1  

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

De Bi jbel , bron van inspirat ie

M e e r i n z i c h t i n d e o n t s ta a n s g e s c h ie d e n i s v a n d e B i j b e l g e e f t a a n le i d i n g t o t h e rn ie u w d e w a a rd e r i n g v a n d e , o o k v o o r d e z e t i j d , w a a rd e v o l l e i n h o u d . D i t a r t i k e l i s g e b a s e e rd o p d e le n u i t d e b o e k e n ‘D e G ro te T ra n s fo rm a t i e ’ , ‘D e B i j b e l ’ e n ’D e K w e s t i e G o d ’ v a n K a re n A rm s t ro n g e n b o v e n d ie n i s g e b ru i k g e m a a k t v a n h e t b o e k ‘P a u lu s e n d e K o s m o s ’ v a n G .H v a n K o o te n .

M . T . V la a rd in g e rb ro e k (E d e )

D e B i jb e l , s c h i ld e r i j v a n V in c e n t v a n G o g h

 

 

2  

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

Voorwoord Als we op zondagmorgen de eredienst van het Aposto l isch Genootschap bezoeken z ien we de Bi jbe l open op de d ientafe l l iggen. Dat geef t u i tdrukk ing aan onze eerb ied voor de s t r i jd d ie ve len in het verre ver leden hebben gestreden voor een, naar het inz icht van toen, betere were ld . De dest i jds verworven inz ichten kunnen bovendien nog s teeds leerzaam z i jn in onze t i jd , ondanks het s terk veranderende were ldbeeld (z ie b i jvoorbeeld ons ‘miss ion s ta tement ’ van 02-11-2008), dat s terk a fwi jk t van een monotheïs t isch godsbegr ip zoals dat in de Bi jbe lse per iode is onts taan. De Bi jbe l doet vers lag van de wederwaard igheden van de Israë l iërs gedurende ve le eeuwen van turbu lente ontwikke l ingen. In het B i jbe lse re laas worden ongehoorzaamheid, ja loez ie , ontevredenheid, wraak en oor log afgewisseld met getu igenissen van l ie fde, t rouw en medemensel i jkhe id, a ls ‘pare ls van grote waarde’ . We denken b i jvoorbeeld aan de 10 geboden (Deut .5) , het v is ioen van Jesaja (Jes.11:1–10), de ge l i jken issen van Jezus en de br ie f van Paulus over de l ie fde (1 Kor .13) . Deze l i js t u i tput tend maken is natuur l i jk onmogel i jk en ook nog persoonsgebonden. Iedereen kan z i jn e igen keuze maken, want de Bi jbe l nodigt u i t to t d iscuss ie . Door de ve le fouten b i j het overschr i jven en ver ta len en de ve le la tere ‘aanpassingen’ aan de met de t i jd veranderende inz ichten van de opeenvolgende auteurs is de Bi jbe l mul t i - in terpretabel , en kan n ie t ge lezen worden a ls een modern h is tor isch werk waar in de gebeurten issen zo fe i te l i jk mogel i jk worden doorgegeven. In onze moderne t i jd kunnen we de Bi jbe l beschouwen a ls een boek met levenswi jsheid en insp i rerende voorbeelden, a ls koren tussen het kaf . Voor de joden is het Hebreeuwse deel van de Bi jbe l (het Oude Testament) ook een u i tgangspunt voor verdere d iscuss ie en in terpretat ie (Ta lmoedische in terpretat ie) . Om di t te ervaren is het nut t ig meer inz icht te verwerven in de omstandigheden waaronder de Bi jbe l is onts taan. De 30 eeuwen geschiedenis van Palest ina, waarvan de Bi jbe l ‘vers lag ’ doet , z i jn gekenmerkt door een grote verscheidenheid van po l i t ieke- en leefomstandigheden, waar in het were ld- en godsbeeld van de Israë l iërs z ich ontwikke lde. Men v indt verhalen over vo lksverhuiz ingen op zoek naar een betere toekomst, de opkomst en het verva l van koninkr i jken, oor logen, p lunder ing en verbanning, a l les mede onder inv loed van de cu l ture le inv loeden van omringende landen. En ju is t in d ie turbu lente t i jden ontwikke lden mensen vaak hun groots te ta lenten van dapperheid, t rouw, medeleven en tens lo t te inz icht in tussenmensel i jke verhoudingen. En d ie u i t ten z ich in gevoelens en inz ichten, d ie ver na hun t i jd nog steeds van be lang b l i jven, onafhankel i jk van het op dat moment ge ldende godsbegr ip . Ze gaan ze l fs het godsbegr ip te boven en z i jn , ondanks de verscheidenheid van were ldbeelden in onze postmoderne t i jd , nog a lgemeen geld ig . B i j het onts taan van de Bi jbe l in 367 na Chr. op bas is van de Paasbr ie f van St . Athanasius, z i jn veel in omloop z i jnde ‘evangel ische’ geschr i f ten bu i ten de Bi jbe l gehouden. D ie vormen de zogenaamde bui ten-canonieke boeken. Een voorbeeld daarvan z i jn de b i j Nag Hammadi in Boven Egypte in 1945 gevonden geschr i f ten. De Bi jbe l s taat a ls boek met wi jsheden n ie t a l leen en heef t du ide l i jke para l le l len met de Koran; men kan de Bi jbe l ook vergel i jken met de he i l ige boeken van het h indoeïsme en boeddhisme in Ind ia en het confuc ian isme en taoïsme in China. Hun wi jsheden z i jn verwoord in werken a ls de ‘Marabharata ’ (met a ls onderdeel de bekende ‘Bhagavat Gi ta ’ ) van de h indoes of de ‘Gesprekken’ van Confus ius, om enkele van de bekendste te noemen. Merkwaard igerwi js l ig t de oorsprong van a l le moderne were ldgodsdiensten in een t i jdsspanne van ongeveer 800 to t 300 jaar vóór Chr. , de ‘Spi l t i jd ’ (ook ‘Achsenzei t ’ genoemd). In d ie Spi l t i jd werd door enkele z ieners, zoals Boeddha, na in tens ie f en langdur ig ze l fonderzoek, min of meer ge l i jk t i jd ig , het in lev ingsvermogen (empath ie) en de medemensel i jkhe id ontwikke ld a ls react ie op het leed in de were ld . Het was de bekroning van een eeuwenlange ontdekk ingstocht met a l ler le i tussenstad ia, a fhankel i jk van de loka le s i tuat ie en cu l ture le ontwikke l ing [1 ] . Het maakte de z ieners in zekere z in to t broeders met compassie voor de medemens a ls gemeenschappel i jk doel , u i tgedrukt in de Gulden Regel “Wat g i j n ie t w i l t dat U

3  

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

geschiedt , doe dat ook een ander n ie t ” . Zo ontwikke lden z ich v ier be langr i jke s t romingen: het h indoeïsme en het boeddhisme in Ind ia , het confuc ian isme en het taoïsme in China, het jodendom in Israë l , en het ra t ional isme in Gr iekenland, a l le met medemensel i jkhe id a ls prakt isch doel . Dat ge ld t u i te indel i jk ook voor de la tere ‘o f fspr ings ’ van de Spi l t i jd : de chr is te l i jke re l ig ie , d ie z i jn oorsprong vond in het jodendom en de vroege Jezusbeweging, en weer la ter de is lam. De Bi jbe l s te l t ons in de gelegenheid de eeuwenlange zoektocht naar medemensel i jkhe id van de Israë l iërs en igsz ins te vo lgen in één overz icht . In d i t ar t ike l worden de h is tor ische ontwikke l ingen in Palest ina beschreven, waarvan de neers lag te v inden is in het Oude Testament van de Bi jbe l , met a ls le idraad het boek ‘De Grote Transformat ie ’ van Karen Armstrong [2 ] . De u i te indel i jke opbloe i van het Spi l t i jd- ideaal in Palest ina, d ie ter sprake komt in het N ieuwe Testament , vo lgen we aan de hand van de boeken ‘De Kwest ie God’ [3 ] en ‘De Bi jbe l ’ [4 ] van dezel fde auteur en het boek ’Paulus en de Kosmos’ van G. H. van Kooten [5 ] . Verder z i jn er in ternet- ar t ike len gebru ik t over de re l ig ieuze s i tuat ie in de eerste eeuwen van onze jaar te l l ing in het Romeinse Ri jk [6 ] . Te midden van de ve le godsdiensten in het grote Romeinse Ri jk moest het jonge chr is tendom z ich ontwikke len en onder l inge u i tw isse l ing van ideeën tussen de re l ig ies l i jk t zeer waarschi jn l i jk .

Het za l du ide l i jk z i jn dat in d i t ar t ike l n ie t in de eerste p laats op de inhoud van de Bi jbe l wordt ingegaan. Het gaat om de wisse lende omstandigheden waaronder de Bi jbe l to t s tand kwam. Ui t de veelhe id van fe i ten d ie K. Armstrong en G.H. van Kooten in hun boeken hebben gerapporteerd, is een beperkte se lect ie gemaakt , waarvoor ik persoonl i jk verantwoordel i jk ben. De keuze is met nadruk op twee aspecten ger icht :

1e de i l lus t ra t ie van het in de t i jd veranderende godsbegr ip en

2e de ontwikke l ing naar het Spi l t i jd- ideaal van empath ie , compassie.

I . De ontstaansgeschiedenis van het Oude Testament

I -1 . In le iding Voor ve len is de Bi jbe l ook nu nog een boek dat is geïnspi reerd door een a lmacht ige, persoonl i jke God, d ie de hand le idde van degenen d ie de len van de Bi jbe l schreven. B i j d ieper h is tor isch onderzoek is dat s tandpunt echter onhoudbaar, a l was het maar omdat het godsbegr ip van de Israë l iërs in de ve le eeuwen d ie het Oude Testament van de Bi jbe l omspant s teeds weer aan fundamente le wi jz ig ingen onderhevig was. Z i j hebben hun God zeker n ie t gedurende a l d ie eeuwen a ls en ige en a lmacht ige beschouwd. Pas in de 8e eeuw vóór Chr is tus ( in het vervo lg afgekor t a ls vC) kwamen de eerste geschreven teksten; vóór d ie t i jd was er hoofdzakel i jk mondel inge over lever ing. Rondom de per iode van verbanning z i jn de ve le teksten verder u i tgewerkt en vaak opnieuw geïnterpreteerd. Naast onbewuste wi jz ig ingen b i j de mondel inge over lever ing, onts tonden ook wi jz ig ingen en aanvul l ingen d ie d ienden om de momentaan geldende re l ig ieuze inz ichten te onderbouwen.

De Israë l iërs waren a l t i jd zeer geïnteresseerd in hun oorsprong, d ie vo lgens de over lever ing begon met de komst van Abraham ui t de Sumer ische s tad Ur naar Kanaän in ongeveer 1750 vC. Vele eeuwen lang z i jn de verhalen van Abraham en z i jn nakomel ingen dus mondel ing overgeleverd en vo lgens de toen geldende inz ichten geïnterpreteerd. In de 8e eeuw vC onts tond het gebru ik om de over lever ingen schr i f te l i jk vast te leggen voor een s teeds grotere groep van mensen d ie konden lezen en schr i jven. Vóór d ie t i jd was het schr i f t a l wel bekend, maar werd het voora l gebru ik t om l i js ten van bez i t en handel o f gedichten en wet ten schr i f te l i jk vast te leggen. Volgende generat ies schr i jvers herschreven meerdere malen de oude geschiedenis vanui t hun e igen inz icht en bedoel ingen, en schroomden n ie t daarvoor de oudere vers ies ‘aan te passen’ . De u i te indel i jke vers ie van het Oude Testament werd in de v i j fde of v ierde eeuw vC (voor lop ig)

4  

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

vol too id . A l l icht werd ook de toen onts tane ‘voor lop ig def in i t ieve ’ tekst geschreven vanui t de in d ie t i jd levende inz ichten en in terpretat ies over hun afkomst en hun God. His tor isch ju is te beschr i jv ingen waren (en z i jn) nauwel i jks haalbaar over een t i jd d ie in de schemer van de prehis tor ie is vervaagd. Men moet dus proberen de Bi jbe lse verhalen in te passen in wat u i t andere bronnen over d ie t i jd min of meer bekend is .

I -2 . Prehistorie De kroniekschr i jvers van Israë l konden z ich in de achts te eeuw vóór Chr. s lechts baseren op de inhoud van de overgeleverde verhalen, zoals d ie toen door mondel inge overdracht en met de onvermi jdbare her in terpretat ies waren overgekomen. Maar van welk vo lk maakten z i j e igenl i jk deel u i t? His tor isch is bekend dat rond de 12e eeuw vC de vo lken rond het ooste l i jk bekken van de Middel landse Zee in een d iepe cr is is werden gestor t , d ie het e ind inh ie ld van de Myceense (Gr iekse) , Het t i t ische en Egypt ische koninkr i jken. De oorzaak is n ie t bekend, maar het l i jk t erop dat k l imaatverander ing hongersnood veroorzaakte, en de pr imi t ieve economieën het n ie t konden verwerken. Wanhopige vo lkeren, soms aangeduid a ls ‘zeevolken’ , zwierven door het gebied op zoek naar een bestaan en ve i l ighe id . Vóór d ie t i jd waren zu ide l i jke Kanaäni t ische kusts teden gekolon iseerd door Egypte, maar rond 1130 vC was Egypte t i jde l i jk z i jn macht kwi j tgeraakt , waren de kusts teden in verva l en hun bewoners op dr i f t . T i jdens deze duis tere per iode onts tonden in het nabi je Oosten twee n ieuwe beschavingen, n . l . de ant ieke Gr iekse beschaving en een confederat ie van nederzet t ingen op de Kanaäni t ische hoogvlakte, d ie op een Egypt ische overwinn ingsstè le (her inner ingssteen met re l ië f -a fbeeld ingen) van 1216 vC ‘ Is raë l ’ werd genoemd. De Israë l iërs waren over igens n ie t de en ige bewoners van de hoogvlakte, maar werden wel a ls apar t vo lk genoemd. Ze hadden een d iepe belangste l l ing voor hun oorsprong en gedurende ve le eeuwen werden hun mythen en sagen daarover opgesmukt , opnieuw geïnterpreteerd en aangepast , wat u i te indel i jk u i tmondde in het B i jbe lverhaal zoals dat ru im v ier eeuwen la ter in de achts te eeuw voor het eerst werd opgeschreven. In de daarna vo lgende, po l i t iek turbu lente v ier eeuwen werd ook dat verhaal weer aangepast aan de veranderende inz ichten en omstandigheden, zoals t i jdens de bal l ingschap, om tens lot te u i t te monden in het B i jbe lverhaal , zoals wi j dat nu nog in grote l i jnen herkennen. Daar in s taat dat hun gemeenschappel i jke voorvader Abraham ui t Sumer ië naar Kanaän kwam. Hi j vest igde z ich in Hebron, z i jn zoon Isaac in Berseba en z i jn k le inzoon Jacob nabi j S ichem. Door hongersnood gedwongen moesten hun nakomel ingen, inmiddels ingedeeld in s tammen met de namen van de 12 zonen van Jacob, naar Egypte v luchten. Hun posi t ie daar degenereerde to t s lavern i j , waaru i t ze door hun God ‘Jahweh’ zouden z i jn bevr i jd . H i j le idde hen door de Rietzee (Rode Zee) door de wateren te scheiden en hun Egypt ische vervo lgers te la ten verdr inken (Exodus 14) . In de S inaïwoest i jn , ten zu iden van Kanaän, s loot Jahweh een verbond met de Israë l iërs en gaf hun de Wet (de t ien geboden). Z i j zouden het ‘verbondsvolk ’ van Jahweh vormen. Daarna le idde Jahweh de Israë l iërs 40 jaar door de woest i jn , to tdat a l le weerbare mannen d ie u i t Egypte waren ver t rokken, waren over leden (Jozua 5:6) . Pas toen l ie t Jahweh hun nakomel ingen het ‘be loofde land’ over de Jordaan b innentrekken. Daar doodden ze a l le inwoners en hun vee en e igenden ze z ich het land toe (Jozua 6:21) . Daar b i j de Jordaan v ierden ze Pesach met ongedesemd brood van de eerste oogst in het ‘be loofde ’ land. Medemensel i jkhe id was nog ver te zoeken. I -3 . Het Israël van de Rechteren. Archeologen hebben echter geen sporen van massavern ie t ig ingen, zoals beschreven in het boek Jozua, in het Kanaän van rond de 12e eeuw gevonden. Ook de u i t tocht u i t Egypte, zoals deze in het boek Exodus is beschreven, heef t mogel i jk nooi t p laatsgevonden. Volgens de h is tor ic i l i jken de beschreven omstandigheden meer op de s i tuat ie in de achts te eeuw vC toen de kron iekschr i jvers hun werk begonnen. De oorsprong van de Bi jbe l is kennel i jk gebaseerd op mondel ing overgeleverde h is tor ie , maar met de theolog ische k leur u i t de t i jd waar in de

5  

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

versch i l lende boeken geschreven z i jn . Er z i jn ook du ide l i jk leenverhalen van de godsdiensten van de oml iggende landen gebru ik t zoals b i jv . de zondvloed d ie z i jn oorsprong v indt in het Gi lgamesh Epos. Rond de cr is is t i jd van de 12e eeuw onts tond er in Kanaän een netwerk van bescheiden nederzet t ingen zonder s tadsmuren. De ve le op dr i f t geraakte etn ische groepen vonden e lkaar op de hoogvlakte en s lo ten een verbond dat hen to t broeders maakte met de b i jbehorende verp l icht ingen, zoals e lkaar bescherming b ieden (Jozua 9-15, Rechters 1:16; 3 :5 , 6) . De eerste Israë l iërs waren dus merendeels geen bui ten landers, maar migrerende Kanaänieten d ie z ich aaneensloten en dus geen gemeenschappel i jke voorvader hadden. Sommigen van hen kwamen vanui t het zu ide l i jke gebied, nabi j o f ze l fs u i t het verzwakte Egypte (s tam van Jozef) en namen de god van de zu ide l i jke bergen, Jahweh, met z ich mee. A ls n ieuw vo lk zochten ze een gezamenl i jke mythe, d ie de oorsprong van hun bestaan a ls vo lk moest verk laren. D ie mythe vonden ze in een (vermeende?) gezamenl i jke h is tor ie , d ie zou beginnen b i j de voorvader Abraham. De Israë l iërs moesten z ich met geweld een p laats veroveren op de Kanaäni t ische hoogvlakte, tussen de andere bewoners. Stammen d ie vanui t het zu iden migreerden moesten een zware s t r i jd leveren om b i j het koninkr i jk van Moab de Jordaan over te t rekken. Volgens de Bi jbe l is daarb i j het water , dat naar de Dode Zee st roomde, to t s t i ls tand gekomen door een dam, op het moment dat de pr iesters met de Ark in het water van de Jordaan stonden (Jozua 3:16; 4 :10 -12) . E lk jaar werd b i j het lentefeest (Pesach) de door tocht door de Jordaan b i j G i lga l , d i t grootse moment, door de s tammen op r i tue le wi jze opgevoerd met ongedesemd brood en geroosterd graan ter nagedachtenis aan de vaderen d ie h ier voor het eerst de opbrengst van het met de ‘hu lp van Jahweh’ veroverde land aten. Sommige aspecten van d i t verhaal l i jken zoveel op het ( la tere) B i jbe lse vers lag van de doortocht door de Rietzee (Rode Zee), dat het mogel i jk a ls voorbeeld voor dat vers lag heef t gediend. Zel fs in het gedicht , dat Mozes’ zuster Mir jam maakte ter verheer l i jk ing van hun Heer, Jahweh, na de doortocht door de Rietzee, s taat dat de F i l is t i jnen beefden en de Moabieten, Ebonieten en Kanaänieten van schr ik ineenkrompen (Exodus 15:14-16) , maar d ie vo lken woonden b i j de Jordaan en zeker n ie t b i j de Rietzee . Volgens de def in i t ieve vers ie van het Oude Testament u i t de 4 e eeuw vC heef t de Heer, Jahweh, z i jn vo lk ge le id en geholpen b i j de verover ing van Kanaän. Maar d ie def in i t ieve vers ie van de Bi jbe l is dus 8 eeuwen na het veroveren van Kanaän geschreven, in een t i jd dat Jahweh in tussen a ls de en ige, en oppermacht ige God werd gez ien. Rond de twaal fde eeuw werd Jahweh nog gez ien a ls een van de goden rond de ta fe l van oppergod El , naast Baäl en andere goden, d ie e lk een e igen vo lk beheerden. Jahweh zou pas 6 eeuwen la ter , in de zesde eeuw, hun enige God worden. Het Oude Testament getu ig t van de ontwikke l ingen d ie u i te indel i jk to t een monotheïs t isch s tandpunt hebben gele id . Door de toevoegingen en in terpretat ies u i t versch i l lende t i jden kan het Oude Testament n ie t a ls een lopende geschiedenis worden gelezen, zoals sommigen ons wi l len doen geloven. I -4 . Het koninkri jk Israël . Rond de mi l lenniumwissel ing hadden de Israë l iërs een complexere samenlev ing gevormd, de oude t r iba le verbondsstructuur vo ldeed n ie t meer. De roep om een koning mondde u i t in het koningschap van Saul , opgevolgd door David (± 1000-970 vC), waarmee Jahweh, volgens de opvat t ingen van de t i jd waar in deze geschiedenis op schr i f t werd geste ld , opnieuw een verbond s loot . H i j be loofde dat deze dynast ie eeuwig zou duren! De vroegere verbondsfeesten r icht ten z ich op de geschiedenis van Israë l , maar de konink l i jke cu l tus leek meer op de oude mytholog ie van Kanaän en haar koninkr i jken, waar in Jahweh, net a ls Baäl en Moloch, over de zee schreed en z i jn donder en b l iksem over de were ld joeg, z ich haastend om Israë l te hu lp te sch ieten (Psalm 77) . (D i t l i jk t n ie t erg op de ‘ rust ige ’ God van het scheppingsverhaal in Genesis 1) . Salomo, de wi jze opvolger van David d ie de tempel mocht bouwen, regeerde ongeveer van 970 to t 930 vC. A ls regent van Jahweh zouden de koningen van Israë l de v i janden vern ie t igen, zoals Jahweh, de kr i jgsgod, de kosmische machten had vers lagen. Maar Salomo was ook ontrouw

6  

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

aan Jahweh. Hi j had ve le vrouwen afkomst ig u i t de omringende landen en h i j bouwde hei l igdommen voor ze, b i jvoorbeeld voor Kermos, de God van Moab, en voor Moloch, de God van de Ammonieten, op de heuvels rond Jeruzalem (1Kon.11) . A ls s t ra f van Jahweh zouden Salomo’s nakomel ingen n ie t het koninkr i jk Israë l erven, maar s lechts de s tam Juda. De andere e l f s tammen zouden verenigd worden in het koninkr i jk Israë l , n ie t geregeerd door nakomel ingen van David. Dat is natuur l i jk een in terpretat ie achteraf .

Door deze gebeurten issen ontwikke lde z ich voora l in Juda een k le ine fanat ieke groep Israë l iërs d ie vond dat a l leen Jahweh door de Israë l iërs mocht worden aanbeden, nog s teeds zonder het bestaan van andere goden te ontkennen. Pas 5 eeuwen la ter zou Jahweh a ls de en ige god worden gez ien.

I -5 . De twee koninkri jken van Jahweh Rond 900 vC was het koninkr i jk van David inderdaad in tweeën opgespl i ts t : een groot welvarend koninkr i jk Israë l in het vruchtbare noorden en het k le ine Juda op s ten ige grond in het zu iden. In 926 vC hadden de Egyptenaren s tad en land op de Kanaäni t ische hoogvlakte verwoest , wat de gedeel te l i jke ondergang van Kanaäni t ische vo lkeren betekende. Maar de Israë l ische cu l tuur op d ie hoogvlakte over leefde de rampspoed. Nadat de Egyptenaren ver t rokken waren kon het koninkr i jk Israë l z ich u i tbre iden to t in ontredderde Kanaäni t ische gebieden en hun bewoners in l i jven en zo hun vaard igheden benut ten. Er werd een pracht ige n ieuwe hoofdstad, Samar ia , gebouwd en er onts tonden handelscontacten met de omringende landen, d ie welvaar t brachten. Zoals zo vaak in een agrar ische maatschappi j gebeurde d i t ten koste van de boeren en s tedel i jke arbeiders, d ie de r i jkdom van enkelen moesten opbrengen. In deze ambiance speel t z ich het verhaal a f van de profeet E l ia en koning Achab van het koninkr i jk Israë l . Profet ie was een geaccepteerde vorm van sp i r i tua l i te i t in het Midden Oosten en profeten maakten vaak deel u i t van de hofhouding. Achab was (o.a. ) met de Fenic ische1 pr inses Izebel getrouwd en z i j nam de cu l tuur van de god Baäl en 450 pr iesters mee naar Israë l , op z ichzel f n ie ts ongewoons, want po l i t ieke huwel i jken waren normaal . Baäl was echter naast een kr i jgsgod voora l de god van de regen en vruchtbaarheid en werd daarom ook door de boeren in Israë l aanbeden. In een per iode van droogte zag de profeet E l ia z i jn kans schoon om de Israë l iërs ervan te over tu igen dat Jahweh ook in dat opz icht Baäl over t ro f (1 Kon. 18) . Er werden twee a l taren gebouwd waarop s t ieren werden gebonden. Eerst baden de Baäl pr iesters to t hun god om hun a l taar te onts teken. Dat lukte na een dag van b idden, dansen en ze l fs z ichzel f verwonden n ie t . Daarna bad El ia to t Jahweh en z i jn gebed werd wel verhoord. Het vo lk was over tu igd en El ia l ie t de 450 Baäl-pr iesters vermoorden; medemensel i jkhe id hoorde nog n ie t to t z i jn cu l tuur . D iezel fde avond kwam de regen. E l ia v lucht te de woest i jn in , bang voor de wraak van Izebel . Daar kwam Jahweh to t hem, n ie t in de windv laag, d ie bergen sp leet , n ie t in de aardbeving d ie daarop vo lgde, n ie t in het vuur , maar in de zachte br ies, d ie op a l dat geweld vo lgde (1 Kon. 19:11-13) . Dat is een n ieuw aspect in het B i jbe lse godsbeeld, b i jna myst iek. Jahwehs st ra f was echter zeer gewelddad ig voor de Baäl-aanbidders in Israë l : a l leen z i j d ie n ie t geknie ld hadden voor Baäl zouden worden gespaard (7000 z ie len, 1 Kon. 20:18) . Zo werd het godsbeeld door ruw chauvin isme ver laagd to t een z ich op mensen wrekende god. A l leen Jahweh mocht door de Israë l iërs worden aanbeden, maar h i j is in d i t verhaal zeker nog n ie t de en ige ‘a lmacht ige ’ god, zoals wordt beweerd in het chronolog isch eerder p laatsv indende, maar la ter geschreven scheppingsverhaal . Ondanks het bovenstaande werden de profeten El ia en E l isa, naast hun s t r i jdbaarheid, ook her innerd om hun goede daden (1 Kon. 17) .

                                                                                                                         1  Fenic ië was een vo lk van zeevaarders, hun land lag in de kustv lakte van Kanaän.

 

7  

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

Je kunt de mens n ie t dwingen to t een bepaalde sp i r i tua l i te i t . Het to t dan toe gangbare godsbeeld raakte daarna in ongenade. Men had nu v is ioenen van Jahweh in de hemelse raad, d ie de andere goden veroordeelde voor hun gebrek aan zorg voor de weer lozen en zwakken (Psalm 82) . Deze zorg voor soc ia le rechtvaard igheid was geen n ieuwe ontwikke l ing in het Midden Oosten. Zel fs in de pro loog van de veel oudere wet van Hammurabi (Sumer ië , ±1700 vC) zou de zon a l leen sch i jnen voor het vo lk a ls de koning en de macht igen hun kwetsbare onderdanen n ie t onderdrukten, en ook Re, de Egypt ische zonnegod, was ‘v iz ier van de armen’ . Ten t i jde van Hammurabi veranderden de vo lken van nomaden met een s tammencul tuur naar een s tadscul tuur en waren er n ieuwe spelregels nodig: de wet ten van Hammurabi . De Joden moeten deze b i j de Babylon ische bal l ingschap hebben leren kennen. Mogel i jk z i jn d ie ook van inv loed geweest op de wet ten van Mozes, d ie voor het eerst in de B i jbe l genoemd worden in de t i jd rond de bal l ingschap. Na 900 vC werd de ro l van het koninkr i jk Assyr ië in het Midden Oosten s teeds be langr i jker . Het bedwong de Fenic ische kusts teden in 876 vC. Er werd door de koningen van de Kanaäni t ische hoogvlakte nog geprobeerd de opmars van de Assyr iërs te s toppen, maar ze raakten verst r ik t in een onder l inge machtsstr i jd , waarb i j Achab sneuvelde. Jehu, de kandidaat van de profeet E l isa, veroverde met een pale isrevolut ie de macht in het koninkr i jk Israë l en s loot een verbond met de Assyr iërs . D i t le idde to t een n ieuwe per iode van vrede en welvaar t . Het l i jk t erop dat het verhaal van het verbond van Gi lga l n ie t u i t de t i jd van Jozua, maar u i t deze per iode van het negeren van andere goden dateer t : “R icht U vo l led ig op de Heer, de God van Israë l ” en “ Ik en mi jn hu is zu l len de Heer d ienen” (Jozua 24:15,23) . Maar voor de Israë l iërs zou dat wel een inperk ing van ‘de goddel i jke hu lpbronnen van andere goden’ en het ver la ten van hun ge l ie fde he i l igdommen gaan inhouden. Israë l s tond, met Jahweh a ls en ige god d ie mocht worden aanbeden, voor een p i jn l i jke afscheid ing van de myth ische en cu l t ische consensus van de omringende landen. In de hoofdstad Samar ia van het welvarende koninkr i jk Israë l onder Jerobeam I I (±750 vC) bouwde de adel pracht ige hu izen, ten koste van de boeren en arbeiders, d ie werden onderworpen aan hoge belast ingen en ze l fs dwangarbeid. De profeten Amos en Hosea waren de eerste ge let terde profeten en waren d iep getrof fen door het soc ia le onrecht van hun t i jd . Z i j vonden dat de koning tekor tschoot in z i jn verp l icht ingen tegenover de armen, waardoor z i jn leg i t imi te i t in tw i j fe l kon worden getrokken. Amos was een veeboer en een v i jgente ler in Juda. Op een dag werd h i j p lo tse l ing overmand door z i jn god, Jahweh, “d ie de wi l van Amos opzi j schoof en verder z i jn daden bestuurde” . Amos had het gevoel dat z i jn subject iv i te i t door God was overgenomen; n ie t van z i jn e igen woede, maar van d ie van Jahweh getu igde h i j . H i j mocht n ie t in Juda b l i jven maar moest in Israë l , aan het hof van Jerobeam, gaan profeteren. H i j gehoorzaamde zo aan Jahwehs macht , d ie van bui ten leek te komen2. Z i jn profet ie was verschr ikke l i jk : Jerobeam, d ie z i jn p l ichten tegenover de armen had verzaakt , zou worden gedood, Israë l verwoest en het vo lk verbannen (Amos 9) . In p laats van de he i l ige feesten en het devote getokkel op de harpen had het recht moeten s t romen a ls water (Amos 5:21-24) . Amos had n ie t echt z i jn goddel i jke insp i ra t ie nodig om te kunnen voorspel len dat Jerobeam een hachel i jke koers voer . Eén verg iss ing en Israë l zou haar bevoorrechte pos i t ie a ls bondgenoot van Assyr ië ver l iezen met a l le gevolgen van d ien. In de door Jahweh afgedwongen profet ie van Amos stond Jahweh n ie t langer aan de kant van Israë l , maar zou h i j de v i jand gebru iken om Jerobeam en z i jn vo lk te s t ra f fen (Amos 6:14) . Jahweh had nu b l i jkbaar ook macht bu i ten Israë l . We z i jn h ier ver verwi jderd van het eerdere un ieke verbond met Jahweh. Het ze l fver t rouwen van Israë l werd door d i t a l les een verp le t terende s lag toegebracht . Het vo lk van Israë l moest boven het e igenbelang leren u i ts t i jgen en leren met de zwakken mee te voelen, een begin van het ideaal van de Spi l t i jd , de empath ie, compassie [2 ] .                                                                                                                          2 Een andere ontwikke l ing dan de speurtocht in het e igen inner l i jk d ie in Ind ia de weg naar de Spi l t i jd karakter iseerde [1 ] .

8  

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

Hosea, d ie in dezel fde t i jd in het koninkr i jk van Jerobeam I I profeteerde, leerde mee te voelen met Jahweh, toen z i jn e igen vrouw a ls tempelhoer in de vruchtbaarheidscul tus van Baäl moest d ienen, (Hosea 1:2) . D i tze l fde moest Jahweh ook voelen, omdat z i jn vo lk overspel p leegde met andere goden. B i j Hosea g ing het om de eth iek: de verer ing van Baäl had to t moord, d ie fs ta l en overspel ge le id (Hosea 4:2,3) . In p laats van geeste l i jk en moreel le id ing te geven, raadpleegden de pr iesters a fgodsbeelden. Hosea maande het vo lk meer bewust te gaan leven, in overeenstemming met Jahwehs wens: “want l ie fde wi l ik , geen of fers , met God ver t rouwd z i jn is meer dan en ig o f fer” (Hosea 6:6) . De st ra f voor het ‘overspel ’ van Israë l za l b i j Hosea l i jken op de voorspel l ingen van Amos (Hosea 10) . Amos en Hosea hadden een n ieuwe d imensie in de Israë l ische godsdienst geïnt roduceerd: zonder e th isch gedrag had het r i tueel geen waarde. Voora l Hosea ste lde de Israë l iërs voor het inner l i jke leven te onderzoeken. Het g ing tens lo t te n ie t om e igenbelang en s ta tus, maar om de zorg voor de zwakken, een van de ‘kenmerken’ van de la tere Spi l t i jd .

I -6 . De eerste kroniekschri jvers Zoals eerder gezegd begon men het a l vroeger bekende schr i f t te gebru iken om ‘geschiedenis ’ vast te leggen. Vóór d ie t i jd werd dat a ls gevaar l i jk gez ien: de wi jsheid van de gemeenschap behoorde iedereen toe en n ie t enkele ge le t terden. Maar tegen het e inde van de 8e eeuw vC konden steeds meer mensen lezen en schr i jven. In d ie t i jd sch i jnen er twee auteurs geweest te z i jn d ie de vroegste geschiedenis van de Israë l iërs vast legden op bas is van de eeuwenlang mondel ing overgeleverde en s teeds weer geher in terpreteerde verhalen. De hoofd l i jnen van hun verhalen over de vroege mythes van Israë l lopen para l le l en werden waarschi jn l i jk a l eerder samengevoegd. Ze ver te l len over het verbond van Jahweh met de aar tsvaderen Abraham, Isaac en Jacob, w ier nakomel ingen een grote nat ie zouden vormen en Kanaän zouden veroveren. Dat moet een in terpretat ie u i t de 8e eeuw z i jn , want in de t i jd van de aar tsvaderen (±1700 vC) was Jahweh zeker nog n ie t bekend a ls en ige en a lmacht ige god. Hi j was een god u i t de zu ide l i jke bergen, toen Israë l z ich vormde rond 1200 vC (z ie boven). De ‘mythe’ vervo lg t met de verhuiz ing naar Egypte en de doortocht door de Rode Zee, de verbondsslu i t ing van ‘Jahweh’ met de Israë l iërs op de S inaï /Horeb en de tocht naar het be loofde land.

Maar de nuancer ing van beide verhalen is verschi l lend. Voor de schr i jver , J (van Jahweh) u i t Juda, was Abraham en het verbond met Jahweh van het groots te be lang. Ook voegde h i j de oergeschiedenis toe, d ie in Genesis 1-11 beschreven is (schepping, zondeval , broedermoord en zondvloed) om aan te tonen dat de geschiedenis vóór Abraham een opeenvolg ing van rampen was. Abraham ontmoet te Jahweh ze l fs persoonl i jk a ls een van de ‘dr ie vreemdel ingen’ en h i j gaf z ich onvoorwaardel i jk aan hem over , ze l fs toen h i j z i jn en ige zoon moest o f feren, een wrede e is en in tegenspraak met het ges lo ten verbond met z i jn God. Dat is een eerste teken van kenosis (z ichzel f leeg maken, wegci j feren) , ook een voor teken van de la tere Spi l t i jd .

Voor de schr i jver u i t het noorden, E (van Eloh im), was ju is t het verbond van Mozes van het hoogste be lang. Het l ie t z ien hoe een k le in vo lk z ich met Jahwehs hu lp kon los worste len u i t de k lemmende banden van Egypte en een grote nat ie kon worden, zoals het koninkr i jk Israë l bewees. Voor hem was z i jn god t ranscendent en kon n ie t rechts t reeks worden ontmoet . Deze v is ies z i jn dus du ide l i jk u i t een t i jd (8e eeuw vC) waar in in Israë l a l leen Jahweh mocht worden aanbeden, en andere goden moesten worden genegeerd. In 740 vC had een n ieuwe profeet in Juda, Jesaja, een v is ioen in de tempel van Jeruzalem. Jahweh was nu voor hem de heerser over de were ld geworden en kondigde de ondergang van het koninkr i jk Israë l aan (Jesaja 6: 1-9) . De mensen zouden moeten lu is teren naar Jahweh. Zo n ie t , dan zouden ze worden verbannen en er zou to ta le ver la tenheid heersen in het land. In 745 vC had de Assyr ische koning T ig la t -P i leser I I I een n ieuwe eenheidsstaa t ontworpen, waarb i j a l le vazals ta ten rechts t reeks werden ingel i j fd . B i j de ger ingste tegenstand zou de

9  

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

heersende k lasse worden gedeporteerd en vervangen door mensen u i t andere de len van het r i jk . Assyr ië zou één r i jk worden met één economie en één taa l (Arameens) . Toen na de dood van Jerobeam I I het koninkr i jk Israë l in verwarr ing was, t rok in 738 vC het Assyr ische leger Israë l b innen en onderwierp het land. B l i jkbaar had Israë l toch nog enige speelru imte b i j de bezet ters en mocht de heersende k lasse b l i jven. Juda b leef ongemoeid, waarschi jn l i jk omdat het te onbelangr i jk was voor de Assyr iërs . I -7 . Het koninkri jk Juda Maar dat veranderde toen Israë l en Damascus een coal i t ie vormden tegen de weste l i jke opmars van de Assyr iërs . Koning Achaz van Juda weigerde z ich h ierb i j aan te s lu i ten en moest daardoor a ls vazal b i j Assyr ië hu lp zoeken. De opstandige vazal len werden zwaar gestra f t en in 732 vC was er van Israë l s lechts een onbelangr i jk s taat je met een mar ionet tenkoning over . Juda was geschokt : ‘was de God van de Assyr iërs , Assur , dan macht iger dan Jahweh’? Maar Jesaja ‘w is t ’ dat Jeruzalem vei l ig was. Tenslot te bestond het verbond van Jahweh met David nog s teeds en de Assyr iërs waren “de s tok waarmee Ik in mi jn woede s la” (Jesaja 10: 5 -7) . Jahweh kreeg dus meer en meer were ldse macht bu i ten z i jn e igen vo lk toebedeeld. Zo lang Jahweh in Juda heerst , heef t het vo lk n ie ts te vrezen (Psalm 46:6) . Maar Israë l , in het noorden, had n ie t op Jahweh gerekend, maar op d ip lomat ie en wapens en daarom is het verwoest . Toen T ig la t van Assyr ië in 724 vC over leed, kwamen koning Hosea van Israë l en de koningen van andere vazals ta ten nog eens in verzet tegen Assyr ië . De n ieuwe koning Salmanassar van Assyr ië greep onmiddel l i jk in : Samar ia werd veroverd, koning Hosea gevangen genomen, de heersende k lasse gedeporteerd en vervangen door Assyr iërs . In p laats van twee landen met Jahweh-t rad i t ie was er nu nog maar één, Juda. In het l icht van Jesaja ’s profet ie moest Juda neder ig z i jn , z ich n ie t ver la ten op hoogmoed, mensel i jke kracht o f op patr io t t isme. Assyr ië gunde Juda een zekere mate van onafhankel i jkhe id. In d ie t i jd bre idde Jeruzalem z ich onder koning Jechizk ia (H izk ia) enorm u i t , a ls gevolg van een grote v luchte l ingenstroom u i t het noorden. Ook werd de Konink l i jke b ib l io theek opgezet en mogel i jk werden in d ie t i jd de twee kron ieken van J en E, de bas is van het Oude Testament, samengevoegd. Maar ook begon men weer te fantaseren over het grote r i jk van David en Salomo, en dat kreeg gesta l te toen de koning begon met z i jn hervormingen. De cu l tus van Jahweh werd gecentra l iseerd in de tempel van Jeruzalem en a l le andere of ferp laatsen werden verwoest . Helaas was de bu i ten landse pol i t iek van Hizk ia desastreus, toen het er in 705 vC na de dood van Sargus I I op leek dat het Assyr ische r i jk wankelde en Hizk ia een ant i -Assyr ische coal i t ie aanging. In 701 vC verscheen het Assyr ische leger van Sanher ib in Juda en verwoest te het land. Tenslot te verscheen het leger voor Jeruzalem, maar het kwam niet to t een verover ing, omdat het leger vermoedel i jk door het u i tbreken van pest z ich moest terugtrekken (2 Kon. 19:35-36) . Jesaja voorspelde echter de Babylon ische bal l ingschap, toen Hizk ia de tempelschat ten toonde aan afgezanten van de Babylon ische koning (2 Kon. 20:12 e.v . ) . H izk ia ’s zoon Manasse regeerde over de wrede er fen is van z i jn vader van 687 to t 642 a ls t rouwe vazal van Assyr ië . Ook voelde h i j er n ie ts voor om a l leen Jahweh te aanbidden en herbouwde h i j de of ferp laatsen d ie z i jn vader verwoest had. H i j s te lde weer k inderof fers in bu i ten Jeruzalem. Er was echter een smeulende onvrede, omdat sommigen z ich nog de dromen van een gouden t i jdperk u i t H izk ia ’s t i jd her innerden (ondanks z i jn fa ta le bu i ten landse pol i t iek) . Dat kwam tot u i t ing toen de zoon van Manasse, Amon, na twee jaren regeren werd vermoord en de macht werd overgenomen door de landadel . De le iders van de coup zet ten Jos ia , de 8 -jar ige zoon van Amon, op de t roon. Inmiddels verschoof ook de po l i t ieke macht in het Midden-Oosten van Assyr ië naar Egypte, waardoor de Assyr iërs werden gedwongen z ich terug te t rekken u i t Kanaän. A ls vazal van Egypte kon Jos ia z ich handhaven, temeer omdat de farao meer be langste l l ing had voor de handelsroutes in het laagland langs de kust .

10    

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

Op 16- jar ige leef t i jd maakte Jos ia een re l ig ieuze beker ing door en bes loot dat h i j a l leen Jahweh wi lde aanbidden. In 622 vC gaf h i j de opdracht om de tempel , het grote gedenkteken u i t Salomo’s gouden t i jd , ingr i jpend te verbouwen. T i jdens d ie verbouwing deed Chi lk ia , de hogepr iester , een ‘geweld ige ontdekk ing ’ . H i j beweerde een boekro l gevonden te hebben met daar in de sefar tora, de tweede wet o f Deuteronomium. Di t was, ze i h i j , de wet d ie Jahweh aan Mozes had gegeven op de berg S inaï en d ie Mozes kor t voor z i jn dood in Trans-Jordanië voor z i jn vo lk a fkondigde. D i t kan echter n ie t waar z i jn , want vóór de 8e eeuw waren er geen geschreven teksten over de wet ten van Jahweh. Het moet dus een n ieuwe leer z i jn geweest , d ie , zoals zo vaak in d ie t i jd , werd toegeschreven aan een belangr i jke f iguur u i t het ver leden. In de gevonden boekro l v indt men voor het eerst de t ien geboden (Deut . 5) , d ie b i j de vroegere schr i jvers (J en E) n ie t worden vermeld. De geschreven wet had een geweld ige u i twerk ing op de koning en z i jn vo lk . Het was a lsof Mozes u i t het verre ver leden koning Jos ia vermanend toesprak. Het b leek u i t de boekro l dat Jahweh exc lus ieve t rouw had geëis t , en daar tegen was gezondigd. Dat zou de woede van de Heer opgewekt hebben. De deuteronomisten, zoals de kron iekschr i jvers u i t d ie t i jd genoemd worden, maakten van het Jahwehïsme een re l ig ie van het boek, met a l le gevaren van d ien. In tegenste l l ing to t de ontwikke l ingen in Ind ia , waar het onmogel i jk werd geacht om een sp i r i tue le leer op schr i f t te s te l len en jaren lang onderr icht door een goeroe nodig was, kon in het westen nu ieder de vastge legde wet lezen en ( la ten) toepassen. De koning raadpleegde de profetes Chulda en z i j voorspelde de ondergang van Juda, omdat het gezondigd had tegen de ‘ tweede wet ’ (2 Kon. 22:16-20) . Er kwamen hervormingen: de of ferp laatsen werden ontmante ld en k inderof fers verboden. Ook r icht te Jos ia z i jn hervormingsaandacht op de gebieden van het oude Israë l en g ing daar nog meedogenlozer te werk. E igenl i jk gebru ik ten de deuteronomisten een vroege vers ie van het boek Deuteronomium a l leen om hun n ieuwe ideeën te verpakken, z i j waren n ie t conservat ie f . De schr i jvers ontwikke lden het idee van leven naar de geschreven wet en ontwikke lden bovendien een opz ienbarende n ieuwe wetgeving, d ie , a ls deze ten u i tvoer was gebracht , het ant ieke ge loof van Israë l zou t ransformeren. De geloofsbeoefening van Israë l werd gecentra l iseerd op s lechts één a l taar , de tempel in Jeruzalem. A l le andere he i l igdommen moesten worden vern ie t igd. Daartegenover s tond dat nu wel thu is mocht worden ges lacht , zodat er in hun ‘ tweede wet ’ een secul ier domein onts tond naast dat van de cu l tus. Ook werd de koning de t rad i t ionele macht ontnomen: h i j was n ie t langer de zoon van God en moest z ich, evenals z i jn vo lk , onderwerpen aan de wet . Er kwam een onafhankel i jk rechtswezen. Ze ontwikke lden daarb i j wel een ra t ionelere theolog ie : God daalde n ie t a f u i t de hemel om Mozes op de berg S inaï te ontmoeten. Je kon God n ie t echt z ien en Hem niet manipu leren door te o f feren. Vanaf nu werd aangenomen dat Mozes’ s tenen ta fe len waren beschreven met de T ien Geboden. Ook vonden de deuteronomisten dat de Israë l iërs z ich rechtvaard ig en vr iendel i jk tegenover e lkaar moesten gedragen, een deel van hun inkomsten moesten afs taan aan weduwen en wezen, en d ienden te zorgen voor de er fen is van vrouwen d ie door hun man ver la ten waren. Hun s laven moesten ze na 6 jaar vr i j la ten. Ze p le i t ten nog vur iger voor soc ia le gerecht igheid dan Amos en de theolog ie werd ra t ioneler. Naar wie de deuteronomisten waren kan men a l leen maar g issen; in ieder geval waren het ge leerde mensen, d ie de oude geschiedenis teksten herschreven en aanpasten aan de inz ichten van de 7e eeuw. Ze concentreerden z ich voora l op Mozes en s te lden dat nakomel ingen van David de rechtmat ige heersers van Juda waren. Ze waren besmet door het gewelddadige karakter van hun t i jd , na 200 jaar Assyr ische wreedheid . Dat b l i jk t b i jv . u i t hun beschr i jv ing van de wreedheid waarmee Jozua de Palest i jnse hoogvlakte veroverde (Jozua 6:21) . Jos ia zou het juk van de farao afschudden en de door de Assyr iërs ver la ten gebieden van het noorden weer veroveren. Er was ook verzet tegen de deuteronomisten. Hoewel Jeremia het op veel punten met de ‘ tweede wet schr i jvers ’ eens was, vroeg h i j hen: “Hoe dur f t u te zeggen: w i j z i jn w i jzen, w i j hebben de wet? De pen van de schr i jver heef t de wet verva ls t ” (Jeremia 8:8-9) . Zo vroeg was er a l tw i j fe l aan de waarde van een geschreven hei l ige wet , d ie to t re l ig ieuze s tarhe id kon le iden.

11    

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

Maar a lweer veranderde het po l i t ieke toneel rondom Israë l : de n ieuwe macht van de Babylon iërs kwam op en Juda werd nu een f igurant in de s t r i jd tussen Egypte en Babylon. Jos ia sneuvelde t i jdens de eerste schermutse l ingen, toen h i j een Egypt isch leger wi lde tegenhouden. I -8 . Verbanning In 597 vC moest de n ieuwe, jonge koning van Juda, Jechonja, z ich na rebel l ie tegen Babylon ië overgeven aan Nebucadnesser . H i j werd met z i jn hofhouding, de ar is tocrat ie , de ambachts l ieden, de tempelschat ten en de konink l i jke arch ieven verbannen naar Babylon (2 Kon. 24:8-17) . Babylon ië zet te Sedekia op de t roon van Juda, maar toen ook h i j in opstand kwam, werden Jeruzalem en de tempel met de grond gel i jk gemaakt en werden nog meer groepen Judeërs verbannen. A l leen de a l lerarmsten b leven achter in een geruïneerde s tad, gedompeld in hongersnood. Het Babylon ische of fens ie f was veel vern ie t igender dan dat van de Assyr iërs . De profeet Jeremia werd n ie t gedeporteerd, omdat h i j z ich vooraf gereal iseerd had dat verzet z in loos was. Hoewel h i j in z i jn k laagl iederen een afschuwwekkend beeld schets te van de toestand in Jeruzalem (Klaagl iederen 2:20 e.v. ) , b leek h i j een rea l is t te z i jn d ie de actue le s i tuat ie onder ogen zag. H i j vond dat de Judeërs d i t l i jden ze l f over z ich hadden opgeroepen door hun ontrouw aan Jahweh, d ie nu de v i jand a ls z i jn gesel gebru ik te (K laagl iederen 1:17) . Net a ls Amos en Hosea voelde h i j z i jn e igen p i jn a ls de p i jn van Jahweh over z i jn ontrouwe vo lk . Toen Jeremia hoorde dat zogenaamde profeten de bal l ingen in Babylon va lse hoop gaven, schreef h i j hen een br ie f met de waarschuwing dat de ba l l ingschap 70 jaar zou duren. Ze konden z ich maar beter vest igen, hu izen bouwen, z ich vrouwen nemen en k inderen kr i jgen en z ich n ie t in wrok terugtrekken (Jeremia 29:4–20). Jeremia was er van over tu igd dat de eerste groep bal l ingen u i te indel i jk Israë l zou redden en dat ze, a ls ze de beproevingen hadden doorstaan, een ver inner l i jk te sp i r i tua l i te i t zouden ontwikke len. Jahweh zou z i jn wet n ie t op s tenen ta fe len vast leggen, maar in hun har t schr i jven (Jeremia 31:33-34) . D ie ver inner l i jk ing is een aspect van de Spi l t i jd . De bal l ingen werden redel i jk goed behandeld, maar ze b leven ontheemden zonder rechten. Dat s ta tusver l ies was schokkend en hoewel ze meesta l geen s laaf waren voelden ze het wel zo. Een deel van de ba l l ingen was het ge loof in Jahweh ver loren; was h i j n ie t vers lagen door Marduk, de god van Babylon? Maar anderen ontwikke lden een geheel n ieuwe re l ig ieuze v is ie in de s i tuat ie waar in de Judeërs geen cu l tus en geen tempel meer hadden. In een v is ioen kreeg de jonge verbannen pr iester Ezechië l een boekro l met daarop geschreven: “k laagl iederen, en gezucht , en gesteun” (Ezechië l 1 , 2 en 3:1-3) . H i j moest de ro l opeten en zo het verdr ie t van z i jn t i jd in z ich opnemen. Hi j ervoer dat d ie ro l “zo zoet was a ls honing” (Ezechië l 3 :4) . Jahweh had de tempel in het ontrouwe Jeruzalem ver la ten en was dus naar z i jn vo lk in ba l l ingschap gekomen. Z i jn vo lk mocht geen fantas ieën over spoedige terugkeer naar Jeruzalem hebben, want dat kon pas nadat ze het vo l le gewicht van hun verdr ie t hadden gevoeld . Ze moesten daarom een geregeld leven in ba l l ingschap opbouwen. Hervorming moest geschieden na een object ie f onderzoek van e igen tekor tkomingen. In p laats van de Babylon iërs hun wreedheid te verwi j ten moesten ze het in e igen inner l i jk zoeken (op weg naar het ‘Spi l t i jd ’ -gevoel) . B loed behoorde b i jvoorbeeld n ie t meer b i j het r i tueel , maar werd nu het symbool voor moord, wet te loosheid en soc iaa l onrecht . Het v is ioen dat Ezechië l had na de verwoest ing van de tempel in Jeruzalem toonde een n ieuwe tempel (Ezechië l 40) . Het was geen b lauwdruk voor een echte tempels tad, maar een mandala, een soor t icoon voor medi ta t ie . De bal l ingen moesten z ich in hun geest rond Jahweh scharen en de tempel met de goddel i jke aanwezigheid in hun b innenste dragen. De tempels tad zat vo l met poor ten en barr icades om de hei l igheid (a fzonder ing) van de ba l l ingen te verzekeren: ze moesten z ich n ie t ass imi leren met de omringende vo lkeren. Ze moesten leven a lsof ze nog steeds naast een echte tempel leefden met aandacht voor zu iverheid en z ich afzonderen van de omringende meerderheidscul tuur .

12    

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

Een k le ine groep verbannen tempelpr iesters (aangeduid met P) , nu los van hun tempeld ienst , begon een geheel n ieuwe sp i r i tua l i te i t op te bouwen en gebru ik te daarb i j weer de oude kron ieken, b i jvoorbeeld d ie van J en E, om hun vern ieuwde inz icht naar voren te brengen. Daardoor onts tond, na d ie van de deuteronomisten, weer een belangr i jke n ieuwe laag in de Bi jbe l . Men moet b i j het lezen goed nagaan u i t welke t i jd een Bi jbe lboek s tamt. P ’s bronnen van insp i ra t ie waren de ‘Hei l ige Wetten ’ d ie in de 7 e eeuw werden verzameld (hoewel ze voor in de Bi jbe l s taan, Lev.17-26) , en de he i l igdomstent , de mobie le woonplaats van Jahweh, d ie meetrok met de Israë l iërs in de woest i jn . De s i tuat ie van de Israë l iërs in de woest i jn leek dan ook wel op d ie van de ba l l ingen. P voegde belangr i jke passages toe aan het re laas van J en E, en is voora l verantwoordel i jk voor de boeken Lev i t icus en Numer i met de ve le voorschr i f ten. De wet ten d ienden om heldere grenzen voor de bannel ingen te t rekken. Daarmee wi lde h i j bere iken dat z i j op een andere manier leefden, in de over tu ig ing dat ze d iepgaand zouden veranderen a ls de voorschr i f ten goed werden nageleefd. P ’s doel was dat de bannel ingen hei l ig (a fgezonderd) leefden, a lsof a l len in hun v i r tue le tempel Jahweh d ienden a ls een hei l ig vo lk van pr iesters . Ook veranderde P het scheppingsverhaal . Net a ls de Ind iase r i tua l is ten [1 ] haalde P de agress ie u i t de t rad i t ionele kosmogonie. Het scheppingsverhaal gaat n ie t meer over een god d ie vo lgens t rad i t ie in hev ige s t r i jd de oerzee (chaos) overwon, maar over een god d ie rust ig beveel t : “Er z i j l icht en er was l icht” . Na zes dagen was de schepping vo l too id en kon God rust nemen (Gen. 1) . D i t was een verrassend beeld voor de Israë l iërs , want P schreef , tegen hun verwacht ing in , geen polemiek tegen de godsdienst van de Babylon iërs , omdat z i jn god macht iger was dan a l le andere goden. P legde bovendien een para l le l tussen de bouw van de ontmoet ingstent in de woest i jn en het scheppingsverhaal , door te s te l len dat ook d ie in zes dagen moest worden vo l too id . Weer een verband met het d ienen van een b i j z i jn vo lk aanwezige god (Lev. 16:12) , onafhankel i jk van de locat ie , een belangr i jke gedachte voor de ba l l ingen. Hei l igheid had voor P ook een s terk e th ische component , typ isch voor een man u i t de Spi l t i jd . Men moest een bui tenstaander n ie t verachten (Lev. 19:34) maar ‘ l ie fhebben’ en z i jn p i jn erkennen. Ondanks e igen verdr ie t moest je leren met anderen mee te voelen. D i t is dus een wetgev ing gebaseerd op empath ie , kenmerkend voor de Spi l t i jd . L ie fhebben had echter in het Midden-Oosten een beperktere betekenis dan d ie wi j er nu aan geven, namel i jk behulpzaam en loyaal voor anderen z i jn .

I -9 . Terugkeer uit bal l ingschap Door het opkomende r i jk van de Perzen onder Cyrus veranderde het po l i t ieke landschap van het Midden-Oosten opnieuw. Vanaf 559 veroverde h i j een enorm r i jk dat re ik te van Gr iekenland to t Ind ia . Cyrus was waarschi jn l i jk een prakt iserend zoroastr iër (vo lge l ing van Zarathoustra) , d ie z i jn godsdienst n ie t aan anderen oplegde (z ie [1 ] ) . H i j be loofde de overwonnen vo lkeren ze l fs de terugkeer naar hun e igen land. Dat was voor hem een ef f ic iënte op loss ing voor de ve le verbannen mensen in z i jn enorme r i jk . H i j werd daarom door hen a ls bevr i jder begroet . Door een onbekende profeet , w iens u i tspraken la ter in het boek Jesaja terechtkwamen en d ie daarom ‘deutero Jesaja ’ ( tweede Jesaja) wordt genoemd, werd h i j ze l fs a ls de ‘messiach’ geprezen. H i j ze i dat Jahweh Cyrus heef t bez ie ld om z i jn vo lk in g lor ie terug te voeren naar Jeruzalem. Di t was de eerste u i t ing van monotheïsme. De tweede Jesaja baseerde z ich echter n ie t op het orde l i jke scheppingsverhaal van P, maar ver l ie t z ich weer op het oude myth ische verhaal van Jahweh, de goddel i jke kr i jger , d ie de zeedraak vers loeg om orde in de oerchaos te brengen (Jes. 51:9-10) . A ls de Judeërs terugkeerden in Jeruzalem, zou Jahweh de woest i jn veranderen in een meer en zou h i j bomen p lanten om z i jn vo lk in verrukk ing te brengen (Jes. 51:3) . De muren van Jeruzalem zouden z i jn bezet met kostbare juwelen om de aanwezigheid van Jahweh, d ie de andere goden had vern ie t igd, lu is ter b i j te zet ten. Maar z i jn exuberante verhalen worden in de boekro l van Jesaja verrassend onderbroken door v ier merkwaard ige gedichten van een ‘man van smarten ’ , d ie z ichzel f ‘d ienaar van God’ noemde. Z i jn miss ie was om gerecht igheid in de gehele were ld te brengen. Maar n ie t met geweld, h i j had z ich ze l fs nooi t tegen geweld verzet (Jes. 50:5,6,9) . H i j werd veracht omdat h i j het l i jden kende en leed voor de zonden van anderen (Jes. 53:3-11) . Maar ju is t daardoor werd z i jn goedheid

13    

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

universeel , en omvat te de gehele were ld (Jes. 49:6) . Deze ‘derde Jesaja ’ was dus een ware ver tegenwoord iger van de Spi l t i jd . Over igens v inden we in z i jn gedachtegang een merkwaard ige ge l i jken is met de la tere chr is te l i jke geschiedenis van Jezus in het N ieuwe Testament . De terugkeer van een groep bal l ingen ( lang n ie t iedereen wi lde terug) bracht ontnuchter ing toen ze hun n ieuwe thu is zagen. Juda moet er in vergel i jk ing met Babylon kaal , v reemd en ver la ten hebben u i tgez ien. De bal l ingen (Gola) ontmoet ten in Juda ver tegenwoord igers van vr i jwel a l le Kanaäni t ische vo lken. Bovendien was hun re l ig ie rad icaal veranderd in vergel i jk ing met de Jahwisten d ie nooi t u i t Juda waren weggegaan en ook nog steeds andere goden dan Jahweh aanbaden. In hun bagage voerden de bal l ingen de gewi jz igde boekro l len Genesis , Exodus, Lev i t icus, Numer i , Deuteronomium, Jozua, Rechters , Samuel en Koningen mee. De tempel b leef nog 20 jaar een ruïne, to tdat Haggai , een n ieuwe profeet , ver te lde dat de pr ior i te i ten verkeerd lagen om tot welvaar t te komen: er moest eerst een woning voor Jahweh worden gebouwd. Toen d ie gebouwd was, barst ten sommige oudere pr iesters , d ie z ich de eerste tempel nog her innerden, in hu i len u i t . Maar de anderen ju ichten. Haggai en z i jn medeprofeet , Zachar ia hadden n ie t de v is ie van de tweede Jesaja, d ie iedereen, behalve de Gola, zou u i ts lu i ten. Z i j zagen met instemming hoe de joden de go j im (vreemde vo lkeren) vreedzaam de tempel in le idden. Jeruzalem zou een open stad z i jn . In de twee boeken Kronieken, d ie waarschi jn l i jk t i jdens de bouw van de tweede tempel z i jn geschreven, werd de geschiedenis van Israë l opnieuw geformuleerd. Daar in kregen de hervormingen van Hizk ia (z ie h fs t .7) een prominente p laats : a l le s tammen van Israë l werden u i tgenodigd voor de v ier ing van Pascha in Jeruzalem. Niet a l leen de Gola. Er was een n ieuw begin gemaakt . Het vo lk Israë l , verenigd in Jeruzalem, leek z ich net a ls de d ienaar (de ‘derde Jesaja ’ ) to t de gehele were ld te r ichten.

I -10. Terugval in beslotenheid Maar er onts tonden ook tegenkrachten. Rond 445 vC werd Nehemia, een l id van de joodse gemeenschap in de Perz ische hoofdstad, de n ieuwe gouverneur van Jeruzalem. Hi j l ie t n ieuwe muren rond de s tad bouwen. Dat bouwen was gevaar l i jk , omdat de verhoudingen tussen de Gola en hun s tadgenoten zeer s lecht geworden waren (Nehemia 3,4) . Nehemia wis t het aanta l inwoners van Jeruzalem op te voeren to t t ienduizend en zorgde ervoor dat de armen n ie t door de edelen werden onderdrukt . Maar rond 432 vC ontwierp h i j een n ieuwe wetgeving om ervoor te zorgen dat leden van de Gola n ie t met leden van de p laatse l i jke bevolk ing zouden t rouwen, ze l fs n ie t met de Israë l iërs d ie n ie t verbannen waren geweest . Het werd nog erger toen rond 398 Ezra u i t de Perz ische hoofdstad kwam met de taak om van de Thora (de eerste v i j f B i jbe lboeken) de of f ic ië le wet van Juda te maken (mogel i jk a ls onderdeel van de Perz ische act ie om de wet ten van de onderworpen vo lkeren in overeenstemming te brengen met de ve i l igheid van het r i jk ) . H i j las de Thora, d ie toen voor het eerst de wet van Mozes werd genoemd, voor en het vo lk was geschokt door de hoge e isen van de godsdienst van Jahweh. Ezra droeg het vo lk op hun u i theemse vrouwen met hun k inderen weg te s turen (Ezra 9,10) . Daarmee werd het Israë l ische vo lk weer een ges lo ten gemeenschap van Jahweh. De eerste fase van de Spi l t i jd in Israë l , d ie z i jn hoogtepunt t i jdens de Babylon ische bal l ingschap en een kor te per iode daarna had, was daarmee voorb i j . Weer lezen we het re laas van een vo lk met een exc lus ie f verbond met z i jn god Jahweh dat anderen u i ts loot . Wel onts tond in d ie t i jd een vergader ing van belangr i jke mannen voor het nemen van bes l iss ingen over gemeenschappel i jke be langen, d ie z ich u i te indel i jk to t de Knesset zou ontwikke len (z ie h t tp : / /www.genesis-1-1.com/ jewhis t2 .h tm). Hun doel was de Thora to t de g ids voor het dagel i jks leven te maken. Verder s tond in de eeuw na Nehemia en Ezra de t i jd in het po l i t iek en economisch onbelangr i jke Jeruzalem schi jnbaar s t i l . De eerste joodse Spi l t i jd was onderbroken, gesmoord in de problemen van verdr i jv ing en te leurste l lende terugkeer. Op d i t punt (ongeveer 400 vC) s topt ook de geschiedschr i jv ing van het Oude Testament. De in format ie over wat daarna

14    

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

gebeurde moet dus u i t andere bronnen komen. De laats te boeken van het Oude Testament , Zachar ia en Maleachi , betre f fen nog steeds de per iode van kor t na de terugkeer u i t ba l l ingschap.

I -11. De apocriefe boeken. De la tere ontwikke l ingen kunnen n ie t gevolgd worden in de of f ic ië le B i jbe l , maar wel in de apocr ie fe boeken en andere h is tor ische bronnen. In 333 vC en de vo lgende 10 jaar veroverde Alexander de Grote van Macedonië het gehele Midden-Oosten to t aan Ind ia in een gewelddadige en meedogenloze opmars en s t icht te het Gr iekse koninkr i jk . Na z i jn dood in 323 vC streden z i jn opvolgers, de d iadochoi , decennia lang om de verdel ing van de macht in het immense Gr iekse r i jk , waarb i j Jeruzalem zes maal in andere handen overg ing. Jeruzalem beleefde een sch immige per iode, waar in z ich een Gr iekse en een behoudende fact ie ontwikke lden. Zowel A lexander de Grote a ls z i jn opvolgers s t reefden ernaar de Hel leense cu l tuur in hun r i jk te verbre iden, zonder andere cu l turen te onderdrukken. De Hel leense cu l tuur s toe lde op het kosmische model ven Empedocles , een ongeveer 20 jaar oudere t i jdgenoot van Socrates. Volgens hem is de kosmos opgebouwd u i t 4 e lementen: aarde, water lucht en vuur . A l le d ingen, dus ook de l ichamen van mens en d ier , hebben hun e igen speci f ieke samenste l l ing van d ie e lementen. De to ta le hoeveelhe id e lementen in de kosmos is constant . De verdel ing van de e lementen over de bestaande objecten en levensvormen is echter onderworpen aan een (chaot ische) destruct ieve kosmische kracht , d ie s teeds de loka le samenste l l ing var ieer t . In d i t were ldbeeld z i jn de mensen dus ‘onderworpen aan de e lementen van de kosmos’ , waarvan de samenste l l ing door de chaot ische kracht s teeds wi jz ig t . Het u i teenval len van de e lementen betekende ‘dood’ , het samengaan ‘geboorte ’ . Ie ts o f ieder is ook in z i jn e lementen, omdat het o f h i j een bepaalde combinat ie vormt van d ie e lementen.

U i te indel i jk verwier f Pto lemeus omstreeks 320 vC de macht in Egypte, Syr ië en dus ook Kanaän. Er onts tonden overa l in het Midden-Oosten n ieuwe steden, d ie centra werden van hel len is t ische kennis : A lexandr ië , Ant ioch ië, Pergamum, enz. De Gr ieken werden een re izend vo lk van handelaren, huurso ldaten en ambassadeurs waardoor er een in tens ieve u i tw isse l ing was van he l len is t ische en de loka le cu l turen. Het be lang van het Gr ieks voor de meer ontwikke lde joden in de d iaspora, b i jv . in A lexandr ië , b l i jk t u i t de ver ta l ing van hun oude geschr i f ten ( ruwweg het Oude Testament) naar het Gr ieks, bekend a ls de Septuaginta. Maar ook werd vanui t Syr ië rond het begin van onze jaar te l l ing door de so ldaten en handelaars het Mi thraïsme in het r i jk geïmporteerd. Deze Mi thrasgodsdienst ( toen deel van het Perz ische zoroatr isme) werd op den duur heel be langr i jk in Rome, zeker voor de minder ontwikke lde Romeinen, en werd ze l fs aan het begin van de 4e eeuw nC kor te t i jd de s taatsgodsdienst . Er z i jn f rappante overeenkomsten tussen de god Mi thras en wat la ter in de B i jbe l wordt gezegd over Jezus.

De Pto lemeërs werden in 201 vC door de Seleuc id ische heersers van Syr ië u i t Judea verdreven. Hun koning Anth iochus IV vond het nodig de weerbarst ige joden te dwingen de Gr iekse taa l en gewoonten over te nemen. Hi j ontwi jdde de tempel in Jeruzalem en vest igde er een hel len is t ische eredienst . Z i jn act ies le idden to t de Maccabeïsche revol te (165 vC), met idealen d ie teruggrepen op Davids monarch ie. Hoezeer toen ook de joden a l het he l len is t ische kosmische model to t het hunne hadden gemaakt b l i jk t in het 2e boek der Makkabeeën, waar een joodse moeder haar zeven zonen, d ie het marte laarschap onder Ant iochus wacht te , aanmoedigde met “ Ik weet n ie t hoe ju l l ie in mi jn baarmoeder onts taan z i jn . Ook was ik het n ie t d ie ju l l ie adem en leven schonk, noch heb ik in ju l l ie ‘de ordel i jke samenste l l ing van de e lementen geregeld ’ . Om deze reden za l de Schepper van de kosmos aan ju l l ie ont ferming, adem en leven teruggeven, omdat ju l l ie jeze l f n ie t sparen in het be lang van Gods wet ten ” . In deze t i jd werd ook het B i jbe lboek Danië l geschreven waar in , hoewel het verhaal in Babylon speel t , de gevoelens van verzet tegen de overheersers en de Hel leense cu l tuur worden ver to lk t .

15    

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

Het Syr ische leger , dat op verzoek van de pro-Syr ische fact ie in Jeruzalem te hu lp werd geroepen, werd vers lagen. Deze overwinning wordt gev ierd in het feest van Hanukkah (hern ieuwde wi jd ing) . In 142 vC werd op verzoek van de hel len is ten in Jeruzalem nog eens een Syr isch leger naar Palest ina gestuurd. Ook dat werd door de joden vers lagen en daarb i j verwierven ze de zo gewenste onafhankel i jkhe id onder de Makkabeeën. Maar hun afs tammel ingen, de Hasmonen, misdroegen z ich en z i j kenden z ichzel f en hun vr ienden de hoogste pos i t ies toe. Hun par t i j , de conservat ieve sadduceeën, kwam tegenover de sekte van de far izeeën (d ie d ichter b i j het vo lk s tonden) te s taan, een bron van jaren lange tweestr i jd . In 133 vC werd Syr ië een prov inc ie van het r i jk , dat in 63 vC Jeruzalem innam. Veel joden werden a ls s laven meegenomen naar Rome en in Palest ina werden gouverneurs aangewezen. In bepaald opz icht bracht de komst van de Romeinen, d ie het he l len is t ische were ldbeeld na hun overwinn ing op de Gr ieken hadden overgenomen, welvaar t in Israë l , maar z i j waren n ie t ge l ie fd b i j de joden en dat was van har te wederz i jds. Van 39 – 4 vC regeerde Herodes, d ie de t i te l ‘kon ing ’ kreeg. H i j herbouwde de tempel op indrukwekkende wi jze. Verscheidene ‘profeten ’ r iepen op to t opstand, d ie vervo lgens op brute wi jze door Herodes en de toenmal ige Romeinse prefect Pont ius P i la tus werd onderdrukt .

I I . Het Nieuwe Testament. I I -1 . Hernieuwde opbloei van het Spi l t i jd- ideaal . Maar te midden van d ie po l i t ieke s t rubbel ingen aan het begin van onze jaar te l l ing is , a ls door een wonder, een tweede en hern ieuwde opbloe i van het Spi l t i jd - ideaal onts taan, d ie grote gevolgen voor de he le were ld zou hebben. Met de Tempel a ls middelpunt was een waaier van sekten onts taan, waarvan de meesten aanspraak maakten op het authent ieke jodendom. Een van d ie groepen, de eerder genoemde far izeeën, genoten hoog aanzien en s tonden open voor n ieuwe ideeën, zoals de u i te indel i jke opstanding van de rechtvaard igen u i t hun graf . Velen van hen waren leken, d ie in e igen huis de re in ig ingswet ten gehoorzaamden a lsof ze in de tempel waren. De far izeeën geloofden dat heel Israë l geroepen was om een nat ie van pr iesters te z i jn . Z i j ervoeren de aanwezigheid van God (Shekhinah) n ie t a l leen in de Tempel , maar ook a ls z i j hun dagel i jks leven leefden vo lgens de pr iester l i jke re inheidswet ten (v i r tue le tempel) . Het boeten voor zonden kon beter gedaan worden door l ie fdevol le zorg en t roost voor de medemens dan door d ierenof fers . Barmhart igheid was het hoogste gebod, een over tu ig ing, d ie we in het Oude Testament ook a l a f en toe ontmoet ten (Amos, Hosea, enz.) . Rabbi H i l le l was ten t i jde van Jezus hun belangr i jks te ver tegenwoord iger . Volgens een beroemd verhaal vroeg een he iden aan rabbi H i l le l o f h i j hem de he le Thora, s taand op één been, kon leren. H i l le l antwoordde s impelweg : “Doe uw naaste n ie t aan wat u een gruwel is ” . Dat is de he le Thora, de rest is commentaar , ga dat nu maar bestuderen.” Zo werd de Thora n ie t beschouwd a ls een h is tor isch wetboek, maar a ls een u i tgangspunt voor t i jd -overeenkomst ige exegese op bas is van gezamenl i jke prakt ische sp i r i tue le oefen ing, op zoek naar ie ts geheel n ieuws in oude teksten. De curs ie f gedrukte regel was Hi l le l ’s vers ie van de Gulden Regel , d ie mede-mensel i jkhe id en empath ie behels t en d ie we ook, z i j het in andere bewoord ingen, b i j Boeddha en Confus ius v inden, z ie [3 ] . Het Spi l t i jd - ideaal dus, dat we ook herkennen in het l ie fdesevangel ie van Jezus, zoals dat doorschemert in de Evangel iën in het N ieuwe Testament. Jezus s tond b l i jkbaar d icht b i j de far izeeën. De s lechte naam die de far izeeën in de B i jbe l kregen l i jk t een la ter onts tane beoordel ing te z i jn , z ie verderop. Zou er b innen het r i jk van Alexander de Grote of gedurende de turbu lente t i jd daarna een connect ie met de Ind ische cu l tuur en hun godsdiensten hebben bestaan? Er was t i jdens en s inds het e ind van de Babylon ische bal l ingschap ook a l contact met de cu l tuur van de Perzen, d ie het Zoroastr isme, met o .a. de God Mi thras, omvat te [1 ] . Er is geen onafhankel i jke h is tor ische getu igenis van het bestaan van Jezus; wat we van hem menen te weten s taat voornamel i jk in de v ier Evangel iën (Mat theüs,

16    

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

Marcus, Lucas en Johannes) , d ie echter decennia la ter geschreven z i jn . Deze evangel iën z i jn voor verschi l lende groeper ingen geschreven en ondersteunen tens lo t te , na ve le wi jz ig ingen de chr is te l i jke theolog ie u i t de v ierde eeuw. Die wi jz ig ingen hadden a l les te maken met loka le doels te l l ingen en de godsdienst ige omgeving, waar het jonge chr is tendom z ich moest handhaven en ze l fs n ieuwe vo lge l ingen moest over tu igen. De Evangel iën z i jn dus geen h is tor ische geschr i f ten in de moderne z in van het woord. In p laats van te s t reven naar het correct beschr i jven van de h is tor ische fe i ten z i jn er veela l persoonl i jke meningen, boodschappen en over tu ig ingen van de auteur , en soms ze l fs angsten of po l i t ieke voorz icht igheid vanwege de Romeinse bezet ter , in verwerkt . De vondst van de Nag Hammadi geschr i f ten geven ons een beeld van de ve le overgeleverde teksten u i t de eerste eeuwen, d ie u i te indel i jk n ie t in de Bi jbe l werden opgenomen. Een van d ie geschr i f ten, het Thomas evangel ie , onderscheidt z ich van de Bi jbe lse evangel iën. Het evangel ie l i jk t te z i jn gebaseerd op zeer oude geschr i f ten u i t de eerste he l f t van de eerste eeuw en bevat n ie t een levens-geschiedenis van Jezus, maar z i jn vermeende u i tspraken [10] . I I -2 . Van Jezusbeweging naar joods-christel i jke gemeenten. Het is h is tor isch wel bekend, dat rond 30 nC (d.w.z. na Chr is tus) de ascet ische prediker Johannes de Doper door de woest i jn van Judea t rok, waar h i j ve le joden ervan over tu igde dat ‘het Koninkr i jk de Hemelen nabi j was’ . H i j sch i jn t contact gehad te hebben met Jezus van Nazareth, een genezer en geestenbezweerder u i t Gal i lea. Beiden werden ter dood gebracht door de Romeinse autor i te i ten. Het is n ie t du ide l i jk waarom, maar er was b i j de Romeinen a l t i jd a l een zekere angst voor een joodse opstand en a ls er dan op hoogt i jdagen, zoals Pasen, veel joden in Jeruzalem waren, was dat r is ico extra groot . Het beeld van Jezus, dat in de Evangel iën doorschemert , is dat van een char ismat isch genezer, d ie opr iep to t geweld loosheid ( “hebt Uw v i janden l ie f a ls uze lve”) . H i j wees op het komen van ‘Gods Koninkr i jk ’ , dat over igens a l ‘b innen uzel f ’ aanwezig is , en dat la ter een n ieuwe were ldorde voor a l le vo lkeren zou vest igen, “de he le were ld za l de God van Israë l aanbidden”. H i j toonde begr ip voor mensen aan de ze l fkant van het leven, zondaren, to l lenaars en hoeren zouden eerder het Koninkr i jk Gods ingaan dan pr iesters . Z i jn l ie fdesevangel ie werd ver to lk t in de gel i jken issen en in de Bergrede. H i j had t i jdens z i jn leven n ie t veel vo lge l ingen, omdat h i j s lechts een paar jaar lang z i jn evangel ie kon verkondigen. Ook za l de vers laggeving in de Evangel iën ongetwi j fe ld n ie t erg prec ies Jezus’ l ie fdesevangel ie ver to lken door het s teeds weer doorgeven aan anderen gedurende de meer dan der t ig jaren voordat het eerste Evangel ie (Markus) werd geschreven. Na de terechts te l l ing van Jezus ‘zagen’ z i jn d isc ipe len in een v is ioen, dat ‘God Hem ui t de dood had opgewekt ‘ . Denk b i jv . aan het lege graf en de Emmaüsgangers. H i j werd daarna door hen beschouwd a ls de lang verwachte: de ‘Messias ’ . In een samenkomst (P inksteren) raakten z i j in extase en ervoeren dat z i j ook het evangel ie van Jezus moesten verkondigen aan hun mede- joden. Een broer van Jezus, Jacobus, nam de le id ing van de ‘Jezusbeweging’ op z ich. Met n ieuwe vo lge l ingen st icht ten ze de eerste ‘gemeenten’ in Israë l in a fwacht ing van de wederkomst van Jezus (u i t het ges lacht van David) , d ie a ls de lang verwachte Messias het n ieuwe koninkr i jk voor a l le mensen zou st ichten. Volgens ve len zou dan ook het Romeinse juk verwi jderd worden. De leden van de Jezusbeweging loofden God in de tempel , hadden gezamenl i jke maal t i jden waarb i j z i j getu igden van hun ge loof in de spoedige komst van het n ieuwe koninkr i jk. Z i j leefden a ls or thodoxe joden en hadden ook geen pr ivé bez i t . Jezus heef t z i jn vo lge l ingen vr i jw i l l ige armoede en zorg voor de armen geleerd. Kwaad moest worden beantwoord met geweld loosheid en l ie fde. Er go ld : “geef de ke izer wat des ke izers is” . En evenals de far izeeën eerb ied igden z i j de Gulden Regel . Een paar jaar na de terechts te l l ing van Jezus s loot Paulus u i t Tarsus (Zuidoost Turk i je) z ich b i j hen aan. H i j was een Gr ieks sprekende jood en far izeeër u i t de d iaspora, opgevoed in de he l len is t ische cu l tuur . Aanvankel i jk bestreed h i j de

17    

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

joodse vo lge l ingen van Jezus. Na z i jn beker ing en gesprekken met de d isc ipe len r icht te h i j , in overeenstemming met Jezus’ woorden, z i jn evangel ische act iv i te i ten ook op n ie t - joden. Verrassend veel n ie t - joden voelden z ich aangetrokken to t de Jezusbeweging. Paulus en andere zendel ingen, zoals Petrus en Barnabas, s t icht ten de eerste gemengde gemeenten in de d iaspora. T i jdens het onts taan van deze eerste ‘zendingsgemeenten’ z i jn a l le vo lge l ingen a l beïnv loed door de he l len is t ische cu l tuur . De br ieven van Paulus aan d ie zendingsgemeenten z i jn (waarschi jn l i jk door de evangel is t Lucas ongeveer 80 nC) toegevoegd aan het B i jbe lhoofdstuk ‘Handel ingen der Aposte len ’ . Paulus werkte rond de jaren 40 -50 nC (dus vóór de verwoest ing van de tempel , 60 nC). Om het onts taan van n ieuwe gemeenschappen beter te begr i jpen moeten we ons r ichten op enige soc ia le aspecten van de Gr ieks-Romeinse cu l tuur . Groepen van mensen vormden genootschappen of verenig ingen, waarvan de leden gezamenl i jke maal t i jden gebru ik ten, gevolgd door een ‘symposion ’ , dat van de maal t i jd is gescheiden door r i ten, bv. een drankof fer aan de goden. T i jdens dat symposion kon van a l les georganiseerd worden: toneel , muziek, dans, spelen, oefen ing in godsdienst , re l ig ieus-wi jsger ige d iscuss ies en inst ruct ie . Zu lke genootschappen bestonden in het gehele Hel leense cu l tuurgebied en dus ook in Jeruzalem ( is het laats te avondmaal ook zo ’n samenkomst?) . De Romeinen to lereerden deze genootschappen naast de s taatsgodsdienst , mi ts ze maar n ie t hun mening aan anderen opdrongen en daardoor prob lemen veroorzaakten ( is dat de reden van Paulus ’ oorspronkel i jke jodenvervo lg ing?). De genootschappen kunnen ruwweg in dr ie soor ten worden onderscheiden: 1e groepen van vakbroeders, een soor t g i lden dus, 2e godsdienst ige genootschappen, vaak met myst ieke ins lag, 3e re l ig ieus-f i losof isch. De laats te twee werden regelmat ig bezocht door rondtrekkende predikers/ f i losofen. Het is dus waarschi jn l i jk dat de joden ook in zu lke groepen of genootschappen samenkwamen en dat Paulus d ie groepen, la ter ‘gemeenschappen’ genoemd, op z i jn re izen bezocht [7 ] .

Natuur l i jk waren de Gr iekse ideeën over de kosmos a l in het denken van de door Paulus bezochte gemeenschappen in de d iaspora opgenomen. De n ie t - joodse vo lge l ingen ste lden de oorspronkel i jke Jezusbeweging voor de vraag of z i j ook de or thodox- joodse cu l tuur moesten overnemen, compleet met ge loof in de Thora en de besni jdenis . D i t s t r i jdpunt werd opgelost door te accepteren dat de n ie t - joodse vo lge l ingen z ich s lechts behoefden te d is tant iëren van de he idense cu l ten in hun woonplaats , meer n ie t . Daardoor raakten ze wel soc iaa l geïso leerd en soms la ter ze l fs vervo lgd in hun woonplaats . Het Gr iekse woord voor Messias is Chr is tus en de joodse vo lge l ingen van de Jezusbeweging en de n ieuwe n ie t - joodse vo lge l ingen werden ‘chr is tenen’ genoemd. De chr is tenen zochten in het Oude Testament naar profet ische voorspel l ingen van het optreden van de Messias en van de deelname van n ie t- joden. Ze meenden d ie voorspel l ingen van de Messias inderdaad in het Oude Testament te v inden. Ook vonden ze dat voorspeld was dat h i j pas zou komen a ls er vrede zou z i jn en dat “a l le vo lken de God van Israë l zu l len eren” . Dat werd beschouwd a ls een aanwi jz ing dat de e indt i jd b innenkort zou aanbreken. In z i jn br ie f aan een van de gemeenschappen, de Gelaten, schreef Paulus dat a l le mensen waren onderworpen aan de e lementen van de kosmos (Galaten 4:3) . Dat is op a l ler le i manieren in de B i jbe l terechtgekomen, door onnauwkeur ige ver ta l ing of n ieuwe in terpretat ie . Voor de moderne mens is de opmerk ing dan ook nauwel i jks te begr i jpen. Maar voor de toenmal ige lezers van de br ie f was de opmerk ing g lashelder , omdat het bedoelde beeld van de kosmos dest i jds in het Hel leense cu l tuurgebied a lgemeen aanvaard werd (z ie ook I -11) . I I -3 . God, Christus en de Kosmos. De Evangel iën, d ie veel la ter z i jn geschreven, z i jn vr i jwel zeker beïnv loed door Paulus ’ v is ie op de kosmos, d ie weer is beïnv loed door de ant ieke Gr iekse beschaving. Volgens Paulus leefde het mensdom vóór de komst van Chr is tus onder de wet van de e lementen, d ie op hun beurt door de chaot ische destruct ieve kracht werden beïnv loed. Van de chaot ische verander ingen moeten a l le vo lkeren ver lost worden door d ie e lementen onder beheer van God te s te l len, waardoor orde

18    

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

mogel i jk wordt . Dat is echter een moeizaam proces, dat van onderaf , in de microkosmos, bewerkste l l igd moest worden. Micro- en macrokosmos z i jn in het Hel leense denken nauw verbonden. Dat gebeurt vo lgens Paulus in twee stappen. Ten eerste heef t God z i jn zoon Jezus (Chr is tus) naar de aarde gestuurd om a ls mens onder en in de e lementen en de daarb i j ge ldende kosmische wet ten ervan te komen. Daarom moest Jezus vanui t een vrouw geboren worden ( in de mensel i jke microkosmos, onder en in de e lementen) . Op deze wi jze heef t de door God gezondene van b innenui t deel gekregen aan de chaot ische kosmische werke l i jkhe id. Stap twee, waarb i j de macrokosmos van b innenui t (onderaf) herste ld wordt , kan nu beginnen. Deze kosmische reddingsstap, waarb i j de chaot ische kracht , waaraan de mensheid onderworpen was, ‘gekru is igd ’ wordt en een n ieuwe ordening (schepping) kan onts taan, wordt ingezet door de dood van Chr is tus. Z i jn opstanding du idt op z i jn overwinn ing op de chaot ische kracht , d ie nu aan Gods heerschappi j is onderworpen. Zo onts taat een ordening waaraan een chr is ten vanaf z i jn doop deel heef t . Er z i jn dan weer twee mogel i jkheden: ò f de ordening onts taat in het inner l i jk van de mens (z ie bv. het Thomas Evangel ie) ò f het grote geheel wordt geordend door Chr is tus, d ie voor de zonden van a l le mensen is gestorven. D i t laats te is inderdaad de opvat t ing van de kerkvaders , zoals la ter aangebracht . Paulus (d ie Jezus n ie t persoonl i jk heef t ontmoet) sprak van ‘de chr is tus in de mens na opstanding in z ichzel f ’ . Dat is door de kerkvaders omgezet in een leven na de dood. Paulus beschouwde de joodse en Gr iekse re l ig ies van vóór de komst van Chr is tus a ls een goede weersp iegel ing van de re la t ie tussen mens en kosmos, be ide re l ig ies gaven u i tdrukk ing aan de onderworpenheid aan de e lementen van de kosmos. Dat deze gedachte is achterhaald, nadat in Chr is tus een n ieuwe schepping vorm heef t gekregen, bepaalde het denken van de z ich ontwikke lende chr is tenen. Het chr is tendom is in fe i te n ie ts anders dan de ophef f ing en synthese van beide oude re l ig ies op bas is van het kosmische werk van Chr is tus, zo zou men Paulus ’ boodschap kunnen samenvat ten. Daardoor verv ie len a l le r i tue len d ie in omloop waren. Voor de chr is tenen b leven er twee over : de doop en de maal t i jd des Heren. Het is du ide l i jk dat deze v is ie het denken in de ( la tere) t i jd dat het N ieuwe Testament werd geschreven in hoge mate heef t beïnv loed. Het is een wonder dat in de Evangel iën het beeld van Jezus’ l ie fdesevangel ie herkenbaar is gebleven in het denken van de chr is tenen. De jonge chr is tengemeenschappen werden in het Romeinse r i jk , naast de s taatsgodsdienst , ook geconfronteerd met myster iegodsdiensten, waarb i j het snel groe iende Mi thraïsme een van de be langr i jkere was. Het was een myst ieke godsdienst met worte ls in een ver ver leden [6 ] , [1 ] . Oorspronkel i jk was de God Mi thras een oude Ar ische l ichtgod, a l genoemd in de Rigveda, ongeveer 1500 vC. Mi thras was een van de oude h indoegoden met een meer e th isch karakter . In Perz ië werd h i j la ter in het Mazdeïsme vereerd a ls de god Mi thras, en h i j moet dus a l t i jdens de ba l l ingschap aan de joden bekend geweest z i jn . In de he l len is t ische t i jd , vanaf 300 vC, vond h i j z i jn weg naar de Gr iekse were ld waar h i j aan de zonnegod Hel ios gekoppeld werd. Hal fweg de laats te eeuw voor Chr is tus werd de myst ieke cu l tus rond Mi thras door Romeinse so ldaten vanui t Syr ië geïntroduceerd in het grote Romeinse r i jk . Mi thras werd daar ge l i jkgeste ld aan de a lom vereerde 'onoverwinnel i jke zon ' , 'Deus Sol Inv ic tus ' . In de eerste eeuwen van onze jaar te l l ing maakte de Mi thrascul tus een enorme b loe i door . Met name onder so ldaten en handelaars was Mi thras zeer popula i r . Na de v ierde eeuw werd deze godsdienst vo l led ig overschaduwd door kerke l i jke chr is tendom. De Mythras-mythe moet een grote inv loed gehad hebben op de chr is tenen, d ie met deze cu l tuur werden geconfronteerd. U i t de u i tgebre ide l i teratuur (z ie bv. in ternet , Wik ipedia) l i jk t het zeer waarschi jn l i jk dat het beeld dat de he l len is ten van de redding van de chaot ische kracht hadden geschapen op den duur ‘aanvul l ingen’ vanui t het Mi thraïsme heef t overgenomen. Maar er waren nog meer myster ie- godsdiensten in het Romeinse r i jk dat ve le vroegere autonome staten met een e igen cu l tuur omvat te , zoals b i jv . Egypte met z i jn mi l lennia-oude cu l tuur . De in tens ieve u i tw isse l ing van ideeën tussen de ve le godsdiensten in de ‘Romeinse

19    

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

smel tkroes ’ is nauwel i jks meer te ontwarren. De d iscuss ie over de gevolgen daarvan is nog lang n ie t a fges lo ten, maar l ig t bu i ten het bestek van d i t ar t ike l . Om toch een indruk te geven vo lgen h ier en ige vragen*) : 1 . Van wie v ieren we op 25 december, dat h i j a ls goddel i jk k ind werd geboren in een s ta l om na enige t i jd bezoek te kr i jgen van wi jzen u i t het oosten? Een Romein zou a ls antwoord d i rect weten dat d i t werd ver te ld over de Perz ische god Mi thras. D ie werd op de winterzonnewende, dat was toen 25 december, geboren op een neder ige p lek in een s ta l o f een grot en kreeg daar bezoek van wi jzen u i t het oosten. Daar z i jn natuur l i jk var ia t ies over . 2 . Over wie ver te l len we dat ze a ls vrouw, a ls maagd, geboorte gaf aan een godenzoon to t redding van de mensheid , terwi j l ze na d ie geboorte ook nog maagd was? Dat verhaal bestond a l over de Egypt ische godin Is is , d ie a ls maagd zwanger werd van zo iets a ls de hei l ige geest , geboorte gaf aan de godenzoon Horus, terwi j l Is is ook na de geboorte nog s teeds maagd was. 3 . Wie veranderde er op een bru i lo f t water in wi jn? Dat was de Gr iekse god Dionysos, d ie op z i jn e igen bru i lo f t water in wi jn veranderde. Zo gaat het verhaal in de k lass ieke oudheid. 4 . Van wie wordt ver te ld , dat h i j op een ezel een s tad b innenreed, b i j de poor t werd toegeju icht door jonge vrouwen, om daarna gevangen te worden genomen, voor de koning ge le id , beschuld igd werd van hoogverraad, b i j d ie beschuld ig ing s t i l zweeg en vervo lgens ter dood veroordeeld werd? Dat verhaal wordt over Dionysos ver te ld in de bacchanten van Eur ip ides , geschreven rond 300 jaar vC. 5 . Mi thras was ook de zoon van God, h i j had 12 d isc ipe len, een laats te avondmaal , h i j werd in een graf in de ro tsen gelegd en herrees na dr ie dagen u i t de dood (z ie ‘ toe l icht ing ’ in [8 ] ) . Op het in ternet z i jn nog meer van zu lke voorbeelden te v inden, d ie aanle id ing geven to t in tens ieve d iscuss ies over wie door wie beïnv loed is , d ie echter voor d i t ar t ike l te gedeta i l leerd z i jn . Zeker is dat een in tens ieve wederz i jdse beïnv loeding van godsdiensten heef t p laatsgevonden.

I I -4 . Na de verwoesting van de Tempel. In de ogen van de Romeinen waren de joden in Palest ina een opstandig vo lk , dat onderdrukt moest worden. Na mi l i ta i re act ies in Gal i lea kwam ook Judea aan de beurt . Sommige groeper ingen (b i jv . de Zeloten) dachten dat ze de Romeinen konden tegenhouden, maar ru im 30 jaar na de veroordel ing van Jezus moest het joodse vo lk een n ieuwe ramp doorstaan, namel i jk de tweede (en def in i t ieve) verwoest ing van de Tempel door een Romeins leger onder le id ing van T i tus, d ie daarvoor z i jn t r iomfboog kreeg op de Palat i jnse heuvel in Rome. De joden b leven ontredderd achter en ve le van de bestaande sekten over leefden d ie ramp n ie t . Twee sekten b leven echter spr ing levend: de far izeeën en de chr is tenen. De le ider van de far izeeën, rabbi Jochanan ben Zakkaï ( leer l ing van Hi l le l ) w is t u i t het be legerde Jeruzalem te ontsnappen en in het kustp laat je Yafneh, met toestemming van de Romeinen, een groep te formeren met a ls doel het jodendom te t ransformeren van een tempelgodsdienst naar een re l ig ie van het boek. Het g ing daarb i j in de Tenach (de ‘Hebreeuwse Bi jbe l ’ : de Wet (Thora) , de Profeten en de Geschr i f ten) n ie t d i rect om het woord, maar om de geest ervan, d ie in een bestaande s i tuat ie kon worden geïnterpreteerd in gezamenl i jke s tud ie ( ‘mis t rah ’ ) . Ook nu nog is de gezamenl i jke bestuder ing en hern ieuwde u i t leg van de Tenach een kenmerkend gebru ik b i j de joden). Het tempelr i tueel werd vervangen door vr iendel i jkhe id en mededogen a ls n ieuwe pr iester l i jke taak. Het duurde enkele decennia voordat het werk van de rabbi jnen vrucht zou gaan afwerpen en het joodse vo lk n ieuwe insp i ra t ie zou geven. Deze ‘ rabbi jnse ’ joden zouden daarna door de chr is tenen a ls geduchte concurrenten worden beschouwd. Is d i t de oorzaak van de s lechte naam van de far izeeën in de Evangel iën? * ) Met dank aan Fr i ts van Yperen.

20    

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

De joodse chr is tenen verwerkten het ver l ies van de tempel snel ler . Z i j verwacht ten de wederkomst van Jezus, d ie z i j meer en meer begonnen te beschouwen a ls de Messias, ‘de Zoon van God’ , om het Koninkr i jk Gods te vest igen en verbeidden z i jn komst met een toegewi jd leven van medemensel i jkhe id. Ze vo lgden de joodse t rad i t ies en zagen de Gulden Regel en de exegese van de Tenach a ls de kern van hun leven. Ook de vo lge l ingen van n ie t - joodse afkomst moesten de aanwezigheid van hun god in hun v i r tue le tempel ervaren door hun geloof in de persoon van Jezus a ls zoon van God. Zo werd aan het leven en de terechts te l l ing van de ‘ leraar ’ Jezus, oorspronkel i jk de bevr i jder van de kosmische chaos, een geheel n ieuwe inhoud gegeven. Is de chaot ische kosmische kracht in la tere decennia vervangen door de ‘du ive l ’? I I -5 . De Evangeliën [4] . Naast de br ieven van Paulus, d ie a l in de gemeenten a ls he i l ige teksten gelezen werden, werden ook de ve le in omloop z i jnde levensgeschiedenissen van Jezus in de gemeenten voorgelezen. S lechts v ier van d ie teksten (evangel iën) zouden la ter worden gecanoniseerd en dus in het toekomst ige Nieuwe Testament worden opgenomen, De v ier Evangel iën werden in versch i l lende t i jden en op versch i l lende locat ies geschreven door joods-chr is te l i jke auteurs, d ie de (Gr iekse) Septuaginta gebru ik ten a ls een van hun bronnen. B i j de exegese daarvan ‘herkende’ men op veel p laatsen voorspel l ingen van het leven en de werken van Jezus. De Evangel iën werden, zoals dest i jds gebru ike l i jk , toegeschreven aan bekende mensen u i t de vroegchr is te l i jke gemeenten. Zoals te verwachten u i t de inv loed van de Hel leense cu l tuur en de u i tw isse l ing met de andere godsdiensten, hebben de geboorte en de dood van Jezus in de Evangel iën veel nadruk gekregen. De ve le andere in omloop z i jnde teksten werden la ter op gezag van de kerk verbrand. S lechts enkelen z i jn gered en in 1945 b i j Nag Hammadi in Egypte ( in een kru ik met 52 geschr i f ten) teruggevonden (b i jv . het Evangel ie van Thomas [10]) . Het Evangel ie van Marcus is v lak na de oor log en de verwoest ing van de tempel (60 nC) geschreven. Het joodse vo lk van Juda was ontredderd achtergelaten, fami l ies en gemeenschappen waren verscheurd. De verwoeste tempel nam ze aanvankel i jk zo in bes lag, dat z i j Jezus to t de Messias u i t r iepen, om een n ieuw middelpunt te vormen. A ls react ie daarop werden de chr is tenen door de andere joden ervan verdacht dat ze z ich verheugden in de verwoest ing van de tempel en zo onts tond er langzamerhand een p i jn l i jke breuk. Leden van Marcus ’ gemeente werden belasterd en ze l fs voor het gerecht gedaagd. Dat le idde n ie t to t een b l i je getu igenis en het Evangel ie is vo l van zorg daarover . De omstandigheden waar in de chr is tenen leefden, hebben het Evangel ie van Marcus zeer beïnv loed. H i j schreef dat Jezus n ie t a fva l l ig was, maar door hem waren de oude profet ieën in vervu l l ing gegaan. Ook de dood van Jezus was a l voorspeld in de Wet en de Profeten. Toch was Markus ’ Evangel ie u i te indel i jk ‘een b l i jde boodschap’ , want het Koninkr i jk van God was aangebroken. B i j Mat teüs en Lucas, d ie t ien to t tw in t ig jaar la ter schreven, was deze hoop er a l n ie t meer. Z i j vooronderste lden dat het Koninkr i jk Gods leek op zuurdesem dat de were ld langzaam doort rekt . Ook hun gemeenten werden beschuld igd en voor het gerecht ges leept , omdat ze de Thora en de Profeten zouden hebben ver loochend. Daarom was het be langr i jk om a l le gebeurten issen in Jezus’ leven a ls vervu l l ing van de oude geschr i f ten te z ien. Jezus wordt voorgeste ld a ls een groot Thora leraar . Net a ls Hosea ze i Jezus dat l ie fde be langr i jker is dan of feren. Het ‘oog om oog’ werd vervangen door het ‘ toekeren van de andere wang’ . Net a ls Hi l le l pred ik t Jezus de Gulden Regel . Lucas schreef waarschi jn l i jk naast z i jn evangel ie ook nog de ‘Handel ingen der Aposte len ’ . U i t het voorgaande b l i jk t dat de mythe van Jezus meer een symboolverhaal is geworden, dat mede is samengeste ld u i t bekende verhalen u i t d iverse cu l turen u i t d ie t i jd . De Rabbi jnse joden begonnen in dezel fde per iode na de verwoest ing van de tempel weer meer inv loed op de joden te kr i jgen, en werden geduchte concurrenten van de chr is tenen. De far izeeën beweerden dat de aanwezigheid van God ervaren werd door gezamenl i jk de Thora te lezen en in terpreteren. In tegenste l l ing daarmee had

21    

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

Jezus to t de chr is tenen gezegd: “waar twee of meer in mi jn naam vergaderen, ben ik in hun midden”. Deze tegenste l l ing had mogel i jk to t gevolg dat de far izeeën, mededragers van het Spi l t i jd ideaal , in de Evangel iën in een kwaad l icht werden geste ld . De boven genoemde evangel iën z i jn de ‘synopt ische evangel iën ’ , omdat ze onder l ing veel overeenkomsten ver tonen. Ze geven, zoals gezegd, zeker geen h is tor isch re laas in de moderne z in . Ze ver to lken de n ieuwe over tu ig ing van de joodse chr is tenen, met Jezus a ls de Messias. Volgens het a lgemeen joodse gebru ik van s teeds hern ieuwde u i t leg werd in de Hebreeuwse Bi jbe l naar (vermeende) vooraankondig ingen van de Messias gezocht . Voorbeelden werden b i jvoorbeeld gevonden in de v ier gedichten van de l i jdende d ienaar (Jes. 42:2,3 en Jes. 50:5,6,9) en de vredesidy l le van Jesaja (Jes. 11:1-10) . Op veel p laatsen z i jn de Evangel iën n ie t in overeenstemming met e lkaar en soms ook in tern tegenstr i jd ig . Bovendien werd in de Evangel iën om pol i t ieke redenen (angst voor de bezet ter) de ro l van de Romeinen b i j Jezus ’ terechts te l l ing gemin imal iseerd (b i jv . P i la tus ze i b i j de terechts te l l ing van Jezus: “ ik was mi jn handen in onschuld”) en werden de far izeeën, sadduceeën en ook de joden in het a lgemeen a ls de u i te indel i jke moordenaars van Jezus aangewezen, met a l le gevolgen van d ien voor de b i t tere geschiedenis van de joden in la tere eeuwen. De overeenkomsten en verschi l len tussen de synopt ische evangel iën z i jn e lders u i tgebre id beschreven [9 ] . H ier beperk ik me to t één voorbeeld: ondanks de maagdel i jke geboorte van Jezus (ver taa l fout?) wordt in Matteus en Lucas, Jozefs a fs tamming van koning David nauwkeur ig nagegaan ( “er is een re is ontsproten aan Jesse’s oude stam”) , om een verband te leggen met het oude verbond. Voor Marcus, de vroegste evangel is t , had Jezus nog gewoon broers en zussen. Voor Lucas, d ie meer voor de r i jken schreef , g ing het voora l om Jezus’ opkomen voor de armen. Het g ing n ie t a l leen om de h is tor ische fe i ten, maar ook om de boodschap van de schr i jver . In de loop van de eerste eeuw wordt weer een n ieuwe st roming in het Romeinse r i jk be langr i jk , n l . de ‘gnost iek ’ , d ie tens lo t te ook vat kr i jg t op de chr is tengemeenten Voorbeelden ervan worden gevonden in de Nag Hammadi geschr i f ten. De gnost iek kent een abstracte, maar in t r ins iek goede oppergod, w iens wi jshe id ook verborgen l ig t in de mens, d ie echter leef t in een door een Demiurg (een lagere god) geschapen were ld met het ve le kwaad. De mens moet ernaar s t reven z i jn inner l i jke kennis ( logos) en wi jshe id, d ie toch door de goede God in hem is ge legd, te herontdekken om zo ver lost te worden van het kwaad. In d ie context is het Evangel ie van Johannes geschreven ( ‘ in den beginne was het woord ’ , de logos, de inner l i jke kennis) . Het gaat om de tegenste l l ing tussen de abstracte, w i jze God en de s lechte were ld . De p l icht van de leden van Johannes’ gemeenschap was e lkaar onder l ing l ie f te hebben, maar ze s tonden n ie t open voor anderen. Het leven (en de Johanni t ische v is ie daarop) was somber en vo l van tegenste l l ingen a ls goed versus kwaad, donker versus l icht , God versus du ive l , w i j tegenover de were ld , enz. De leden van de gemeenschap zagen de afva l l igen van een recente scheur ing a ls ‘ant ichr is tenen’ , want a l leen z i j hadden de waarheid. N iet- joodse bekeer l ingen waren n ie t welkom. Het jodendom had vo lgens hen afgedaan, want toen Jezus de tempel ver l ie t , g ing S jechina (de aanwezigheid van God) met hem mee. Volgens het evangel ie ze i Jezus o.a. : “ ik ben het l icht der were ld” , en: “voor Abraham was, BEN IK” , a ls teken van z i jn goddel i jkhe id. Dezel fde b i t tere kant van het Johanni tsche were ldbeeld komt ook voor in het boek Openbar ingen, waar in de verschr ikk ingen van de e indt i jd worden beschreven. Na a l d ie turbu lente ontwikke l ingen is het is e igenl i jk een groot wonder dat in de Bi jbe l toch nog een beeld van de mens Jezus en z i jn bedoel ingen doorschemert . Ze l fs in de eeuwen van het or thodoxe kerke l i jke chr is tendom ontdekt men steeds weer b l i jken van de l ie fde van mensen, d ie in Jezus’ voetsporen wi l len t reden, denk b i jv . aan Franciscus van Ass is i . Mogel i jk is het Thomas Evangel ie , een van de Nag Hammadi geschr i f ten, een geschr i f t dat waarschi jn l i jk in een vroege per iode van

22    

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

het jonge chr is tendom is onts taan (nog eerder dan de bron Q van de Evangel iën) , een goede r icht l i jn in de zoektocht naar de mens Jezus [10] . In de v ierde eeuw werd het chr is tendom verheven to t de s taatsgodsdienst van het Romeinse r i jk in een poging van ke izer Constant i jn om de eenheid in het Romeinse r i jk te bevorderen. Op het conc i l ie van Nicea (325 nC) werd de def in i t ieve inhoud van het N ieuwe Testament vastgeste ld , waarvan de bovengenoemde v ier Evangel iën en de br ieven van de aposte len de kern vormden. De onts taans -geschiedenis van de Bi jbe l wordt h iermee beslo ten. B i j la tere ver ta l ingen naar het Lat i jn en van daaru i t naar de landel i jke ta len, z i jn zeker weer n ieuwe a l o f n ie t bedoelde wi jz ig ingen en her in terpretat ies onts taan.

17. Samenvatt ing. In bovenstaande ‘onts taansgeschiedenis van de Bi jbe l ’ hebben twee aspecten s teeds de nadruk gekregen:

1e. hoe het godsbegr ip evolueerde van veelgodendom naar monotheïsme met een a lmacht ige God d ie a l les le id t . 2e . de moeizame (en vaak mis lukkende) groe i naar empath ie , mede-mensel i jkhe id en compassie, het ideaal van de Spi l t i jd .

A ls eerste worden de gevolgen van het in B i jbe lse t i jden ontwikke lde mono-theïs t isch godsbegr ip besproken. Het b l i jk t dat de geschiedenis van het preh is tor ische t i jdvak van vóór de verover ing van Kanaän, beschreven in de eerste B i jbe lboeken (de Scheppingsmythe, de Wetten, Abraham en z i jn nakomel ingen, enz.) , pas veel la ter , rond 600 - 400 vC, def in i t ie f op schr i f t is geste ld , en is gebaseerd op de inz ichten van de toenmal ige schr i jvers . Zo kon het gebeuren dat in de scheppingsmythe de god Jahweh de enige en a lmacht ige God is , terwi j l vo lgens de Bi jbe l ve le eeuwen la ter E l ia z i jn god Jahweh moest verdedigen tegenover de god Baäl van de Fenic iërs . Jahweh werd door E l ia b l i jkbaar nog n ie t a ls en ige en a lmacht ige god gez ien. De auteur(s) , P, van de def in i t ieve vers ie van d ie eerste B i jbe lboeken, d ie leefde(n) in de t i jd van de Babylon ische ba l l ingschap, ge loofden wel in een a lmacht ige god. Dat neemt n ie t weg dat chronolog isch het godsbegr ip z ich v ia een aanta l tussenstad ia ontwikke lde van veelgodendom naar het ge loof in een persoonl i jke en a lmacht ige god, d ie hemel en aarde heef t geschapen en s indsdien bestuur t . Naast deze ontwikke l ingen beschr i j f t het Oude Testament ve le ontroerende s i tuat ies waar in l ie fde en t rouw worden getoond, mede aanloop naar het Spi l t i jd - ideaal . In het N ieuwe Testament is het l ie fdesevangel ie van Jezus beschreven, maar pas nadat , in navolg ing van Paulus (de e igenl i jke s t ichter van het chr is tendom?), de Hel leense v is ie op de kosmos grote inv loed heef t u i tgeoefend op de la ter geschreven Evangel iën. U i te indel i jk werd Jezus a ls ‘Zoon van God’ (ze l f ook goddel i jk ) gekru is igd a ls o f fer voor de zonden van de mensen. D ie v is ie onts tond waarschi jn l i jk u i t de Hel leense v is ie op de kosmos en de in teract ie met andere godsdiensten u i t d ie t i jd , zoals bv. het mi t ra ïsme. Ver loss ing van zonden werd verbonden aan het ge loof in Jezus. Dat is eerder een Gr iekse- dan een joodse z ienswi jze, waar in iedereen d ie in opdracht van z i jn god handel t a ls ‘zoon van God’ wordt beschouwd. Gelukk ig is b i j a l d ie n ieuwe in terpretat ies het l ie fdesevangel ie van Jezus n ie t ver loren gegaan. Het is a l t i jd aanwezig gebleven in de gecanoniseerde evangel iën, la ter to t t roost van ve len. Bovendien kan s inds de ontdekk ing in Nag Hammadi ook het Thomas Evangel ie a ls le idraad ge lden in de zoektocht naar Jezus. Het chr is tendom werd la ter geaccepteerd a ls de s taatskerk van het Romeinse ke izerr i jk . De la tere chr is te l i jke kerken z i jn onts taan u i t d ie s taatskerk. De kerk werd, zeker t i jdens de Middeleeuwen, een (ook pol i t iek) macht ig bo lwerk met zware e isen aan de gelov igen en vervo lg ing van de ongelov igen (ket ters) . De Bi jbe l werd u i te indel i jk in de 18e eeuw beschouwd a ls geïnspi reerd door God ze l f en er mocht , vo lgens ve len ook nu nog geen ‘ t i t te l o f jo ta ’ meer aan worden gewi jz igd, in tegenste l l ing to t het vroegere s tandpunt waarb i j de B i jbe l a ls u i tgangspunt voor

23    

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

hern ieuwde in terpretat ie werd beschouwd (mist rah) . Desondanks is de B i jbe l eeuwenlang voor de ge lov igen een bron van insp i ra t ie en t roost geweest , to t in de moderne t i jd toe. Naast de e isen van de s t renge, a lmacht ige God b leef ook het l ie fdesevangel ie van Jezus, bekend u i t z i jn ge l i jken issen en de Bergrede. Zo zou het voor t leven in de har ten van ve len, denk bi jv . aan Franciscus van Assis i en ook aan de ve le bewi jzen van zorg voor de medemens door a l le t i jden heen. 18. Naschrif t . De n ieuwe ontwikke l ingen van de natuurwetenschap en de verschr ikke l i jke oor logen en rampen in de 20e eeuw hebben voor veel mensen het bestaan van een l ie fdevol le , persoonl i jke, t ranscendente God, d ie a l les le id t , ongeloofwaard ig gemaakt [8 ] . Voora l in West-Europa hebben z i j in onze postmoderne t i jd de kerk, met z i jn a lomvat tende Gods- en were ldbeschouwing ( ‘het grote verhaal ’ ) de rug toegekeerd. Dat maakt ook dat de B i jbe l a ls insp i ra t iebron terz i jde wordt geschoven. Men zoekt nu bevredig ing van z i jn re l ig ieus gevoel in het ‘h ier en nu ’ , zonder op de kerk te bouwen. Velen v inden in myst ieke ervar ingen, maar ook in vr i jw i l l igerswerk, mante lzorg, s teun aan goede doelen of samenwerken in wisse lende organisat ies (b i jv . spor tc lubs) een n ieuwe z ingeving voor hun leven. Daarb i j onts taan ook n ieuwe r i tue len, zoals ‘s t i l le tochten ’ na rampzal ige gebeurten issen en een a l taar langs de weg a ls her inner ing aan een verongelukte ge l ie fde. Toch kan ook b i j deze n ieuwe (postmoderne) z ingeving de Bi jbe l opnieuw a ls insp i ra t iebron d ienen. In d i t verband komt de lange ontwikke l ing naar het ideaal van de Spi l t i jd , het in lev ingsvermogen en de compassie, in z icht . In deze onts taansgeschiedenis van de Bi jbe l kreeg d ie ontwikke l ing ook specia le aandacht . Om de aanloop daarvan in de B i jbe l te ontdekken moet men leren het kaf van de ve le oor logen, ja loez ie en wraak (zowel van ‘God ze l f ’ a ls van de Israë l iërs) van het koren te scheiden. Dan v indt men in t ieme, z invo l le en insp i rerende verhalen a ls i l lus t ra t ie van de lange weg van het kwaad naar medemensel i jkhe id. A ls voorbeelden noem ik : de werken van Amos en Hosea (z ie pag. 7 : “ l ie fde wi l ik , geen of fers”) en de ‘veroordel ing ’ van de overspel ige vrouw: “wie zonder zonden is , mag de eerste s teen werpen”, B i jbe lse wi jsheden d ie , samen met ve le andere, un iverseel en van a l le t i jden z i jn . Tweemaal b loe ide het Spi l t i jd - ideaal b i j de Joden [1 ] , [2 ] op, eerst t i jdens en v lak na de Babylon ische bal l ingschap en daarna met de joodse cu l tuur , waarb innen ook Jezus kon opgroeien en z i jn l ie fdesevangel ie kon verkondigen. De vroege Jezusbeweging b l i jk t , na de aanvul l ing met het Hel len isme door Paulus, een u i tgangspunt geweest te z i jn voor ve le re l ig ies zoals de katho l ieke en or thodoxe kerken en la ter ook de protestante kerken. Maar ook re l ig ieuze r icht ingen d ie n ie t in een t ranscendente god geloven, maar God zoeken in de schepping en dus ook in z ichzel f , z i jn in d i t gedachtegoed geworte ld . Zeker een insp i rerende ontwikke l ing. In onze postmoderne t i jd vervreemden ve len z ich n ie t a l leen van de boodschap van de kerk, maar ook van de andere ‘grote verhalen ’ u i t de 20e eeuw, zoals de ‘vooru i tgang’ van de samenlev ing door de ontwikkel ing van wetenschap en techniek, o f het communist ische verhaal . De wetenschap heef t naast ve le zegeningen ook veel gevaren, angst en misbru ik gebracht [11] . We zouden nu de Gulden Regel daarom algemener kunnen formuleren a ls “doe wat nu en in de toekomst to t zegen is voor mi jze l f en de medemens, de cu l tuur en de aarde?” . In Het Aposto l isch Genootschap geloven we dat het myster ie van de scheppende levensmacht a ls l ie fdesmacht in mensen nabi j kan komen. We bezinnen ons in de gemeenschap op levensvragen om tot ze l fontp loo i ing te komen en te de len in e lkaars gevoelens onder a l le levensomstandigheden. Di t u i tgangspunt heef t ons ver verwi jderd van het ‘grote verhaal ’ van de hu id ige kerken, maar ju is t d ichter b i j onze oorspronkel i jke worte ls gebracht , n l . het l ie fdesevangel ie van Jezus. Anderz i jds is verwantschap met het postmoderne ‘h ier en nu ’ denken ook in onze cu l tuur du ide l i jk aanwezig. Voor be ide aspecten z i jn er insp i rerende verhalen in de B i jbe l te v inden. U i t eerb ied voor de l ie fde en wi jsheid d ie in het verre Israë l en

24    

De Bijbel, M.T. Vlaardingerbroek.  

omringende landen lang geleden en ondanks a l le tegenslagen kon onts taan, l ig t t i jdens de eredienst van het Aposto l isch Genootschap de Bi jbe l open op de d ientafe l . De weekbr ie f l ig t erop a ls het n ieuwe woord. Met dank voor de b i jdragen van en het corr igerend lezen door Fr i ts van Yperen en Rob T i jdeman. Refere n t i e s . [ 1 ] . M . T . V l a a r d i n g e r b r o e k , R e l i g i e e n h e t K w a a d I , D e l a n g e t o c h t v a n h e t k w a a d n a a r d e o n t d e k k i n g v a n m e d e m e n s e l i j k h e i d , 2 0 0 6 . w w w . A p g e n . n l > i n t r a n e t > v e r d i e p i n g > a r t i k e l 9 . 2 . [ 2 ] . K . A r m s t r o n g , D e G r o t e T r a n s f o r m a t i e , D e B e z i g e B i j , A m s t e r d a m , 2 0 0 5 . [ 3 ] . K . A r m s t r o n g , D e K w e s t i e G o d , D e B e z i g e B i j , A m s t e r d a m 2 0 0 9 . [ 4 ] . K . A r m s t r o n g , D e B i j b e l , e e n b i o g r a f i e , U i t g e v e r i j M . M u n t i n g a , A m s t e r d a m , 2 0 0 7 . [ 5 ] . G . H . v a n K o o t e n , P a u l u s e n d e k o s m o s , B o e k e n c e n t r u m , Z o e t e r m e e r , 2 0 0 2 . [ 6 ] . J o s S t o l m a n , N a a r d e b r o n n e n v a n h e t C h r i s t e n d o m ,                          h t t p : / / w w w . t h o m a s e v a n g e l i e . n l / g e s c h 0 1 . h t m . [ 7 ] . V . A . A l i k i n , D e v r o e g e g e s c h i e d e n i s v a n d e c h r i s t e l i j k e s a m e n k o m s t , w w w . a p g e n . n l / i n t e r n e t - m o n d i a a l / d o c u m e n t e n / c w / v e r d i e p i n g , 9 - 4 . [ 8 ] . w w w . b e l e v e n . o r g / v e r h a a l / d e _ m y t h e _ v a n _ m i t r a s [ 9 ] . D . F l u s s e r , J e z u s , e e n J o o d s e V i s i e , B . F o l k e r t s m a , S t i c h t i n g v o o r T a l m u d i c a , I S B N 9 0 - 2 3 9 - 0 4 0 1 - x . [ 1 0 ] . B . M o e r l a n d , S c h a t g r a v e n i n T h o m a s , U i t g e v e r i j B e r t B a k k e r , A m s t e r d a m , 2 0 0 7 . [ 1 1 ] . M . T . V l a a r d i n g e r b r o e k , E e n Z o e k t o c h t n a a r G o d , E d e , f e b r . 2 0 1 0 . w w w . a p g e n . n l > v e r d i e p i n g > a r t i k e l 5 - 1 - a , b . O o r s p r o n k e l i j k e v e r s i e 0 5 - 0 8 - 2 0 0 8 , h e r z i e n 2 5 - 0 5 - 2 0 1 1 e n 2 2 - 0 8 - 2 0 1 2 .

© M.T. Vlaardingerbroek E-mailadres: rvlbroek@planet.nl