UIT DE GESCHIEDENIS DER NEDERLANDSCHE SPRAAKKUNST

GRAMMATISCHE STUKKEN VAN DE HUBERT, AMPZING, STATENVERTALERS EN REVISEURS, EN HOOFT, UITGEGEVEN, SAMENGEVAT EN TOEGELICHT

DOOR

DR. F. L. ZWAAN

f 5,90

BiJ J. B. WOLTE.RS' UITGEVERS-MAATSCHAPPIJ rr.v. GRONINGEN - BATAVIA - 1939

AAN DE NAGEDACHTENIS VAN MIJN VADER.

VOORBERICHT.

De bedoeling van dit boek is in de eerste plaats een betrouwbare uitgave te bezorgen van eenige belangrijke Nederlandsche grammatische stukken uit de eerste helft der ie eeuw. Hieraan bestaat behoefte, omdat deze teksten voor het grootste gedeelte zeldzaam en moeilijk in handen te krijgen zijn, zoodat men zich noodgedwongen veelal beperkt tot de mededeelingen van anderen over deze geschriften, zonder ze zelf te raadplegen. En wat de andere aangaat, de bestaande uitgaven der Resolutin" door Hinlopen en door Heinsius waren voor verbetering vatbaar en Hooft's Waernemin.gen" lagen te zeer verscholen in het eerste omvangrijke kwarto-deel der Aanleiding" van L. ten Kate (1723).

Behalve naar een nauwkeurigen herdruk der stukken van De Hubert, Ampzing (dit met de varianten van de afzonderlijke uitgave van 1649) en Hooft, en een nieuwe uitgave naar de handschriften van de Resolutin en andere stukken, de taal van den Statenbijbel betreffende, heb ik gestreefd naar een zoo breed mogelijken commentaar bij al deze stukken. Dat deze noten voor verbetering en aanvulling vatbaar zijn, spreekt vanzelf en niemand kan daarvan meer overtuigd zijn dan de schrijver. Voor elken tekst plaatste ik een historische inleiding, waarin ik biografische en bibliografische gegevens bijeenbracht en tevens een overzicht gaf van den inhoud van den betreffenden

enden tekst, waarbij telkens , dezelfde irideeling is gevolgd. Gebrek aan tijd was tot mijn spijt oorzaak, dat een algemeen overzicht, een vergelijkende samenvatting dus der afzonderlijke overzichten tot n geheel, achterwege moest blijven. Ik meen echter dat ook met hetgeen hier geboden wordt, het naast elkander stellen en vergelijken der taalkundige beschouwingen van de behandelde grammatische schrijvers, niet veel moeite zal kosten.

Indien op deze wijze wordt voortgewerkt en ook de andere belangrijke grammatische geschriften van de 17e en z8e eeuw zullen zijn bewerkt, zal op deze basis een wetenschappelijk verantwoorde

Geschiedenis der Nederlandsche Spraakkunst kunnen worden opgebouwd. Een woord en zaakregister op de hier gedrukte stukken zou ongetwijfeld zijn nut hebben gehad; voor de samenstelling daarvan vond ik evenmin meer de gelegenheid. Ik troost mij met de gedachte, dat de commentaar met zijn vele verwijzingen reeds eenigermate een zelfden dienst kan doen, en dat wellicht een latere bewerker van hierbij aansluitende stof een algemeen register, van veel grooter belang zal vervaardigen, dat ook deze stukken zal omvatten. Oegstgeest, Juni '39. F. L. ZWAAN.VII

INHOUD.

Inleidingen.

Blz.

A. de Hubert : Noodige Waarschouwinge I . Biografisch-bibliografische inleiding .............. i II. Overzicht van de Noodige Waarschouwinge ....... i3 S. Ampzing : Nederlandsch Taelbericht 1. Biografisch-bibliografische inleiding ...... . ....... 21 II. Overzicht van het Nederlandsch Taelbericht ...... 28 Stukken betreffende de taal van den Statenbijbel

I. Critiek op de bij de Gereformeerden gebruikelijke bijbelvertaling van Deuh-aes. ................... 40 II. Wenschen omtrent een nieuwe bijbelvertaling vr de Synode van Dordrecht ..................... . 44 III. Besluiten van de Synode van Dordrecht omtrent de wijze van vertalen ........................... 52 IV. De vertaalmethode in de practijk ............... 5g V. Critiek van tij dgenooten op de vertaalmethode der Statenvertalers ................................ 70 VI. Chronologisch overzicht van de geschiedenisd er Statenvertaling ................................... 72 VII. De hier uitgegeven teksten en de wijze van uitgave 76

VIII. Overzicht der Resolutin ....................... 95 P. C. Hooft : Waernemingen op de Hollandsche Tael I. Tijd van ontstaan ............................. 107 II. Karakter der Waernemingen ................... i i T III. Invloeden op Hooft ........................... i i i IV. Handschriften, vroegere uitgaven, wijze van uitgave zie V. Overzicht der Waernemingen ................... z 13 Teksten.

A. de Hubert: Noodige Waarschouwinge ................... 121 S. Ampzing : Nederlandsch Taelbericht ..................... 133 Stukken betreffende de taal van den Statenbijbel ........... 193 P. C. Hooft : Waeniemingen op de Hollandsche Tael ........ 235 VIII

Noten. Blz.

A. de Hubert : Noodige Waarschouwinge .................... 256 S. Ampzing : Nederlandsch Taelbericht ..................... 273 Stukken betreffende de taal van den Statenbijbel......... 316 P. C. Hooft : Waernemingen op de Hollandsche Tael ........ 360 Bijlagen.

I. Uit : De Hubert's Voor-rede voor zijn : De Psalmen des Propheeten Davids, enz. Leyden, 1624 ................ 393 I I. a. Uit : Marnix' Waerschouwinge aen den Christelijcken Leser" voor den ien druk van zin Psalmen Davids Antwerpen, 1580..........................................395

.

b. Uit : Marnix' Voir-rede ende Waerschouwinge aen den Christelijcken Leser", voor den Zen druk van zijn Psalmen, Middelburch, 1591 .................................... 397 III. Puncten belangende d'oversettinge int gemeen mijn heere van St. Aldegonde voor te houden" .................... 400 IV. Uit de Latijnsche en Nederlandsche : Acta der synode van Dordrecht, 16i$ ' ig. ............................... 402 De Hubert's Noodige Waarschouwinge.

I. Biograf isch-Bibliograf ische Inleiding: Volgens archief-gegevens, verwerkt in P. D. de Vos : De Vroed-schap van Zierikzee, van de tweede helft der z6e eeuw tot 1795 1), staat

het volgende omtrent het leven van De Hubert vast:

Hij werd geboren in 1-83 te Zierikzee. De archief-ambtenaar aldaar deelde mij mede 2) : In het doopboek der Ned. Herv. Kerk te Zierikzee staat genoemd persoon vermeld als Anthonis Jan Anthonis 3) de Huybert (gedoopt ii April 1583)". De Hubert werd oud 24 jaar, 5 September 1607 te Leiden als student in de rechten ingeschreven 4), trad 26. Mei 16o9 te Hoorn in het huwelijk met Charlotte Troget, jongedochter van Antwerpen (volgens de Vos : te Hoorn; de juistheid van deze opgave valt te betwijfelen : ik vond op het gemeente-archief te Leiden de aanteekening van zijn huwelijk, terwijl ook volgens J. H. de Stoppelaar: De Zelandica Gente De Huybert 5), het huwelijk te Leiden plaats had) , was z 6 i 2 ' 2 2 Raad van Zierikzee, 1612'18 Schepen van Zierikzee, 16io 'i2 stadsadvocaat te Zierikzee, tot 1622 overdeken van het schildersgilde.

Begin 1622 ging hij naar Amsterdam, blijkens notulen van den Raad van io Maart 1622, volledig aangehaald bij de Vos : Syn mede aen Mr. Anthonis de Hubert, medebroeder in Raede, toegestaen brieven van voorschrijven aen de Magistraet van Amsterdam, niet recommandatie van syn persoon ende familie", terwijl in de notulen van 25 Mei 1622 de nominatie van een raad in zijn plaats wordt gevonden6).

Over den aanbevelingsbrief van de vroedschap van Zierikzee aan den Magistraat van Amsterdam kan ik nog mededeelen, dat, naar de archief ambtenaar in bovengenoemd schrijven mij berichtte, een copie hiervan in het archief van Zierikzee niet aanwezig is. Evenmin is de brief bewaard in het gemeente-archief van Amsterdam 7) . Over deze brieven van voorschrijven" spreekt De Hubert zelf in de Voorrede

1) Middelburg, 1931, p. 277 vlg.

2) In een schrijven d.d. 17 Jan. 1939.

3) d.i. Anthonis, zoon van Jan Antonis.

4) Album. Stud. Acad. Lugd. Bat. , 's Gravenhage 1875, Kiol . 88.

6) Leiden, z88z, p. 13 vig.

s) Zie De Vos.

7) Mededeeling van den archief-ambtenaar d.d. 6 April 1939.

voor zijn Psalmen Davids 1624, opgedragen Aan de mogende, edele heeren, de Gecommitteerde Raaden 's Lands, ende der Graaflickheid van Seeland 1) : De achtbaare, voorsienighe heeren Burgemeesters, Schepenen, Tresoriers ende Raaden der Stad Zierickzee : Mitsgaders den eerentvesten, hoog-geleerden, wijzen, zeer bescheyden heer, Mr. Eeuwoud Teelink den algemeenen Ontfanger over de Graaflickheyd van Seeland". In deze voorrede bedankt hij burgemeesters enz. voor alle eere ende vrundschapp, die ik van uwe Achtbaarh : hebbe genoten, als uvver Achtbaarh : gevvesen mede-lidmaat in Wett ende Raad : uvve Achtbaarh : in 't besonder, ende ten hoogsten bedankende voor de voortref f elicke getuiigenisze ende voorschriivinge, daar mede uvve Achtbaarh : mii voor mijn vertrek van daar begunstigd hebben aan de heeren Magistraten der stadt Amsterdam, die de selve gelesen, mii daar op binnen doen staan, ende vrundelick bevvellekomd hebben, met aanbiedinge van alle goede gunste". 2)

Wat was de reden van De Hubert's vertrek in 't begin van 1622 naar Amsterdam? Ik heb het niet kunnen ontdekken. Straks spreek ik over Verwer's uitlatingen hieromtrent.

De Stoppelaar 3) vertelt dat De Hubert in Leiden behalve rechten, ook klassieke letteren studeerde, tevens theologie en Hebreeuwsch. (dit laatste bij van der Codde-Coddaeus-) . Voorts dat hij in Zierikzee liefhebber bleef van de oude letteren en van de nieuwe Nederlandsche evenzeer. Ook verwaarloosde hij niet de studie van het Hebreeuwsch, en begon aan een berijming van de Psalmen Davids uit het oorspronkelijk. Hij vervolgt dan : Quid mirum, Antonium de Huybert, ut totus litterarum cultui se daret, magistratu se abdicasse Hollandiamque emigrasse, unde et uxor originem ducebat [dit schijnt onjuist, zie boven] et pater Joannes de Huybert forte jam collocaverat sedes, socius electus collegii Archithalassarum Hollandiae septemtrionalis ? " Het is duidelijk dat dit niet meer is dan een gissing.

Bela