburg.Uitgeverij IJburg. Prijs: € 21,-

Pestvogelen in KuifeendJust Wiarda

Het wordt kouder. Dat duidt op een komendeinvasie van wintergasten. Ik krijg een sms’jevan een vogelvriendin. Er zijn pestvogels inAmstelveen gesignaleerd. Ze zitten er al eenpaar dagen, in de Kuifeend. Pestvogel in deKuifeend. Hoe verzin je het. Zondagochtend 11november – de zon schijnt – rijden een paardierbaren vol verwachting naar de rafelrandenvan Amstelveen, naar een nieuwbouwwijkje datBovenkerk heet. Daar ligt de Kuifeend, een on-opvallend straatje, zoals Nederland wel meerkent. Op de hoek – vlakbij Salamander – staateen imposante dichte heg met rode bessen.

Daarop hebben de pestvogels het voorzien. Zevreten zich de pest aan bessen. Aan de over-kant van de heg hebben zich al een paar voge-laars opgesteld. Geen pestvogel te bekennen.Wat een pestkoppen. We wachten rustig af envertrouwen op de betovering van de rode bes-sen. Maar er gebeurt niets. Natuurlijk gebeurter niets. Verrekijkers taaien teleurgesteld af.

Maar wij geven de moed niet op. Een kwartier-tje nog. Je komt ten slotte niet elke dag in deKuifeend. De vogels laten zich niet zien. Dat ishet mooie aan pestvogelen.

Je krijgt een reis naar Amstelveen, maar deultieme beloning blijft uit. Zo hoort het ook. Eenvogelaar moet niet op zijn wenken worden be-diend.

Dit doet me denken aan een prachtig boek vanPeter Matthiessen, the Snow Leopard. Matthies-sen gaat op expeditie in de Himalaya op zoeknaar de sneeuwpanter, een geheimzinnig roof-dier dat zich liever niet aan mensen vertoont.Hij is met zijn grauw wit gevlekte vacht nauwe-lijks te zien op de grijze hellingen van de Hima-laya. Het wordt een lange en vermoeiende reis.Ze ondernemen van alles, maar ze krijgen depanter niet te zien. Maar wat Matthiessen wel tezien krijgt is zijn eigen binnenwereld.

Een paar dagen later. Het is 15 november, detweede dag van het IDFA, het InternationaleDocumentaire Filmfestival Amsterdam 2012,een verrukkelijk en enerverend evenement. Ikheb nog maar een paar films gezien, dus ik bennog fris. Ik zit te kijken naar een zwart wit filmuit 1975 over het harde boerenleven in Arme-nië, Seasons of the year.(1) Het is een van defavorieten van de documentairemaker die ditjaar centraal staat op het festival, de rus VictorKossakovsky. Langdurige en adembenemendebeelden van de oversteek van boeren en scha-pen over een woest kolkende rivier, boeren diezich tijdens een transhumance met een lam inhun armen van een besneeuwde helling latenrollen. Beelden die zullen blijven hangen. Mid-den in de film – het is zomer, er wordt geoogst- hoor ik een heerlijk zomers vogelgeluid. Datgeluid horen de andere kijkers ook. Mij bekruipteen triomfantelijk gevoel dat ik vermoedelijk deenige in de zaal ben die weet welke vogel aanhet zingen is.


Het is de hop die zijn onmiskenbare hoptonenzingt. De hop maakt een mens vrolijk. Hij heefteen enige kuif en is niet bang voor ons. De hopis ook een wijze vogel.

En zo hop ik naar een andere hop die een cen-trale rol speelt in een oeroud Perzisch verhaal,de Samenspraak van de vogels.(2) Het is eenprachtige uitgesponnen vertelling. De vogelsmissen hun koning en willen die gaan zoeken.Zij komen samen in een grote vogelconferentieom met elkaar te bespreken hoe ze hun koningkunnen vinden. De hop heeft de leiding. Hij ver-telt dat de koning heel ver weg woont en dat dereis naar zijn koninkrijk lang, zwaar en gevaar-lijk zal zijn. De meeste vogels zijn bang of ge-wend aan hun comfortabele leven. Ze hebbengeen zin in afzien en blijven liever thuis. Maareen paar moedige vogels durft de ondernemingaan. Met de hop als hun gids vertrekken ze.Inderdaad, het wordt een loodzware barretocht, die over zeven valleien voert. Onderwegleggen vele vogels het loodje. Alleen de aller-sterkste en moedigste komen uiteindelijk aanop hun bestemming. Ze vinden hun koning. Hunkoning zit in elke vogel zelf.

November kan niet meer kapot. Het wordt vasteen winter met vele gasten. We moeten zekoesteren en vooral niet pesten. Ik verlang naaral die vreemde vogels.

1 De film is van Artavazd Pelechian, duurt 29 minuten enstaat in zijn geheel op youtube.

2 Farid Attar, The Conference of the Birds, uitg. PenguinClassics. Er is een verkorte Nederlandse editie verkrijg-baar: De samenspraak van de vogels, uitg. Synthese; erbestaat een schitterende geïllustreerde versie van ditverhaal van de kunstenaar Peter Sis, the Conference ofthe birds, uitg. SelfMadeHero.

Oosterdel, uniek stuk landvan “Geestmannen”Riek Somsen

Iedereen kent Broek op Langedijk van de aard-rijkskundelessen op de lagere school. Wat wedaarvan onthouden hebben, is een drijvendeveiling, waarin plaatselijke tuinbouwers methun groenten op bootjes naar binnen voeren totonder de veilingklok. Die klok telde af van eenhoge prijs naar een lage. Met die bootjes wer-den diverse groenten aangevoerd, maar vooralveel koolsoorten. De handelaren zaten op eenverhoogde tribune naar die bootjes te kijken, inhun hand een knop om de klok stil te kunnenzetten. Als de klok niet werd gestopt, werdende groenten op de boot ‘doorgedraaid’. Dat be-staat natuurlijk allang niet meer. De veiling isnu een museum.

Ons IVN vrijwilligersuitje 2012 ging hier naartoe: Oosterdel in Broek op Langedijk! En wehebben de geschiedenis van Oosterdel gehoord,we zijn voorgelicht over het beheer, we zijndaarna door de sloten en langs de eilandjesgevaren op een dekschuit, we hebben op eeneiland paarsbloeiende artisjokplanten geplukt,we zijn te voet door het rietland gebaggerd, wehebben over de dijk en langs de molen gelopenen we hebben een maaltje biologisch geteeldegroenten en aardappels mee naar huis mogennemen. We werden rondgeleid door Joka Go-sliga en Gijs Schram.

Het Oosterdel gebied is uniek in Nederland enook in Europa. Het is het laatst overgeblevendeel van het ‘Rijk der Duizend Eilanden’ ofwelGeesterambacht, dat oorspronkelijk meer dan15.000 eilandjes telde. De eerste vermeldingvan het gebied stamt uit 1063. De ontginningvan de gronden gebeurde toen vanaf de dijk,die vanuit Vronen noordwaarts liep. Daar is nueen gebied van 80 hectare van over. 250 ei-landjes in bezit van Staatsbosbeheer, die nu inhun oude staat worden hersteld door de Stich-ting Veldzorg Oosterdel.

Groentjes

GierzwaluwnestkastenVoor de liefhebber zijn er houten gierzwa-luwnestkasten. Kleine en grote. Gratis afha-len (in Diemen of het Amstelpark) of tegeneen vrijwillige bijdrage. Informatie bij Carrytel. 020-6902283 of [email protected]

Garmin Dakota GPSVoor de echte hiker! De Dakota 20 is eenrobuuste, waterbestendige handheld GPS-navigator met een hooggevoelige GPS ont-vanger, een wereldwijde basiskaart en eenkleurenaanraakscherm. Vraagprijs € 150,-.Informatie bij Nico Groos, tel. 020-7850123of [email protected]


Daarbij geholpen door cliënten van zorginstel-lingen, die zomer en winter, in weer en wind,beheerswerk uitvoeren in de modderige natuur.

Op de luchtfoto zijn de kleine kale veenakker-tjes te zien, gerangschikt in keurige rijen metveel water eromheen en een ringdijk met eenmolen. De akkertjes zijn in deze vorm verderniet meer aanwezig in ons land. Het landschapheeft nog steeds dezelfde vorm als 1000 jaargeleden: opgebaggerde veenwoudgronden, dieheel geschikt waren voor het verbouwen vantuinbouwproducten. In de Middeleeuwen maak-ten de ‘Geestmannen’, de toenmalige bewoners,de grond voor het eerst geschikt voor land-bouw. Dat bestond uit veeteelt: schapen enkoeien. Maar de drassige grond veroorzaakteveel ‘pootrot’ bij de beesten. Toen omstreeks1800 ook nog de koeienpest uitbrak, schakel-den de bewoners over op de tuinbouw.

Voor de akkers was de vruchtbare bagger uit desloten heel belangrijk. Door het baggeren, wer-den de sloten wel steeds breder. De bewerkingvan de gronden was ook erg zwaar. Bijna allekavels waren uitsluitend per schuit bereikbaar.De waterkwaliteit in het Geestmerambacht wasin grote delen zeer slecht, omdat het gebied alseen open riool dienst deed voor de dorpen in debuurt. Vooral in het langgerekte dorp Langedijkwas het voor de bewoners vanwege de stankvan de sloten dikwijls zeer onaangenaam.

Baggeren of slikken was de manier om het landop te hogen en vruchtbaar te maken. Lagergelegen groetgronden werden met sloten door-graven om het land op te hogen. Deze grondenvormden de beste tuinbouwgronden van Neder-land. De tuinbouw was vanaf de vroege Middel-eeuwen meestal geconcentreerd rondom grotesteden en bij kloosters. Oosterdel lag veel ver-der van de stad maar wilde daar toch zijngroenten verkopen. Daarom zijn van oudsher indit gebied stapelproducten geteeld. Volle grondproducten zoals kool, uien en aardappelen dielang houdbaar zijn en geschikt voor vervoernaar de stad.

Doordat de boeren niet zelf naar de stad kon-den, kwamen er handelaren en later ook eenveiling in deze streek.

Een tuinder begon in september al met devoorbereidingen voor de aardappelteelt. Hetgeselecteerde pootgoed werd in houten bakjesgelegd, twee of drie lagen boven elkaar. Debakjes werden geplaatst in een overdekte ruim-te, vorstvrij en met voldoende lichtval. Meestalwerd hier een boetzolder of dars voor gebruikt.Dit deed men om de aardappelen in het voor-jaar met de ‘eerste spruit te planten’. Een aard-appel met een eerste spruit kwam sneller totknolvorming en de tijd van oogsten kon daar-door worden vervroegd.

Waren de aardappelen eenmaal geplant, danwas de tuinder vervolgens afhankelijk van hetweer. Lage voorjaarstemperaturen betekendeneen trage groei, een late oogsttijd en vaak lage-re prijzen. Ook nachtvorst werd gevreesd. Inhet Oosterdel gebied was dat gevaar minder.Het vele water zorgt voor een gelijkmatige enniet te lage temperatuur. Een middel om deaardappels beschutting te geven tegen guurvoorjaarsweer was het plaatsen van rieten hei-ningen. Op het talud van de akker werd aan deWest- en de Noordwestkant een greppel gegra-ven waarin om de twee meter een rietenhek-paal in de grond werd geslagen. Tussen de pa-len werd riet aangebracht, dat met touwverbin-dingen op zijn plaats werd gehouden.

Toen Oosterdel in 2003 in beheer werd geno-men door de Stichting, moest er veel wordengedaan. De eilanden werden cultuurhistorischhersteld (verwijderen van vuil en ruigte, verbe-teren van de bodemstructuur en daar waar no-dig herzien van het eilandprofiel). Ook dichtge-groeide sloten werden opengemaakt, en plas-dras zones werden aangelegd. Een deel van deeilanden werd bestemd voor kleinschalige biolo-gische tuinbouw. De oostkant was voor rietlandnatuur. Verschillende bijzondere vogels nestelenhier, zoals de roerdomp en de kiekendief. Ookboomeilanden behoren bij dit groene gebied.


Deze boomeilanden waren in gebruik bij eenbakker in Broek op Langedijk, die zijn broden ineen houtgestookte oven bakte. Drie eilandjesmet elzen en berken zorgden voor voldoendestookhout. Natuur tussen de cultuureilanden isbelangrijk voor de biodiversiteit en voor de bio-logische landbouw. Oosterdel verhuurt de ak-kertjes aan tuinders uit de buurt en ook aanparticulieren. Maar er zijn wel strenge regels, zomag er op de eilanden niet worden gebouwd ofovernacht.

Het bestuur van de stichting prijst zich gelukkigmet de inzet van een landschapsdeskundige,Joka van Gosliga. Zij heeft haar wortels in ditgebied en adviseert over het herstel en het be-heer. Ook zijn er in het verleden verschillendeEuropese subsidies verworven. Maar nu moetmen zichzelf bedruipen, via allerlei kleine be-drijfjes, die hier groenten komen verbouwen,zoals een biologische ‘patatbakker’ uit Haarlem.Alle zeilen worden bijgezet om het hoofd bovenwater te houden. Daarbij worden de stichtinggesteund door de plaatselijke bevolking, die aleeuwenlang vergroeid is met de streek, en dieuit ervaring weet hoe zwaar het werken op deeilandjes is.

Magie en volksgeloof vaneen vereerde cultuurboomCorrie Leefkens

Eikeltjeskoffie?De vruchten van de eik, de eikels kunnen ge-roosterd en fijngemalen dienen als koffie- ofcacaosurrogaat. De eikels worden ook gebruiktals varkensvoer.

De Eek telt ongeveer 500 soorten, die alle voor-komen op het noordelijk halfrond, tot in tropi-sche gebieden. In Nederland zijn de zomereiken de wintereik inheems. Het verhaal gaat in ditartikel meest over de zomereik (Quercus ro-bur).

De eik is al van oudsher een hoog vereerde cul-tuurboom. De verering ontwikkelde zich tot eenverering van de god van de boom, bij de Ger-manen Donar of Thor de god van donder enbliksem. Door zijn indrukwekkende uiterlijk, isde eik de koning van het plantenrijk, zoals deleeuw voor de landdieren en de arend voor devogels. Volgens sommige overleveringen zou-den de mensen uit de eik zijn ontstaan.

In de Grieks-Romeinse mythen was de eik eenmythische wereld op zich. Hij werd bevolkt doorboomnymfen en een groot aantal dieren: decicaden, de bijen en de zwarte specht.Het geklop van de specht kon alleen maar eenboodschap van de goden betekenen. Ook bijverschillende Germaanse stammen werden deeikgoden vereerd. Het was streng verboden omeen eik te beschadigen. Voor het omhakken vaneen eik moest toestemming worden gevraagdaan de goden. Bij de Germanen waren de eikelseen belangrijke voedingsbron voordat er land-bouw was.

Na de komst van het christendom werden veelvan de heilige bomen plotseling gezien alswoonplaats voor duivels en andere boosaardigewezens. Toch bleven er tot in de 12e eeuw ‘hei-dense’ tempels bij eiken bestaan. Gek genoegwerd de eik ook gekerstend en gewijd aan Ma-ria. Er zijn, vooral in het Zuiden van Nederlanden in België nog eiken te vinden met een Maria-beeld of een kapelletje. In de bijbel wordt deeik op verschillende plaatsen genoemd.

SymboliekEiken kunnen zeer oud worden, wel 2000 jaarof meer. In Nederland is de maximale leeftijdca. 500 jaar. Door die hoge leeftijd wordt hethout beschouwd als onvergankelijk.


Ook doordat de bladeren pas laat vallen, wordtde eik beschouwd als een teken van een langleven en onsterfelijkheid.

De eikenkroon werd bij de Romeinen uitgereiktals hoogste onderscheiding wegens getoondemoed voor het vaderland. Een eikenkroon waszelfs meer waard dan een gouden kroon. InLuxemburg bestaat deze onderscheiding nog,maar dan in symbolische vorm. In de oudheidzag men de eik als natuurlijk symbool vanvruchtbaarheid. De vorm van de eikel ziet menals ook fallussymbool. Eiken zijn ook te vindenop uithangborden en bevinden zich in het wa-pen van een aantal Engelse families.

De eik was bij vele volken verbonden met degod van de bliksem en het vuur. Het blijkt dateen eik veel vaker door de bliksem wordt ge-troffen dan andere bomen. Dit zou verbandhouden met het verhaal dat Judas zich aan eeneik heeft opgehangen (en niet aan de vlier, zo-als ook wel beweerd wordt).Vandaar de Duitsevolkswijsheid: ‘Eichen soll man weichen,Buchen soll man suchen.’ Ofwel: schuil bij on-weer nooit onder een eik maar onder een beuk.Het verband tussen bliksem en vuur is duidelijk,de eik wordt dan ook geassocieerd met vuur.

De eik als boom tegen toverkrachtDe schors van een door de bliksem getroffenboom in de tuin zorgt dat er geen bijenzwermover de schutting komt. Vooral het blad werkttegen toverij. Het kan allerlei gevaarlijke enfabelachtige dieren tegenhouden. Heksen wor-den verdreven door takken en bladeren en hoevind je een moordenaar?

Maak een vuur van droog eikenhout en strooi erhet bloed van het slachtoffer over en verwisselzijn schoenen. De moordenaar zal hierdoorwaanzinnig en blind worden en terugkeren naarhet slachtoffer.

(Magische) geneeskunde.De eik behoort tot de boomsoorten waaraan jegemakkelijk je ziekten kunt overdragen zoalsjicht, koorts en kiespijn. Er behoort dan wel eenspreuk of gedicht bij worden gezegd. Een reu-mapatiënt moet 9 keer door een opening vantwee samengegroeide eiken kruipen om verlich-ting te krijgen. Regenwater dat een tijdlang ineen stomp heeft gestaan werkt tegen sproeten,wratten en bloedingen. In de ‘echte’ genees-kunde werden en worden alle delen van de eikals wondermiddel beschouwd voor een grootaantal ziekten. Een afkooksel van schors is eenmiddel tegen slangenbeten en tegen allerleiandere vergiftigingen. In de Middeleeuwen ge-bruikte men blad en eikels als middel tegenbloedarmoede, Engelse ziekte, aambeien enveel andere kwalen.

De eik als gerichtsboomAls verpersoonlijking van de (goddelijke) wijs-heid moet de eik de rechters bijstaan om recht-vaardig te oordelen. De eik is in dit geval nietde enige boom die deze functie had. Ook de Es,de Linde en de Olm (Iep) waren daarvoor aan-gewezen.

Bron:Compendium van rituele planten in Europa; M. de Cleene enM.C. LejeuneUitg. St. Mens en Natuur, Gent, 2000.


Studie en vermaak vannatuurgidsen op TexelJoke van der Boon

Wie had kunnen denken dat we het weekendvan 7, 8 en 9 september zulk mooi weer zoudenhebben! Dat begon dus al goed. Het was leukom iedereen weer te zien. Inmiddels zijn weeen echte groep geworden en dat terwijl weallemaal zo verschillend zijn in leeftijd, karakteren belangstelling en kennis. Al snel stond er eenheerlijke maaltijdsoep op tafel. Maarten is echteen geweldige kok. Ook de andere dagen enavonden was alles goed verzorgd en de gekozenlocatie was prima.

De eerste avond was er al direct een excursienaar de Bollekamer, een stuk duin dicht bij hethuis waar we verbleven, vlak bij De Geul. Deduinen daar zijn al oud, in de Middeleeuwengevormd, opgestoven op de onderliggende kei-leem. Het zand daarvoor werd aangevoerd van-uit de Vecht! We hebben vooral gekeken naarde verschillen in plantengroei bovenop de dui-nen en in de natte duinvalleien. Vroeger werdhet water afgevoerd via gegraven kanalen, in-middels is dit gestopt omdat de duinen ver-droogden. Het is een kalkarm gebied.

De planten die we op de drogere duinen aan-troffen waren parnassia, kruipwilg, pitrus, zil-verschoon en duinroos op de zuidhellingen. Ookvonden we kraaiheide, eikvaren, grasklokjes,struikheide die altijd samengaat met tormentilen geel walstro. Het is grappig om te zien datop de paden waar gelopen wordt heel andereplanten groeien. Men strooit om het zand vastte houden op de paden grasmaaisel, waar veelzaden inzitten van weideplanten.

In de meer vochtige valleien waren weer andereplanten te vinden zoals vijfvingerkruid, Spaanseruiter, kale jonker, wolfspoot, watermunt, ste-kelbrem, duinrus, kamperfoelie en waternagel.

Het was een goede start voor het onderdeelplanten van de volgende dag!

De avondexcursie kreeg een goed vervolg ineen verhaal van Jan Hinloopen over het ont-staan van Texel, dat bestaat uit keileem, slik enzand. Er is nu veel te zien van de ingrepen vande mens in de natuur. Zo is de Mokbaai opengehouden omdat het militair terrein is. Daarwaar duinen ontstaan door de wind blijft hetzand alleen liggen als er begroeiing komt. Eerstkomt biestarwegras, een echte startplant, diegoed tegen zout kan. Pas later, als het duinmeer uitgeloogd is, komt helmgras. Na de gras-fase komt de bosfase met ratelpopulier, berk enduindoorn.

De mens heeft ook het nodige aangepland,vooral Corsicaanse dennen, die het zand moe-ten vasthouden, vanaf ongeveer 1830. Het veeheeft de bestaande vegetatie kaalgevreten. Dangaat het zand stuiven en zo ontstaan stuifdui-nen. Vaak zie je bij stuifduinen meertjes, waarhet zand door de wind is weggeblazen tot waarhet grondwater begint. Op Texel zie je ook aan-groei door slib, vooral daar waar sprake is vanwantij, als twee vloedstromen elkaar ontmoe-ten. Een stuk wad dat begroeid raakt noem jeeen kwelder of gors. Zo heeft de Slufter eenechte kweldervegetatie met zoutminnende plan-ten zoals zeealsem. Een kwelder loopt door-gaans niet meer onder. Nooit geweten dat eennol een hoog duin is en een slag een weg naarzee.

De volgende morgen gingen we op tijd op padmet een opdracht in de hand. We bezochteneen ander duingebied, waar vier verschillendehabitats zijn te vinden, die heel dicht bij elkaarliggen. De opdracht was om per habitat, zoalsnat en venig, droger en venig, een kruipwilgbulten een hoge zuidelijke duinhelling, de plantente inventariseren en te ontdekken. Het was leukom deze opdracht in een klein groepje te doen,je ziet dan veel meer en je kunt profiteren vanelkaars kennis.


We zagen een ongelofelijke hoeveelheid soor-ten, hoewel het niet de opdracht was alles teinventariseren, maar ja, ons enthousiasme wasgroot.

Nat en venig leverde op: stijve ogentroost,Spaanse ruiter, tormentil, kruipwilg, duindoorn,hertshooi (of was het toch St. Janskruid?), wa-termunt, een rode wasplaatpaddenstoel, water-navel, uitgebloeide ratelaar, zilverschoon, kalejonker, wilgenroosje, smalle weegbree op hetpad, wateraardbei, blauw glidkruid, Gelderseroos, uitgebloeide rietorchis. Veel van dezeplanten kwamen ook voor in een wat drogerstukje en bij de kruipwilgbult. Leuk was eenveldje parnassia. Er stonden er veel op een rij-tje langs het pad en verspreid over een vochtigvlak stukje. Het viel niet mee om de opdrachthelemaal goed uit te voeren als je zoveel ziet.Daarna was het heerlijk toeven in de duinentijdens de lunch en in afwachting van de dran-ken die ons gebracht werden door Maarten enKo. Ze waren nogal verdwaald dus dat duurdeeven maar geen nood, het was heerlijk weer enwe zijn lekker bruin geworden.

Tussendoor was er tijd gemaakt voor de evalua-tie. Voor mij waren de belangrijkste punten datik Jan eens moet uitnodigen voor een wandelingdoor mijn adoptiegebied, ik kan nog veel lerenvan deze wandelende encyclopedie. Daarnaastis het handig om voor de soortenlijst de soortente beschrijven die je ook in je adoptiegebiedtegenkomt, maar dat doe ik eigenlijk al. Ik werdwat gerustgesteld wat betreft de fenologie op-dracht. Deze hoeft niet heel groots en meesle-pend te zijn. Het kan bijvoorbeeld bestaan uithet beschrijven in tijd van de bladval zijn, devorming van bessen. Nou, dat kan ik voor eengroot deel uit mijn adoptieverslag halen.

Tenslotte konden we met Gert nog een extra lesafspreken over determineren. Misschien helptmij dat bij mijn weerzin tegen de determinatieplantengids, waarvan ik de naam vergeten ben,maar dat is natuurlijk niet voor niks. Er werduitleg gegeven over de eindopdracht.

Deze moet op 2 en 16 juni gepresenteerd wor-den. Er zijn verschillende mogelijkheden. Erwerden afspraken gemaakt en er werd gecon-stateerd dat de groep zeer creatief is hetgeenhet een en ander makkelijker kan maken.

Dan volgde de wadopdracht. Uitgerust metscheppen, zeven en bakken gingen we pierenen andere wadbeestjes bekijken. Helaas viel hetnogal tegen wat er te vinden was. Later vertel-de Jan dat het uitgekozen stuk wad nogal doodis omdat er veel vervuild water wordt aange-voerd langs de kust. Gelukkig wordt niet al hetwad hierdoor geraakt maar toevallig wel hetstukje waar wij ijverig groeven. Een pier enduizendpoot zijn nog wel te vinden maar nonne-tjes zijn er bijna niet. Dit konden we vaststellenomdat de opdracht o.a. luidde dat in een kleinstukje de nonnetjes en kokkels geteld moestenworden. Ondanks het mooie weer ging ik er nietvrolijk weg, geen kokkels betekent geen pie-termannen, om maar een voorbeeld te noemen.Alweer was het eten uitstekend, die Maartenkan zich wel laten inhuren als cateraar!

‘s Avonds hebben we nog geprobeerd watnachtvlinders en andere insecten te zien maarhet was koud, dus de oogst viel tegen. De ver-halen over onze vakanties en de ‘aandenkens´waren enthousiast en er werd weer veel infor-matie aan elkaar doorgegeven, vooral over geo-logie. Het was leuk te merken dat dit een on-derwerp is waar bijna iedereen wel wat overhad te melden. Oude stenen uit Limburg zijnheel anders dan jonge stenen van IJsland, hoe-wel ze er hetzelfde uitzien.

Zondag zijn we naar de Mokbaai gegaan enhebben daar, heerlijk liggend in de zon, elkaargeïnformeerd over de te bestuderen vogels. Ikhad de goudplevier. Toevallig streek er eenenorme vlucht neer en weer op omdat er eenslechtvalk overkwam. Als het over vogels gaatvoel ik me meer thuis. Mijn telescoop kwamgoed van pas maar ik heb niet begrepen waar-om er niet meer aanwezige scopes werden ge-bruikt.


Als je vogels echt goed wilt zien is deze tochonmisbaar. Vooral in de Petten waren veel ver-schillende soorten aanwezig en goed te bestu-deren. Ter afsluiting hebben we nog een fiets-tochtje gemaakt waarin het landschap en watde mens heeft aangelegd goed te zien waren.Het was een mooi, aangenaam en relaxedweekend en ik heb weer heel veel zin om metde lessen en de observaties te starten!

Vacht en Veren preparerenArianne van den Berg

De andere kant van prepareren.Sommige mensen denken bij prepareren aanjagers en jachttrofeeën, maar prepareren heeftvoor mij een heel andere kant. Als bioloog wasik altijd al gefascineerd door dieren, maar om-dat ik geen dieren dood wilde maken voor on-derzoek, specialiseerde ik me in de planten-richting. De fascinatie bleef echter en het pre-pareren van toch al dode dieren bleek de oplos-sing. Je ziet opeens details aan de binnen- enbuitenkant van een dier, waarvan je het be-staan niet vermoedde. Wie had bijvoorbeeldkunnen bedenken dat de prachtige blauwe kleurvan een smientensnavel alleen bestaat door hetvocht in de snavel!

Snavel van dode Smient wordt weer blauw in het water.

Met de winter voor de deur en de vele dieren,die dit niet overleven, heeft u zelf ook een kanseen dier wat beter te bekijken. En dat hoefthelemaal niet vies te zijn, zeker niet in de win-ter. Een dood vogeltje is schoner dan de ge-middelde kip in de keuken en bij zoogdierenhoeft u alleen een vos met speciale voorzorg(anders dan een zakje) op te pakken.

FascinerendAls preparateur zie je veel meer dan in het veld.Een vogel is bijvoorbeeld vrijwel kaal, behalveop de veerbanen. Dat zou je vanuit de verteniet zeggen. En wie heeft wel eens opgemerktdat een houtduif een druppelvormige pupil inzijn oog heeft en welke kleur heeft dat oog ei-

genlijk? Alle soorten blijken ook een verschil-lende anatomie te hebben.

Een meeuw heeft lange vleugels waar de huidals een koker omheen ligt. Een merel heeftdaarentegen een ruime jas, waar je als prepa-rateur makkelijk bij kunt. Watervogels zwem-men in het water en hebben daarom een lijf inde vorm van een bootkiel, logisch. Het wordtopeens ook veel duidelijker waarom meerkoe-ten niet zinken, probeer zo’n beest maar eensin water te wassen, dat gaat dus niet.Niet alleen tussen soorten zitten verschillen,ook individuen blijken allemaal anders te zijn.Kijk maar eens naar deze eekhoorns:

Zomer en winter Eekhoorn: Zoek de verschillen!

Antwoord:Zomer Winter

1. Rode vacht Donkerbruine vacht2. Koele oortjes Pluim-oorwarmers3. Dunne vacht Dikke bontjas4. Gestreepte staart Saaie staart

Maar andersom werkt het ook, je ziet ook meerin het veld door te prepareren. Om een vogelgoed op te zetten moet je de subtiele verschil-len in houding tussen de ene en andere soortkennen. Een meeuw staat altijd horizontaal opverticale poten, een zangvogeltje schuin om-hoog met x-beentjes schuin opzij. En een huis-mus zit net even anders dan een ringmus, maarwaar ligt dat dan precies aan? Daarom verzamelik voor het prepareren eerst een heleboel foto’sen lees ik van alles over de leefwijze van eensoort.

Vergrootglas vogelsAls vogelaar dacht ik alle vogels in Nederlanden Europa wel te kennen, maar niets bleek


minder waar bij het studeren voor het Neder-lands staatsexamen voor preparateurs.Je moet niet alleen de mannetjes eenden kun-nen herkennen maar ook de losse vrouwtjes endat is een hele klus. Daarnaast wordt je geachtalle verschillende kleden te kennen: eclips, win-ter, pracht, juveniel, en eventueel 1e, 2e, 3e en4e jaars, wat met al onze meeuwen een wareuitdaging is. En dat alles aan de hand van eenfoto van een dood vogeltje op z’n rug…

Op het examen worden ook de familierelatiestussen de soorten gevraagd. Tot mijn verbazingbleek een blauwborstje een nachtegaal te zijndie op zijn beurt weer familie van het rood-borstje is, je weet wel, dat kleine lijstertje. Endat is als preparateur goed om te weten, wantde lijsters hebben een notoir kwetsbaar huidjeen dat geldt dus ook voor een blauwborstje.

Koolmees of Pimpelmees?

Antwoord:PimpelmeesGeen zwarte streep op de borstGeen witte rand op buitenste staartveren.

En ook de zoogdieren in Nederland blijkenmoeilijker dan je denkt. Die kennen we allemaalwel en hoeveel zijn dat er nou bij elkaar? Datdenk je totdat je de woelrat, rosse woelmuis,veldmuis, aardmuis, noordse woelmuis en on-dergrondse woelmuis uit elkaar moet houdenaan de hand van de staart-lijf verhouding, hoe-veelheid oorbeharing of het aantal teenvliesjes.Kortom: alleen voor het examen is het al leukom preparateur te worden.

Vogel of ander dier gevondenHeb je een vogel of ander dier gevonden en wilje het laten opzetten? Kijk dan op de site vanVacht en Veren wat je moet doen. In een vol-gend artikel vertel ik meer over de regels rondprepareren en wat voor leuke dingen je nogmeer tegenkomt bij het prepareren.

[email protected].: 06-22343485Luzacstraat 841051 JB Amsterdam

Agenda

IVN excursies en activiteitenin en rond Amsterdam

De kosten hiervoor zijn een vrijwillige bijdrage(tenzij anders vermeld). Het is raadzaam omvoor elke excursie even te informeren of dezedoorgaat. Dan komt u niet voor niets.

= Tijd - = Start - = Info

In 2013 bestaat het Beatrixpark 75 jaar. Tergelegenheid daarvan organiseert IVN Amster-dam elke maand een wandeling in het park mettelkens een ander programma.

- December -

Zondag 9 december 2012De bomen in het Pinetum.

Midden in het Amstelpark staat, naast het Gla-zen Huis, het prachtig gerenoveerde Pinetum:een miniparkje vol met coniferen 'sparren endennen'. In een korte inleiding zal uitgelegdworden wat een conifeer nu precies is en wat debelangrijkste hoofdvormen van een conifeerzijn. Hierna lopen we naar het Pinetum en gaanwe de prachtige en vaak bijzondere bomen be-kijken en ruiken. En we ontdekken zelfs levendefossielen uit de dinotijd! Excursieleiders: ArendWakker en Gert Snoei 14:00-15:30 uur Amstelpark, de Rietschuur Arend Wakker, 020-4191412,

[email protected]


- Januari -

Zondag 20 januariBeatrixpark 75 jaarMaandelijkse wandeling door het jubilerendepark met aandacht voor coniferen, silhouetten,knoppen, bladontluiking, bloei en bestuiving. 14:00–15:30 uur parkingang Diepenbrockstraat, tegenover

de Herman Heyermansweg Henk Wolters, 020-6644506,

[email protected]

- Februari -

Zondag 17 februariBeatrixpark 75 jaarMaandelijkse wandeling door het jubilerendepark met aandacht voor coniferen, silhouetten,knoppen, bladontluiking, bloei en bestuiving. 14:00–15:30 uur parkingang Diepenbrockstraat, tegenover


[email protected]

- Maart -

Zondag 3 maartMet de fiets opzoek naar ganzenEen dagtocht op de fietsdoor Waterland metonderweg een boerde-rijbezoek. Hier vindtdiscussie plaats overganzenproblemen metbetrokkenen uit ver-schillende hoeken. Houdt goed rekening methet weer! Brood en drinken mee. 10:00-14:00 uur Kruising Liergouw, Zuiderzeeweg Maarten Hoeve, 020-6360935,

[email protected]

Zondag 17 maartBeatrixpark 75 jaarMaandelijkse wandeling door het jubilerendepark met aandacht voor coniferen, silhouetten,knoppen, bladontluiking, bloei en bestuiving. 14:00–15:30 uur parkingang Diepenbrockstraat, tegenover


[email protected]

VogelcursusVoor de zesde keer zal in 2013 de basiscursusvogels herkennen georganiseerd worden. Indeze cursus gaat het om hoe vogels te herken-nen. Zowel in de les als tijdens de excursieswordt aandacht besteed aan de veldkenmerkenvan vogels (grootte, verenkleed, vorm en kleursnavel, kleur poten etc.). Dit gecombineerd methandige aanvullende gegevens als geluid, bio-toop en gedrag.

Er wordt uitsluitend gewerkt met de ANWB vo-gelgids van Europa van K. Mullarney e.a. (laat-ste gewijzigde druk 2010; € 32,95). Tevenswordt ervaring opgedaan met het gebruik vande verrekijker. Daarvan is een aantal te leentijdens de excursies.

De cursus bestaat uit vijf binnenlessen en vijfexcursies. U zult met andere ogen de vogels omu heen gaan waarnemen en bovendien vakerhun naam kennen.De lessen zijn op woensdag 27/2, 06/3, 20/3,27/3 en 03/4 van 19:45-22:00 uurDe excursies zijn op zondag 10/3, 17/3, 24/3,07/4 en 14/4 van 10:00-13:00 uurDocent is Jan Hinloopen.De lessen worden gegeven in de Rietschuur inhet Amstelpark.

Opgave bij Carry Pot, bij voorkeur via [email protected] of telefoon 020-6902283.De cursus kost € 55,- voor leden/donateurs en€ 65,- voor niet-leden. Dit bedrag kan overge-maakt worden op bankrekeningnummer4740601 t.n.v. IVN afdeling Amsterdam o.v.v.vogelcursus.


Kinderactiviteiten

Vanaf januari 2013 is ons gebouw ‘de Riet-schuur’ van 13:00-16:00 uur open voor bezoe-kers. Iedereen is dan welkom om binnen te lo-pen voor informatie, de tentoonstelling of eenkop koffie/thee.

Op de eerste zondag van elke maand zijn daarkinderactiviteiten, tenzij in deze lijst andersvermeld staat. Enkele activiteiten hebben na-melijk plaats in het Amsterdamse Bos. Aanmel-dingen lopen dan via het bezoekerscentrumaldaar. Kijk dus goed naar de opgegeven loca-tie!

Op de zondagen in het Amstelpark vertrekt deExcursie om 13:15 uur en duurt ongeveer an-derhalf uur. Bij grote belangstelling proberenwe een 2e excursie te realiseren. Hierover na-der bericht via de mail.

Aanmelding via het mailadres of telefoonnum-mer dat onder de activiteit staat. S.v.p. hetaantal volwassenen en kinderen (met hun leef-tijd) vermelden. We willen de deelnemers vol-doende individuele aandacht kunnen geven.Daarom kiezen we er bewust voor om degroep(en) klein te houden. Zonder aanmeldingis er kans dat de excursie vol is en dat er nietkan worden meegegaan.

Zondag 6 januariNieuwjaarswandelingSamen op zwerftocht door het park en speurennaar van alles en nog wat. Neem je vergroot-glas en kijker mee!Tijd: vertrek 13:15 uur (duur ca. 1,5 uur)Start: De Rietschuur in het AmstelparkInfo: [email protected]

Zondag 3 februariWintertakken en knoppenIs de lente al in aantocht? Kijk dan eens goednaar de knoppen aan de bomen! Zij geven jehet antwoord.Tijd: 13:15 uur (duur ca. 1,5 uur)Start: De Rietschuur in het AmstelparkInfo: [email protected]

Zondag 3 maartTakkenhutten bouwenTijd: 13:00–15:00 uurStart: Bezoekerscentrum Amsterdamse Bos,

Aanmelden via 020-5456100 tussen12:00 en 17:00 uur.

Info: [email protected]

Zondag 31 maartPaasactiviteit

Tijd: 13:00–16:00 uurStart: De Rietschuur in het AmstelparkInfo: Inloop tot ca. 15:30, aanmelden niet

nodig

Zondag 7 aprilLente-excursieMet loepjes, schepnet en potjes op zoek naar delente. Door het Amstelpark en eventueel overde Kalfjeslaan, afhankelijk van hoe ver de lenteis…Tijd: 13:00–14:30 uurStart: Rietschuur in het AmstelparkInfo: [email protected]

Zondag 2 juniWat zwemt er in sloot en poel?

Met schepnet en emmer op zoek naar water-diertjes die we in ons gebouw bekijken en opnaam proberen te brengen.Tijd: 13:00–15:00 uurStart: De Rietschuur in het AmstelparkInfo: [email protected]


Zoals het huishoudelijk reglementvan het IVN bepaalt, dienen

(huisgenoot)leden hun lidmaatschapminimaal 6 weken voor het einde van

het kalenderjaarop te zeggen.

(artikel 1 lid 5).

Voor aanmeldingen van juli t/mseptember geldt dat maar de helftvan de contributie hoeft te worden

overgemaakt. Indien een aanmeldingna september binnenkomt, betaaltmen de contributie met ingang van

het volgende jaar.

Doorgeven wijzigingen:Ledenadministratie IVN afd.

AmsterdamHarmen Binnema, Penningmeester

Griseldestraat 15-31055 AR Amsterdam

06- [email protected]

VerenigingsgegevensActief lid: €.17,50 per kalenderjaarHuisgenootlid: € 3,00 per kalenderjaarDonateur: € 15,50 per kalenderjaar

Wat houdt lid, huisgenootlid en donateur in?Een lid wil actief deelnemen aan het afdelingswerk enkrijgt:- 4x per jaar het afdelingsblad ‘de Groenbewuste

Amsterdammer’;- het landelijke kwartaalblad ‘Mens en Natuur’;- reductie op IVN-cursussen;- korting bij aanschaf van artikelen bij de IVN-winkel;- stemrecht op de algemene ledenvergadering;- aanvullende WA-verzekering (schade aan derden) tijdens

begeleiding van IVN-activiteiten;- korting bij activiteiten van andere IVN-afdelingen.Als u huisgenootlid wordt, betaalt u minder maar krijgtgeen post toegestuurd. U hebt verder dezelfde privileges alseen gewoon lid.Als donateur steunt u de afdeling Amsterdam en krijgt u:- 4x per jaar het afdelingsblad ‘de Groenbewuste

Amsterdammer’;- reductie op IVN-cursussen;- korting bij aanschaf van een aantal artikelen bij de IVN-winkel.

Bekijk onze website: www.ivn.nl/Amsterdam

Bestuur:Voorzitter Paul Panhuizen 020-6690758 [email protected] Karine Klappe 020-6730300 [email protected] Harmen Binnema 06-47124482 [email protected] functie Riek Somsen 06-46076279 [email protected] functie Niek vom Bruch 06-43925363 [email protected]

Contactadres:Olympiaplein 56/1, 1076 AE Amsterdam, 020-6730300, [email protected]

Verenigingsinformatie:ING Bankrekening 4740601 t.n.v. IVN afdeling AmsterdamLedenadministratie Harmen Binnema

Griseldestraat 15-3 - 1055 AR Amsterdam06-47124482 - [email protected]

InformatiecentrumDe Rietschuur

Naast Stadsboerderij de Amsteldierenp/a Amstelpark 22 - 1083 HZ AmsterdamVoor navigatie/tomtom: A.J. Ernststraat 1

Parkwacht Amstelpark 020-6444216 of 06-22075058Verhuur tentoonstellingen Louise Hakkert - 020-6791976 – [email protected] Marisa Stoffers - [email protected]

Werkgroepen:Cursussen (organiseren) Carry Pot (tel/fax) 020-6902283 [email protected] Carry Pot (tel/fax) 020-6902283 [email protected] Moestuin Markus Schmidt 020-6812777 [email protected] op aanvraag Diana Straten 06-29208182 [email protected] regulier Sandra Rietveld 020-6100413 [email protected] Routes Maddie Bartels 020-6765761 [email protected] De Rietschuur Maria van Steensel 020-6768949 [email protected] VacatureKinderactiviteiten Yvon Kraaijeveld 06-38603344 [email protected] in Artis Ellen Verbraak 020-4702191 [email protected] en communicatie Kitty den Boogert 06-49734773Redactie GBA Nico Groos 06-12639478 [email protected]


Indien onbestelbaar retour: Olympiaplein 56 1-H, 1076 AE Amsterdam

www.ivn.nl/amsterdam

De Groen bewuste Amsterdammer - dds.nlde Groenbe -wuste Amsterdammer en de oorspronkelijke auteur...

Documents

Transcript of De Groen bewuste Amsterdammer - dds.nlde Groenbe -wuste Amsterdammer en de oorspronkelijke auteur...