Bouwen aan Duurzaamheid - yeswiki.nl · profielwerkstuk op onze school. Voor ons profielwerkstuk...

Young European Specialists: Bouwen aan duurzaamheid

Bouwen aan duurzaamheid Gemaakt door: Profiel: Renate Hensen Natuur & Gezondheid Maarten Moorman Natuur & Gezondheid Joey Koning Natuur & Gezondheid, Natuur & Techniek VWO 6 van het Winkler Prins College te Veendam Begeleid door dhr. R. Blankevoort Inleverdatum op 1 Oktober 2011

Wij willen graag Worldschool bedanken voor dit project. Daarbij vooral dank aan Erik Stevens van de Wageningen University & Research centre voor het coachen in de beginfase van ons werkstuk. Daarnaast willen wij ook Grozema Isolaties te Veendam bedanken voor de voorlichting, het beantwoorden van onze vragen en voor de isolatiematerialen die we konden gebruiken voor onze proef.

Inhoudsopgave:

Inleiding………………………………………………………………………………….. blz. 1 Hoofdstuk 1: Duurzaam bouwen.…………………………………………………….. blz. 3 Paragraaf 1.1: Duurzaam bouwen in Europa……………………………….. blz. 3 Paragraaf 1.1.1: Energie en CO2……………………………………. blz. 3 Paragraaf 1.1.2: Doelstellingen voor duurzaamheid………………. blz. 9 Paragraaf 1.1.3: Sociale en geografische vergelijkingen…………. blz. 11 Hoofdstuk 2: Energie…………………………………………………………………… blz. 14 Paragraaf 2.1: Energiesoorten........…………………………………………. blz. 14 Paragraaf 2.1.1: Inleiding op energiesoorten………………………. blz. 14 Paragraaf 2.1.2: Windenergie………………………………………... blz. 14 Paragraaf 2.1.3: Zonne-energie……………………………………… blz. 15 Paragraaf 2.1.4: Energie uit waterkracht……………………………. blz. 17 Paragraaf 2.1.5: Energie uit biomassa……………………………… blz. 18 Paragraaf 2.1.6: Aardenergie………………………………………… blz. 19 Paragraaf 2.1.7: Kernenergie………………………………………… blz. 20 Paragraaf 2.1.8: Energie uit fossiele brandstoffen………………… blz. 21 Paragraaf 2.1.9: Alternatieve energiebronnen……………………... blz. 21 Paragraaf 2.2: Watervermindering…………………………………………… blz. 23 Paragraaf 2.3: Energiebesparing………..…………………………………… blz. 24 Paragraaf 2.3.1: Isolatiematerialen………………………………….. blz. 24 Paragraaf 2.3.2: Verwarmen en verkoelen…………………………. blz. 34 Paragraaf 2.3.3: Verlichting…………………………………………... blz. 36 Hoofdstuk 3: Levensduur en atmosfeer……………………………………………… blz. 37 Paragraaf 3.1: Duurzame bouwmaterialen………………………………….. blz. 37 Paragraaf 3.1.1: Kenmerken van duurzame bouwmaterialen……. blz. 37 Paragraaf 3.1.2: Duurzame bouwmaterialen van hout …………… blz. 38 Paragraaf 3.1.3: Duurzame bouwmaterialen van steen ………….. blz. 39 Paragraaf 3.1.4: Staal als duurzaam bouwmateriaal……………… blz. 42 Paragraaf 3.1.5: Cradle to Cradle bouwmaterialen………………... blz. 42 Paragraaf 3.1.6: Alternatieve (duurzame) bouwmaterialen………. blz. 44 Paragraaf 3.1.7: Prijzen van bouwmaterialen……………………… blz. 47 Paragraaf 3.1.8: Gegevens in een tabel……………………………. blz. 48 Paragraaf 3.2: Inrichting………………………………………………………. blz. 48 Paragraaf 3.2.1: De afwerking van het huis………………………… blz. 48 Paragraaf 3.2.2: De vloer…………………………………………….. blz. 48 Paragraaf 3.2.3: De muren…………………………………………… blz. 50 Paragraaf 3.2.4: De meubels………………………………………… blz. 52 Paragraaf 3.2.5: Bijzondere projecten………………………………. blz. 53 Paragraaf 3.3: De atmosfeer van een huis…………………………………. blz. 54 Hoofdstuk 4: Duurzame gebouwen……………………………………………………blz. 55

Paragraaf 4.1: Beoordeling van gebouwen..…………………..……..…….. blz. 55 Paragraaf 4.2: Integraal bouwen…………………………………..……..….. blz. 56

Paragraaf 4.3: Duurzame gebouwen……..…………………………………. blz. 56 Paragraaf 4.4: Alternatieve duurzame gebouwen………………………….. blz. 59 Slot……………………………………………………………………………………….. blz. 61 Conclussies…………………………………………………………………..… blz. 61

Hoofdstuk 1…………………………………………………………….. blz. 61 Hoofdstuk 2…………………………………………………………….. blz. 61 Hoofdstuk 3……………………………………………………………. blz. 63 Hoofdstuk 4……………………………………………………………. blz. 65 Antwoorden deelvragen..…………………………………………………….. blz. 65 Discussie……………………………………………………………………...… blz. 67 Logboek…………………………………………………………………………………..blz. 68 Bronnenlijst……………………………………………………………………………… blz. 70 Bijlage……………………………………………………………………………………. blz. 81

1

Inleiding:

Wij doen ons profielwerkstuk in samenwerking met het Wordschoolproject: YES! YES staat voor Young European Specialists en is een project dat zich bezighoudt met Europa en het klimaat. Wij zijn eind januari begonnen aan het project en hebben in een periode van 2 maanden tijd daarna een onderwerp met bijbehorende hoofd- en deelvragen bedacht. Vanuit Worldschool kregen we de opdracht om een verslag te maken van een onderwerp dat met Europa en het klimaat te maken heeft. We hadden de eerste weken geen idee wat het onderwerp voor ons profielwerkstuk zou worden. We kwamen uiteindelijk uit op het ontwerpen van een duurzaam huis. Huizen zijn er namelijk veel op deze wereld, en van huizen is bekend dat ze (over het algemeen) veel energie gebruiken. Energiegebruik moet dalen om het broeikaseffect tegen te gaan, waar dus ook duurzame huizen voor nodig zijn. Omdat het broeikaseffect een veel besproken onderwerp is vandaag de dag, leek het ons wel interessant om te bekijken hoe men een huis zo kan bouwen dat de invloed ervan op het (versterkte) broeikaseffect daalt. Dat is dan ook wat we willen uitzoeken en verklaren met dit verslag. We willen onderzoeken wat het verschil is tussen een ´gewoon huis´ en een duurzaam huis. Het onderwerp is in te delen in meerdere subonderwerpen, waarbij er een hoop informatie over elk subonderwerp te vinden is. Het is een onderwerp met een grote toekomst en dus ook met grote plannen. Het bouwen van duurzame huizen wordt nu al een tijdje gedaan, wat betekent dat we een hoop informatie hebben kunnen verzamelen en met mensen kunnen praten over dit onderwerp. Er zijn een hoop enthousiaste mensen die met duurzaamheid en duurzame gebouwen werken. Er zijn veel rapporten over bouwprocessen van duurzame huizen of juist ontwerpprocessen voor zo´n duurzaam huis. Van dat laatste hebben we dan ook veel gebruik gemaakt. We hebben veel informatie uit rapporten op internet kunnen halen (zowel Engelse als Nederlandse). Daarnaast hebben we vooral tijdens het kiezen van het onderwerp en het starten van het verslag veel gebruik gemaakt van onze coach uit Wageningen: Erik Stevens. Hij heeft enthousiast gereageerd op onze onderwerpkeuze en ons geholpen bij het stellen van de juiste onderzoeksvragen. Ook hebben we dankbaar gebruik gemaakt van de mensen bij Grozema Isolaties. Die hebben ons vriendelijk ontvangen en ons urenlang voorzien van alle informatie die we wilden weten over het isoleren van een huis. We deden dit verslag voor zowel Worldschool als voor een profielwerkstuk op onze school. Voor ons profielwerkstuk moesten we een proef hebben gedaan dat met ons onderwerp te maken had. Daarom besloten we de verschillende isolatiematerialen waar verderop in dit verslag uitgebreid op in wordt gegaan met elkaar te vergelijken om te kijken welke het duurzaamst is in de praktijk. Bij het bouwen van een duurzaam huis draait bijna alles om de duurzame architectuur. We hadden ergens gelezen dat een duurzame architect zich op een aantal punten richt: energie, levensduur, omgeving, betaalbaarheid en atmosfeer. We besloten daarom om dieper in te gaan op deze onderwerpen. Om duidelijk te maken dat duurzaam bouwen nodig is om het versterkt broeikaseffect tegen te gaan, zijn we op zoek gegaan naar gegevens die dit duidelijk maken. Dit licht Joey toe met behulp van enkele grafieken. Omdat energiebesparing veruit het grootste belang is bij het bouwen van een duurzaam huis, hebben we hier een heel hoofdstuk aan gewijd: hoofdstuk 2. Energie is weer in te delen in subonderwerpen: het gebruik maken van verschillende energiesoorten wordt door Renate verteld. Maarten richt zich op het isoleren van een huis. Joey besteedt aandacht aan waterbesparing, energiebesparing door verlichting en alternatieve manieren om een huis te warmen en te koelen. In het derde hoofdstuk wordt ingegaan op de andere drie aandachtspunten van een duurzame architect. Maarten vertelt over het zo duurzaam mogelijk inrichten van een huis.

2

Joey geeft informatie over duurzame bouwmaterialen, de prijzen hiervan en de atmosfeer van een huis. In hoofdstuk vier willen we laten zien dat bovenstaande aspecten van een duurzame architect ook daadwerkelijk in het echt worden gebruikt. Joey geeft in het laatste hoofdstuk een paar voorbeelden hiervan. Daarnaast leggen we hier uit wie duurzame huizen beoordelen en op basis waarvan ze dit doen, vertellen we wat integraal bouwen inhoud en zijn er een aantal voorbeelden van alternatieve duurzame gebouwen, die nog op de ontwerptafel liggen. Hoofdvraag: Hoe maak je een huis zo duurzaam mogelijk, en waarom is dit op Europees niveau noodzakelijk? Deelvragen:

1. Wanneer is een huis duurzaam? 2. Waarom is duurzaam bouwen noodzakelijk op zowel Europees als mondiaal niveau? 3. Hoe zorg je ervoor dat een huis energieneutraal, of zelfs energiewinnend is? 4. Welke bouwmaterialen zijn het meest geschikt voor het bouwen van een duurzaam

huis? 5. Hoe worden gebouwen in de praktijk duurzaam gebouwd?

3

Hoofdstuk 1: Duurzaam bouwen: Paragraaf 1.1: Duurzaam bouwen in Europa: 1.1.1: Energie en CO2:

De belangrijkste reden om duurzaam te gaan bouwen is om het klimaat te redden en het versterkte broeikaseffect tegen te gaan. Europa is een van de zeven continenten op de wereld, en momenteel één van de welvarendste. Het gevolg daarvan is dat in Europa veel energie wordt gebruikt, en een boel CO2-gassen worden uitgestoten. Daarom is het van belang dat juist Europa een goed voorbeeld geeft op het gebied van duurzaam bouwen. Het IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) is een organisatie, opgericht door de Verenigde Naties, die om de paar jaar een rapport uitgeeft waarin onder andere het mondiale energiegebruik en de CO2-uitstoot staan vermeld. Uit het rapport van 2007 blijken de volgende gegevens over Europa:

Figuur 1: ‘Energy Intensity’ is de hoeveelheid toe per miljoen euro. Toe staat voor Tonne of Oil Equivalent. Dat is een uitdrukking voor energie, gelijk aan 0,42 GJ (Gigajoules). Een gigajoule is weer gelijk aan 109 Joules. De prijs voor een toe is in de periode van 1990 tot 2007 met meer dan een kwart verminderd (27,2%). ‘Carbon Intensity’ is de hoeveelheid ton CO2 per toe, wat in diezelfde periode met een percentage van 9,5% is gedaald. ‘GIC per Capita’ staat voor de hoeveelheid energie per inwoner. GIC (Gross Inland Consumption) wordt in het Nederlands vertaald als Bruto Binnenlands Verbruik. Deze is juist gestegen in de afgelopen decennia (7,7%). Deze energie wordt uitgedrukt in kgoe, wat staat voor ‘Kilogram of Oil Equivalent’. Dit is gelijk aan 109 toe. Tot slot is er ‘CO2 Emissions per Capita’, wat voor de CO2-uitstoot per inwoner staat. Deze is de de afgelopen jaren met een klein percentage gedaald (2,6%). Uit deze figuur is af te leiden dat de energiekosten aan het stijgen

zijn, net als het energiegebruik. Aan de andere kant is de CO2-uitstoot aan het verminderen, wat een goed teken is! De percentages waarin deze cijfers stijgen of dalen zijn groot, bekeken over een periode van 17 jaar.

Figuur 1: Energiegebruik en CO2-productie in Europa. Bron: Europese Unie (2010). EU energy and transport in figures. Geraadpleegd op 17 mei 2011, http://ec.europa.eu/energy/publications/statistics/doc/2010_energy_transport_figures.pdf

4

Figuur 1 liet de gegevens van Europa zien. Om goede conclusies te kunnen trekken laat figuur 2 zien hoe het energiegebruik en de CO2-uitstoot van Europa zich verhoudt met die van de rest van de wereld:

Figuur 2: Energiegebruik over de hele wereld. Onder het rijtje ‘World’ staat de hoeveelheid energie in Mtoe, onder de overige kopjes staan percentages van dit mondiale energiegebruik. Bron: Europese Unie (2010). EU energy and transport in figures. Geraadpleegd op 17 mei 2011, http://ec.europa.eu/energy/publications/statistics/doc/2010_energy_transport_figures.pdf Figuur 2: Het eerste wat uit deze figuur af te leiden is, is dat niet alleen in Europa het energiegebruik stijgt, maar in de hele wereld. Terwijl in Europa het energiegebruik met ongeveer 8% is gestegen, is het wereldwijde energiegebruik met ruim 37% gestegen. Relatief gezien valt de stijging in Europa dus nog mee, maar het blijven grote getallen. Het tweede wat uit deze figuur is af te leiden is de verhouding van de groei van het energiegebruik van Europa ten opzichte van de hele wereld. In 1990 had Europa 19% van het mondiale energiegebruik. In 2007 was dit percentage gedaald naar 15%. In verhouding met de mondiale groei van het energiegebruik gaat Europa relatief gezien minder energie gebruiken, terwijl Europa absoluut gezien juist steeds meer energie gebruikt. Dat de mondiale energiegroei zo hoog is komt vooral door de opkomst van armere landen als China (energiegroei van 225% in 2007 ten opzichte van 1990) Korea (groei van 224%), India (groei van 187%) en Brazilië (groei van 171%).

5

Figuur 4 geeft hetzelfde idee als figuur 3, maar gaat over de CO2-uitstoot van Europa in verhouding tot die van de wereld:

Figuur 3: De mondiale CO2-uitstoot in gigaton CO2. Bron: Europese Unie (2010). EU energy and transport in figures. Geraadpleegd op 17 mei 2011, http://ec.europa.eu/energy/publications/statistics/doc/2010_energy_transport_figures.pdf Figuur 3: In Europa is de CO2-uitstoot in de periode van 1990 tot 2007 met ongeveer 2,6% gedaald, terwijl de mondiale CO2-uitstoot juist steeds meer toeneemt. In 17 jaar tijd is de wereldwijde CO2-uitstoot met een ruime 37% gestegen! Europa ligt dus voor op het gebied van CO2-vermindering. In 1990 had Europa ongeveer 22% van de mondiale CO2-uitstoot, terwijl Europa in 2007 een kleine 15% van deze CO2-uitstoot heeft. Qua CO2-uitstoot gaat het in Europa dus heel erg goed! In opkomende landen als China (met een groei in CO2-uitstoot in de periode van 1990 tot 2007 van ongeveer 271%), India (met een groei van 225%), Korea (met een groei van 214%), Brazilië (met een groei van 180%) en Mexico (met een groei van 150%) gaat het hard met de CO2-uitstoot. Met de actuele economische groei van landen als China en India zullen deze percentages de komende jaren alleen maar toenemen.

6

De onderstaande figuur laat de CO2-uitstoot van 1971 tot 2000 zien, en doet een voorspelling op de ontwikkeling van 2000 tot 2030:

Figuur 4: De bovenste wereldkaart laat de CO2-uitstoot van 1971 tot 2030 zien met een grote mondiale economische groei, de onderste wereldkaart laat hetzelfde zien met een kleine mondiale economische groei. Bron: Intergovernmental Panel on Climate Change (2007). Scenarios of carbon emissions resulting from energy use in buildings. Geraadpleegd op 18 mei 2011, http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg3/en/ch6s6-3.html Figuur 4: Uit deze figuur blijkt dat Europa met zowel een kleine als met een grote economische groei qua CO2-uitstoot op ongeveer hetzelfde niveau blijft. Dit geldt niet voor de rest van de wereld. In de ontwikkelingslanden geldt dat hoe meer economische groei er ontstaat, hoe meer CO2-uitstoot er plaatsvindt. In Noord-Amerika is dit juist andersom: hoe meer economische groei, hoe minder CO2-uitstoot. Dit zal te maken hebben met verbeterende technologie die de CO2-uitstoot vermindert. Voor de gehele wereld geldt dat als er in 2030 een grote economische groei heeft plaatsgevonden, de CO2-uitstoot ongeveer 33% hoger is dan 2030 met een kleine economische groei. Met een grote economische groei is de CO2-uitstoot in 2030 met meer dan 100% toegenomen ten opzichte van 2000, tegenover een groei van circa 50% met een kleine economische groei. De volgende figuur laat het energiegebruik, verspreid over verschillende sectoren zien:

7

Figuur 5: Energiegebruik in Europa per sector. Bron: Europese Unie (2010). EU energy and transport in figures. Geraadpleegd op 17 mei 2011, http://ec.europa.eu/energy/publications/statistics/doc/2010_energy_transport_figures.pdf Figuur 5: Uit deze figuur blijkt dat huishoudens in Europa maar liefst 24,5% (61,9% ‘Households’ van 39,5% ‘Households, Services, etc.’) van het totale energiegebruik hebben. De huishoudens in Europa nemen dus ongeveer 4% (24,5% van de 15% Europese energie) van het totale energiegebruik in de hele wereld voor hun rekening! Letland (34,1% van de totale energie), Estland (33,3%), Hongarije (33,1%) en het Verenigd Koninkrijk (27,5%) verbruiken meer energie met hun huizen dan het gemiddelde Europese land. Nederland zit met ongeveer 20% van het totale energieverbruik door huizen onder het Europese gemiddelde.

8

Figuur 6: Uit deze figuur blijkt dat de CO2-uitstoot van huishoudens in Europa in de periode van 1990 tot 2007 met 17,6% (van 517,3 in 1990 naar 426,5 in 2007) is gedaald. Tegenover de 9,3% daling van de totale Europese CO2-uitstoot is dit dus een goed teken. In 1990 hadden de huishoudens ongeveer 9,3% van de totale Europese CO2-uitstoot, terwijl de huishoudens in 2007 maar 8,5% van de totale Europese CO2-uitstoot hadden. Zowel de gehele CO2-uitstoot als de CO2-uitstoot uit de huiselijke sector is in Europa aan het dalen.

Figuur 6: CO-uitstoot in Europa per sector per jaar in gigaton CO2. Bron: Europese Unie (2010). EU energy and transport in figures. Geraadpleegd op 17 mei 2011, http://ec.europa.eu/energy/publications/statistics/doc/2010_energy_transport_figures.pdf

9

1.1.2: Doelstellingen voor duurzaamheid:

Op zowel Europees niveau als op mondiaal niveau zijn er maatregelen genomen om milieuvervuiling door CO2-uitstoot en energieverbruik tegen te gaan. Voor die maatregelen is echter wel samenwerking tussen vele landen nodig. Bovendien moet elk land individueel een bijdrage leveren. Een aantal voorbeelden van deze maatregelen:

14 20% in 2020:

Deze doelstelling is in 2007 vastgesteld door de Europese Unie. De doelstelling houdt in dat in 2020 20% van onze energie duurzaam moet zijn. Daarnaast moet de energie 20% effectiever gebruikt gaan worden. Het 20% duurzame energiedoel is onderdeel van het mondiale doel om te voorkomen dat de aarde 2 graden Celsius warmer wordt. De verandering naar 20% duurzame energie gaat om een gemiddelde van heel Europa, dus er zullen landen zijn die hier overheen gaan en landen die hier onder zitten. Er is een individuele doelstelling voor elk land van de 27 Europese landen gemaakt:

Figuur 7: Uit deze figuur is op te maken dat er op dit moment landen zijn die al over hun 20% heen zijn, zoals Letland, Denemarken, maar vooral ook de landen in Scandinavië. Om de Europese doelstelling van gemiddeld 20% te halen hebben deze landen een wat hogere doelstelling toebedeeld gekregen. Daarnaast zijn er ook landen die hier op dit moment nog ver onder zitten, zoals het Verenigd Koninkrijk, België, maar ook Nederland. Momenteel zit Europa gemiddeld op 8,5% duurzame energie. Dit moet dus met nog 11,5% verhoogd worden. Hoe de Europese landen dit gaan doen, is helemaal aan henzelf. Er zal hard gewerkt worden aan de verbetering van de opwekking van duurzame energie. Zo gaat Nederland vooral investeren in zonne- en windenergie. Één van de plannen is bijvoorbeeld het aanleggen van een extra windmolenpark in de Noordzee. Naast het 20% duurzame energie doel, is ook vastgesteld dat in 2020 10% van brandstoffen voor auto’s (diesel, benzine, etc.) vervangen moet zijn door biobrandstoffen.

Figuur 7: 20% duurzame energie in 2020: percentage duurzame energie in 2005, en het percentage duurzame energie dat in 2020 wordt gehaald. Bron: European Renewable Energy Council (2008). Renewable Energy Technology Roadmap 20% by 2020. Geraadpleegd op 2 juni 2011, http://www.erec.org/fileadmin/erec_docs/Documents/Publications/Renewable_Energy_Technology_Roadmap.pdf

10

De volgende figuur laat zien uit welke bronnen duurzame energie wordt verkregen en hoe verwacht wordt dat deze in de komende jaren zullen groeien:

Figuur 8: De ontwikkeling van duurzame energiebronnen in Europa. GW = Gigawatt. GWe = Elektrische Gigawatt. GWp = Gigawatt Peak (het hoogste vermogen voor energie uit zonnecellen of zonnepanelen). Bron: European Renewable Energy Council (2008). Renewable Energy Technology Roadmap 20% by 2020. Geraadpleegd op 2 juni 2011, http://www.erec.org/fileadmin/erec_docs/Documents/Publications/Renewable_Energy_Technology_Roadmap.pdf Figuur 8: - ‘Wind energy’ is energie verkregen uit wind, voornamelijk door windmolens. - ‘Hydro energy’ is energie verkregen uit water, met behulp van waterkrachtcentrales. - ‘Photovoltaic energy’ is energie verkregen uit zonnestraling, met behulp van zonnepanelen. - ‘Biomass energy’ is energie verkregen uit biomassa (verbranden van organisch materiaal). - ‘Geothermal energy’ is energie verkregen uit aardwarmte. - ‘Solar Thermal energy’ is energie verkregen uit zonnewarmte. - ‘Ocean energy’ is energie verkregen uit waterstromen op de bodem van oceanen. Uit deze figuur blijkt dat op dit moment (2011) water de voornaamste duurzame energiebron is en voor ongeveer 46% van de totale energieopwekking zorgt. Vergeleken met de groei van andere duurzame energiebronnen groeit de energie die we uit water krijgen nauwelijks. Energiebronnen als windenergie, zonne-energie en biomassa groeien echter wel heel hard. De voorspelling voor 2020 laat zien dat tegen die tijd wind-, en zonne-energie de belangrijkste duurzame energiebronnen zijn geworden, met 35% en 29% van alle duurzame energie. Er wordt ook geïnvesteerd in de ontwikkeling van nieuwe duurzame energiebronnen, die met zonnewarmte en oceanen werken. Deze zullen sterk groeien in de periode 2010-2020. 2. ‘The 2050 challenge’ Het voorkómen dat de aarde 2 graden Celsius warmer wordt, dat zal de komende decennia het belangrijkste doel voor de Europese Unie zijn. Dat is ook het doel van de tweede maatregel: de ‘2050 challenge’. Het doel van deze challenge is om in 2050 80 – 95% minder CO2-uit te stoten in vergelijking tot 1990. Dit doel is niet alleen op Europees, maar ook op mondiaal niveau en is op de klimaattop in Kopenhagen officieel erkend. De Europese Unie wil dit doel gaan halen door zichzelf tussentijdse doelen op te stellen. Zo wil ze in 2020 al 25% minder CO2-uitstoot hebben, in 2030 40% en in 2040 60%. Er zit ook een groei in: in de periode 2010-2020 zal het minste werk gedaan worden om de CO2-uitstoot te verminderen, en in 2040-2050 het meeste. Men hoopt dat technologieën die momenteel worden ontwikkeld in de toekomst verder zullen zijn ontwikkeld, zodat ze bruikbaar zijn en de CO2-uitstoot helpen tegen te gaan. Ook hierbij speelt de manier van energieopwekking, en dan in het bijzonder duurzame energieopwekking, een grote rol. Zo is ten eerste de technische ontwikkeling noodzakelijk, maar moet er ook een goede samenwerking in Europa plaatsvinden. In de zuidelijke landen is er bijvoorbeeld veel zon, dus ook veel plaats voor zonne-energie. In de noordelijke landen is er weer veel wind, en dus veel plaats voor

11

windenergie. Door dit soort factoren met elkaar te verbinden en stroom met elkaar te verdelen, zal het een stuk gemakkelijker worden om de 80% minder CO2-uitstoot te halen.

Figuur 9: De 80% minder CO2-uitstoot in Europa in 2050. Bron: Jong, J. de (2011). Energiebeleid: EU, NL en jij. Geraadpleegd op 5 juni 2011, http://www.worldschool.nl/yeswiki/images/5/57/Clingendael_maart_2011_Jacques_de_Jong.pdf Figuur 9: Deze figuur laat zien hoe Europa zich moet aanpassen om de 80% minder CO2-uitstoot in 2050 te realiseren. Met het huidige beleid gaat Europa het niet redden. Uit de figuur blijkt dat elke sector minder CO2 zal moeten uitstoten. Zo ook de Residential & Tertiary sector (= huishoudelijke en tertiaire sector). De tertiaire sector is de economische sector waar bedrijven door middel van diensten winst willen maken, zoals een kapsalon of een horecagelegenheid.. Deze sector had in 1990 ongeveer 15% van de totale CO2-uitstoot en moet naar 1 – 2% van de totale CO2-uitstoot in 2050 worden teruggedrongen.

1.1.3: Geografische en sociale vergelijkingen

Uit figuur 5 bleek dat er veel verschillen in energiegebruik onder de Europese landen zijn. De top 5 van landen die de meeste energie gebruiken: 1. Duitsland 19% 2. Frankrijk 15% 3. Verenigd Koninkrijk 12% 4. Italië 10% 5. Spanje 8% Geografisch gezien zijn er weinig overeenkomsten tussen deze 5 landen. Ze hebben uiteenlopende weersomstandigheden: Spanje en Italië zijn warmere gebieden met een Middelands zeeklimaat, tegenover Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk die een zeeklimaat hebben en een stuk koeler en natter zijn. Hierdoor is er geen vaste regel op te stellen die zegt dat er bij warm of koud weer meer energie wordt gebruikt. Economisch gezien staan deze landen allemaal boven het Europese gemiddelde. Er is dus wel een verband tussen de welvaart en het energiegebruik van een land. Waar ook een overeenkomst in zit, is de bevolking. Een top 5 van de landen met de meeste inwoners:

12

1. Duitsland 82 miljoen inwoners 2. Frankrijk 62,5 miljoen inwoners 3. Verenigd Koninkrijk 61,5 miljoen inwoners 4. Italië 60 miljoen inwoners 5. Estland 46 miljoen inwoners Deze is bijna identiek aan de top 5 van de meest energie gebruikende landen. Hieruit is op te maken dat hoe meer inwoners een land heeft, hoe hoger het energiegebruik. Om zeker van de regel te zijn, ook een top 5 van de minst energie gebruikende landen, met daarachter het aantal inwoners van dat land: 1. Malta 0,03% 400.000 inwoners 2. Cyrus 0,16% 800.000 inwoners 3. Estland 0,25% 1,4 miljoen inwoners 4. Letland 0,38% 2,3 miljoen inwoners 5. Luxemburg 0,38% 500.000 inwoners .Ook hier klopt over het algemeen de regel hoe meer inwoners een land heeft, hoe meer energiegebruik. Een uitzondering in dit rijtje is Luxemburg. Dat komt omdat Luxemburg veruit het hoogste BNP heeft in Europa. Rijkdom kan in sommige gevallen dus wel een kleine rol spelen in het energiegebruik van een land. Figuur 10: Een top 5 van landen met de meeste CO2-uitstoot: 1. Duitsland 19% 2. Verenigd Koninkrijk 13% 3. Italië 11% 4. Frankrijk 10,5% 5. Spanje 8,5% In het rijtje met de 5 landen die de meeste CO2 uitstoten staan dezelfde 5 landen als in het rijtje met de meest energie gebruikende landen. Ze staan alleen in een iets andere volgorde. Dat kan door verschillende redenen: industrie die ouder/ nieuwer is, meer auto’s per huishouden, etc. Maar ook voor de CO2-uitstoot kun je de algemene regel opstellen, dat hoe meer inwoners een land heeft, hoe hoger de CO2-uitstoot is. De controle met de 5 minst CO2-uitstotende landen: 1. Malta 0,06% 2. Cyrus 0,2% 3. Letland 0,24% 4. Luxemburg 0,26% 5. Estland 0,44% Ook dit rijtje is bijna identiek aan het rijtje van de minst energie gebruikende landen. De verschillen hier zijn ook te verklaren met de eerder genoemde redenen voor de verschillen tussen de meest CO2-uitstotende landen. Er zijn nu twee algemene regels op te stellen voor het energiegebruik en de CO2-uitstoot van een land:

- Hoe meer inwoners een land heeft, hoe meer energie een land gebruikt en hoe meer CO2 een land uitstoot.

- Hoe welvarender een land is, hoe meer energie een land gebruikt en hoe meer CO2 een land uitstoot.

Figuur 10: CO2-uitstoot per land. Bron: Europese Unie (2010). EU energy and transport in figures. Geraadpleegd op 17 mei 2011, http://ec.europa.eu/energy/publications/statistics/doc/2010_energy_transport_figures.pdf

13

Figuur 11: Energiegebruik binnen het gemiddelde huishouden. Bron: Darwin’s Finance (2009). Geraadpleegd op 12 juni 2011, http://cdn.darwinsfinance.com/wp-content/uploads/2009/11/energy-use-chart-500x312.jpg

Figuur 11: Deze figuur geeft een beeld van de verspreiding van het energiegebruik binnen een huishouden weer. Het geeft een beeld van het gemiddelde Europese huishouden. Hieruit blijkt dat bijna de helft van de energie aan het verwarmen & verkoelen van een huis wordt besteedt. Dit verschilt natuurlijk per land: als een land dichter bij de evenaar ligt, zal het er warmer zijn en zal er minder energie aan verwarmen en meer aan verkoelen worden besteed. Als een land noordelijker ligt zal er meer energie aan het verwarmen van het huis worden besteed. Ook de rest van het energiegebruik van het gemiddelde huishouden varieert per land. Als een land rijker is, zal er veel energie worden gebruikt voor koelkasten, wasmachines en andere elektronische apparaten. Als een land armer is, zal hier minder of geen geld en dus ook geen energie voor beschikbaar zijn. Daarom zal elk huis in Europa op

een andere manier duurzaam worden gebouwd. Een huis in het noorden zal beter geïsoleerd moeten worden, om minder energie aan verwarmen te hoeven besteden. Een huis in het zuiden van Europa zal weer een hele andere aanpak nodig hebben, met zonnepanelen of iets om de koelte van de airconditioning niet verloren te laten gaan. Goede isolatie kan overigens ook helpen om warmte buiten te houden. Er kunnen dus geen vaste Europese voorwaarden aan een duurzaam huis in Europa worden gesteld. Wij gaan bij ons verslag van het klimaat van Nederland uit, waar deze figuur (12) bij aansluit.

14

Hoofdstuk 2: Energie: Paragraaf 2.1: Energiesoorten: 2.1.1: Inleiding op energiesoorten:

Er zijn veel verschillende soorten (duurzame) energie, zoals windenergie, zonne-energie, waterkracht, biomassa, aardenergie, kernenergie en fossiele brandstoffen. Elke energie wordt op een andere manier opgewekt en elke energie heeft zo zijn voor- en nadelen. Eigenlijk gaat het steeds om de omzetting van de ene naar de andere energie. Wat houdt een bepaald soort energie in? Waar wordt deze energiesoort gebruikt? Of raakt deze energiesoort niet te snel uitgeput?

2.1.2: Windenergie:

Windenergie is een van de duurzaamste energiesoorten, de bron voor windenergie raakt namelijk nooit op en is zeer schoon. Ook al zijn er wel windstiltes, toch komt de wind steeds weer terug. Bij de winning van windenergie wordt er bovendien geen CO2 uitgestoten. De afgelopen jaren zijn vooral fossiele brandstoffen gebruikt, zoals gas en olie, om energie op te wekken. Hierdoor is er veel CO2 uitstoot geweest. Zoals eerder vernoemd moet er in Europa in 2020 20% minder CO2 worden uitgestoten. Een goede oplossing is daarom ook het gebruik van windmolens. Door middel van windturbines (oude naam voor windmolens) wordt luchtverplaatsing omgezet in elektriciteit. Deze elektriciteit kan weer worden gebruikt in bijvoorbeeld huizen of kantoren. Een windmolenpark staat er niet zomaar. Er gebeurt veel vooraf, zoals het kiezen van een gebied en het overleggen over de grootte van het park. Zo’n windmolenproject wordt in een stappenplan gezet. Er zijn 5 stappen:

Voorverkenning (quick scan) De voorverkenning is een soort quick scan dat wordt gehouden. Hierin wordt gekeken hoe ontwikkelingsgericht zo’n park kan worden gebouwd. Ook kunnen burgers en belangenorganisaties in de voorverkenning reageren op het plan.

Verkenning (haalbaarheidsfase)

In deze fase wordt gekeken of het (financieel) haalbaar is om een windmolenpark aan te leggen. Er wordt ook gekeken naar mogelijke gebieden en naar wie er mee gaan werken in het project.

Planfase

Hierin wordt gekeken of het project daadwerkelijk haalbaar is. Er worden onderzoeken gedaan en er komt een milieueffectrapportage, hierin kijken ze of er tijdens de bouw van een windmolen niet teveel milieubelasting is. Ook wordt er gekeken of het project aan alle normen en waarden voldoet en er worden vergunningaanvragen en bestemmingsplan wijzigingen voorbereid.

Realistatie

Als alle contracten zijn getekend, kan de realisatiefase beginnen. De realisatiefase start met de aanleg van de toegangswegen en de kraanopstel plaatsen, heien en storten van fundaties en de aanleg van het kabeltracé. Daarna kunnen de turbineonderdelen en kranen aangevoerd worden om met de bouw van de turbines te starten. Vervolgens worden de windmolens getest en als dat allemaal goed verloopt, is de opening van het windmolenpark het laatste van deze fase.

15

Exploitatie en Beheer Dit is de langste fase, want windmolens moeten natuurlijk onderhouden worden. De molens gaan gemiddeld 15 tot 20 jaar mee en moeten dus in die periode goed worden onderhouden.

Om een vergelijk te kunnen maken met de grote professionele windturbines wordt hieronder de opbrengst van de Enercon-E70 (2 MWatt) bekeken.

Dit zijn eigen berekeningen, uitgaande van 23 eurocent per kWh in Nederland. Hier moeten alle tijden en kosten nog bij op van leningen en onderhoud. De vraag naar kleine windmolens wordt steeds groter, omdat de energieprijzen stijgen en omdat deze kleine windmolens geluidloos te werk kunnen gaan. Hieronder staan een aantal verschillende kleine windmolen de aanschafprijs en de terugverdientijd. Hierbij is uitgegaan van geen leningen en geen onderhoudskosten. De terugverdientijd zal hierdoor in het echt wel degelijk stijgen. Passaat 1400 (Fortis Energy) 1400 Watt Prijs / kWh €0,21 - €0,25 (gem. €0,23)

Opbrengst systeem 1825 kWh / jaar (= €420)

Aanschafkosten €5529

Terugverdientijd 13,2 jaar Savonius: WS-4C (SET Neunen), 240 Watt Prijs / kWh €0,21 - €0,25 (gem. €0,23)



Terugverdientijd 52,6 jaar Darrieus: Turby (CORE International), 2500 Watt Prijs / kWh €0,21 - €0,25 (gem. €0,23)



Terugverdientijd 9,13 jaar

2.1.3: Zonne-energie:

Zonne-energie is elektriciteit die uit het zonlicht en uit de warmte van de zon wordt opgewekt. Ook dit is een zeer duurzame energie, omdat de zon als bron onuitputtelijk is. Bovendien komen er geen schadelijke stoffen vrij bij het winnen van energie uit de zon. In Nederland schijnt jaarlijks genoeg zon om zonnepanelen effectief te laten zijn. Helemaal CO2 vrij is zonne-energie niet. Bij één kilowattuur bij de verbranding van kolen komt ongeveer 900 gram CO2-vrij, bij gasverbranding 400 gram en bij zonlicht is dat 15 gram. En dan te bedenken dat een huishouden gemiddeld 3500 kilowattuur verbruikt in een jaar. Dat wordt bij zonne-energie dus al snel 52,5 kilogram aan CO2 per jaar. De 15 gram CO2 die vrijkomt bij zonne-

Prijs / kWh €0,21 - €0,25 (gem. €0,23)

Opbrengst systeem 4200000 kWh / jaar (= € 966.000)

Aanschafkosten €2.000.000

Terugverdientijd 2 jaar

Figuur 12: Windturbines. Bron: Siemens ontwerpt windturbine van 3,6 MW (2009). http://www.engineersonline.nl/bedrijfsnieuws/bedrijven/id14938-siemens-ontwerpt-windturbine-van-36-mw.html

16

Figuur 13: Oriëntatie van zonnepanelen. Bron: Zonnepanelen (2007). Geraadpleegd op 17 september 2011, http://arunamatai.com/projects/cur/zonnepanelen/3_installatie.html

energie, komt door de productie van de installaties (zonnecollectoren en zonnepanelen). Zodra deze apparatuur is geïnstalleerd, is zonne-energie helemaal CO2-vrij. Zonnecollectoren zetten zonlicht om is warmte. Deze warmte kan worden gebruikt om ruimtes warm te houden of maken en om water warm te maken. Op deze manier is er geen andere manier nodig om warmte te creëren. Als vervanger voor een radiator of vloerverwarming is een zonnecollector een CO2-bespaarder. In de zomer kan het grondwater onder een gebouw of huis worden opgewarmd door middel van deze zonnecollectoren. In de winter kan dat worden gedaan met een warmtepomp. Dit is een apparaat dat door middel van arbeid warmte verplaatst. Deze warmtepomp kan de warmte uit het grondwater onder het huis wegpompen, waardoor er ook weer bespaart kan worden op radiatorkosten en vervuiling. Zonnepanelen zetten zonlicht om in elektriciteit. Ook hierdoor kunnen in de loop van de tijd heel veel kosten worden bespaard. Zonnepanelen zelf zijn erg duur en dus niet voor iedereen betaalbaar. In Nederland zijn zonnepanelen alleen in de zomer handig, daarom is de aanschaf voor zonnepanelen misschien iets te duur. Bovendien moeten zonnepanelen worden gemaakt, bij de productie van zonnepanelen komt ook CO2 vrij. Het is daarom belangrijk dat een zonnepaneel goed wordt gebruikt en dat de hoeveelheid CO2 dat is uitgestoten door het gebruik weer wordt verminderd. In deze figuur is te zien in welke richting de panelen de meeste opbrengst hebben. Natuurlijk ligt dit ook aan de plaats op aarde waar de zonnepaneel wordt gezet. De figuur geeft de ideale richtingen voor Nederland. Het prijskaartje van een zonnepaneel in tabelvorm: Prijs / Wp €4,00

Opbrengstfactor NL 0,88

Systeem 1000 Wp*

Opbrengst systeem 880 kWh / jaar


Energieprijs 0,23 per kWh (2010, Nederland)

Subsidie 0,244 per kWh (2010, Nederland)

Terugverdientijd 10 jaar

Winst na 25 jaar €4109 *De kracht van zonnemodules wordt vaak uitgedrukt in Watt piek (Wp).

17

2.1.4: Energie uit waterkracht:

Het opwekken van energie uit water gaat als volgt: water verdampt uit de zee, waarna er regen ontstaat. Het regenwater gaat dan van bergen via rivieren naar de zee. Omdat het water naar benden stroomt, heeft het een bepaalde waterkracht. Deze kracht wordt opgevangen door zogenaamde stuwdammen. Er zijn 2 verschillende manieren om waterkracht op te vangen, namelijk met behulp van waterwielen (denk aan molens) en waterturbines. Waterwielen werden al zo’n 2300 jaar geleden gebruikt. Tegenwoordig gebruikt men waterturbines. Zo’n waterturbine werkt als een soort fietsdynamo. De as van een turbine zit onder water, als een soort schroef van een boot, en wordt zo door het stromende water aangedreven. Hierdoor wordt energie opgewekt en dit kunnen huishoudens weer gebruiken. Niet alleen rivierstromen kunnen als stromend water worden opgevangen en worden omgezet in elektriciteit. Ook golven langs de kust en getijdenstromen kunnen worden gebruikt. Er zijn verschillende manieren om hier energie uit te halen. - Een caisson met een Wells luchtturbine bestaat uit een afgesloten betonnen kolom met een opening onder en boven de waterspiegel. In het caisson bevindt zich een luchtbuffer die op en neer beweegt met de golfbeweging van het water. De luchtbuffer stroomt daardoor gedeeltelijk in en uit door de opening boven de waterspiegel. De turbine zet de bewegingsenergie van de luchtkolom om in elektriciteit. - De zogeheten Tapchan (afkorting voor tapered channel device) bestaat uit een taps toelopend kanaal, een reservoir en een waterturbine. De golven die het kanaal inlopen, stromen gedeeltelijk in een hoger reservoir en kunnen via een waterturbine weer terugstromen. Deze beweging wekt energie op. - De Waterschommel (ook wel aangeduid als de Archimedes Wave Swing) maakt gebruik van de golfdruk die onder de top hoger is dan onder het dal. Een mechaniek zet de open neergaande beweging van de onderdelen van een waterschommel om in een draaiende beweging. Een generator zet de beweging om in elektriciteit. Het vermogen is 2 megawatt. - In het Marsdiep tussen Den Helder en Texel komt getijdenstroming voor die met een Tocardo-turbine geschikt is voor elektriteitsproductie. De Tocardo bestaat uit een propeller van tien meter die onder water is aangebracht aan een drijvende constructie. Regelgeving ter bescherming van de Waddenzee verhindert echter de toepassing van de Tocardo-turbine in de praktijk. - De Wave Dragon is een drijvende golfcentrale, waarbij twee 260 meter lange tentakels de golfslag concentreren en opstuwen naar een hoger gelegen reservoir. Het water kan weer wegstromen langs propellerturbines, waarmee elektriciteit wordt geproduceerd. Het vermogen is 4 megawatt. - Nederlandse en Deense ingenieurs werken samen aan de Wave Rotor, een golfcentrale die op palen op de zeebodem staat. Dankzij de Wells-generator draait de Wave Rotor, onafhankelijk van de stromingsrichting. De turbine blijkt al te werken bij golven tot 20 centimeter hoogte. In Denemarken heeft een prototype de eerste stroom al aan het elektriciteitsnet geleverd. Per systeem zijn vermogens tot 1 megawatt haalbaar.

18

2.1.5: Energie uit biomassa:

Biomassa is een verzamelnaam voor al het plantaardige, dierlijke en organische afval. Dit afval wordt weer omgezet in nuttige energie via diverse processen. Voorbeelden van deze processen zijn Fischer-Tropsch synthese, pyrolyse of Hydro thermal upgrading. Bij deze processen wordt niet alleen energie opgewekt, maar alle afvalstoffen worden ook opgeruimd. Biomassa maakt deel uit van een CO2-kringloop. Bij het verbranden van biomassa komt CO2 vrij, maar er is al eerder CO2 door de planten opgenomen. De vraag blijft dus nog of biomassa in onze energie uit biomassa wel of niet duurzaam is. Biomassa kun je indelen op vochtgehalte. Dit omdat het vochtgehalte zowel de opslag, de verwerking als het uiteindelijke nut van het materiaal bepaalt. We onderscheiden: - Droge biomassa: dit bestaat uit gedroogde organische afvalstoffen. Hierbij kun je denken aan: pallets, zaagsel en GFT-afval. - Natte biomassa: dit bestaat uit vochtige organische afvalstoffen. Hierbij kun je denken aan: mest, ‘vers’ GFT-afval en rioolslib. Fotosynthese is de meest efficiënte manier voor planten met behulp van zonne-energie koolstofdioxide en water om te zetten in suiker. In Engeland zijn wetenschappers nu bezig om dit proces kunstmatig te laten verlopen. Hierbij ontstaat waterstof en methanol. Deze brandstoffen zijn duurzaam en kunnen dus zonder gevolgen worden gebruikt.

Figuur 14: Er is een toename in energieopwekking uit biomassa. Ongeveer 8,8 % van Nederland gebruikt groene stroom. Daarvan gebruikt 52,3 % biomassa. Bron: Wikipedia (2011). Aandeel duurzaam. Geraadpleegd op 27 oktober 2011, http://nl.wikipedia.org/wiki/Bestand:Aandeel_duurzaam.png

19

2.1.6: Aardenergie:

Aardwarmte, ofwel geothermie, is energie dat diep in de aarde in warmtebronnen ligt. Het is een duurzame energie, maar wordt nog niet veel gebruikt. Aardwarmte kan zowel warmte als elektriciteit genereren. Voor de opwekking van energie uit aardwarmte zijn er verschillende technische mogelijkheden en warmteniveaus te onderscheiden. Met warmtepompen wordt deze energie uit de aarde gehaald. Dit proces is nog niet ver ontwikkeld, omdat het een relatief dure manier is om deze warmte uit de aarde te halen. Echter, de olie- en gaswinning

zijn wel doorontwikkeld, omdat de boringen goedkoper zijn. De bodem van Nederland wordt verwarmd door de zon. De Al na 100 meter diepte komt de warmte niet meer van de zon, maar van onderen. In Nederland gebeurt dit pas op zo’n 500 meter diepte. In sommige gebieden is deze warmte echt te zien, in de vorm van vulkanen of geisers. Deze warmt kan door een warmtepomp worden omgezet in energie. Een groot voordeel van aardwarmte is dat zijn bron niet (zoals wind, zon en water) hevig schommelt. Wind kan bijvoorbeeld heel krachtig zijn, maar een andere dag weer heel zacht. Dit is net zo als bij zon en water. Daarentegen is aardwarmte het hele jaar door constant.In deze afbeelding is te zien hoe de aarde is opgebouwd. De binnenste kern kan boven de 6000 graden Celcius worden. De kern wordt in twee delen gesplitst, in de binnenkern (het heetste) en in de buitenkern (temperaturen tot 3000 graden Celsius). Daarbuiten ligt de aardmantel en de buitenste rand is de aardkorst. De aardkorst is zo’n 40 kilometer dik.

Voordelen van aardenergie:

Lagere stookkosten Lagere CO2-uitstoot (Als tenminste niet de benodigde electra vooral uit kolen wordt

opgewekt) Geen schoorsteen nodig Geen opslag van stookolie nodig Kan ook dienen als airco Kan bij industriële processen toegepast worden om restwarmte te hergebruiken

Nadelen van aardenergie:

Dure investering Grotere dimensie van radiatoren of vloerverwarming vereist Opwarming gebeurt op lagere temperaturen en verloopt dus trager, of er moeten

radiatoren met ingebouwde fan gebruikt worden. Bij het type met de horizontale collector is een grote oppervlakte vereist, bij andere

systemen is een specifieke ligging nodig. Het beste rendement heeft een ‘open’ installatie, die grondwater op en neer pompt,

waarvoor echter een vergunning vereist is.

Figuur 15: Doorsnede van de aarde. Bron: Loon, A.J. van (2007). Aardkern bevat paar procent silicum. Geraadpleegd op 17 september 2011, http://www.geo.uu.nl/ngv/geonieuws/geonieuwsnr.php?nummer=142

20

2.1.7: Kernenergie:

Kernenergie ontstaat door het splijten van kernen van atomen in kerncentrales. Hierbij ontstaat warmte. Deze warmte wordt gebruikt om water te verwarmen. De stoom die daarbij vrijkomt wordt weer gebruikt om turbines aan het werk te zetten. In deze turbines zitten generatoren en die maken elektriciteit. Een groot nadeel van dit proces is dat er veel radioactief afval vrijkomt. Een voordeel is dat slechts 1 kilogram uranium zevenduizend huishoudens voor een jaar van stroom voorziet. Hieronder staan meerdere voordelen en nadelen. Voordelen kernenergie: - Er komt geen CO2 vrij - Grondstof uranium is relatief goedkoop - Uranium komt overal voor op de wereld, dus het is makkelijk te krijgen. Nadelen kernenergie: - Het produceert radioactief afval, uranium afval en afval na sluiting van een kerncentrale. - De kans op een ongeval is klein, maar als het gebeurt zijn de gevolgen zeer groot. - De bouw kost miljarden euro’s De hedendaagse kerncentrales horen bij de zogenaamde ‘derde generatie’. Er is druk onderzoek bezig naar de ‘vierde generatie’. De reactorveiligheid zou worden vergroot, het afval wordt verminderd en de centrales zullen langer blijven staan. Helaas zijn de ontwikkelingen nog niet zo ver. We moeten nog ongeveer 10 jaar wachten om dit te kunnen verwezenlijken. Bij het proces kernfusie smelten lichte atoomkernen samen, hierbij komt ontzetten veel energie vrij. De grondstoffen deuterium en lithium zijn hiervoor nodig. Deze stoffen zijn in grote hoeveelheden op de aarde aanwezig. Voordelen kernenergie: - Het proces is relatief veilig. - Bij kernfusie komen geen schadelijke stoffen vrij, het heeft zelfs een hele vooruitgang als men kijkt naar het broeikaseffect. - Bij de reactie ontstaat geen radioactief afval. Nadelen kernenergie; - Het onderzoek zal vele miljoenen, misschien wel miljarden, euro’s gaan kosten. - Er zal bovendien nog veel onderzoek gedaan moeten worden, om de kernfusie optimaal te maken.

Figuur 16: Meest gebruikte energiebronnen van Nederland in 2003. Bron: Huis-aan-huisblad ‘De Brug’ (2006). Op welke wijze heeft de hoge olieprijs invloed op de vervoerssector? Geraadpleegd op 17 september 2011, http://www.aanhangcarsnederland.nl/energieprijzen.olieprijzen.htm

21

2.1.8: Energie uit fossiele brandstoffen:

Het grootste deel van de huishoudens gebruikt fossiele brandstoffen. Bij fossiele brandstoffen horen aardolie, aardgas, steenkool en schoon fossiel. Bij de verbranding van de eerste drie brandstoffen komt ontzettend veel CO2 vrij. Fossiele brandstoffen bevatten veel CO2. Dit werd duizenden jaren geleden vastgelegd door planten, daarom hoort deze CO2 ook niet in onze eigenlijk CO2-cyclus. Bij de verbranding komt dus extra koolstofdioxide vrij, waardoor de lucht sterk wordt vervuild. Bovendien raken deze brandstoffen uitgeput. De tijd die nodig is om deze fossiele brandstoffen te maken is veel groter dan de tijd waarin we alles weer verbranden. Daarom is er nu een ontwikkeling bezig van schoon fossiel. Schoon fossiel betekent eigenlijk CO2-opslag. De koolstofdioxide dat vrijkomt bij de verbranding van aardolie, aardgas en steenkool wordt afgevangen en opgeslagen. Ongeveer duizend meter onder de grond bevinden zich lege opslagplaatsen. Het opgeslagen CO2 wordt tientallen jaren gecontroleerd. Het is moeilijk te voorspellen wat er zal gebeuren na ongeveer 20 jaar dat er CO2 opslag is. Naar verwachting zal CO2 oplossen met het water dat in de grond zit. Water met opgelost CO2 is zwaarder dan schoon water, waardoor dit water onder de grond blijft of zelfs nog dieper in de grond zal zakken. CO2 kan ook gaan reageren met gesteentemineralen, met als gevolg dat het een vaste vorm gaat aannemen. Ook hierdoor hebben we dan geen of weinig last meer van de koolstofdioxide. Voordelen van energie uit fossiele brandstoffen: - Er komt minder CO2 in de lucht. - Kolen worden weer aantrekkelijk, omdat de hoge uitstoot van CO2 nu kan worden verholpen door CO2-opslag. - Opslag helpt bij de overbrugging van redelijk schone energie naar volledige bio-energie. Nadelen van energie uit fossiele brandstoffen: - Opslag is duur - Er is nog nauwelijks ervaring, we weten dus niet wat ons allemaal te wachten staat. - Energiebedrijven geven geen garantie. - Opslag is levensgevaarlijk - Straks zijn alle velden vol, dan hebben we geen alternatieven.

2.1.9: Alternatieve energiebronnen:

Energieopslag In de winter heb je het koud en wil je het warmer hebben. In de zomer is het precies omgekeerd, dan wil je liever wat koelte. Hier is iets voor bedacht, Aquifers. Dit zijn watervoerende lagen die gebruikt wordt voor tijdelijke energie opslag. De werking van dit apparaat is niet heel ingewikkeld, kijk maar naar het onderstaande plaatje. In de zomer wordt het opgeslagen warme water naar de watervoerende laag gepompt d.m.v. de warmtewisselaar en het koude water wordt naar boven gepompt. Zo kan het koude water voor verkoeling zorgen. In de winter gaat dit precies andersom, het warme opgeslagen water uit de watervoerende laag wordt naar boven gepompt. Dit zorgt voor warmte.

22

HRe-ketel Men kent bijna allemaal de HR-ketel, het staat voor Hoog Rendement. Dit is een soort kleine energiecentrale in huis die zorgt voor warmte en warm water. Een HRe-ketel zorgt hier niet alleen voor, maar ook voor elektriciteit. De e in HRe staat namelijk voor elektriciteit. Omdat deze ketel zijn gas zeer efficiënt gebruikt door ook elektriciteit op te wekken, is hij zeer rendabel. Eigenlijk is de HRe-ketel een gewone HR-ketel, maar door een kleine motor kan het ook nog energie opwekken. Er wordt dan een dynamo aangedreven. Deze warmte die daarbij vrijkomt wordt gebruikt voor een boiler of wordt direct gebruikt in het centrale verwarmingssysteem. Energiewinning uit elektrische auto’s Het voordeel van elektrische auto’s is dat er geen schadelijke stoffen vrijkomen tijdens het rijden. Ook maakt een elektrische auto geen geluidsoverlast. Energie kan worden opgewekt door middel van windenergie, zonne-energie of andere duurzame energieën. Bovendien zet zo’n elektrische auto efficiënter energie om in beweging. Er is dan minder energie nodig per gereden kilometer. Nadelen van een elektrische auto zijn dat bij de productie wel schadelijke stoffen vrijkomen. Een batterij gaat maar 5 jaar mee, dat betekent dat er veel productie nodig is. Een laatste nadeel is dat een elektrische auto praktisch gezien alleen maar in steden kan worden gebruikt, omdat men er geen lange afstanden mee kan afleggen door de zwakte van de batterij. Deze batterij moet bij oplaadpunten worden opgeladen. Energiewinning uit waterstof Waterstof wordt geproduceerd door middel van elektrolyse. Water wordt omgezet in waterstof en zuurstof. De reactie is 2 H2O → O2 + 2 H2. Waterstof is geen energiebron, maar een energiedrager. Dit betekent dat er dus eerst energie moet worden ingestopt. Het ligt dus volledig aan de energiesoort wat men erin stop of het werkelijk duurzaam is. Waterstof is wel zeer duurzaam, omdat er geen CO2 bij vrij komt. Een nadeel is dat waterstof een gas is met een zeer lage dichtheid, hierdoor kan men maar een kleine hoeveelheid waterstof opslaan.

Figuur 17: Werking warmtewisselaar. Bron: Opslag van energie (z.d.). Geraadpleegd op 10 oktober, http://mediatheek.thinkquest.nl/~lla070/index_opslag.htm#

23

Paragraaf 2.2: Watervermindering:

Per inwoner wordt er ongeveer 135 liter aan water per dag gebruikt. Hoewel er een aantal methodes zijn om watergebruik te verminderen, komt het vooral neer op aankopen en het gebruik door de inwoners van een huis. Als een gezin een half uur per persoon doucht, zal zelfs het meest waterzuinige systeem weinig effect hebben. Er zijn wel een hoop apparaten die zuinig met water doen. Je hebt wc’s waarbij je kunt kiezen voor half of heel spoelen en wasmachines en douches die minder water verbruiken. Een van de methodes om watergebruik te verminderen is het gebruik maken van grijs water. Grijs water is het afvalwater afkomstig uit het doucheputje of het afwasputje dat hergebruikt kan worden in bijvoorbeeld de wc. Met een waterzuiveringssysteem is dit water zelfs weer te hergebruiken als drink- of douchewater. Een voorbeeld van een dergelijk waterzuiveringssysteem is een helofytenfilter. Helofyten zijn planten die zuurstof in de grond stoppen, waar bacteriën op afkomen. Deze bacteriën gebruiken de afvalstoffen in het vieze water als voedingsstof en zuiveren zo het water. Er zijn meerdere technieken om vies water te zuiveren, zowel bovengronds als ondergronds. Het helofytenfilter is echter het natuurlijkst en het duurzaamst. De andere waterzuinige methode is het afvangen en gebruiken van regenwater. In Nederland is dit een goede oplossing, door de grote hoeveelheid neerslag. Het water wordt op het dak of in de tuin opgevangen en naar een opslagplaats geleid, dat weer aansluit op bijvoorbeeld de wc of de vaatwasser. Door dit regenwater voor bijvoorbeeld de wc te gebruiken, kun je al 36,2 liter per persoon per dag besparen. Ook dit water kan gezuiverd worden en als drinkwater dienen. Met beide methodes kan water dat anders verspild zou zijn worden gebruikt. Zodra het grijze water of het regenwater volledig gebruikt is, kun je altijd weer gebruik gaan maken van het lokale waternet.

Figuur 18: Verdeling van watergebruik per persoon per dag. Bron: Ingenieursbedrijf CodoCAD (z.d.). Duurzaam Water. Geraadpleegd op 30 augustus 2011, http://www.codocad.com/bouwkunde/duurzaamwater/

Drinkwater verbruik van de gemiddelde Nederlander

Liter water per persoon per dag Toilet 36,2

Douche 39,7

Bad 6,7 Wastafel 5,1 Wasmachine 23,2

Afwasmachine 1,9 Keukenkraan 15,2

24

Paragraaf 2.3: Energiebesparing: 2.3.1: Isolatiematerialen:

Zoals al in het stuk van Europa vermeld staat, blijkt dat 45% van het energiegebruik in huis besteed wordt aan verwarmen en koelen. Voor een duurzaam huis is van belang dat het huis zo min mogelijk energie verbruikt. Om zo min mogelijk energie te verbruiken moet je er voor zorgen dat je zo min mogelijk warmte uit het huis laat ‘ontsnappen’. Het is daarom belangrijk dat een huis zo goed mogelijk geïsoleerd is. Er zijn alleen heel veel soorten verschillende soorten isolatiematerialen. Elke soort heeft weer zijn voor- en nadelen. Zo zullen er soorten zijn die goed isoleren, maar weer slecht zijn voor het milieu bij de productie of afbraak en weer andere soorten die nauwelijks isoleren maar wel puur natuur zijn. Om nou te kijken wat het beste isolatiemateriaal is, zullen wij verderop de materialen een voor een bij langs gaan en met behulp van het practicum de voordelen en nadelen op een rijtje zetten om vervolgens te concluderen wat nou het beste isolatiemateriaal is. Tevens hebben wij voor dit onderdeel hebben een practicum uitgevoerd met allerlei soorten isolatiematerialen om te kijken wat nou het beste isoleert. Deze materialen hebben wij gekregen met dank aan Grozema Isolatienet Veendam. Het verslag van dit practicum is verwerkt in de bijlage. Waar moet je dan isoleren? Er zijn verschillende plaatsen om te isoleren. Om te beginnen kunnen we gaan kijken naar vloerisolatie. De grond waar een huis opgebouwd is, is vaak koud. Hier kan een ‘warm’ huis dus veel warmte aan verliezen. Daarom is het belangrijk om tussen de kruipruimte van het huis en de vloer goed te isoleren. Ten tweede kun je kijken naar de buitenmuren. Je kan deze op twee manieren isoleren. De eerste manier is de spouwmuur isoleren. Je plaatst dan isolatiemateriaal in de spouw tussen de buiten- en binnenmuur. Dit gebeurt door in de buitenmuur gaatjes te boren en er dan isolatiemateriaal in te spuiten. De tweede manier is het isoleren van de buitengevel. Hierbij wordt er isolatiemateriaal tegen de buitenmuur geplaatst en vervolgens bedekt met sierpleister zodat het ook nog mooi lijkt ook. Ten slotte kan men ook nog het dak isoleren. Het dak isoleren heeft vooral heel veel zin als de zolder ook als leefruimte gebruikt wordt. Hierbij wordt het isolatiemateriaal gewoon aan de binnenkant van het dak geplaatst. Voor een duurzaam huis is het belangrijk dat alles goed geïsoleerd is. Daarom is het belangrijk dat in een duurzaam huis het totaalpakket wordt geïnstalleerd. Dit betekent dat het zowel een goede vloer-, dak-, als buitenmuurisolatie moet hebben. Hoeveel isolatiemateriaal moet je dan gebruiken? Om te kijken hoeveel isolatiemateriaal je moet gebruiken is er de R-Waarde. De R-Waarde is de warmteweerstand, hoe goed houd het isolatiemateriaal de warmte binnen. De formule voor de R-Waarde is: R=d/ λ1. De eenheid van de R is W/(m2 /K). De ‘d’ staat voor de dikte van het materiaal in meters. Dit betekend dus dat hoe dikker het materiaal is en hoe kleiner de lambdawaarde des te groter is de R-Waarde dus des te beter het materiaal isoleert. Omdat een huis goed geïsoleerd moet zijn gaan wij er van uit er een zo dik mogelijke laag

1 Bij isolatie wordt vaak van lambdawaarde gesproken. Lambdawaarde is de isolatiewaarde van het materiaal. Hoe lager de lambdawaarde is, hoe beter het materiaal isoleert. Het symbool voor lambdawaarde is λ en de eenheid is W/mK (Watt per Kelvin keer meter).

Figuur 19: Logo Grozema Isolaties. Bron: Grozema Isolatienet (z.d.). Grozema isolatienet. Geraadpleegd op 9 mei 2011, www.grozema.nl

25

isolatiemateriaal gebruikt wordt. Omdat wij geen standaard dikte van het isolatiemateriaal hebben, laten we de dikte buiten beschouwing dus daarmee ook de R-waarde en gaan we alleen kijken naar de lambdawaarde om te kijken welk materiaal nou het beste isoleert. Soorten isolatiematerialen Nou is het niet alleen belangrijk waar je gaat isoleren, maar ook waarmee. Er zijn 3 soorten isolatiematerialen: De eerste soort bestaat uit isolatiematerialen op basis van nagroeibare grondstoffen. Dit zijn stoffen die gekweekt kunnen worden. Ze komen vooral uit de landen bosbouw. Deze materialen krijgen meestal de voorkeur. Het staat garant voor een duurzame ontwikkeling op lange termijn. Het voorkomt uitputting van grondstoffen, als ze ook goed beheerd worden. De meeste materialen zijn te recyclen. Deze stoffen hebben vaak een positieve energiebalans De tweede soort bestaat uit isolatiematerialen op basis van minerale grondstoffen. Dit soort stoffen worden vaak tot de natuurlijke materialen gerekend. Hierin zijn weer twee subgroepen: de stoffen die ruim voorradig zijn en de beperkte stoffen. De laatste soort bestaat uit isolatiematerialen op basis van petrochemische grondstoffen. Petrochemische grondstoffen zijn grondstoffen of materialen die bestaan uit delfstoffen die heel diep uit de aarde komen. Het gaat vaak ook om de afgeleiden van aardolieproducten. Deze moet je wel zo veel mogelijk proberen te vermijden, ze zijn namelijk erg slecht voor het milieu. Deze materialen kunnen vaak niet gerecycled worden. Een voordeel van isolatiematerialen uit kunststof vaak wel een betere isolerende werking hebben. Voorbeelden van isolatiematerialen bij deze 3 soorten: 1.Op basis van nagroeibare producten

2.Op basis van minerale grondstoffen

3.Op basis van petrochemische grondstoffen

a.Vlaswol a.Perliet a.Geëxpandeerde Polystyreen (EPS) (Piepschuim)

b.Hennep b.Cellenglas b.Geëxtrudeerd Polysystreen (XPS)

c.Papiervlokken (Cellulose)

c.Silicaatschuimkorrels c.Resolschuim (PF)

d.Houtvezel d.Glaswol d.Polyurethaan (PUR) e.Kurk e.Rotswol f.Schapenwol g.Stro

1. Isolatiematerialen op basis van nagroeibare producten: a. Vlaswol: Lambdawaarde: 0.038 W/Mk Vlaswol heeft de hoogste score op het gebied van milieubelasting (categorie 1c). Dit komt onder andere door de extreem lage energie-inhoud2. Vlas is een plant die weinig grondstoffen nodig heeft en zelfs op een schrale grond groeit.

2 Energie‐inhoud: De benodigde energie voor het produceren van het materiaal.

Figuur 20: Een rol vlaswol. Bron: Isoleren met vlaswol (z.d.). Geraadpleegd op 9 mei 2011, http://www.deskundig-isoleren.be/vlaswol.html

26

VOORDELEN NADELEN Lage energie-inhoud. Regelmatig onderhoud nodig. Brandwerend en schimmelbestendig door ammoniumfosfaat.

Ondanks de ammoniumfosfaat toch nog vrij brandbaar.

Lange levensduur. Vochtregulerend. Goed voor de gezondheid. Milieuvriendelijk. Zomerkoel, winterwarm Makkelijk recyclebaar. b. Hennep Lambdawaarde:0.040 – 0.042 W/Mk Hennep is net als vlas een plant die zonder bemesting op een schrale grond groeit. Hennep wordt verwerkt tot matten.

VOORDELEN NADELEN Hennepplant groeit snel, levert vezels en schillen die beide kunnen dienen als isolatiemateriaal.

Moet een vlamdemper worden toegevoegd.

Werkt schimmeldodend en heeft antibacteriële werking.

Regelmatig onderhoud nodig.

Milieuvriendelijk. Hennep is kwetsbaar voor vocht. Goed voor de gezondheid. Voor het als isolatiemateriaal gebruikt wordt is het al duurzaam, als plant doet het namelijk aan fotosynthese!

c. Papiervlokken (cellulose) Lambdawaarde: 0.039 W/Mk Papiervlokken Papiervlokken kunnen op twee manier worden gebruikt als isolatiemateriaal: ze kunnen worden gebruikt als gewone vlokken (een beetje wollig) die dan tussen bijvoorbeeld holle ruimtes worden gespoten/geblazen. Als je dit materiaal een beetje vochtig maakt dan blijft het aan elkaar plakken. Dit is effectief voor het isoleren van verticale muren. Papiervlokken hebben de beste score op gebied van milieubelasting door de extreemlage energie inhoud (categorie 1a).

VOORDELEN NADELEN

Figuur 21: Hennepplaten. Bron: Hennep Isolatie (z.d.). Geraadpleegd op 9 mei 2011, http://www.groenebouwmaterialen.nl/c-363958/hennep-isolatie/

Figuur 22: Papiervlokken. Bron: Duurzaam Bouwen Limburg (z.d.). Isolatiematerialen op basis van nagroeibare grondstoffen. Geraadpleegd op 9 mei 2011, http://www.dubolimburg.be/dakisolatie/nagroeibaar.php

27

Extreem lage energie inhoud. Je moet het brandwerend en beschermend tegen schimmels en bacteriën maken met boorzouten.

Milieuvriendelijk. Het is niet in alle ruimtes te gebruiken, zoals bijvoorbeeld spouwmuren. (Te vochtig)

Goed voor de gezondheid. Regelmatig onderhoud. Goede vochtbufferende en geluiddempende eigenschappen.

Papiervlokmatten Je kunt papiervlokken ook in matten laten persen. Daar wordt ook nog een bindmiddel toegevoegd: polyolefine. Poleolefine is een kunststof, waardoor de ‘vlokken’ niet zullen stuiven, zodat je ze zelf makkelijker kunt plaatsen.

d. Houtvezel Lambdawaarde: 0,037-0,055 W/Mk Houtvezel, als isolatiemateriaal, wordt gemaakt uit de restjes, de splinters en het schors dat overblijft bij houtzagerijen. Dit is heel milieuvriendelijk. Deze splinters worden natgemaakt waardoor ze een vezelstructuur krijgen. Dit gebeurt omdat er dan meer oppervlakte is om mee te reageren, want vervolgens wordt er de katalysator aluin toegevoegd waardoor er lignine ontstaat, wat ze weer als bindingsmiddel kunnen gebruiken. De platen die ontstaan zijn flexibel, vormvast en veerkrachtig. Houtvezelplaten hebben een hoge warmteopslagcapaciteit en een vochtopnemende werking.

VOORDELEN NADELEN Extreem lage energie inhoud. Je moet het brandwerend en beschermend

tegen schimmels en bacteriën maken met boorzouten en borax.

Milieuvriendelijk. Het is niet in alle ruimtes te gebruiken, zoals bijvoorbeeld spouwmuren.

Goed voor de gezondheid. Regelmatig onderhoud. Makkelijker te plaatsen dan losse vlokken.

Goede vochtbufferende en geluiddempende eigenschappen.

Figuur 23: Papiervlokmatten. Bron: Duurzaam Bouwen Limburg (z.d.). Isolatiematerialen op basis van nagroeibare grondstoffen. Geraadpleegd op 9 mei 2011, http://www.dubolimburg.be/dakisolatie/nagroeibaar.php

Figuur 24: Houtvezelmatten. Bron: Duurzaam Thuis (z.d.). Houtvezel. Geraadpleegd op 10 mei 2011, http://www.duurzaamthuis.nl/duurzaam-wonen/isolatiemateriaal/houtvezel

28

Houtvezel wordt gebruikt op drie verschillende manieren:

Harde houtvezelplaten Lambdawaarde: 0.037 – 0.040 W/Mk Harde houtvezelplaten worden gebruikt als uitstijvingsplaat. Deze plaat zorgt voor extra stevigheid in de constructie van het huis.

Halfzachte houtvezelplaten Lambdawaarde: 0.045 – 0.055 W/mk Halfzachte houtvezelplaten worden gebruikt als onderdakplaat (dan is deze plaat wel waterdicht gemaakt met bitumen3 of latex) of vloerisolatie.

Zachte houtvezelplaten Lambdawaarde: 0.038 – 0.040 W/Mk Zachte houtvezelplaten worden gebruikt als dak of muurisolatie. (Alleen de muren van het houtskelet). e. Kurkisolatie Lambdawaarde: 0.038-0.040 W/Mk Kurk wordt gemaakt van het schors van de kurkeik. Het is nagroeibaar4 en is niet echt milieubelastend. Als je kurk verwarmt dan zet het uit. Voor het maken van kurkisolatie worden er geen stoffen toegevoegd en bij de winning worden geen gevaarlijke stoffen afgegeven. Het kan op 2 manieren gebruikt worden, in plaatvorm of in losse korrels.

VOORDELEN NADELEN Goed voor de gezondheid. Regelmatig onderhoud nodig. Milieuvriendelijk. Er hoeven geen stoffen te worden toegevoegd.

Zomerkoel en winterwarm. Elastisch. Geluidsdempend.

3 Bitumen is een milieubelastende stof gemaakt van petroleum. 4 Nagroeibaar wordt ook wel teelbaar genoemt, het betekend dat deze materialen weer opnieuw gekweekt kunnen worden. Als deze materialen goed onderhouden worden zijn ze onuitputtelijk.

VOORDELEN NADELEN Bevat kleine beetjes aluminiumsulfaat tegen schimmels en om de lignine te activeren. Tevens bevat het amoniumsulfaat om de brandveiligheid te verhogen. (Deze zouten zijn niet schadelijk).


Goed voor de gezondheid. Bij de productie is veel energie nodig. Milieuvriendelijk. Thermische en geluidsdempende werking.

Figuur 25: Kurkplaten. Bron: Ecogamma (z.d.). Kurk. Geraadpleegd op 10 mei 2011, http://www.ecogamma.be/producten/isolatie/Isolatieplaten/kurk

29

f. Schapenwolisolatie Lambdawaarde: 0.035 W/Mk Schapenwol bestaat voor 99,6% uit wol, deze stof is onuitputtelijk, wat betekent dat het vrij eenvoudig te produceren is met weinig toegevoegde stoffen. Tevens heeft wol een laag energieverbruik, daarom heeft het een goede score op het gebied van milieubelasting (categorie 1a). De enige stof die toegevoegd wordt is een motwerend middel. Voor verticale plaatsen moet er wel een versteviging achterkomen omdat wol van zichzelf niet stevig genoeg is.Wol is gewoon een super goed duurzaam isolatiemateriaal.

g. Stro Lambdawaarde: 0.080/0.052 W/Mk Stro is een materiaal dat qua samenstelling vrij veel lijkt op hout. Het is vrij moeilijk om stro af te breken (hiervoor zijn gewoonlijk nitraten nodig). Stro wordt meestal gebruikt in de vorm van stropakken. Stro heeft twee verschillende lambdawaardes. Dit komt omdat de warmte op twee manieren tegen de stro aan kan stromen. Stroomt het in dezelfde richting als de halmen dan is de lambdawaarde: 0.080 W/Mk. Stroom de warmte richting de halmen in dan is de lambdawaarde 0.052 W/Mk. Ter Zie figuur 1. Voor een betere isolerende werking is het belangrijk dat de balen zo dicht en compact mogelijk zijn en zo droog mogelijk.

VOORDELEN NADELEN Bijna alleen maar wol, weinig toegevoegde stoffen.

Niet heel stevig.

Goed voor de gezondheid. Duurder dan andere alternatieven. Milieuvriendelijk. Regelmatig onderhoud nodig. Goede vochtregulerende werking. Neutraliseert schadelijke gassen. Gaat lang mee (±75 jaar).

Figuur 26: Een rol schapenwol. Bron: Duurzaam Thuis (z.d.). Schapenwol. Geraadpleegd op 10 mei 2011, http://www.duurzaamthuis.nl/duurzaam-wonen/isolatiemateriaal/schapenwol

Figuur 27: Stroaanleg op een dak. Bron: Open bebouwing Tongeren (z.d.). Geraadpleegd op 10 mei 2011, www.jcbvba.net/Tongeren.htm

30

Figuur 28: Eigen werk. De figuur laat de werking van stro isolatie zien VOORDELEN NADELEN Het is goedkoper dan andere alternatieven.


Milieuvriendelijk. Gevoelig voor vocht. Makkelijk verkrijgbaar. Recyclebaar. Makkelijk verwerkbaar.

2. Isolatiematerialen op basis van minerale grondstoffen a. Perliet Lambdawaarde: 0,051 W/Mk Perliet is een vulkanisch gesteente. Het bestaat uit twee stoffen, namelijk siliciumoxide en aluminiumoxide. Voor het maken van isolatiemateriaal uit perliet wordt deze delfstof eerst gebroken en verwerkt tot korrels. Vervolgens worden deze korrels verhit. Hierdoor zetten ze uit en krijgen ze goede isolerende eigenschappen.

VOORDELEN NADELEN Onbrandbaar. Duurder dan andere alternatieven. Zeer vormvast. Regelmatig onderhoud nodig. Geurloos en irriteert niet. Het moet van ver weg komen. b. Cellenglas Lambdawaarde: 0.040 – 0,050 W/Mk Cellenglas wordt gemaakt van oud glas (recycling), maar het wordt ook wel van glasgrondstoffen gemaakt (kwartszand en veldspaat). Het glas wordt gesmolten bij ongeveer 1000°C. Hieraan wordt vervolgens koolstof toegevoegd en zo ontstaat er CO2. Dit zorgt ervoor dat de glasmassa opschuimt en zo ontstaat er ook nog zwavelwaterstof. Cellenglas

Figuur 29: Perlietkorrels. Bron: Perliet (z.d.). Geraadpleegd op 10 mei 2011, http://growguide.wietforum.nl/index.php/Perliet

31

heeft een goede tot minder goede score op het gebied van t. milieubelasting (categorie 2c tot 4a), dit ligt er net aan hoe het toegepast wordt.

VOORDELEN NADELEN Het heeft van zichzelf al een vochtbestendigde, vuurbestendigde en drukvaste werking.

CO2 en zwavelwaterstof zijn schadelijke stoffen.

Behoud ongeveer 50jaar zijn isolerende werking.

Het is duurder dan andere alternatieven.

Regelmatig onderhoud nodig. Minder goede score op het gebied van

milieubelasting dan andere alternatieven. c. Silicaatschuimkorrels Lambdawaarde: 0.040 W/Mk Dit zijn korrels die worden gemaakt van gerecycled glas, ze worden vooral gebruikt voor renovaties. De korrels worden dan in kleine openingen in de gevel van de spouwmuur gespoten. De korrels zijn echter wel vrij duur.

VOORDELEN NADELEN Makkelijk te plaatsen op alle plekken. Duurder dan andere alternatieven Vrij goede isolatiewaarde. Regelmatig onderhoud nodig d. Glaswol Lambdawaarde: 0.032 – 0.040 W/Mk Glaswol bestaat vooral uit gerecyclede glasscherven met zand. Glaswol bestaat voor 99% uit lucht. Glaswol heeft op het gebied van milieubelasting een score van goed tot aanvaardbaar. (categorie 2a tot 3c), dit ligt eraan hoe de glaswol wordt toegepast.

VOORDELEN NADELEN Goede thermische- en geluidsisolatie. Regelmatig onderhoud nodig. Brandveilig. Slecht voor de gezondheid. Veroorzaakt ook

jeuk. Goede stijfheid. Recyclebaar.

Figuur 30: Cellenglas. Bron: Duurzaam Bouwen Limburg (z.d.). Excursie Foamglas VOLZET! Geraadpleegd op 11 mei 2011, http://www.dubolimburg.be/nl/exfoamvol

Figuur 31: Silicaatschuimkorrels. Bron: Silicaatkorrels (z.d.). Geraadpleegd op 11 mei 2011, http://energie-shop.net/THERMISCHE_isolatie/Spouwmuur_isolatie/Naspouwisolatie/962/SLSR20F_Silicaatschuimkorrels_200L.html

Figuur 32: Glaswol. Bron: Glaswol, oplossing voor chronische wonden (z.d.). Geraadpleegd op 12 mei 2011, http://www.zorgwerk.nl/zw-zorgwerk/nieuws-pers/nieuwsarchief/356-glaswol-oplossing-voor-chronische-wonden

32

e. Rotswol Lambdawaarde: 0.035 – 0.040 W/Mk Rotswol, wordt ook wel steenwol genoemd, wordt gemaakt uit diabaas (een stollingsgesteente) of uit basalt (een vulkanisch stollingsgesteente). De steenmassa wordt bij 1400°C gesmolten en vervolgens gecentrifugeerd. Hierdoor stolt de vloeistof weer tot draden. Deze draden gaan samen met een bindingsmiddel in een oven, en zo vormt zich een mat. Rotswol is op gebied van milieubelasting een aanvaardbare tot minder goede keuze (categorie 3a tot 4c).

3. Isolatiematerialen op basis van petrochemische grondstoffen a. Geëxpandeerde polystyreen (EPS)(Piepschuim) Lambdawaarde: 0.033 W/Mk EPS ontstaat door schuimvorming van styreen (afkomstig van aardolie), pentaan en waterdamp. Op gebied van milieubelasting is dit een goede tot minder goede keuze (categorie 2b tot 4c).

VOORDELEN NADELEN Weinig onderhoud nodig. Duurder dan andere alternatieven. Goed warmtegeleidend vermogen. Milieuschadelijk. Brandvertragend. b. Geextrudeerd polystyreen (XPS) Lambdawaarde: 0.029 – 0.038 W/mk Extruderen is een manier om de polystyreen vorm te geven. Het wordt door een soort mal, een matrijs gepompt. Om hiervan een isolatiemateriaal te maken wordt het nog geplastificeerd.

VOORDELEN NADELEN Goede stijfheid. Regelmatig onderhoud nodig. Slecht voor de gezondheid. Veroorzaakt ook

jeuk. Mag niet te vochtig worden.

Figuur 33: Rotswol. Bron: Brico (z.d.). Rol rotswol met spijkerflenzen. Geraadpleegd op 12 mei 2011, http://www.brico.be/wabs/nl/catalogus/p502661/rol-rotswol-met-spijkerflenzen-type112-2-stuks-afm-l-45m-x-b-035m.do

Figuur 34: Piepschuim. Bron: Groot, B. de (z.d.). Foto’s. Geraadpleegd op 12 mei 2011, http://www.bettydegroot.nl/nieuwe_pagina_12.htm

Figuur 35: XPS. Bron: Materialen (z.d.). Geraadpleegd op 12 mei 2011, http://www.ekbouwadvies.nl/materialen/isolatie/kunststoffen.asp

33

VOORDELEN NADELEN Gesloten celstructuur. Duurder dan andere alternatieven. Hoge druksterkte. Regelmatig onderhoud nodig. Goede isolatiewaarde. Milieuschadelijk. Neemt geen water op. Vervormen bij T>80°C Kan op veel verschillende plekken gebruikt worden als isolatiemateriaal.

c. Resolschuim (PF) Lambdawaarde: 0,020 W/Mk De belangrijkste grondstoffen voor resolschuim (fenolformaldehydeschuim) zijn vooral aardgas en wat aardolie. Tijdens de productie worden verschillende chemische stoffen gebruikt zoals fenol, ureum en fenolformaldehyde. Op het gebied van milieubelasting verschilt het heel erg in waarde, het kan de beste keuze zijn maar ook een minder goede keuze (categorie 1c tot 4a). Er wordt meestal een klasse 2a aan toegekend, wat toch een zeer goede klasse is voor een niet-natuurlijk product.

VOORDELEN NADELEN 100% gesloten, fijne celstructuur. Duurder dan andere alternatieven. Goede thermische isolatie. Regelmatig onderhoud nodig. Goede brandwerendheid. Milieuschadelijk. Gaat lang mee. d. Polyurethaan (PUR) Lambdawaarde: 0.023 – 0.032 W/mk Polyurethaan wordt geproduceerd uit isocyanaten. Isocyanaten behoort tot de zuurresten met esterbindingen en een –NCO groep. Bij deze isocyanaten worden katalysatoren en drijfgassen gevoegd, hierdoor onstaat polyurethaan. Het kent dezelfde eigenschappen als XPS. Bij de productie worden schadelijke en giftige stoffen gebruikt. Op het gebied van milieubelasting is dit een minder goede tot onaanvaardbare keuze, (categorie 4b tot 7a).

Figuur 36: Resolschuim. Bron: Parkeerisolatie (z.d.). Geraadpleegd op 12 mei 2011, http://www.nedtrade.nl/Parkeer-isolatie.htm

Figuur 37: PUR. Bron: Leeuwdak (z.d.). PUR isolatie. Geraadpleegd op 12 mei 2011, http://www.leeuwdak.nl/html/pu_isolatie_-_pur_-_isolatie_.html

34

VOORDELEN NADELEN Neemt geen water op. Er worden bij de productie schadelijke en

giftige stoffen gebruikt. Gesloten celstructuur. Duurder dan andere alternatieven. Hoge druksterkte. Regelmatig onderhoud nodig. Goede isolatiewaarde. Milieuschadelijk. Het is brandwerend maar niet brandvast, er

kan dus als er voldoende zuurstof en warmte is brand ontstaan, waarbij veel dikke giftige rook ontstaat.

Ramen Natuurlijk is een huis niet alleen bedekt met muren of een dak. Er moet ook wat (gratis) licht in het huis schijnen. Daarvoor moeten er natuurlijk ramen in komen. Er zit verschil in enkel en dubbel glas. Dubbel glas isoleert beter doordat er tussen de twee glazen stilstaande lucht staat wat goed isoleert. Tegenwoordig bestaat er ook driedubbel beglazing, dit isoleert weer twee keer zo goed als dubbele beglazing. Dit is heel gunstig voor een duurzame woning. Er zijn ook ramen met een Hoog Rendement (HR). Deze ramen bevatten een dun metaal laagje, wat weer zorgt voor extra isolatie. Dit laagje is zo dun dat het niet te zien en het laat licht voor het groot gedeelte door. Tevens zit er tussen de twee ramen in nog een special gas, namelijk argon. Argon zorgt ervoor dat het nog weer beter geïsoleerd wordt. HR glas is tegenwoordig echter alweer helemaal ouderwets, oudere huizen (voor 1996) bevatten nu alleen nog HR-glas. Nu begint het bij HR+ en daarna heb je nog HR ++. Deze laatste is het beste. HR+ of HR++ geeft aan hoe dik het metaallaagje is. HR ++ is het best isolerend, maar wel wat duurder. Deze investering is echter binnen twee jaar terug verdiend door het dalen van de energierekening.

2.3.2: Verwarmen en verkoelen:

Energiebesparing door middel van energiezuinigheid met warmte en koelte in huis wordt vooral bepaald door de isolatie van het huis. Er zijn echter andere maatregelen, die uiteraard ook als extra kunnen worden gebruikt, naast de isolatie. Een aantal erkende alternatieve maatregelen: Groendak: Ze zijn niet erg populair: de groene grasdaken op duurzame gebouwen. Het is niet als bouwmateriaal te zien, maar het vervangt wel de dakpannen die je op veel andere huizen ziet. Niet alle groendaken zijn ook echt groen, er zijn ook wel daken die mooie bloemen of planten op hun daken laten groeien, wat vaak net zo effectief is. Een voordeel van een groendak is de isolerende werking. Door een combinatie van het gras en de aarde waar het gras op groeit blijft het ’s zomers koel en is het huis ’s winters warm. Bovendien heeft een groendak ook een geluidsisolerende werking. Verder loopt een groendak ook geen gevaar op voor eventuele storm, hagel of sneeuw, wat bij dakpannen of een plat dak nog wel eens gebeurt. Gras en planten op een groendak absorberen CO2 uit de lucht, wat het broeikaseffect tegengaat. Bovendien is een dak van gras een goede leefplek voor veel dieren (zowel groot als klein) en insecten. Omdat gras water opneemt, bij bijvoorbeeld regen, duurt het even voor het water naar de afvoer begint te stromen. Als de regen weer is opgehouden verdampt het water dat het gras heeft vastgehouden weer. Nog een groot voordeel op duurzaam gebied is de langere levensduur van een groendak: deze is tot 2 keer zo lang als die van een gewoon dak (plat of met dakpannen). Je hoeft een groendak maar zelden te vervangen, wat weer heel milieuvriendelijk is. Groendaken gaan de stadshitte tegen. Omdat men in een stad dicht op elkaar woont en de lucht vaak vervuild is met

35

Figuur 38: Het nieuwe universiteitsgebouw van Groningen, met een gigantisch groot oppervlakte aan groendak. De bedoeling is om hier geiten op te laten grazen. Bron: Straw Bale House Walls (z.d.). Geraadpleegd op 18 augustus 2011, http://org2.democracyinaction.org/o/5035/images/MBB%20images/straw-bale-house-walls1.jpg

uitlaatgassen, ontstaat er een broeierig warm effect. Met meer groen in de stad (voornamelijk in combinatie met dieren) wordt deze lucht sterk gezuiverd en gekoeld. Groendaken van verschillende bedrijven beschikken over een Cradle to Cradle certificaat.

Zonneschoorsteen: Een ontzettend simpel idee, dat als vervanging voor een airconditioning werkt. Hoewel zonneschoorstenen tegenwoordig in vele verschillende versies aanwezig zijn, werkt het ook met een normale vierkante schoorsteen. Het hele idee is om deze schoorsteen zwart te verven. De kleur zwart neemt warmte op, waardoor in de loop van de dag de temperatuur van de lucht in het huis toeneemt. Deze warme lucht wil naar boven toe, wat door de schoorsteen kan. Wat dan achterblijft is koele lucht: Hierdoor koelt het af in huis. Er zijn ook koelingmethodes die met behulp van de wind werken. Er is echter lang niet elke dag wind, en de zonneschoorsteen werkt ook op windloze dagen. Een zonneschoorsteen heeft echter weer geen effect als er geen zon is. Zonneschoorstenen zijn op elk huistype te gebruiken: op een normaal huis past vrijwel altijd een schoorsteen. Tot slot werkt een zonneschoorsteen ook op appartementencomplexen, waarbij meerdere appartementen van dezelfde zonneschoorsteen gebruik kunnen maken. Vloerverwarming: Vloerverwarmingen zijn er al in grote aantallen. Ze zijn in twee verschillende versies verkrijgbaar: vloerverwarming die werkt op energie en vloerverwarming die werkt op water. De vloerverwarming die op water loopt is het duurzaamst. Het water loopt in buizen onder de grond door, waar het opwarmt. Deze warmte verwarmt de tegels (of het hout) dat bovenop de buizen ligt. Deze warmte stijgt langzaam op en verwarmt de kamer. Omdat de warmte bij vloerverwarmingen uit de vloer komt, blijft de warmte langer in de kamer dan bij een CV verwarming, wat een vloerverwarming effectiever maakt. Daarnaast hoeft een wordt een vloerverwarming veel minder warm dan een CV verwarming. Een vloerverwarming wordt ongeveer 20 à 22 graden, wat genoeg is om een kamer mee te verwarmen. Een CV verwarming kan wel tot een graad of 80 verwarmen om diezelfde warmte in huis te krijgen. Bovendien kan een vloerverwarming in warme tijden ook verkoelen door in plaats van warm, koud water door de buizen te laten stromen. In dat geval bespaar je dus de energie voor zowel de CV verwarming als voor de airconditioning. Dakvijver: Alle hitte stijgt overdag omhoog, dus naar het dak. Dat maakt het dak overdag ook het heetste punt van een huis. Het idee van een dakvijver is vrij letterlijk het plaatsen van een vijver op het dak. Met behulp van een stalen constructie wordt een grote bak op het dak gemaakt,

Figuur 39: Een dakvijver in de praktijk. Bron: Icopal bv (2009). Icopal bv performs a daring exploit in Groningen. Geraadpleegd op 18 augustus 2011, http://www.icopal.com/News%20from%20Icopal/Product%20news/GreenRoof_NL.aspx

36

waar grote hoeveelheden water in kunnen. Daarboven komt een schuifsysteem om het water af te sluiten of juist open te zetten. Het hele idee van de dakvijver is dat in de zomer het dak overdag gesloten kan worden en ’s nachts open kan staan. Op deze manier koelt het water ’s nachts af door de lagere temperatuur, overdag is de bak gesloten waardoor het amper opwarmt door de zon. Door deze lagere temperatuur koelt de lucht in het huis af. Het kan in de winter ook andersom: dan is de bak overdag open en ’s nachts gesloten. Op deze manier kan het water overdag de warmte van de zon opnemen, om ’s nachts, als het kouder is, de lucht in het huis te verwarmen met zijn hogere temperatuur. Het gebruiken van een dakvijver kan een hoop vervuiling door verwarming en airconditioning tegengaan. Naast deze maatregelen kan een architect in het ontwerpproces al rekening houden met de ligging van het huis ten aanzien van de zon. Zon is uiteraard de belangrijkste bron van warmte, daarom is het van belang om de zon zoveel mogelijk te gebruiken om een huis te verwarmen. Uit onderzoek is naar voren gekomen dat de ideale vorm van een huis een vierkant is, met een muurverhouding van 1,6:1. Als de lange zijdes van een dergelijk vierkant huis naar het oosten en het westen staan, kan een huis optimaal gebruik maken van de zon. Een andere maatregel om gebruik te maken van de zon is glas. Glas laat licht en daarmee ook warmte naar binnen, maar laat de warmte niet meer naar buiten. Een voorwaarde voor het opvangen van deze warmte is dat er in een kamer met glas ten minste één wand van een materiaal is dat warmte vasthoudt. Tot slot telt de vorm van het dak ook nog mee. Zowel een plat dak als een puntdak hebben voordelen op duurzaam vlak. Een plat dak houdt door zijn vorm langer de warmte vast, wat in de winter voordelig, maar in de zomer nadelig is. Een plat dak zorgt er ook voor dat een huis kleiner is, wat betekent dat er minder energie nodig is om het te verwarmen. Bij een puntdak is de temperatuur in de zomer koel, maar in de winter ook. Bovendien is er meer energie nodig om het hele huis dan te verwarmen. Wel valt de regen en sneeuw van een puntdak af, waarna het in het regenwatersysteem van een huis kan meewerken. Op een plat dak blijft de sneeuw ’s winters liggen, wat instortingsgevaar als gevolg heeft. In Nederland hebben de meeste huizen een puntdak.

2.3.3: Verlichting:

Natuurlijk licht, afkomstig van de zon, is het beste licht. Daar is geen energie voor nodig en het is er in grote hoeveelheden. De beste optie voor het verlichten van een huis zou het plaatsen van zoveel mogelijk ramen zijn, om zoveel mogelijk zonlicht naar binnen te krijgen. Het grote nadeel van een heleboel ramen, is dat deze de isolatiewaarde van de muren sterk laten dalen. Als oplossing hiervoor zijn er dubbele lagen voor ramen, wat de isolatiewaarde verhoogt (zie paragraaf 2.3.1). Een optie voor de verlichting wanneer er geen zon is, is LED (Light Emitting Diode) verlichting. Sinds kort is het moeilijk om überhaupt nog andere verlichting dan LED verlichting te kopen. LED verlichting gaat veel langer mee dan gewone lampen en is daardoor ook een stuk duurzamer. Tot slot wordt er gewerkt aan alternatieve lampen die met behulp van zonnecellen overdag kunnen opladen, om ’s nachts licht te kunnen geven. Een vrij nieuw systeem zijn de zogenoemde ‘light tubes’. Deze buizen zijn gemaakt van reflecterend materiaal en kunnen op die manier het zonlicht van buiten door een bepaalde ruimte heen reflecteren. Dit is een duurzame oplossing, omdat er naast de zon

geen energiebron nodig is voor de verlichting. Daarnaast zijn er variaties die gebruik maken van optische vezels. Deze vezels kunnen licht opnemen, waardoor ze lang na het ondergaan van de zon nog steeds licht geven. Hierdoor zijn deze lichtbuizen zowel overdag als ’s nachts een goed functionerend verlichtingssysteem.

Figuur 40: Voorbeeld van een light tube. Bron: Wikipedia (2007). Sonnenrohr. Geraadpleegd op 10 oktober 2011, http://en.wikipedia.org/wiki/File:Sonnenrohr.svg

37

Hoofdstuk 3: Levensduur en Atmosfeer: Paragraaf 3.1: Duurzame bouwmaterialen: 3.1.1: Kenmerken van duurzame bouwmaterialen:

Om een huis zo duurzaam mogelijk te bouwen zijn de bouwmaterialen van groot belang. Als we het over bouwmaterialen hebben, bedoelen we alles wat op, in en aan het huis zit, wat bijdraagt aan de bouw van het huis. Van de muren tot de zolder tot het dak. Deze duurzame bouwmaterialen onderscheiden zich op een paar punten van ‘gewone’ bouwmaterialen:

Bouwmaterialen bestaan uit eindige en oneindige grondstoffen. Oneindige grondstoffen (bijvoorbeeld hout of wol) zijn onuitputtelijk of kunnen opnieuw gemaakt worden, terwijl eindige grondstoffen (bijvoorbeeld chemische materialen of natuursteen) na verloop van tijd uitgeput raken. Uitputting is slecht voor het milieu en daarom zijn duurzame bouwmaterialen van oneindige grondstoffen gemaakt.

De productie van duurzame bouwmaterialen verloopt op een milieuvriendelijkere manier. Bij de productie van onder andere plastic ontstaan vervuilende stoffen die in de lucht terechtkomen, terwijl bij de productie van hout of wol geen of nauwelijks vervuilende stoffen vrijkomen.

Ook transport speelt een belangrijke rol in de duurzaamheid van bouwmaterialen: Hoe minder transport, hoe minder vervuiling van het milieu. Daarbij gaat het om de afstand van dat transport: hoe dichterbij de grondstoffen worden geproduceerd, hoe minder vervuiling van het milieu. Zo is het is voor Nederland milieuvriendelijker om hout uit Oost-Europa te halen dan uit Thailand.

Tot slot draait het bij duurzame bouwmaterialen vooral om de levensduur van het materiaal. Als deze levensduur langer is, hoeft het minder vaak vervangen te worden, wat weer een hoop transport, productie en grondstofwinning bespaart en dus een stuk beter is voor het milieu.

De meeste mensen denken bij het aanschaffen van bouwmaterialen voor de verbouwing of inrichting van hun huis niet aan de duurzaamheid van deze bouwmaterialen. Om mensen daar bewuster van te maken zijn er verschillende herkenningspunten om duurzame bouwmaterialen (en producten) van de niet duurzame bouwmaterialen te onderscheiden: 1. Milieulabels: Op (goedkopere) duurzame producten worden milieulabels geplakt, die aangeven dat een product milieuvriendelijker is. Ze vallen makkelijk op en zijn in de loop van de jaren bekend en herkenbaar geworden. Een aantal bekende milieulabels: - Het FSC(Forrest Stewardship Council)-keurmerk: Dit label kun je op verschillende houtsoorten vinden, en geeft aan dat het hout uit een beheerd bos van de FSC komt. Bij deze bossen worden de bomen op een bewuste en milieuvriendelijke manier geplant en tot bruikbaar hout omgezet. Dit in tegenstelling tot vele andere houtsoorten, die bijvoorbeeld illegaal uit stukken tropisch regenwoud worden gehaald. - Het energielabel: Dit is een Europees label dat voor duurzame producten in Europa wordt gebruikt. Deze producten kunnen variëren, van huis tot auto en van koelkast tot vaatwasmachine. Op het label staat aangegeven wat voor een score het product heeft: een energielabel met ‘A’ is het duurzaamst en een energielabel met een ‘G’ is het meest milieuvervuilend. - Het Europese Ecolabel: Dit label is opgesteld door de Europese Unie en wordt gegeven aan bedrijven of producten die daar aanvraag naar doen. Het geeft aan dat dat bedrijf of product voldoet aan bepaalde eisen die door de Europese Unie zijn opgesteld. Deze eisen zijn uiteraard gericht op de milieuvriendelijkheid van producten en bedrijven. 2. Milieuverklaringen: Deze verklaringen hebben hetzelfde doel als de bovengenoemde milieulabels. Het verschil tussen deze twee is dat milieulabels gegeven worden door een land of organisatie als de Europese Unie, terwijl milieuverklaringen door bedrijven of

38

producenten zelf worden gegeven. Bedrijven geven op die manier een goede naam aan hun eigen producten, door ze een stempel te geven met bijvoorbeeld ‘recycleerbaar’ of ‘lange levensduur’. Deze milieuverklaringen moeten echter wel uitvoerig gemotiveerd worden in een rapport, dat wordt gekeurd door de Europese Unie. Wordt dit rapport goedgekeurd, dan mag er een stempel op het product. Zo niet, dan kan dat bedrijf gaan werken aan deze verbeterpunten om alsnog de milieuverklaring te krijgen. 3. Informatiefiches: Net als op levensmiddelen etiketten staan met informatie over hoeveel calorieën, vetten en suikers erin zitten, zo heb je ook informatiefiches voor duurzame producten. Daarin wordt vermeld wat er wordt gedaan om dat product duurzaam te maken, en wat de LCA score van het product is. LCA staat voor levenscyclusanalyse. Deze methode analyseert (zoals de naam al zegt) de hele levenscyclus van een product: van grondstofwinning tot sloop (of recycling). Daarbij wordt gekeken naar de milieuvriendelijkheid van het product op een aantal punten: de winning, de productie, de verwerking, het transport, het toepassen en de sloop/recycling. Ze geven op deze punten scores, waarna het bedrijf hier eventueel aan kan werken. Tegenwoordig worden deze scores vaak gebruikt om de duurzaamheid van producten naar voren te laten komen, om deze een goede naam te geven.

3.1.2: Bouwmaterialen van hout:

Hout wordt al millennia lang gebruikt als een belangrijk bouwmateriaal bij huizen. Door de komst van andere bouwmaterialen als beton en klei is hout steeds minder populair geworden. Het is niet meer essentieel om houten bouwstructuren in huis te hebben en hout wordt steeds meer voor zijn schoonheid dan voor zijn stevigheid gebruikt. Sinds men is gaan denken aan duurzaam bouwen met duurzame bouwmaterialen is hout echter naar voren gesprongen als goede kandidaat hiervoor. Hout is overal en in grote aantallen aanwezig, de winning van hout is relatief gezien milieuvriendelijker dan vele andere bouwmaterialen en hout is makkelijk afbreekbaar en herbruikbaar. Kortom: ontzettend duurzaam. Er zijn wereldwijd veel verschillende houtsoorten, wat het moeilijk maakt om de ideale duurzame houtsoort te kiezen. Om te beginnen kun je hout in twee soorten onderverdelen: loofhout (hardhout) en naaldhout (zachthout). Zachthout is makkelijker te bewerken dan hardhout. Van beide soorten zijn er voor verschillende onderdelen van een huis nog tientallen houtsoorten te gebruiken, waarvan de meeste voor de meeste mensen onbekend zijn. Om het overzichtelijk te houden volgt hier een opsomming van een paar veelgebruikte duurzame houtsoorten: Larikshout: De lariksboom is een naaldboom en het larikshout is dus zachthout. De lariksboom groeit over de hele wereld vooral in de noordelijke gebieden, waar het klimaat koeler is. Bijna alle naaldbomen groeien overigens in de noordelijke gebieden, dus ook in Europa en Nederland. Het larikshout heeft een duurzaamheidklasse5 van 3, wat inhoudt dat deze 10 tot 15 jaar meegaat. Er zijn verschillende soorten lariksbomen, maar de meeste daarvan (waaronder diegene die geschikt zijn voor woningbouw) hebben een FSC- label. Larikshout is sterk, geschikt voor dragende muren in een huis, maar kan ook als decoratie worden gebruikt. Het larikshout wordt door veel duurzame architecten aangeraden en wordt gebruikt voor kozijnen, gevels, vloeren, siermuren en draagmuren. Bovendien is het hout ook te gebruiken voor draagstructuren van bijvoorbeeld het dak. Tot slot hoeft larikshout nauwelijks onderhouden te worden en is het volledig recyclebaar

5 duurzaamheidklasse: wordt gebruikt om de duurzaamheid van houtsoorten aan te geven, naar aanleiding van de levensverwachting. De normering loopt van 1 tot 5, waarbij 1 het duurzaamst is en het langst meegaat, en 5 het minst duurzaam is en het kortst meegaat.

39

Accoya-hout: Accoya-hout komt van de boomsoort Montereyden. De Montereyden is net als de lariksboom ook een naaldboom. Het vreemde aan deze naaldboom is dat deze niet in de noordelijke regio’s groeit, maar in warmere gebieden. Zo groeit de Montereyden vooral in Spanje, Zuid-Afrika en Australië. In de fabriek worden de eigenschappen van het hout aangepast, zodat het hout harder wordt en minder kwetsbaar wordt en langer mee kan gaan. Deze eigenschappen zorgen ervoor dat accoya-hout een heel duurzame houtsoort is. Hij heeft dan ook een duurzaamheidklasse van 1 (en gaat 25 jaar of meer mee). Bovendien beschikt accoya-hout over enkele milieuverklaringen: - Uitmuntende duurzaamheid; - Ideaal voor afwerking; - Recyclebaar; - Uitstekend te verwerken; - Insecten bestendigheid; - UV resistentie; - Hout uit duurzaam beheerde bossen; - Natuurlijke isolatie; - Constante kwaliteit door en door; - Natuurlijke schoonheid van hout; - Behoud van sterkte & hardheid; - Niet giftig; Ook accoya-hout is goed te gebruiken in de bouw, zowel voor dragende als decoratieve taken. Tot slot heeft accoya-hout de ‘Cradle to Cradle Gold’ certificatie (wordt in paragraaf 3.1.5 uitgelegd). Douglas hout: Ook de Douglasspar is een naaldboomsoort, die veel in Nederland groeit. Ongeveer 80% van de wereldwijde houtproductie voor de bouw bestaat overigens uit naaldbomen. Naaldboomsoorten die in Nederland groeien zijn een stuk milieuvriendelijker, door de kleinere transportafstand. Het Douglas hout is één van de duurzaamste Nederlandse houtsoorten, met een duurzaamheidklasse van 3 (dus gaat net als Larikshout 10-15 jaar mee). Douglas hout staat bekend om zijn hardheid en is daarom erg geschikt voor in de bouw van een huis. Deze hardheid heeft echter wel als nadeel dat het hout moeilijker te bewerken is. In vergelijking tot vele andere houtsoorten is Douglas hout goedkoop. Het Douglas hout dat uit Nederland afkomstig is, draagt het FSC-label. Teakhout: Teakhout staat bekend als één van de duurzaamste houtsoorten ter wereld. In tegenstelling tot bovenstaande houtsoorten is teakhout niet afkomstig van een naaldboomsoort, maar uit het regenwoud in India en Zuidoost Azië. Dat dit hout uit een ander soort bos komt zie je ook terug in zijn toepassingen,mwant teakhout is niet te gebruiken voor dragende functies binnen een huis. In plaats daarvan is teakhout juist voor decoratie bedoeld. Teakhout is makkelijk te bewerken en de duurzaamheidklasse verschilt van 1 tot 3, afhankelijk van het bos waar het hout uit komt. Dat betekent dat het hout van 10 tot 25 jaar of meer mee kan gaan. Het nadeel van teakhout is dat het van ver moet komen, wat deze houtsoort milieuonvriendelijker maakt.

3.1.3: Bouwmaterialen van steen:

Ook steensoorten worden als bouwmateriaal al erg lang gebruikt. Vooral sinds de opkomst van dorpen en steden wordt steen boven hout gekozen als bouwmateriaal voor huizen. Het grote voordeel van steen is de levensduur, die veel langer is dan dat van hout. Het voordeel van de langere levensduur is op duurzaam gebied interessant: hoe langer de levensduur, hoe duurzamer een bouwmateriaal. Bovendien is er bij een dorp dat uit stenen huizen bestaat minder kans op het uitbreken en verspreiden van brand. Het nadeel aan steen is de moeilijkere winning en bewerking in vergelijking tot hout. Steen is nog een ruim begrip, er zijn net als bij hout veel verschillende soorten steen, die allemaal weer andere eigenschappen hebben. Een opsomming van veelgebruikte steensoorten in de bouw: Bakstenen: Bakstenen worden van klei gemaakt. Dat kan zowel rivier- als zeeklei zijn. Deze klei wordt gezuiverd van andere grondsoorten of kleine beestjes, zodat die de uiteindelijke bakstenen niet kunnen verpesten. Daarna worden ze tot de typerende vierkante bakstenen gevormd en worden ze gedroogd en gebakken. Als bakstenen in combinatie met cement

40

wordt gebruikt, kunnen bakstenen als bouwmaterialen gebruikt worden voor draag- en siermuren. Voordelen van bakstenen: - Zowel rivier- als zeeklei is in Nederland aanwezig, wat betekent dat er minder transport nodig is voor het transporteren van bakstenen. Bovendien is deze klei veel aanwezig. - Bakstenen gaan ontzettend lang mee. In het oude Griekenland werden al gebouwen met bakstenen gemaakt, die er nu nog staan. Bovendien worden bakstenen nauwelijks aangetast: ze roesten, verkleuren en rotten nauwelijks. - Er raakt geen natuur verloren bij de winning van klei, en het omvormen van klei tot bakstenen: van een bak klei wordt een net zo grote bak bakstenen gemaakt. - Bakstenen zijn herbruikbaar. Nadelen van bakstenen: - In de fabrieken wordt veel energie gebruikt voor het vormen, het bakken en het drogen van bakstenen. - Bij het produceren van deze energie gaat veel aardgas verloren. - Bij de ovens die gebruikt worden voor het bakken van klei komt veel CO2 vrij. Kalkzandsteen: Kalkzandsteen bestaat grotendeels uit zand, met een kleine hoeveelheid water en kalk (dat voornamelijk bestaat uit calciumoxide). Deze materialen worden onder hoge druk met elkaar samengeperst. Vervolgens wordt er ongeveer 10 uur lang onder hoge temperatuur stoom doorheen geblazen, waardoor er tussen het zand en het calciumoxide een chemische reactie plaats gaat vinden, wat het uiteindelijke kalkzandsteen gaat vormen. Kalkzandsteen wordt tegenwoordig voor draagmuren of siermuren binnenshuis gebruikt. Vroeger werd het ook aan de buitenkant van het huis gebruikt, maar na verloop van tijd bleek dat kalkzandsteen niet zo goed tegen weersomstandigheden bestendig is. Voordelen kalkzandsteen: - De grondstoffen die nodig zijn voor de productie van kalkzandsteen zijn in overmaat aanwezig, waardoor kalkzandsteen nog lang door kan worden geproduceerd. - Puinafval bij de constructies van huizen kan worden hergebruikt voor de productie van nieuw kalkzandsteen. - Kalkzandsteen heeft een goede isolerende werking, dat geldt voor zowel warmte als geluid. Dat betekent dat er geen of minder geld en milieubelasting hoeft worden besteed aan een extra isolatielaag. - Kalkzandsteen is in staat om tijdelijk water te absorberen (in de vorm van waterdamp). - De kalkzandsteenindustrie in Nederland heeft hoge punten van de LCA (levenscyclusanalyse, zie paragraaf 3.1.1) gekregen op zijn hele productieproces. - Kalkzandsteen gaat ongeveer 75 jaar mee. Nadelen kalkzandsteen: - Ongeblust kalk (calciumoxide) is gevaarlijk voor de gezondheid van de fabrikanten. Er zijn echter een hoop maatregelen om de gezondheid van werknemers zo goed mogelijk te beschermen. - Bij de productie van kalk en stoom wordt een heleboel energie gebruikt, en er komt een boel CO2 gas vrij. Beton: Er zijn verschillende soorten beton. Het beton dat voor de huizenbouw wordt gebruikt bestaat uit water, cement, zand, grind en hulpstoffen. Deze hulpstoffen variëren per fabrikant en zorgen voor verschillende eigenschappen van beton. Zo is er beton dat beter isoleert, of beton dat langer nat blijft in de betonmolen, zodat het in de juiste vorm kan worde gegoten. Vervolgens worden deze materialen bij elkaar ingegooid en gemengd in een betonmolen. Tot slot wordt het beton in betonblokken gegoten, waardoor het op zijn plaats blijft en opdroogt.

41

Beton is te gebruiken voor wanden en vloeren en met de juiste constructies zijn er zelfs hele huizen van beton te maken (zie paragraaf 4.3 voor voorbeeld). Voordelen beton: - Ook beton gaat ontzettend lang mee. Er zijn veel oude bouwwerken gemaakt van onder andere beton die vandaag de dag nog bestaan, zoals het Colosseum in Rome. - Beton is gemaakt van natuurlijke grondstoffen, die veel aanwezig zijn. - De grondstoffen voor beton zijn in Nederland te verkrijgen, wat minder transport tot gevolg heeft. - Beton is 100% recyclebaar. Als betonblokken helemaal af zijn, kunnen ze worden verkruimeld en weer opnieuw gebruikt worden. Zo kunnen ze grind vervangen om weer nieuw beton te maken. - Beton heeft nog veel ontwikkelingsmogelijkheden, zo wordt er met de samenstelling van beton geëxperimenteerd, om betonblokken nog betere eigenschappen te geven, waardoor ze duurzamer worden. - Beton draagt het gouden Cradle to Cradle keurmerk (Zie paragraaf 3.1.5). Nadelen beton: - Bij de productie van cement komt een heleboel CO2 vrij. - Ondanks dat beton tegen bijna alle weersomstandigheden kan en veel gewicht kan hebben, kan beton slecht buigen. Als je beton teveel buigt, breekt het snel en is het onbruikbaar. Dit levert veel problemen op in de bouw en de enige oplossing hiervoor is het bouwen van rechte muren van beton. - Als beton te lang met water in aanraking komt, absorbeert het beton het water. Nu heeft dat weinig consequenties voor het beton zelf, maar voor dragende functies in een huis zit er vaak een metalen balken in een betonblok, die de betonblokken met elkaar verbindt en stevigheid geeft (gewapend beton). Het water dat wordt geabsorbeerd komt na verloop van tijd in aanraking met dat metaal, wat roest tot gevolg heeft. Dit kan weer tot gevolg hebben dat een hele muur schade krijgt en uiteindelijk zelfs kan instorten.

3.1.4: Staal als duurzaam bouwmateriaal:

Hoewel staal niet direct in verband wordt gebracht met duurzaamheid, blijkt het tegenovergestelde. Ongeveer 4000 jaar geleden begon men al met het gebruiken van ijzer in de bouw. De afgelopen eeuwen is men van ijzer op staal overgestapt (met de opkomst van de Industriële Revolutie). Staal bestaat voor 93,5% uit ijzer, voor 4,75% uit koolstof, voor 0,3% uit mangaat, 0,1% uit fosfor, 0,35% uit silicum en voor 0,008% uit zwavel. In het productieproces wordt eerst de converter (een grote kuip) tot 1350 graden Celsius verwarmd. Alle stoffen die nodig zijn voor het uiteindelijke staal worden toegevoegd aan deze kuip, waarna deze langzaam rond gaat draaien. Na een aantal minuten wordt de kuip stilgezet, zodat er door een lange buis zuurstof toegevoegd kan worden aan het mengsel. Naast zuurstof worden er erts, kalk en kalksteen toegevoegd. Tot slot wordt ook nog schroot toegevoegd. Schroot wil zeggen: staal dat na gebruik weer recycled wordt. Hierna wordt de temperatuur van de kuip opgehaald naar 1650 graden Celsius en gaat de kuip weer ronddraaien. Als het mengsel klaar is wordt het in een gietijzer gegoten, waardoor het de gewenste vorm krijgt. Dit hele productieproces duurt ongeveer 30 minuten. Dat staal zo duurzaam is komt vooral door de mogelijkheid om schroot toe te voegen. Al het staal dat dus onbruikbaar, overbodig of beschadigt is, kan dus weer hergebruikt worden in de vorming van nieuw staal. Hierdoor levert staal praktisch geen afval op. Dat nieuwe staal heeft overigens dezelfde eigenschappen en percentages als het oude schroot. Het komt niet vaak voor dat staal ongeschikt is voor in de bouw, omdat het in een gietijzer wordt gegoten. Hierdoor weet je zeker dat je de gewenste vorm krijgt. Als het goed is, is er van tevoren bedacht hoe een gebouw gebouwd gaat worden en wat voor afmetingen de staalbalken moeten hebben, waardoor de kans op verspilling van staal erg klein wordt. Een ander

42

kenmerk van staal dat het een duurzaam bouwmateriaal maakt is zijn lange levensduur. Staal is bestand tegen vrijwel alle weersomstandigheden, of kunnen bestand gemaakt worden door de toevoeging van speciale coatings, waardoor het zelden vervangen hoeft te worden. Gebouwen van staal gaan dus ontzettend lang mee. Het grote nadeel van staal zit in de productie, waar ontzettend veel energie en CO2 wordt gebruikt om de kuipen te verwarmen. Er wordt momenteel een hoop onderzoek gedaan naar productieprocessen met een beperkt CO2 gebruik. Naast duurzaam is staal ook een goed bouwmateriaal. Stalen constructies bestaan uit balken die aan elkaar zijn bevestigd. Dat monteren en demonteren gaat heel gemakkelijk, wat het uitbreiden van een huis mogelijk maakt. Daarnaast gaat het monteren ook snel, waardoor een huis in korte tijd kan worden gebouwd. Balken voor de constructie van een huis hebben als voordeel dat ze makkelijk te vervoeren zijn. Bovendien zijn ze stapelbaar, wat een hoop milieuvervuiling door transport voorkomt. Het grootste nut van staal is echter zijn sterkte. Staal is ontzettend stevig en haast onbuigbaar, wat het in staat stelt om grote gewichten te dragen. Het laatste voordeel van staal is zijn bestandheid tegen weersomstandigheden, wat het in staat maakt om ook buiten gebruikt te worden, wat bij veel bouwmaterialen niet mogelijk is.

3.1.5: Cradle to Cradle bouwmaterialen:

In dit hoofdstuk zijn er nu al verschillende bouwmaterialen voorbijgekomen die het Cradle to Cradle keurmerk droegen (Accoyahout en beton). Het Cradle to Cradle principe wil dat alle materialen hergebruikt worden: Afval = voedsel. Terwijl andere principes die op het Cradle to Cradle principe lijken, zoals de levenscyclusanalyse, zich richten op het minder slecht maken van producten, richt het Cradle to Cradle principe zich op het goed maken van producten, door hergebruik dus. Er moet in het productieproces geen milieubelasting aanwezig zijn. Nadat een product is gemaakt, moet er geen afval meer van komen, ook niet als het wordt hergebruikt. Alles aan het product moet kunnen worden hergebruikt in een nieuw product. Cradle to Cradle geeft bedrijven of producten certificaties op hun producten, mits alles aan dat product herbruikbaar is en de productie milieuvriendelijk is. Deze certificaten variëren van brons naar goud (er is ook platinum, maar dat is nog nooit aan een product gegeven) en worden op maar weinig producten gegeven. Een aantal bouwmaterialen die bij Cradle to Cradle hoog op het lijstje staan: Hycrete: Hycrete is een nieuw, recent ontwikkelde betonsoort die waterafstotend is. De toepassingen van hycrete zijn dezelfde als die van gewoon beton, dus hycrete is geschikt voor wanden, vloeren en met de juiste constructie zijn er hele huizen van te maken. Het grote verschil tussen Hycrete en beton is de waterbestandheid. Gewoon gewapend beton kan na verloop van tijd in water gevaarlijk worden door roest. Daar zijn wel oplossingen voor, zoals een waterafstotend membraan. Het nadeel van een dergelijk membraan is dat deze niet weer opnieuw gebruikt kan worden, en dus niet milieuvriendelijk is. Op dat moment is beton dus ook niet meer Cradle to Cradle gecertificeerd. Hycrete heeft bepaalde hulpstoffen (het is niet openbaar gemaakt welke hulpstoffen) die ervoor zorgen dat het beton zelf waterafstotend is. Hierdoor loopt gewapend hycrete geen gevaar om te roesten en kan het hele blok weer hergebruikt worden. Op deze manier gaat gewapend hycrete langer mee dan gewapend beton, wat het ook milieuvriendelijker maakt. TimberSil hout: Hout gecombineerd met glas, waardoor een nieuwe houtsoort ontstaat. De toepassingen variëren binnen een huis: Wanden (draag- en siermuren), vloeren, draagconstructies, raamkozijnen, de gevel en het dak. Het bedrijf TimberSil heeft veel geëxperimenteerd met het combineren van houtsoorten met glas, wat ze uiteindelijk is gelukt. Ze hebben onder hoge temperaturen natriumsilicaat (ook wel waterglas genoemd) aan het hout toegevoegd, waardoor de houtcellen als het ware worden omringd door glas. Je hebt dus letterlijk hout en glas door elkaar heen zitten. Dit kan

43

met elke houtsoort worden gedaan en heeft ontzettend veel voordelen. Aan de ene kant is er het hout. Het lijkt nog net zo op hout als voor het met natriumsilicaat was bewerkt. Bovendien heeft het nog veel houteigenschappen: je kunt het schilderen, er zitten nog steeds knoesten in en het is nog steeds met machines en gereedschap te bewerken. Waardoor de planken van TimberSil gewoon in de constructie gebruikt kunnen worden. Tegelijk heb je ook de voordelen van glas, waardoor het hout nauwelijks meer kan branden. TimberSil heeft proeven gedaan, waarbij het hout na 40 minuten constant boven het vuur te hebben gestaan, nog steeds niet brandde. Bovendien is het hout veilig voor de aantasting van organismen, water en dus ook rotting, waardoor het hout ook nog eens een extreem lange levensduur heeft. Dit laat TimberSil overigens ook weten, door een garantie van 40 jaar te geven (Het hout heeft dan ook de duurzaamheidklasse 1). Je hoeft het hout dus maar zelden te vervangen en ook maar zelden te repareren. Tot slot zorgt de combinatie van hout en glas ervoor dat de planken erg stevig zijn, wat weer als nadeel heeft dat de planken behoorlijk zwaar zijn. Zodra de planken echter in het huis vaststaan, is dit geen probleem meer. Het enige echte probleem is dat TimberSil tot nu toe nog maar één productieplek heeft, en dus maar weinig hout kan produceren. Hout van TimberSil heeft het zilveren Cradle to Cradle certificaat en heeft al een aantal prijzen gewonnen. Las Vegas Rock: Las Vegas Rock is een bedrijf dat verschillende soorten natuursteen levert. Natuursteen is geschikt voor de bouw van vloeren en wanden (zowel functionele als sierwanden). Door het gewicht van natuursteen kan het echter niet de lucht in, waardoor natuursteen niet geschikt is voor de bouw in de lucht. Natuursteen is een natuurlijk gesteente, dat zowel onder als boven de bodem wordt gewonnen. Dit gesteente is in de loop van miljoenen jaren ontstaan door samenpersende grondlagen. Het heeft dus een hoge dichtheid en is daardoor erg sterk. Natuursteen kan ook ontstaan uit stollingsgesteente. Stollingsgesteente ontstaat wanneer lava boven de grond komt bij een vulkaanuitbarsting en afkoelt. Na verloop van miljoenen jaren zal er weer nieuw natuursteen ontstaan door het samendrukken van aardlagen en het uitbarsten van vulkanen. Er is momenteel al een grote hoeveelheid natuursteen aanwezig op aarde. Het voordeel van natuursteen is dat het ontzettend lang meegaat. Natuursteen is tegen bijna alle weersomstandigheden bestand en kan ook langere tijd in contact staan met water. Natuursteen zal dan ook maar zelden vervangen hoeven te worden. Bovendien lijkt natuursteen ook nog eens mooi, wat als nadeel weer heeft dat het een duur bouwmateriaal is. Een ander nadeel van natuursteen is dat het niet herbruikbaar is. Doordat het een sterk materiaal is kun je er bovendien moeilijk mee werken en is het moeilijk te vervormen, wat in de bouw problemen kan opleveren. De natuursteen van Las Vegas Rock heeft een zilveren Cradle to Cradle keurmerk. Het grote nadeel van de natuursteen van Las Vegas Rock is dat het vanuit Amerika moet komen, wat het door het lange transport milieuonvriendelijker maakt.

3.1.6: Alternatieve duurzame bouwmaterialen:

Strobalen: Het idee om van strobalen een huis te gaan bouwen klinkt misschien gek, maar er zit een toekomst in strobalen als een volwaardig bouwmateriaal. Het idee om huizen van strobalen te maken ontstond rond 1800, toen er in Nebraska (Verenigde Staten) geen bouwmaterialen als hout en klei meer aanwezig waren. Wel was er een overvloed aan stro, waardoor men besloot om te proberen daar huizen mee te bouwen. Het was toentertijd succesvol, maar door de verbetering van het transport was het tekort aan bouwmaterialen snel over. Sindsdien is er weinig meer gedaan met het bouwen van huizen van strobalen. Wel is er heel wat mee geëxperimenteerd, vooral sinds het duurzaam bouwen van huizen is opgekomen. Stro is afkomstig van tarwe, waarvan men de stengels droogt om stro te maken. Tarwe kan elk jaar gezaaid en geoogst worden. Strobalen zijn dus ook elk jaar weer hernieuwbaar, waardoor er jaarlijks een grote hoeveelheid strobalen kan worden gemaakt. Dat stro wordt in het najaar geoogst en tegelijk worden daar strobalen van gemaakt. Om deze strobalen geschikt te maken voor de bouw worden ze naar een fabriek gebracht om ze

44

dichter op elkaar te persen, waardoor je uiteindelijk stevigere strobalen krijgt. Strobalen zijn makkelijk te gebruiken in de bouw. Het zijn grote blokken, die makkelijk te stapelen zijn en in vergelijking met steen of hout heel weinig wegen. Er zijn verschillende manieren om met behulp van strobalen een huis te bouwen. Meestal wordt er rond een houtconstructie gebouwd, om het huis in bepaalde vormen te laten staan. Vervolgens worden er van strobalen muren gemaakt, die worden afgewerkt met leem. Het leem zorgt voor een stuclaag, die over de strobalen komt. Dit heeft een aantal voordelen: het houdt de strobalen beter bij elkaar, het zorgt voor een stevigere muur, die bovendien glad is en een huiselijke sfeer creëert en het zorgt voor een extra isolatielaag. Muren van strobalen worden dikker (ongeveer een halve meter) dan bij andere materialen. Of dit een voordeel of een nadeel is voor de sfeer, is een kwestie van smaak. Deze dikte heeft in ieder geval wel een aantal functionele voordelen: de brandbaarheid wordt lager, de isolatie wordt beter en een gebouw met muren van dikke strobalen is beter bestand tegen aardbevingen. Vocht vormt een groot gevaar voor strobalen huizen in verband met rotting. Om te voorkomen dat een huis in elkaar stort moeten alle muren perfect worden afgewerkt. Daarnaast vormen ook insecten een gevaar voor muren van strobalen. Met speciale afwerklagen zijn insecten weg te houden van de strobalen, zodat het huis niet aangetast wordt. Bij de productie van strobalen zijn er geen afvalstoffen: al het stro kan worden gebruikt om nieuwe strobalen te maken, en wat eventueel overblijft is biologisch makkelijk afbreekbaar. Kokosplaten: Kokosnoten worden voor veel dingen gebruikt: de melk wordt door plaatselijke bevolking gedronken, kokosnoten zijn grotendeels te eten en er wordt kokosolie van kokosnoten gemaakt. De buitenkant wordt in alle gevallen weggegooid: die is niet eet- of bruikbaar. Nu zijn juist de vezels die om een kokosnoot heen zitten bruikbaar voor kokosplaten. Een kokosnoot heeft als eigenschap keihard te zijn, je zou hem met je blote handen niet open kunnen breken. Deze eigenschap heeft een kokosplaat ook: hij is keihard, bijna niet kapot te buigen en behoorlijk brandveilig. Dit maakt een kokosplaat bruikbaar als bouwmateriaal voor in een huis. Er zijn wanden en vloeren van te maken. Kokosnoten komen van palmbomen, die veel op het zuidelijk halfrond groeien. Het nadeel hiervan is dat ze dus een lange transportreis moeten maken om in Nederland aan te komen, wat milieuonvriendelijk is. Kokosplaten scoren hoog op duurzaam niveau: de grondstof is in grote mate aanwezig en hernieuwbaar. Bovendien kan alles van een kokosnoot gebruikt worden, waardoor er nauwelijks afvalstoffen zijn. Mochten er toch afvalstoffen zijn, dan zijn die makkelijk afbreekbaar in de natuur. De productie van kokosnoten is nog goed voor het milieu ook: voor kokosnoten zijn palmbomen nodig, die CO2 uit de lucht kunnen halen. Tot slot gaan kokosplaten lang mee, dus hoeven ze niet vaak vervangen te worden. Bamboe: Hoewel bamboe niet direct in verband wordt gebracht met bouwhout, zit er wel degelijk toekomst in. Er wordt een hoop onderzoek naar gedaan en mee Geëxperimenteerd. In Azië wordt het zelfs al veel toegepast. Bamboeplanten groeien in het tropische en het subtropische klimaat (rond de evenaar) en is in grote getallen aanwezig. Een van de voordelen van bamboe boven gewoon hout is dat er geen noesten aanwezig zijn in bamboe. Noesten zijn de donkerbruine ogen die in het hout zitten, en

Figuur 41: Een huis van strobalen in aanbouw. Bron: United States Green Building Council (2009). Straw Building and the Principles of Passive Solar Design: A Primer. Geraadpleegd op 29 augustus 2011, http://org2.democracyinaction.org/o/5035/t/0/blastContent.jsp?email_blast_KEY=1097286

45

zorgen ervoor dat hout kwetsbaarder wordt. De afwezigheid van noesten zorgt dus voor een langere levensduur van bamboe. Er zijn maar weinig bamboesoorten geschikt voor de bouw, maar uit onderzoek is gebleken dat een bamboesoort uit Latijns-Amerika erg geschikt is als bouwhout, vanwege zijn lengte (25 meter), zijn snelle groei (5 jaar) en de sterkte van deze bamboesoort. Een van de grote problemen van gewoon hout is het verdwijnen van het bos. Dit zorgt er voor dat er bij de bepaling van de duurzaamheid van bouwmaterialen ook vaak gekeken wordt naar milieuvervuiling bij de winning van grondstoffen. Het grote voordeel van bamboe is dat als de stam gekapt wordt, er weer een nieuwe groeit. Dit gaat net zolang door tot een lengte van 15 km aan bamboehout. Een nadeel van bamboe is dat er in verhouding tot andere bomen weinig blad aanzit. Bladeren zorgen ervoor dat er fotosynthese plaats vindt en dat er CO2 uit de lucht wordt gehaald. Als er dus nauwelijks bladeren aanwezig zijn, wordt er ook nauwelijks CO2 uit de lucht gehaald. Het zou nadelig voor het milieu zijn om gewone bossen door bamboebossen te laten vervangen. Tot slot gaat bamboe redelijk lang mee: 10 tot 15 jaar (duurzaamheidklasse 3). Dit geldt voor het bamboe dat niet verduurzaamd is. Men kan bamboe duurzamer maken door het met chemicaliën te bewerken. De levensduur gaat dan van 10 tot 15 jaar naar 15 tot 25 jaar (duurzaamheidklasse 2). SIPs (Structural Insulated Panels, oftewel: structureel geïsoleerde panelen): Deze panelen zijn niet erg populair. Dat komt omdat ze alleen in Noord-Amerika worden gebruikt. Dit is ook direct het grootste nadeel van SIPs: ze zijn niet in Europa te verkrijgen. Dat betekent dat er veel transport nodig zal zijn om platen helemaal vanuit de Verenigde Staten of Canada naar Nederland over te laten schepen, wat slecht voor het milieu is. SIPs zelf zijn prima te gebruiken als duurzaam bouwmateriaal. Een SIP bestaat uit een OSB. Een OSB is een Oriented StrandBoard. Dat is een plaat, gemaakt van aspen hout. Aspen is een loofboom die veel in Noord-Amerika groeit. Overigen wordt niet alleen aspen, maar diverse andere boomsoorten gebruikt voor een OSB. Op zo’n OSB plaat wordt EPS (geëxpandeerd polystyreen) gegoten. EPS is een isolatiemateriaal (vergelijkbaar met PUR, maar dan duurzamer) en bestaat voor 2% uit polstyreen en voor 98% uit lucht. Op deze laag EPS wordt nog een OSB (houten plaat) gelegd, waardoor je uiteindelijk een soort sandwich krijgt: houten plaat, isolatiemateriaal, houten plaat. Zowel EPS als OSB kunnen op milieuvriendelijk wijze geproduceerd worden. Het grote voordeel van een SIP is dat je platen hebt waar al isolatie in zit. Normaal wordt er op een muur nog een isolatielaag aangebracht, wat weer transport en kosten meebrengt. Daarnaast zijn SIPs erg stevig en moeilijk te buigen. Sips kunnen op maat worden gemaakt, waardoor er geen hout of polystyreen verloren gaat. Het grootste bouwkundige voordeel is echter de manier van constructie met SIPs: met behulp van SIPs kan er in een aantal uren tot 1 of 2 dagen hele huizen worden gebouwd. Met behulp van lijm worden de platen aan elkaar vastgelijmd, wat uiteindelijk een verrassend stevig resultaat oplevert: SIPs zijn tegen aardbevingen en windhozen bestendig. Het enige waar SIPs slecht bestendig tegen zijn is vuur, wat ook een groot nadeel van SIPs is. SIPs zijn bruikbaar voor alles in een huis: vloeren, wanden en het dak. Faswalls: Fasswalls zijn relatief nieuw en worden vanaf de Tweede Wereldoorlog in Noord-Amerika, Europa en Azië veel gebruikt. Ze bestaan uit betonblokken, die gevuld zijn met hout. Dit hout is erg compact in elkaar gedrukt, waardoor de mineralen die kwetsbaar zijn voor rotting eruit zijn geperst. Een Fasswall bestaat voor 85% uit hout en voor 15% uit cement. Faswalls hebben zowel duurzame als bouwkundige voordelen. Allebei de materialen (hout en cement) zijn recyclebaar en voor de productie van Fasswalls kan tweedehands hout en cement gebruikt worden. Faswalls gaan lang mee, eeuwenlang zelfs. Daarnaast wordt bij de productie van Faswalls weinig energie en CO2 gebruikt en heeft een Faswall een hoge isolerende werking door de combinatie van cement en hout. Dat geldt voor zowel warmte-isolatie als geluidsisolatie. Faswalls scoren hoog op de levenscyclusanalyse, wat inhoudt dat Faswalls hun leven lang weinig energie gebruiken. Dit komt vooral door de mogelijkheid van recycling. Voor een huis zijn Faswalls vooral effectief door hun weerstand tegen vuur, wind en regen, aardbevingen, insecten, rotting, vorst en wat je ook maar kunt bedenken dat normaal gevaarlijk voor een huis is. Faswalls zijn ook vriendelijk om mee te werken: ze zijn

46

makkelijk bewerkbaar en het bevestigen van schroeven of andere bouwmaterialen is ook simpel. Bovendien zijn Faswalls als blokken gevormd (net als cementblokken) en is het daarom makkelijk om op een snelle manier gebouwen te bouwen met Faswalls. Er zijn dan ook niet perse getrainde mensen nodig om met behulp van Faswalls te bouwen. Een nadeel van beton zijn de vele gaten die erin zitten, wat het moeilijk maakt om een betonnen muur te stucken. Bij Faswalls zijn deze gaatjes al opgevuld, wat het dus makkelijker maakt om een Faswall te stucken.

3.1.7: Prijzen van bouwmaterialen:

De prijzen van bouwmaterialen spelen een grote rol in het kiezen van het meest geschikte bouwmateriaal. Veel duurzame bouwmaterialen zijn duur, en voor sommige mensen daarmee onbetaalbaar. Hieronder volgt een lijst met de prijs per vierkante meter van elk bouwmateriaal. De informatie komt van online bouwmarkten, dus de prijzen zijn vrij recent.

Lariks hout: Rond de 10 euro per vierkante meter, afhankelijk van de dikte.

Douglas hout: Rond de 10 euro per vierkante meter, afhankelijk van de dikte.

Accoya-hout: Rond de 115 euro per vierkante meter, afhankelijk van de dikte.

Teak hout: Rond de 75 euro per vierkante meter, afhankelijk van de dikte.

Bakstenen: 15 tot 40 euro per vierkante meter, afhankelijk van de soort.

Kalkzandsteen: Rond de 15 euro per vierkante meter, afhankelijk van de dikte.

Beton: 55 tot 65 euro per vierkante meter, afhankelijk van de samenstelling.

Staal: Rond de 60 euro per vierkante meter, afhankelijk van de samenstelling.

Hycrete: 90 tot 145 euro per vierkante meter, afhankelijk van de samenstelling.

Timbersil hout: Rond de 45 euro per vierkante meter, afhankelijk van de dikte.

Las Vegas’ Rock: Rond de 100 euro per vierkante meter, afhankelijk van de

steensoort.

Kokosplaten: 7 tot 25 euro per vierkante meter, afhankelijk van de dikte.

Strobaal: 14 euro per vierkante meter. Met leem en afwerking wordt dat 80 euro per vierkante meter.

Bamboehout: Rond de 55 euro per vierkante meter, afhankelijk van de dikte

SIPs: 55 tot 65 euro per vierkante meter, afhankelijk van de dikte.

Faswall: Rond de 75 euro per vierkante meter, afhankelijk van de dikte.

47

3.1.8: Gegevens in een tabel:

Om het overzichtelijker te maken en om een keuze te maken over het beste bouwmateriaal volgt hieronder een schema van bovenstaande bouwmaterialen. Daarbij geldt een zekere waardering: - - 1 punt Een bouwmateriaal is op een bepaald punt erg milieuvervuilend. - 2 punten Een bouwmateriaal is op een bepaald punt milieuvervuilend. +/- 3 punten Er is geen aandacht besteed aan duurzaamheid, maar er is ook geen sprake van milieuvervuiling. + 4 punten Er is aandacht besteed aan het verduurzamen van een bepaald punt. ++ 5 punten Er is veel aandacht besteed aan het verduurzamen van een bepaald punt. Bij punten waarbij het niet om duurzaamheid gaat, is de waardering bepaald ten opzichte van de koper of het huis. Hoe duurder, hoe minder waardering voor de koper. Hoe zwakker, hoe minder waardering ten opzichte van het huis.

Win

ning

Pro

duct

ie

Tra

nspo

rt

Bew

erkb

aarh

eid

Ste

rkte

Ond

erho

ud

Leve

nsdu

ur

Rec

ycle

baar

Prij

s

Isol

atie

Larikshout + +/- + ++ +/- +/- - ++ ++ +/- 37 punten Accoya-hout + +/- +/- ++ + ++ + ++ -- + 38 punten Douglas hout + +/- + +/- + +/- - ++ ++ +/- 36 punten Teakhout + +/- - - ++ +/- +/- +/- ++ - +/- 32 punten Baksteen +/- - - + + + +/- ++ + + +/- 35 punten Kalkzandsteen +/- - - + + + +/- + + ++ +/- 35 punten Beton +/- - + + + +/- ++ + +/- +/- 35 punten Staal - - - + - ++ + + + +/- - 31 punten Hycrete +/- - + + + ++ ++ + -- +/- 35 punten LVG Natuursteen

- +/- - +/- ++ + ++ =/- - - +/- 31 punten

Timbersil hout +/- - - - +/- ++ ++ + + +/- +/- 33 punten Kokosplaat + +/- - - ++ +/- +/- + ++ ++ +/- 36 punten Strobaal + +/- + ++ +/- +/- - + - +/- 33 punten Bamboehout + +/- - - ++ +/- +/- - + +/- +/- 31 punten SIP - +/- - ++ +/- +/- - - +/- ++ 30 punten Faswall +/- +/- + +/- ++ + + + - +/- 35 punten Hieruit is op te maken dat accoya-hout het beste bouwmateriaal voor een duurzaam huis is. Het natuurlijke hout scoort hoog in de puntentelling, maar door accoya-hout’s speciale behandeling is het sterker, heeft het minder onderhoud nodig en leeft het langer dan de andere houtsoorten, wat het tot het duurzaamste bouwmateriaal maakt. Wel is accoya-hout erg duur, dus voor mensen met een minder groot budget zijn zowel douglas hout als kokosplaten aan te raden, die beiden ook hoog scoren en erg goedkoop zijn. Het (aanwezige) slechtste duurzame bouwmateriaal is SIP. Door de al toegevoegde isolatie lijkt het een duurzaam bouwmateriaal. Maar de isolatie zelf is één van de meest milieuvervuilende isolatiematerialen, waardoor een SIP op duurzaam gebied slecht scoort. Bovendien is een SIP niet het sterkste bouwmateriaal en is het niet recyclebaar.

48

Paragraaf 3.2: De inrichting: 3.2.1: De afwerking van het huis:

Als dan het hele duurzame huis is gebouwd, is het tijd om er in te gaan wonen. Om het duurzame huis bewoonbaar te maken moeten er nog een aantal dingen gebeuren. Het moet mooi afgewerkt worden en er moeten nog meubels in komen. Natuurlijk moet dit ook allemaal weer duurzaam zijn.”Om te kijken of ‘iets’ duurzaam is, moet je met een aantal factoren rekening houden: hoe is het geproduceerd, met hoeveel energie en uitstoot van giftige stoffen? Wat zijn de effecten op de menselijke gezondheid. Op het klimaat, op de biodiversiteit, op het gebruik van grond en grondstoffen?” (Trouw, woensdag 2februari 2011, de Verdieping). Er zijn een aantal materialen die men moet vermijden bij een duurzaam huis, zoals kunststoffen. Kunststoffen worden voornamelijk gemaakt van fossiele stoffen zoals aardolie, die bekend staan om hun milieubelasting en uitputting.

3.2.2: De vloer:

Om de aanleg van de vloer zo duurzaam mogelijk te maken, is de materiaalkeuze van belang. Als het bouwmateriaal duurzaam is, is de vloer duurzaam. Er zijn verschillende soorten materialen om een vloer te leggen: met tapijt, met tegels of met hout. Tapijt: Een echte afrader op milieuvriendelijk gebied is tapijt. Tapijt bestaat namelijk uit twee lagen, een onderlaag van synthetisch latex6, en een bovenlaag om het mooi te laten lijken (dit kan overigens wel van de duurzame stof wol zijn). Er is echter heel veel energie nodig om deze twee lagen aan elkaar te plakken. Tevens is het onmogelijk om deze twee stoffen weer van elkaar te scheiden, dus is recycling onmogelijk. Een zeer milieuonvriendelijk product. “Op dit moment zijn er twee bedrijven in Nederland die volop bezig zijn met de ontwikkeling van een tapijt dat wordt gemaakt van linnen en wol en dat na gebruik kan dienen als basis voor een grasmat. De twee bedrijven (Bond Textiles Research uit Venlo en Best Wool Carpets uit Best) bedachten een wollen tapijt met linnen als gronddoek. Door een speciale methode van het bevestigen van de wol op het onderdoek wordt veel energie bespaard die voorheen verloren ging aan het verwarmen van de latex om de garens van de bovenlaag op vast te zetten. Extra milieuvriendelijk van dit tapijt is dat het na gebruik kan worden gecomposteerd. Een versleten tapijt wordt in kleine plukjes uit elkaar getrokken en op een dun doek gelegd. Daarna wordt gras ingezaaid en verschijnen binnen enkele weken de grassprietjes. De techniek om het tapijt grootschalig te produceren wordt nog verbeterd maar de bedenkers spreken al van een revolutie in de tapijtwereld.’ Er is dus nog hoop voor de mensen die graag een duurzaam tapijt in hun duurzame huis willen.” (Bron: Leerwiki.nl, 2008, http://www.leerwiki.nl/Milieuvriendelijk_tapijt_voor_de_toekomst) Tegels: Veel mensen kiezen op dit moment voor tegels in hun woning. Er zijn veel verschillende soorten tegels. Een natuurstenen vloer is een goed voorbeeld van een duurzame vloer. De prijzen voor een natuurstenen vloer lopen heel erg uit een, van €30,- per vierkante meter tot meer dan €130,- Soorten natuursteen zijn:

‐ Marmer ‐ Graniet

6 Synthetisch latex: Een milieuonvriendelijk product, wordt gemaakt van de fossiele stof aardolie.

49

‐ Hardsteen ‐ Leisteen ‐ Kwartsiet

Op het gebied van duurzaamheid maakt het niet uit welke soort natuursteen je kiest, het ligt er net aan wat je zelf mooi vind. Er zijn een heleboel voordelen van natuursteen:

‐ Het is duurzaam! ‐ Het is sterk materiaal ‐ Het is kras- en slijtvast ‐ Het is uitermate hitte- en vorstbestendig (dus goed voor bijv. vloerverwarming) ‐ Het is hygiënisch ‐ Het is zeer gebruiksvriendelijk ‐ Het is onderhoudsvriendelijk ‐ Het heeft een luxe uitstraling door natuurlijke glans van het natuursteen

Natuursteen is duurzaam omdat:

‐ Het vooral bewerkt wordt met water, wat goed te hergebruiken is. ‐ Het van zichzelf van zichzelf al een glanslaag heeft. (Het hoeft dus minder bewerkt te

worden). ‐ Het heel lang mee gaat.

Er bestaat een werkgroep: WerkGroep Duurzame Natuursteen (WGDN) die een label geeft aan bedrijven die op een duurzame manier natuursteen produceren. Natuursteen moet dan op een milieuvriendelijk manier gewonnen en bewerkt worden. Tevens mag er geen kinderarbeid in het spel zijn. Daarom is verstandig om alleen natuurstenen aan te schaffen die het label dragen van de WGDN. Natuursteen is niet alleen handig voor op de vloer, maar is ook een goed materiaal voor het aanrechtblad. Houten vloeren: Dat is de laminaatparketten vloer, moet men vermeiden als het gaat om ‘houten’ vloeren. Laminaat wordt namelijk voorzien van een kunststoflaag (deze kunststoflaag bevat onder andere een fotoprint om het mooi te laten lijken). Deze kunststoffen worden gemaakt van fossiele brandstoffen (aardolie) en dat is dus absoluut niet duurzaam. Wat wel een goed duurzaam bouwmateriaal voor voeren is, is hout. Als er in het duurzame huis een houten vloer geplaatst wordt is de duurzaamste optie een massief parketten vloer. Dit zijn vloeren met een dikte tussen de 7 en 22 mm. Het is aan te raden om een geluidsdempende mat van kurk onder de vloer aan te leggen. Massief pakket kost ongeveer tussen de €50,- en €90,- per vierkante meter, is dus niet erg goedkoop. Let er wel op, dat het hout een FSC keurmerk heeft! Soorten massief parketten vloeren:

‐ Eiken ‐ Merbau ‐ Essen ‐ Bilinga ‐ Maple ‐ Wengé ‐ Afzelia ‐ Teak ‐ Noten ‐ Kambala

Net als bij natuursteen, maakt het op het gebied van duurzaamheid niet uit welke soort hout je kiest. De voordelen van een massiefparket zijn:

‐ Het is duurzaam. - Het is eenvoudig zelf te leggen.

Figuur 42: Een harthouten parket. Bron: Tropic Parket (z.d.) Tropic Parket. Geraadpleegd op 26 juli 2011, http://www.tropicparket-geldermalsen.nl/

50

Kurkvloeren: Kurk is echt nog een duurzaam product. Kurk wordt namelijk gemaakt van de bast van de kurkeik. Als een kurkboom 25jaar oud is, kan deze bast geoogst worden. Na het oogsten van de kurk groeit de bast meteen weer aan, en 7 tot 9 jaar later kan er weer geoogst worden van deze boom. De kurkeik groeit het best in Zuid-Europa (Portugal). Als de kurk geoogst is dan wordt het vervolgens gekookt en gedroogd. Vervolgens wordt de kurk vermalen tot korrels en onder enorm veel warmte worden ze in elkaar geperst tot blokken. Door het verhitten zetten de korrels uit, en verbindt het hars de kurkkorrels aan elkaar. Hierdoor is kurk nog steeds zo isolerend, veerkrachtig en sterk als natuurlijk kurkschors. Voordelen van een krukvloer:

‐ Kurk is dus hartstikke duurzaam. ‐ Kurk heeft ook een isolerende werking, dus energiebesparend. ‐ Kurk is akoestisch, het weergalmt geen geluid. ‐ Een kurkvloer is heel gemakkelijk schoon te maken. ‐ Een kurkvloer kan overal in het huis aangelegd worden. ‐ Een kurkvloer is in allerlei maten, patronen en kleuren verkrijgbaar, bijna alles is

mogelijk. ‐ (let er wel op dat je bij het kleuren van de kurkvloer een duurzame verf gebruikt).7 ‐ Er zijn echter ook enkele nadelen: ‐ Kurk is vrij flexibel, als er bijvoorbeeld een aantal jaar een kast op heeft gestaan is de

kans groot dat de afdruk in de vloer staat. ‐ Een kurkvloer kan een beetje verkleuren door UV-straling, dit komt omdat kurk een

natuurproduct is.

3.2.3: De muren:

Stucwerk: ‘Over het algemeen geldt: hoe minder materialen er gebruikt worden, hoe minder milieubelastend een product is.’ Dus geldt er voor het stucwerk dat het beter is om stuc te gebruiken van kalkstucwerk of leemstucwerk, omdat cement uit meerdere materialen bestaat. Dit omdat kalkstucwerk of leemstucwerk in tegenstelling tot cement maar uit een paar materialen bestaat. Tevens zijn dit vooral natuurlijke materialen. Er zijn ook andere manieren om een muur er mooi uit te laten zien: verven, behangen, bekleden. Bij alle drie de manieren is het belangrijk om een dampopen8 oplossing te gebruiken, omdat het beter voor de binnenlucht is om een vochtregulerende wandafwerking te hebben, in plaats van een totaal afgesloten ruimte. Zo kunnen er geen vochtproblemen ontstaan in het duurzame huis doordat de dampen van het koken of het douchen niet alleen via de ramen maar ook via de muren naar buiten kunnen dringen. Verf: Er zijn verschillende soorten verf, waarvan de meeste vrij belastend zijn voor het milieu. Duurzame verf is gemaakt van zo weinig mogelijk materialen (des te minder milieubelastend). Merken van natuurlijke soorten verf zijn Aglaia of Alback. Natuurlijke verf wordt gemaakt van onder andere: lijnolie, beukencellulose, dennenolie en bijenwas. Waarom zijn deze soorten verf duurzaam?

‐ Ze worden gemaakt natuurlijke herwinbare stoffen. ‐ Ze zijn biologisch afbreekbaar. ‐ De levensduur is net zo lang als bij synthetische soorten verf.

7 Zie het stukje: Verf (verderop). 8 Deze oplossing laat dampen door, zoals bijvoorbeeld vochtdampen.

51

‐ Er komen bij de bereiding (in tegenstelling tot bij synthetische verf) geen schadelijke gassen vrij.

‐ Ze zijn niet schadelijk voor de gezondheid. Voordelen van natuurlijke verf?

‐ Het werkt net zo als bij synthetische verf. ‐ In heel veel kleuren verkrijgbaar. ‐ Kan zowel binnen als buiten gebruikt worden. ‐ Het is niet duurder dan synthetische verf.

Behangen Met behang kun je op een makkelijke manier een kamer een totaal andere sfeer geven. Er zijn een heleboel bedrijven die denken dat ecologisch ontwerpen te duur of niet goed genoeg is voor hun klanten. Er is echter één bedrijf dat duurzaam behangpapier ontwikkelt. Dit bedrijf is Graham&Brown. “Graham&Brown heeft inmiddels al een tweede collectie duurzaam behang ontworpen. ‘Deze collectie milieuvriendelijk behang is geprint op papier afkomstig uit duurzaam beheerde bossen (100% FSC) waarbij gebruik is gemaakt van (niet-zuurhoudende) inkt op waterbasis. Elke rol is verpakt in afbreekbaar materiaal gemaakt van maïs, wat uniek is voor Graham & Brown. Dus niet alleen het papier, maar ook het verpakkingsmateriaal is duurzaam. Al het behang dat Graham&Brown verkoopt heeft het FSC logo. Verder gebruikt Graham & Brown bij de productie gerecycled regenwater en een geavanceerd afwateringssysteem om schadelijk afvalwater te beperken.” (Bron: Duurzaam Thuis, 2009, http://www.duurzaamthuis.nl/extra-sfeer-met-milieuvriendelijk-behang) Er zijn ook andere manieren om je huis te behangen Piet Hein Eek namelijk een duurzaam concept bedacht, behangen met resthout.9 Gordijnen Voor gordijnen geldt: kies geen gordijnen die gemaakt zijn van synthetische materialen zoals acryl of nylon. Kies gordijnen die gemaakt zijn van natuurlijke materialen zoals wol en linnen of EKO-katoen10. Ze putten namelijk geen eindige bronnen uit, de grondstof voor deze producten groeit vanzelf weer aan. Op dit moment zijn er geen kant en klare EKO-katoenen gordijnen te koop, maar lappen stof van EKO-katoen is wel goed per meter te krijgen. Een aantal tips om nog milieuvriendelijker/duurzamer te worden met gordijnen: (van allesduurzaam.nl) ‘Hang je gordijnen niet voor de verwarming. Zorg dat je gordijnen tot op de vensterbank of in ieder geval tot boven de radiator hangen, dan kan de opstijgende warmte van de radiator voor het gordijn langs je kamer intrekken en blijft de warmte niet tegen het raam achter de gordijnen hangen. Kies gordijnen met een dichte structuur, zodat ze de koude van de ramen goed afsluiten. Gooi als je gaat verhuizen of nieuwe gordijnen aanschaft je oude gordijnen niet meteen weg. Je kunt ze vermaken voor een ander raam, of de stof gebruiken voor andere toepassingen (kussens, tassen). Gordijnen die nog goed zijn kunnen ook naar de kringloopwinkel. Gordijnen die je zelf kan wassen genieten de voorkeur boven gordijnen die chemisch gereinigd moeten worden. Maak je gordijnen daarom iets langer of was de stof voor je de gordijnen maakt, om te voorkomen dat ze, wanneer ze bij het wassen een beetje krimpen, niet te kort zijn.’

9 Zie: Meubelen van afvalproducten > laatste alinea. 10 EKO‐katoen wordt gekweekt zonder bestrijdingsmiddelen. Dit in tegenstelling tot traditioneel katoen, waarbij er gigantische hoeveelheden bestrijdingsmiddelen gebruikt worden. EKO‐katoen is dus duurzamer dan traditioneel katoen.

52

3.2.4: De meubels:

Tweede handsmeubelen Het is heel duurzaam om je huis in te richten met gerecyclede of hergebruikte meubelen, hierdoor heb je maar één keer de grondstoffen nodig, wordt er maar één keer energie gebruikt en worden er maar één keer giftige stoffen uitgestoten bij de productie (als dit al gebeurd). De kans is groot dat de meubels die je dan vindt, net niet de juiste kleur zijn of dat mooie stofje. Hiervoor zijn goede oplossingen, een likje verf of even opnieuw stofferen. Bij dat laatste zijn er een aantal zaken waar je op moet letten, want veel meubels ademen giftige stoffen uit: Gebruik vooral organische materialen bijvoorbeeld: wol, katoen of gedekverft leer. (Let op! Deze materialen moeten behandeld zijn met natuurlijke middelen). Wol en katoen zijn duurzame materialen omdat deze materialen zoals eerder al genoemd onuitputtelijk zijn. Leer wordt (vaak) gemaakt van het huid van de rund. De rund is ook onuitputtelijk, dus is leer ook een duurzame stof. Aan het leer wordt wel altijd een kleurtje gegeven. Kies dan voor leer dat gedekverft is, dan is het namelijk nog het dichtst bij de natuurlijke huid. Dit betekent dus dat er zo min mogelijk materialen worden toegevoegd dus duurzamer. Het dekverfen van leer gaat als volgt: ‘De huiden worden als het ware in een grote wasmachine gegooid met verfstof. De huiden zuigen zich vol met kleurstof. Alle littekens blijven zichtbaar. Je ziet de echte huid. Mensen willen wel echt lede,r maar willen geen littekens zien, dus moeten voor deze afwerking de mooiste huiden met de minste littekens worden uitgezocht, wat er voor zorgt dat leer duur is. Probeer wel weer leer te kopen dat geverfd is met een natuurlijke verf.5 Bij het aanbrengen van een nieuw kleurtje: Gebruik alleen verf of lak op natuurlijke basis.11 Nieuwe meubels aanschaffen: Meubels worden voor het grootste deel van hout gemaakt. Ga bij het kopen van meubels voor de massief houten meubelen zoals bijvoorbeeld grenen, vuren, beuken of kersen. Deze materialen zijn duurzamer dan spaanplaat. Dit wordt vaak weer ingespoten met een chemische deklaag.(milieuonvriendelijk dus!) Let er weer op dat het hout een FSC-label heeft. Voor- en nadelen van massiefhouten meubelen in vergelijking tot spaanplaten meubelen: Voordelen massiefhouten meubelen Nadelen massiefhouten meubelen Massiefhout gaat langer mee. Massiefhouten meubelen zijn duurder als

spaanplaten meubelen Massiefhout is duurzamer doordat: Het geen chemische deklaag bevat. Het langer mee gaat. Het uit één soort materiaal bestaat.

Massiefhout is beter voor de gezondheid omdat het geen giftige stoffen uitademd.

Natuurlijk zit dat niet lekker als je boven op een houtenplank moet gaan zitten. Daarom zijn er altijd gevulde banken/kussens. Denk erom dat de vulling ook uit duurzame materialen bestaat. (Bij normale meubels bestaat de vulling vaak uit milieubelastende materialen zoals

11 Zie voor verdere informatie het kopje: Verf.

53

Figuur 44, behang van sloophout Eek, P.H. (z.d.) Piet Hein Eek. Geraadpleegd op 10 augustus 2011, http://www.pietheineek.nl/nl/collectie/sloophout-behang/behang04

piepschuim). Kies daarom voor meubels met vulling van materialen als: kokosvezel, veren, latex of stro. Deze materialen zijn namelijk onuitputtelijk. Tevens hoeven deze materialen niet veel bewerkt te worden.

3.2.5: Bijzondere projecten:

Meubelen van afvalproducten Een bijzonder project voor duurzame meubels komt uit eigen land. Aan de Design Academy in Eindhoven is in 1990 Piet Hein Eek afgestudeerd. Als project had hij toen een trendy kast gemaakt van sloophout. Na die tijd is hij doorgegaan met het ontwerpen en maken van meubels van sloophout en nu heeft hij een hele collectie

sloophoutmeubelen. Het zijn allemaal zeer verschillende meubels, het zijn soms hele simpele stoeltjes, maar soms echt luxe lounge stoelen. Hij maakt ook banken, tafels en kasten. Meubels is niet het enige wat hij maakt van sloophout, hij ontwerpt ook decoratie voor aan de muur van sloophout in de vorm van behang, (zie figuur 2). An de Schryver Op 21 januari 2011 is An de Schrijver (28) gepromoveerd op de universiteit van Nijmegen. Ze heeft onderzoek gedaan naar de invloed van het gekozen perspectief op de duurzaamheids beoordeling van een product. Voor haar onderzoek heeft De Schrijver van 756 producten onderzocht hoe duurzaam ze zijn over een korte tijdsspan (20jaar), en op de lange termijn (oneindige tijdsspanne). Vaak zijn de producten die op het korte termijn het duurzaamst zijn ook het beste voor de lange termijn. De 756 producten die zij onderzocht

heeft zijn onder te verdelen in 7 categorieën: ‐ Landbouwproducten: organische meststoffen, plantaardige producten,

dierenvoeding; ‐ Bouwmaterialen: baksteen, glas, beton, isolatiemateriaal; ‐ Elektronicaproducten: batterijen, kabels, computers; ‐ Chemicaliën: zuren, niet-organische meststoffen, wasmiddelen, inkt,

verf, siliconen; ‐ Metalen: Legeringen, ijzer, niet-ijzerhoudende metalen; ‐ Papier- en kartonproducten; ‐ Plastics: biopolymeren en rubbers;

We zullen een paar producten noemen als voorbeeld. Als we kijken naar de eetbare producten tuinbonen, maïs en aardappelen dan zijn op zowel de korte als op de lange termijn aardappelen het minst milieubelastend en tuinbonen het meest. Kijken we naar gebleekt of ongebleekt karton dan wint op beide vlakken het ongebleekte karton het. Bij goud en koper wint de koper. En als we gaan kijken naar de bouwmaterialen: beton, baksteen en lichte aarden baksteen dan is het beton het meest belastend voor het milieu op beide gebieden. Voor het inrichten van het huis raden wij aan, meubels te kopen die gemaakt zijn van materialen die het minst belastend zijn over de lange termijn. Dit omdat een huis langer mee moet gaan dan 20 jaar.

Figuur 43, een sloophouten tafel Eek, P.H. (z.d.). Piet Hein Eek. Geraadpleegd op 10 augustus 2011, http://www.pietheineek.nl/

54

Paragraaf 3.3: De atmosfeer van een huis:

Bij de atmosfeer van een huis gaat het om de sfeer die een huis uitstraalt en de luchtkwaliteit in een huis. De sfeer is van groot belang: kopers willen graag een mooi huis. De sfeer hangt erg af van smaak. De een vindt een houten huis mooi, de ander juist niet. Daarom is er geen vaste regel op te stellen om een goede sfeer voor een huis te creëren, dat zal per klant verschillen en kan door een architect zelf worden ontworpen. Naast sfeer speelt de luchtkwaliteit ook een grote rol voor de atmosfeer. Daar zijn wel maatregelen voor te nemen. Mensen zijn het grootste deel van de dag in hun eigen huis. De luchtkwaliteit is daarbij erg belangrijk voor de gezondheid van een persoon, al helemaal als diegene met longproblemen als astma zit, of met allergieën voor bepaalde stoffen die in de lucht kunnen zitten. Er zijn twee mogelijkheden om de luchtkwaliteit goed te maken: de lucht die in het huis zit verontreinigen, of ervoor zorgen dat er überhaupt geen vieze stoffen in de lucht in huis komen. Natuurlijk zijn ook allebei de maatregelen tegelijk te nemen, maar dat is vaak overbodig. Om ervoor te zorgen dat de lucht die al aanwezig is in een huis schoner wordt, is het van belang dat de lucht verfrist wordt. Dat kan door een goed ventilatiesysteem aan te brengen. Ventilatiesystemen kosten echter energie, dus erg duurzaam is dat niet. Een duurzame manier voor het ontreinigen van de lucht is het gebruik maken van ‘levende muren’. Dit zijn muren waar levend groen, planten en/of gras, op is aangebracht, wat daar leeft en groeit. Een dergelijke levende muur haalt de vervuilde deeltjes uit de lucht en produceert zuurstof, wat de lucht gezonder maakt. Je ziet ze niet vaak, maar ze zijn wel effectief. Het nadeel van een levende muur is dat ze veel aandacht en verzorging nodig hebben. Gebeurt dat niet, dan sterven ze, of groeien juist door het hele huis heen. Om

ervoor te zorgen dat er geen vervuilde stoffen binnenkomen, moet je de lucht die binnenkomt zuiveren. Dat kan door filters bij de deuren en ramen te plaatsen, of eventueel bij een airconditioning, als die aanwezig is. Deze houden de vuile stoffen uit de lucht buiten, zodat de lucht in huis schoon blijft.

Figuur 45: Een groene wand in huis. Bron: Flohaus (2010). Living Walls. Geraadpleegd op 29 augustus 2011, http://flohaus.com/2010/03/17/living-walls/

55

Hoofdstuk 4: Duurzame gebouwen: Paragraaf 4.1: Beoordeling van gebouwen:

Na de bouw van een huis is het niet meteen duurzaam. Het is pas officieel duurzaam wanneer er een certificaat is opgesteld die zegt dat een huis duurzaam is. Voor een dergelijk certificaat zijn er meerdere organisaties. De grootste daarvan is LEED (Leadership in Energie and Environmental Design). LEED is oorspronkelijk een Amerikaanse organisatie, maar zit tegenwoordig op meerdere plekken in de wereld. Er zijn ook Nederlandse organisaties die duurzame gebouwen certificeert: BREEAM (Building Research Establishment Environmental Assessment Method) en DGBC (Dutch Green Building Council). Om een dergelijk certificaat te krijgen moet je daar aanvraag naar doen, waarna een controleur op bezoek komt. Die controleur bekijkt een aantal onderdelen van het huis en beoordeelt vervolgens of je een certificaat verdient. Deze certificaten verschillen van brons tot platinum, waarbij brons wel duurzaam, maar niet erg duurzaam is en platinum het ultieme duurzaam is. Met zo’n certificaat neemt de waarde van een huis toe. De certificaten worden aan zowel bestaande gebouwen als op nieuwbouw gegeven. Bovendien worden er niet alleen aan huizen certificaten gegeven, maar aan allerlei soorten gebouwen: van bungalow tot wolkenkrabber.

In de bovenstaande figuur valt op valt op dat Energy & Atmosphere de meeste punten krijgen. Een inspecteur die een huis komt beoordelen op zijn duurzaamheid heeft een formulier bij zich, met daarop een lange lijst aan aandachtspunten waarbij een score mag geven bij elk aandachtspunt. Deze lijst loopt erg uiteen en kan verschillen van ‘basic insulation’ tot ‘rain-harvesting system’.

Figuur 46: De hoeveel punten die een huis nodig heeft voor een bepaalde status van LEED. Bron: Leadership in Energy and Environment Design (2008). LEED for Homes Rating System. Geraadpleegd op 25 oktober 2011, http://www.usgbc.org/ShowFile.aspx?DocumentID=3638

Figuur 47: Puntenverdeling over de verschillende duurzame aspecten van een huis. Bron: Leadership in Energy and Environment Design (2008). LEED for Homes Rating System. Geraadpleegd op 25 oktober 2011, http://www.usgbc.org/ShowFile.aspx?DocumentID=3638

56

Paragraaf 4.2: Integraal ontwerpen:

Met de opkomst van duurzaamheid en duurzaam bouwen zijn ook de integrale ontwerpers opgekomen. Deze ontwerpers richten zich vooral op het gebruik van een woning op de lange termijn, in tegenstelling tot de meeste andere ontwerpers tegenwoordig. Ze letten op onderhoud, energiezuinigheid, aanpasbaarheid en de gezondheid voor de bewoners. Bij integraal ontwerpen wordt er veel meer tijd gestoken in het ontwerpproces van een huis. Daarbij wordt met allerlei factoren (bovenstaande plus de omgeving) rekening gehouden en zo goed mogelijk geïntegreerd in het huis, vandaar ook de naam integraal bouwen. Het nadeel hieraan is dat de ontwerpperiode langer is dan de standaard voor de huizenbouw is. Daar zit ook een prijskaartje aan: integrale ontwerpers zijn een stuk duurder. Toch blijkt dat de totale kosten bij het bouwen van een huis dat integraal is ontworpen een stuk lager liggen dan bij een huis dat niet integraal is ontworpen. Dat zit ‘m in de bouw: wanneer een huis integraal is ontworpen, is er overal rekening mee gehouden. Dat is inclusief de bouw en de bouwmaterialen. Dat betekent dat alle materialen en alle vakmannen op tijd zijn geregeld. Op deze manier wordt een huis veel sneller gebouwd. Bovendien is er al rekening gehouden met eventuele problemen die tijdens de bouw kunnen ontstaan, zodat deze snel kunnen worden opgelost. Er zijn bepaalde regels in sommige gemeentes waar je van tevoren rekening mee kunt houden. Als een huis in een woonwijk alleen maar rechte hoeken mag hebben, voor het straatbeeld, en het ontworpen huis heeft ronde hoeken, dan moet dit worden aangepast. Dat kan in sommige gevallen een hoop tijd kosten, in sommige gevallen moeten zelfs hele stukken van het huis worden herontworpen. Ook zijn er gemeentes waar je bijvoorbeeld geen zonnepanelen op het dak mag hebben, omdat dat het straatbeeld aan zou tasten. Dat is handig om te weten voordat je dure zonnepanelen gaat aanschaffen. Zo bespaar je een hoop moeite en kosten. Zodra een huis dan staat is het energiezuinig, heeft het weinig onderhoud nodig en is het makkelijk aanpasbaar voor bijvoorbeeld een uitbouw. Tot slot houden integrale ontwerpers ook rekening met de omgeving. Dat heeft meestal met het weer te maken. Als een huis dicht bij de kust staat, betekent het dat er veel waait. In een dergelijk geval is het handig om een windmolen op het dak te plaatsen die stroom opwekt. Dat geldt net zo voor regen afvangsystemen en zonnepanelen.

Paragraaf 4.3: Modelgebouwen:

Tegenwoordig wordt duurzaamheid steeds meer als marketingproduct gezien. Hoe duurzamer een gebouw of bedrijf is, hoe beter het verkoopt. Het grote doel voor duurzame bouwers was voor een lange tijd het bouwen van een nulwoning, of passief huis. Dit is een

huis dat zo efficiënt met zijn energie omgaat dat het geen energie gebruikt, wat steeds vaker voorkomt. Om toch de concurrentie aan te gaan zijn veel bedrijven bezig met het ontwikkelen van pluswoningen, of actieve huizen. Dit zijn huizen die niet alleen energiezuinig zijn, maar zelfs energie kunnen opwekken. Er zijn al enkele woningen die energie opwekken, een voorbeeld daarvan is de pluswoning van Ronald Serné, die het duurzaamste huis van Nederland heeft. Dit huis levert energie op, in

Figuur 48: Het energieopleverende huis van Ronald Serné. Bron: Nulwoning.nl (z.d.). Geraadpleegd op 24 oktober 2011, http://www.eatmyhouse.nl/uploaded_files/project/2009052401.JPG

57

plaats van andersom. Serné’s huis levert zelfs zoveel energie op, dat hij zijn elektrische auto er elke dag volledig mee kan opladen. Het huis ligt in de Achterhoek (Gelderland), waar het huis aan strenge ecologische voorwaarden moest voldoen. Serné besloot om zijn huis van hout te maken, omdat hout het mogelijk maakt om dikke lagen isolatiemateriaal aan te brengen. Het huis is gebouwd van Plato Wood. Dit is Noord-Europees vuren hout, wat na een ontwikkelingsproces erg duurzaam wordt (duurzaamheidklasse 1). Als isolatiemateriaal heeft Serné veel gebruik gemaakt van houtvezelisolatie. Houtvezelplaten worden gemaakt van houtresten bij zagerijen en zijn daarom erg duurzaam (zie paragraaf 2.3.1 voor de specificaties van houtvezelplaten). Het huis heeft driedubbele beglazing, wat een groot isolerend vermogen heeft. De vloer is gemaakt van gips, wat een van de duurzaamste mogelijkheden voor een vloer is. Het hele dak is bedekt met zonnepanelen, er is een systeem voor het afvangen van regenwater en er is een warmtepomp in het huis aanwezig, die de warmte uit de grond pompt en deze door het huis verspreidt. Buiten staat een pijp die lucht naar binnen zuigt. Deze lucht wordt dan verwarmd of gekoeld, afhankelijk van de buitentemperatuur. Zo kun je in de zomer koele lucht door het huis heen laten blazen, en in de winter warme lucht, zelfs als het buiten vriest. Verder zijn bijna alle producten in het huis energiezuinig, zoals de wasmachine en de droger. Daarnaast hangt in het hele huis led-verlichting en is het huis naar het zuiden georiënteerd om zoveel mogelijk gebruik te maken van de zon. Er hebben meerdere organisaties en hogescholen aan dit huis meegewerkt om het zo duurzaam mogelijk te maken, wat aardig is gelukt. Een ander Nederlands voorbeeld van een duurzaam gebouw is het Wereld Natuur Fonds kantoor in Zeist (Utrecht). Dit is ook meteen een van de bekendste gebouwen in Nederland. Het Wereld Natuur Fonds is een wereldwijde organisatie die zich inzet voor uitstervende diersoorten en het milieu. Vanaf 1954 had het WNF ook een kantoorgebouw in Zeist, dat in 2006 is gesloopt. Op diezelfde plek is een nieuw kantoorgebouw geplaatst. Daarmee wil het WNF een goed voorbeeld geven: als inzetter voor het milieu investeren ze in een volledig CO2-neutraal pand. Daarbij konden ze materialen gebruiken die bij het slopen van het oude pand zorgvuldig gespaard zijn gebleven, zodat er geen nieuwe materialen hoeven worden gebruikt, wat een hoop milieubelasting scheelt. Op het dak liggen grote zonnepanelenvelden, die gedurende zonneperiodes energie voor het hele gebouw verschaffen. In de kelder van het gebouw staat een warmte/koudeopslag, die warme en koude lucht opslaat om ze op gunstige momenten te gebruiken. Al het hout dat voor het interieur en voor de buitenkant van het gebouw is gebruikt, beschikt over het FSC-keurmerk. In het midden van het gebouw staat een grote koepel, die volledig van klei gemaakt is. Het WNF heeft zich een tijdlang ingezet voor de uiterwaarden van de Nederlandse rivieren. Daar hebben ze al het klei voor deze koepel ook vandaan gehaald. Daarnaast hebben ze vloeren van grind, wat ook uit de Nederlandse rivieren komt. Er zijn dus veel materialen die van dichtbij komen, wat een hoop milieubelastend transport bespaart. Er is bij het hele interieur nagedacht over duurzaamheid. Zo is het vloerkleed gemaakt van garen, wat volledig gerecycled kan worden. De deurmatten zijn van gebruikte autobanden gemaakt en men heeft voor de parkeerplaats een nieuw systeem gebruikt, genaamd Aquaflow. Dit houdt in dat wanneer het regent, het steen van de parkeerplaats dit water makkelijk door laat. In een kwestie van minuten zijn alle plassen door het steen heen gezakt. Vervolgens komt dat water in een reservoir terecht, waar het gebruikt of gezuiverd kan worden. Net als het huis van Serné beschikt het WNF kantoorgebouw over driedubbele beglazing, voor extra isolatie. Het speciale aan dit nieuwe gebouw is dat er rekening gehouden is met dieren. Zo is er een vochtige donkere kelder gemaakt waar vleermuizen kunnen schuilen en zijn er speciale

Figuur 49: Het duurzame kantoor van de WNF in Zeist. Bron: Spreekbeurt WNF (z.d.). Geraadpleegd op 14 september 2011, http://www.freewebs.com/spreekeurtwnf/WNF_D.pdf%20-%20Adobe%20Reader.bmp

58

gaten in het gebouw waar zwaluwen kunnen nestelen. Het WNF heeft een hoop prijzen met dit gebouw gewonnen, en geeft een geweldig voorbeeld. Tot slot doen ze ook in het buitenland aan duurzaam bouwen. Zo is de Hearst Tower het eerste duurzame gebouw van New York. De Hearst Tower is ook nog eens een van de eerste duurzame wolkenkrabbers ter wereld. De Tower is gevestigd in het midden van New York: Midtown Manhattan. In het gebouw zit Hearst Corporations gevestigd, die meerdere bladen uitgeeft, waaronder enkele bekenden als Seventeen magazine en Cosmopolitan. De bouw van de wolkenkrabber begon in 2003 en is afgelopen in 2006. Het gebouw dat

daarvoor op dezelfde plek stond werd gesloopt. Dat was het eerste gebouw waar de Hearst Corporation gevestigd zat. Toen deze succesvoller werd, besloot men uit te breiden door de Hearst Tower te bouwen. Deze is 182 meter hoog en bestaat uit 46 verdiepingen. Voor de bouw werd 9500 ton staal gebruikt. Staal hoeft zelden vervangen te worden, kan worden hergebruikt en is daarom erg duurzaam. Het glas is speciaal ontworpen voor het opvangen van het zonlicht, zodat er minder energie hoeft worden gebruikt voor de verlichting van het gebouw. Er is een speciaal systeem ontworpen voor de regeling van het licht. Het is een hoog gebouw, waardoor het zonlicht het grootste gedeelte van de dag het gebouw binnenkomt. Op het moment dat er te weinig zonlicht in een ruimte aanwezig is, gaat het licht aan. Op het moment dat het licht aan is en het zonlicht begint in de kamer binnen te komen, dan wordt de verlichting automatisch weer uitgezet. Het glas houdt de warmte buiten, zodat het gebouw in de zomer niet te warm wordt. Op de hoeken en op het dak van het gebouw zijn zonnepanelen aangebracht. Daarnaast beschikt het gebouw over een afvangen opslagsysteem voor regenwater. Dit regenwater wordt vervolgens gebruikt om de lucht in het gebouw mee te koelen, maar ook voor bijvoorbeeld de wc’s. In het gebouw is zelfs een

speciaal systeem aanwezig om het verzamelde regenwater te gebruiken voor het besproeien van planten en bomen in het gebouw. Er is ook een speciaal systeem ontworpen voor het afvangen en opslaan van buitenlucht, om het gebouw mee te verwarmen of juist te verkoelen. Het gebouw heeft meerdere prijzen ontvangen, waaronder de prijs voor de best gebouwde wolkenkrabber van 2006 en het LEED Gold certificaat. Jühnde is een kleine plaats in het midden van Duitsland met zo’n 1000 inwoners. Tot 2005 was dit dorp nog onbekend, maar sindsdien komen er heel wat ecologen en nieuwsgierigen op dit dorp af. Jühnde is namelijk het eerste ecologische dorp van Duitsland. Met behulp van eigen biomassa voorziet een kleine fabriek het hele dorp van warmte en energie voor hun woningen. De universiteit van Göttingen heeft veel geholpen bij het duurzaam maken van het dorp en is daar nog steeds druk mee bezig. Zo is de universiteit met het idee gekomen om grote stukken van het land rondom Jühnde met energiegewassen in te delen. Deze slaan energie van de zon op, zodat dit later voor de stroom van het dorp kunnen worden gebruikt. De rest van de het land is

Figuur 50: De Hearst Tower in New York. Bron: Wikipedia (2005). Hearst Tower (New York City). Geraadpleegd op 14 september 2011, http://en.wikipedia.org/wiki/Hearst_Tower_(New_York_City)

Figuur 51: Het Duitse ecologische dorpje Jühnde. Bron: Discover Magazine (2009). The Tiny German Village That Went Off The Grid. Geraadpleegd op 22 oktober 2011, http://www.disinfo.com/2009/10/the-tiny-german-village-that-went-off-the-grid/

59

erg vruchtbaar en er wordt het hele jaar door aan landbouw gedaan. Op die manier voorziet het dorp voor een groot gedeelte in zijn eigen voedselbehoefte. De restproducten worden gebruikt voor het produceren van biogas en mest. Het dorp gebruikt een generator die op een gasmotor loopt, waar deze biogas voor wordt gebruikt. Daarnaast gebruikt het dorp een grote houtketel die op hout loopt, wat uit de omliggende bossen wordt gehaald. Deze bossen worden goed beheerde en raken zo niet verloren. Hieruit blijkt dat er niet per se aan een huis hoeft worden gewerkt om het duurzaam te krijgen, maar dat als je als gemeenschap samenwerkt, je huizen zo duurzaam kunt maken zonder er daadwerkelijk aan te werken.

Paragraaf 4.4: Alternatieve duurzame gebouwen:

Er zijn ook alternatieve gebouwen die puur om hun duurzaamheid worden ontworpen. Dit soort gebouwen zijn nog volop in ontwikkeling en ze zijn erg interessant. Er wordt nog een hoop research gedaan naar duurzaam bouwen en hoe dit verbetert kan worden. Dit zal ook in de toekomst door blijven gaan. De onderstaande gebouwen zijn voorbeelden van ideeën die in de toekomst veel potentie kunnen krijgen: Binishells: Een Binishell is een nieuw soort huis, gebouwd met een heel nieuwe techniek. Binishells zijn ontworpen door de architect Nicoló Bini en de eerste Binishell wordt sinds 2009 bewoond. Een Binishell bestaat volledig uit beton (zie voor de eigenschappen van beton paragraaf 3.1.3). Bij de bouw van een Binishell giet men beton in vloeibare vorm over een bepaald oppervlak (in de vorm van het huis). Vervolgens wordt er hete lucht onder het natte beton geblazen, dat wil opstijgen. Omdat het niet door het beton heen kan, neemt de hete lucht het beton mee, zodat er na verloop van tijd de vorm van een huis ontstaat. Men laat de hete lucht lang genoeg aanstaan, zodat het beton kan drogen, waarna het huis een stevige woning is geworden. Tot slot worden er gaten in het beton gemaakt om plaats te maken voor deuren en ramen. Het voordeel van deze manier van bouwen is dat de bouw veel sneller gaat dan bij de bouw van een traditioneel huis. Daarnaast zijn er minder vakmensen nodig en zijn de kosten een stuk lager. Op duurzaam niveau heeft een Binishell veel potentie. Omdat het hele huis maar uit één materiaal is gemaakt scheelt dit een hoop winning, productie, transport en dus milieuvervuiling van andere bouwmaterialen. Daarnaast heeft een Binishell een hoge isolerende waarde, waardoor er geen extra isolatielaag nodig is, wat ook weer milieuvervuiling bespaart. Een Binishell kan in zijn geheel bedekt worden met gras, in tegenstelling tot een normaal huis, waar dit vaak alleen op het dak kan gebeuren. Er kunnen niet alleen huizen, maar ook andere gebouwen als winkels en scholen met behulp van de bouwtechniek van Binishells gemaakt worden. Er wordt gewerkt aan methodes om Binishells te stapelen, wat zou betekenen dat er in de toekomst zelfs hele Binisteden zouden kunnen ontstaan! Op de schaal van LEED heeft het concept ‘Binishells’ een platinum certificaat ontvangen. Dat betekent dat

Binishells op het maximale duurzame niveau zitten. Dat houdt in dat Binishells nauwelijks of geen energie gebruiken, of juist energie kunnen opleveren. Er wordt nog volop aan gewerkt, maar Binishells hebben veel potentie!

Figuur 52: Het grafische ontwerp van een Binishell. Bron: Binishell Modular Shelters with Pool (2010). Geraadpleegd op 13 september 2011, http://www.architecture-view.com/wp-content/uploads/2010/12/binishell-modular-shelters-with-pool.jpg

60

The ReVoltHouse: Dit huis is nog volop in ontwikkeling, maar is speciaal voor de Nederlandse omgeving gemaakt. Het plan is ontwikkeld door studenten van de TU Delft, die meedoen aan een internationale competitie om een huis zo duurzaam mogelijk te bouwen met geen andere hulpbronnen dan de zon. In Nederland zijn er veel zorgen om de toekomst: het broeikaseffect neemt toe en het zeeniveau stijgt wat als gevolg heeft dat half Nederland zou kunnen overstromen. Dit heeft het team van The ReVoltHouse geïnspireerd om hun huis met water te combineren. Daarom hebben ze bedacht om een rond huis op het water te plaatsen. Dit heeft een paar voordelen: het neemt geen ruimte op het land in, wat het milieuvriendelijk maakt. Daarnaast heeft het huis op het water minder draaiweerstand dan op het land. Het grote idee achter het ReVoltHouse is namelijk het draaimechanisme. Door het mogelijk te maken het huis te draaien, kun je langer op de dag gebruik maken van de zon. In de winter kun je gedurende de hele dag in de zon staan, zodat het huis opwarmt. In de zomer kun je juist zoveel mogelijk uit de zon draaien, zodat het huis minder opwarmt. Als het toch te warm wordt, is er ook een systeem om het water uit het meer/kanaal door leidingen in het plafond van het huis te laten lopen. Hierdoor koelt de naar boven gestegen lucht af en koelt de temperatuur in het huis. Bovendien is de zon de natuurlijkste lichtbron die je kunt krijgen. Door de hele dag het zonlicht naar binnen te laten, heb je geen kunstmatige verlichting nodig, wat energie en milieubelasting bespaart. Daarnaast weerspiegelt het zonlicht op het water, wat voor meer verlichting en verwarming zorgt. The ReVoltHouse heeft zonnepanelen op het dak staan, zodat het zonlicht kan worden omgezet in energie voor bijvoorbeeld het draaien en bewegen van het huis. Naast een zonnepanelenlaag komt er ook een systeem om regenwater op te vangen op het dak.

Figuur 53: Het grafische ontwerp van The ReVoltHouse. Bron: Gezocht Fundraisers voor het Revolt House. Bron: (z.d.). Geraadpleegd op 13 september 2011, http://cache.duurzaamgebouwd.nl/upload/dg_8fd9sluf/images/news-medium/gezocht_fundraisers_voor_het_revolt_house_1_ZVV5t8.jpg

61

Slot: Conclussies: Hoofdstuk 1:

Het versterkt broeikaseffect is tegenwoordig een bedreigend gevaar. Om dit te verlagen wouden we uitzoeken hoe duurzame huizen worden gebouwd. Om te controleren of duurzame huizen ook echt nodig zijn om het versterkt broeikaseffect tegen te gaan zijn we ons profielwerkstuk begonnen met het uitzoeken van de CO2-uitstoot en het energieverbruik van huizen in Europa. Uit onderzoek van het IPCC is een hoop informatie te halen over de wereldwijde CO2-uitstoot en energieverbruik. Deze informatie zetten ze daarna in grote rapporten op het internet. Uit de gegevens bleek dat zowel de energiekosten als het energieverbruik in Europa stijgen. In vergelijking tot de rest van de wereld gebruikt Europa echter steeds minder energie, wat betekent dat de rest van de wereld steeds meer energie aan het gebruiken is. Ook qua groei in het energiegebruik is Europa relatief minder aan het stijgen ten opzichte van de wereldwijde groei in het energiegebruik. Ondanks dat het Europese energiegebruik stijgt, is de Europese CO2-uitstoot aan het dalen. Dit terwijl deze op wereldwijd niveau stijgt. Deze wereldwijde groei in CO2-uitstoot zal met zowel een kleine economische groei als een grote economische groei drastisch blijven groeien. Dit bewijst het versterkte broeikaseffect wel. Om aan te tonen dat huizen belangrijk zijn bij het bestrijden hiervan, hebben we gegevens over de huizen in Europa opgezocht. Ongeveer een kwart van alle energie in Europa gaat naar de huishoudens. Voor de CO2-uitstoot is dit zo’n 10%. Daarnaast neemt de CO2-uitstoot van huishoudens in Europa net als de gehele CO2-uitstoot af. Duurzame huizen zij niet alleen nodig voor het tegengaan van het versterkt broeikaseffect, maar ook voor het behalen van enkele belangrijk milieumaatregelen. Er zijn maatregelen genomen op zowel Europees als mondiaal niveau om het versterkt broeikaseffect tegen te gaan. 20% in 2020 is een Europese doelstelling waarbij Europa in 2020 20% gemiddeld duurzame energie moet hebben. Elk land moet hierbij zijn bijdrage leveren door een aangewezen doelstelling te halen met maatregelen die dat land zelf bepaalt. Elk land heeft een eigen percentage aan duurzame energie dat gehaald moet worden. Het gaat erom dat er gemiddeld 20% wordt gehaald. De 2050 challenge is een doelstelling die voor de hele wereld geldt. Het uiteindelijke doel is om in 2050 80% minder CO2 uit te stoten. Daarbij moet elke sector (waaronder de huizensector) gaan investeren in vermindering van de CO2-uitstoot. Momenteel komt de meeste energie uit water. De komende 10 jaar zullen wind en zon belangrijkere energiebronnen worden. Aangezien deze energiebronnen ook op lokaal niveau toegepast kunnen worden, zijn ze te gebruiken in combinatie met duurzame huizen. Hoe meer inwoners een land heeft en hoe welvarende een land is, hoe meer energie dat land gebruikt en hoe meer CO2 het uitstoot. Het zijn dus vooral de Europese landen die het versterkt broeikaseffect veroorzaken. Daarom is het ook van belang dat juist in Europa het versterkt broeikaseffect tegen wordt gegaan, met behulp van duurzame huizen. Binnen het gemiddelde Europese huishouden gaat bijna de helft van alle energie naar het verwarmen en verkoelen van het huis. Daarnaast gebruiken elektronische apparaten en verlichting veel energie.

Hoofdstuk 2:

In een duurzaam huis gaat het om het efficiënter gebruiken van energie. De eerste stap hierbij is een goede bron van energiewinning regelen. Om de duurzaamste energiebron te vinden, hebben we verschillende energiebronnen op verschillende punten met elkaar vergeleken. Als eerste energiebron hebben we zonne-energie gebruikt. De aanschaf van een zonnepaneel is erg duur, maar bij zonnemodules is na 10 jaar alles al terug gewonnen. Een andere energiebron is windenergie. Het is zelden windstil in Nederland, dus windenergie is

62

zeer rendabel. Daarom hebben wij besloten dat een duurzaam huis van windenergie moet worden voorzien. Waterkracht is echter weer totaal niet geschikt voor Nederland. Er zijn hier namelijk geen (grote) stuwdammen. Ook de kracht van de rivieren is niet sterk genoeg om daar kracht uit te winnen. Nederland ligt zeer laag ten opzichte van andere landen. De kracht van het water is aan het eind van rivieren minder sterk en de stroomsnelheid is bovendien langzamer. Dit is dus geen goede optie. Weer een andere energiebron is biomassa. Over biomassa bestaat nog steeds de twijfel of deze energie wel echt CO2-neutraal is. Bij de verbranding komt namelijk wel CO2 vrij, maar die hoeveelheid zou ongeveer uit de lucht moeten zijn gehaald in een eerder proces, toen de biomassa nog levende planten waren die CO2 uit de lucht haalden. Hierdoor blijft de twijfel bestaan of biomassa wel een duurzame energiebron is. Het rendement van aardenergie is erg hoog. In Limburg wordt met behulp van warmtepompen energie vanuit de aarde naar boven gehaald. Een reden dat het nog niet ver is ontwikkeld, is omdat het zeer duur is. Bij het warm houden van 1 huishouden met behulp van aardenergie, moet je al snel denken aan 30.000 euro. Aan de andere kant is dit een eenmalige investering. Je hoeft er daarna nooit meer voor te betalen. In Nederland is dit echter niet mogelijk, omdat er veel ruimte nodig is voor het winnen van aardenergie, wat hier nauwelijks mogelijk is. Sinds Fukushima is de risicoperceptie van kernenergie groter geworden. Niemand in Nederland wil nog een kerncentrale in zijn of haar buurt. Kernenergie kan wel beschouwd worden als duurzame energie. Daartegenover staan de risico’s van kernenergie. De kans dat radioactief afval vrijkomt is erg klein, maar zodra dit gebeurt zijn de gevolgen groot. Genoeg reden dus om deze energiesoort niet te gebruiken in Nederland. Tot slot worden fossiele brandstoffen door sommigen beschouwd als duurzame energie. De CO2 die bijkomt bij het verbranden van fossiele brandstoffen is namelijk af te vangen, waarna het gas in grote gasvelden onder de grond kan worden opgeslagen. Dit betekent niet dat de CO2 hiermee uit de wereld is. Het zit dan onder de grond. Dit is geen echte oplossing, omdat men het probleem alleen maar naar de toekomst verschuift. Bovendien raken de brandstoffen zoals aardolie, aardgas en steenkool binnen nu en 40 tot 50 jaar op. Het is dus geen oplossing om deze energie te gebruiken voor een duurzaam huis. Naast energiewinning is het ook zaak om zo zuinig mogelijk om te gaan met de energie die gebruikt wordt door een huis. Zoals eerder bleek gaat bijna de helft van alle energie naar het verwarmen en verkoelen van een huis. Om dit tegen te gaan moet een huis goed geïsoleerd worden. Bij goede isolatie kan de warmte in een huis niet naar buiten verdwijnen, zodat het warm blijft in huis en er minder energie hoeft worden gebruikt voor het verwarmen van het huis. Er zijn verschillende plekken in een huis die geïsoleerd moeten worden. Zowel de spouwmuren/buitenmuren, het dak en de vloer moeten zo weinig mogelijk warmte van binnen naar buiten laten ontsnappen en moeten dus allemaal goed geïsoleerd worden voor de optimale isolatie. Om te bepalen welk isolatiemateriaal we willen gebruiken voor ons duurzame huis moeten we soorten afstrepen. We hebben alle isolatiematerialen onder verschillende groepen verdeeld. Groep 3, de isolatiematerialen op basis van petrochemische grondstoffen gaan we niet gebruiken. Deze materialen zijn namelijk verre van duurzaam. Ze worden vaak gemaakt van aardolie en dit is een uitstervende grondstof. Daarnaast is het produceren van deze materialen zeer schadelijk voor het milieu. Er komt namelijk een hoop CO2 vrij bij de productie. Groep 1 bestaat vooral uit materialen die gekweekt kunnen worden (houten plantsoorten). Deze stoffen zijn dus hernieuwbaar en onuitputtelijk, wat goed is voor het milieu. Verder staan deze stoffen garant voor duurzame ontwikkeling op de lange termijn. Groep 2 bevat veelal natuurlijke materialen (wol en glas). Sommigen daarvan zijn sterk voorradig en anderen maar zeer beperkt aanwezig. Voor het duurzaam isoleren van een huis kunnen we dus het beste isolatiematerialen gebruiken uit groep 1 en 2. Vervolgens hebben we uitgezocht welke van deze materialen het beste isoleert. Hiervoor hebben we naar de lambadawaardes van de verschillende isolatiematerialen gekeken. De lambdawaarde is de isolatiewaarde van een materiaal. Hieruit hebben we kunnen concluderen dat uit groep 1 de schapenwol (lambdawaarde: 0.035 tot 0.040 W/Mk) het beste isoleert en uit groep 2 de glaswol (lambdawaarde: 0.032 W/Mk) . Hieruit hebben we geconcludeerd dat schapenwol en glaswol de duurzaamste isolatiematerialen voor een huis

63

zijn. Daarnaast hebben we ook een practicum uitgevoerd om in de praktijk te kijken wat het beste isolatiemateriaal is. Uit ons practicum is gebleken dat schapenwol het beste duurzame isolatiemateriaal is. Dit bevestigde onze informatie. Bij het practicum hebben wij niet alleen duurzame, maar ook een aantal milieuonvriendelijke materialen gebruikt. Zo’n milieuonvriendelijk isolatiemateriaal functioneerde als standaard, zodat we de duurzame isolatiematerialen hiermee konden vergelijken. Hieruit concludeerden we dat de milieuonvriendelijke materialen wel iets beter isoleren, maar dat het verschil minimaal is. Het materiaal dat van alle materialen (milieuvriendelijke en onvriendelijke) het beste isoleerde waren de isolatieparels. Een huis is geen huis zonder ramen. Het probleem bij normale ramen is dat het glas veel warmte doorlaat. Als oplossing hiervoor kan een duurzaam huis het beste drie dubbele beglazing gebruiken voor de ramen. In dit glas zit twee keer een laag stilstaande lucht tussen de glaslagen. Dat betekent dat er twee keer een ‘isolatielaag’ zit. Daarnaast zijn er ramen met een Hoog Rendement (HR). Deze ramen bevatten een dun laagje metaal, wat voor extra isolatie zorgt. Dit laagje is zo dun dat het niet te zien is en het laat licht voor het grootste gedeelte door. Tevens zit er bij ramen met een Hoog Rendement tussen de twee glaslagen nog een speciaal gas in, namelijk argon. Argon heeft een hoge isolerende waarde. HR glas is tegenwoordig echter erg ouderwets. ‘Oudere’ huizen (voor 1996) bevatten vaak HR-glas. Tegenwoordig wordt er vooral HR+ glas en soms zelfs HR ++ glas gemaakt, die een hogere isolerende waarde hebben. Hoe meer plusjes, hoe hoger de isolatiewaarde. HR+ of HR++ geeft aan hoe dik het metaallaagje is. Naast het goed isoleren van een huis zijn er ook manieren nodig om een huis te verwarmen en te verkoelen op een duurzame manier. Radiators en air conditioning systemen zijn niet duurzaam. Zo zorgt het gras op een groendak ervoor dat de binnenlucht van het huis verkoelt of verwarmt, door zijn isolerende werking. Bij een zonneschoorsteen wordt de schoorsteen verhit waardoor er hete lucht naar boven stijgt. Daardoor blijft er koude lucht in huis achter. Een vloerverwarming die op water werkt is een goede duurzame vervanger van de CV ketel. De dakvijver is een afsluitbare bak met water die zich aanpast aan de buitenlucht. Vervolgens zorgt de temperatuur van het water ervoor dat de temperatuur in huis verhoogd of verlaagd. Tot slot is het belangrijk dat een huis naar het zuiden toe is gericht, waardoor het zo lang mogelijk gebruik kan maken van de natuurlijke zonnewarmte. Ook op verlichting kan energie worden bespaard. Overdag is het van belang om zoveel mogelijk gebruik te maken van het natuurlijke zonlicht. Zodra het zonlicht weg is vormt LED verlichting een goede vervanger van de spaarlamp.

Hoofdstuk 3:

Voordat een huis er staat, is er al een hoop energie verbruikt en een hoop CO2 uitgestoten. Dit gebeurt bij de productie van bouwmaterialen. Het is daarom belangrijk voor een duurzaam huis om van duurzame bouwmaterialen te zijn gemaakt. Bij duurzame bouwmaterialen gaat het om het energieverbruik en de uitstoot van CO2-gassen over de hele levensduur van een bouwmateriaal: hoe minder milieuvervuilend, hoe duurzamer. Er zijn voor producenten verschillende methodes om de duurzaamheid van een product aan te tonen. Dat kan door middel van milieulabels, milieuverklaringen en informatiefiches. We hebben een aantal bouwmaterialen van verschillende groepen met elkaar vergeleken om te kijken welk bouwmateriaal het beste is. Bouwmaterialen van hout zijn samen met duurzaamheid sterk opgekomen de laatste jaren. De winning van hout kan, mits op een gecontroleerde wijze, duurzaam verlopen. FSC-hout is hout dat uit een goed beheerst bos komt. Omdat bomen opnieuw kunnen groeien is hout een hernieuwbaar en daarom duurzaam product. Daarnaast is hout stevig en is het goed bewerkbaar. Ook steensoorten zijn geschikt als duurzaam bouwmateriaal. Steensoorten zijn sterk en hebben een lange

64

levensduur. Bovendien zijn van de meeste steensoorten de grondstoffen al in Nederland aanwezig. Stalen constructies bestaan uit kleinere stalen balken, die makkelijk en snel in en uit elkaar zijn te halen. Staal gaat lang mee en als het dan een keer af is, is het volledig te hergebruiken in de productie van nieuw staal. Cradle to Cradle is een principe dat wil dat bouwmaterialen zoveel mogelijk worden hergebruikt. Cradle to Cradle geeft certificaten aan duurzame bouwmaterialen, wat garantie geeft op de duurzaamheid van dat materiaal. Producten met zo’n certificaat zijn bijna altijd verbeteringen of combinaties van succesvolle en veelgebruikte bouwmaterialen. Tot slot zijn er nog alternatieve bouwmaterialen. Deze worden in de praktijk niet veel toegepast, maar zijn wel erg duurzaam. Strobalen, bamboe en kokosplaten zijn hernieuwbaar en biologisch afbreekbaar in de natuur. SIPs en Faswalls zijn stevige materialen, waarmee snel en effectief gebouwd kan worden. De gemiddelde prijs van bouwmaterialen ligt rond de 55 euro. Het duurzaamste bouwmateriaal is accoya-hout. Voor de inrichting van een duurzaam huis is spelen duurzame materialen ook een grote rol. Er zijn een aantal punten bij de inrichting van een huis, waar we op een duurzame manier naar gekeken hebben. Voor het afwerken van de vloer zijn er heel veel mogelijkheden. Een daarvan is natuursteen. Er zijn veel soorten natuursteen, die op het gebied van duurzaamheid weinig van elkaar verschillen. Het gaat bij natuurstenen vloeren dus vooral om een kwestie van smaak. Voor een iets warmer gevoel in huis kun je kiezen voor een hardhouten vloer. Net als bij natuursteen zijn er een heleboel soorten hardhouten vloeren, die op het gebied van duurzaamheid ook weinig van elkaar verschillen. Let er wel op dat het hardhout een FSC-keurmerk heeft. Een derde mogelijkheid is een kurkenvloer. Kurk is een duurzaam en nagroeibaar materiaal. Het heeft als pluspunt dat het een goede isolerende werking heeft en dus minder energie verbruikt. Een kurkenvloer is er in allerlei kleuren en patronen te krijgen, en te leggen in alle ruimtes. Een kurkenvloer is dus aan te raden voor een duurzaam huis. Daarnaast is er volop onderzoek naar het ontwikkelen van duurzame tapijten. Het idee hierachter is dat een duurzaam tapijt na gebruik kan dienen als compost! Voor het afwerken van de muren zijn er drie mogelijkheden, stucwerk, verven en behangen. Voor het stucwerk geld dat de stuc uit zo min mogelijk materialen moet bestaan. Het duurzaamst is om kalk of leemstucwerk te gebruiken. Deze worden namelijk gemaakt van natuurlijke materialen. Voor het verven van de muren is natuurlijke verf het duurzaamst. Dit is verf die uit zo min mogelijk materialen bestaat, die vooral duurzaam zijn. Behang is er in vele soorten en maten. Er zijn maar weinig soorten behang die daadwerkelijk duurzaam zijn, waarvan het merk Graham & Brown er een is. Dit bedrijf heeft een behang ontwikkelt, waarbij alles (zelfs het verpakkingsmateriaal) van een duurzame materialen is gemaakt. Een andere manier om je muur te behangen heeft Piet Hein Eek bedacht: behangen met resthout. Op die manier bespaar je kosten en ben je aan het recyclen. Voor gordijnen zijn er ook een aantal mogelijkheden. Ze moeten van een duurzame stof zijn gemaakt, zoals wol, linnen of EKO-Katoen. Gordijnen hebben als voordeel dat ze de kou die via de ramen naar binnen dringt grotendeels tegenhouden. Een soort van isolatielaag dus. Een huis is niets zonder wat meubels. Voor het met meubels inrichten van een huis zijn twee mogelijkheden: tweede hands meubels kopen en deze eventueel opknappen, of nieuwe meubels kopen. Bij het opknappen van tweede handsmeubels is het van belang dat bij het eventueel opnieuw stofferen er een duurzame stof gebruikt wordt (bijvoorbeeld wol of EKO-Katoen) of duurzaam leer. Als houten meubels opnieuw geverfd moeten worden is natuurlijke verf de duurzaamste oplossing. De meeste meubels zijn van hout. Als er nieuwe houten meubels in huis moeten komen, zijn die met het FSC-keurmerk het duurzaamst. Bij de vulling van de stof van bijvoorbeeld een bank is het ook belangrijk dat deze van duurzame materialen bestaat. Bij normale meubels bestaat de vulling vaak uit milieubelastende materialen zoals piepschuim. Duurzame meubels hebben een vulling van materialen als kokosvezel, veren, latex of stro. Deze materialen zijn namelijk onuitputtelijk. Tevens hoeven deze materialen niet veel bewerkt te worden. Een derde soort duurzame meubels zijn de meubels van Piet Hein Eek. Deze zij namelijk gemaakt van sloop en/of resthout, wat erg duurzaam is.

65

De atmosfeer van een huis bestaat uit de sfeer en de mate van schone lucht. De sfeer verschilt per klant. Dat is een kwestie van smaak, waar geen vaste inrichting voor bestaat. Voor de luchtkwaliteit zijn er zowel voorkomende als verhelpende maatregelen. Een maatregel voor het verschonen van de lucht is een levende muur. Een levende muur is een muur vol met kamerplanten die de vuile stoffen uit de lucht haalt en zuurstof produceert. Om te voorkomen dat vervuilende deeltjes het huis binnenkomen kunnen er filters worden geplaatst bij ramen en deuren.

Hoofdstuk 4:

Organisaties als LEED geven certificaten aan duurzame gebouwen. Hierbij komt een controleur langs na aanmelding van een huis, om te kijken naar het (duurzame) huis. Daarbij geeft hij scores op bepaalde punten van een huis. Hoe hoger de score, hoe duurzamer een huis is. Bij integraal ontwerpen wordt er in het ontwerpproces al ver vooruit gedacht. Hier neemt het huis zijn vorm aan en kunnen er duurzame maatregelen worden genomen. Een voorbeeld van een duurzaam gebouw is het huis van Serné, het duurzaamste huis van Nederland. Dat huis is zelfs zo duurzaam dat het energie oplevert. Serné heeft alle mogelijkheden voor het duurzaam maken van een huis toegepast en in samenwerking met bouwbedrijven en hogescholen zelfs nieuwe maatregelen ontworpen. Een ander bekend voorbeeld van een duurzaam huis is het nieuwe kantoorgebouw van het WNF in Nederland. Die hebben veel materialen van het oude pand gebruikt bij het bouwen van het nieuwe pand. Bovendien hebben ze gebruik gemaakt van het klei en de grind uit de uiterwaarden van de grote Nederlandse rivieren. In het buitenland is de Hearst tower in New York een goed voorbeeld van een duurzaam gebouw. Deze toren is voor het grootste gedeelte gebouwd van staal. Er zijn binnen het gebouw veel automatische systemen die het water, de verlichting en de verwarming / verkoeling beheren. Dit bespaart een hoop energie. Huizen hoeven niet perse zelf duurzaam gebouwd te worden om energieloos te worden. Het Duitse dorpje Jühnde bewijst dit. Het dorp heeft samengewerkt en een eigen warmte- en energiebron ontwikkelt, die het hele dorp voorziet van warmte en elektriciteit. Daarnaast verbouwd het dorp zijn eigen voedsel, wat een hoop transport bespaart. Daarnaast zijn er alternatieve duurzame gebouwen, die nog volop in ontwikkeling zijn. Binishells zijn volledig gemaakt uit beton, via een makkelijke en materiaalzuinige productie. The ReVoltHouse is een project van TU Delft studenten. Het is een huis dat op het water drijft, wat het de mogelijkheid geeft om te draaien. Zo kan het de hele dag de zon volgen of juist ontwijken.

Antwoorden deelvragen:

Deelvraag 1: Wanneer is een huis duurzaam? Bij het bouwen van een duurzaam huis gaat het erom dat er zo weinig mogelijk energie wordt verbruikt, of in het gunstigste geval zelfs energie wordt opgeleverd. Daarnaast moet er zo weinig mogelijk CO2 wordt uitgestoten, zowel tijdens als na de bouw. Bij een duurzaam huis moet ook rekening worden gehouden met het sparen van het milieu. Daarbij gaat het erom het milieu nauwelijks of niet uit te putten, door bijvoorbeeld uitputbare grondstoffen te gebruiken. Een duurzaam huis is dus volledig gericht op het behoud van het milieu. Deelvraag 2: Waarom is duurzaam bouwen noodzakelijk op zowel Europees als mondiaal niveau? Het bouwen van duurzame huizen is noodzakelijk om het versterkte broeikaseffect tegen te gaan. Huizen in Europa hebben een groot aandeel van de CO2-uitstoot en het energieverbruik van heel Europa. Omdat Europa een van de veroorzakers van het versterkt broeikaseffect is, is het van belang om dus onder andere de huizen duurzamer te maken. Daarnaast raken de uitputbare stoffen, zoals aardolie, aardgas en steenkool steeds meer uitgeput. Door huizen duurzamer te gaan bouwen is het mogelijk om efficiënter met energie

66

om te gaan en dus langer met deze stoffen te kunnen doen. Op den duur zal het zelfs mogelijk zijn om volledig zonder deze uitputbare stoffen te kunnen leven. Deelvraag 3: Hoe zorg je ervoor dat een huis energieneutraal, of zelfs energiewinnend is? Voordat een huis er staat, is er al een hoop energie verbruikt. Door duurzame bouwmaterialen te gebruiken reduceer je dit energieverbruik. Zodra een huis er dan staat is het van belang om zo effectief mogelijk met het energieverbruik van het huis om te gaan. Bijna de helft van alle energie gaat uit naar het verwarmen en het verkoelen van een huis. Er zijn meerdere oplossingen om deze energie te reduceren. De beste oplossing is het goed isoleren van het huis. Hoe dikker de isolatie, hoe minder warmte er kan ontsnappen. Daarnaast zijn er warmte- en koudebronnen nodig. Voorbeelden daarvan zijn aardwarmte, vloerverwarmingen, groene daken, zonneschoorstenen en dakvijvers. Tot slot kan een huis alleen energiewinnend zijn als het een eigen energiebron heeft. Voor Nederland blijkt windenergie de meest duurzame en effectieve bron van energie te zijn. Met behulp van windenergie kan het energiegebruik worden gecompenseerd. Deelvraag 4: Welke bouwmaterialen zijn het meest geschikt voor het bouwen van een duurzaam huis? Voor het bouwen van een duurzaam huis is de materiaalkeuze heel belangrijk. Bij duurzame materialen gaat het vooral om materialen die uit de natuur zijn te halen en die dan ook weer hernieuwbaar zijn. Daarnaast is het belangrijk dat een bouwmateriaal lang meegaat, zodat er niet om de zoveel jaar weer nieuwe grondstoffen verloren moeten gaan voor de vervanging van het oude bouwmateriaal. Bovendien moet er bij de productie van een bouwmateriaal weinig energie worden verbruikt en weinig CO2 worden uitgestoten. Tot slot moet een duurzaam bouwmateriaal recyclebaar zijn. Zodra een materiaal na jarenlang gebruik niet goed meer is, moet het afbreekbaar zijn in de natuur of herbruikbaar zijn voor de productie van nieuwe bouwmaterialen. Het duurzaamste bouwmateriaal is accoya-hout. Dit hout is net als andere houtsoorten hernieuwbaar, afbreekbaar en bewerkbaar, maar is door speciale aanpassingen sterker en heeft een langere levensduur. Deelvraag 5: Hoe worden gebouwen in de praktijk duurzaam gebouwd? In de praktijk komen eigenlijk alle bovenstaande punten voor. Zo is het WNF kantoor in Zeist gemaakt van de bouwmaterialen van het vorige kantoor, dat op dezelfde plek stond en is het duurzame huis van Serné gebouwd van een hele duurzame houtsoort. Daarnaast maken duurzame gebouwen gebruik van moderne en steeds vernieuwende systemen om bijvoorbeeld warmte te creëren en te regelen. Bovendien maakt elk duurzaam gebouw gebruik van een eigen energiebron. Zo zijn vaak hele daken volgebouwd met zonnepanelen, die genoeg elektriciteit kunnen opleveren om het hele gebouw van stroom te voorzien. Hoofdvraag: Hoe maak je een huis zo duurzaam mogelijk, en waarom is dit op Europees niveau noodzakelijk? Bij het duurzaam maken van een huis gaat het om een aantal factoren. Een huis is duurzaam als er geen sprake van energieverbruik of CO2-uitstoot is. Om dat voor elkaar te krijgen is het van belang om zo zuinig mogelijk met het energiegebruik in een huis om te gaan. De meeste elektriciteit in een huis wordt gebruikt om het te verwarmen en te verkoelen. Om het energieverbruik hiervoor terug te dringen moet er of zuiniger worden omgegaan met deze warmte / koelte door middel van een goede isolatie, of een natuurlijke warmte- / koeltebron komen. Om zeker te weten dat een huis van tevoren weinig energie heeft verbruikt, is het van belang om duurzame bouwmaterialen te gebruiken, die tijdens hun productie weinig energie hebben verbruikt en weinig CO2 hebben uitgestoten. Energiewinning is ook een manier van energiereductie. Door het opwekken van eigen energie compenseert een huis zijn energieverbruik. Voor het opwekken van energie is een windmolen het meest duurzaam. Omdat het versterkt broeikaseffect als misschien wel het grootste gevaar voor de mensheid wordt gezien, is het van belang om dit tegen te gaan. Dat

67

zal niet alleen gebeuren door het bouwen van duurzame huizen. Maar aangezien huizen toch een groot deel van het versterkt broeikaseffect veroorzaken, zullen duurzame huizen ook een groot deel van het versterkt broeikaseffect weer wegnemen.

Discussie:

In zes jaar tijd is dit toch echt wel ons grootste project geweest. Geen werkstuk voor aardrijkskunde of practicum voor biologie kon tegen dit project op. Dat geldt voor zowel de moeilijkheidsgraad als de hoeveelheid werk en uren die we hier in hebben gestoken. En juist omdat dit zo’n groot project is geweest, kon het natuurlijk niet foutloos verlopen. Zoals bij bijna elk project maakten we ook nu weer enkele misstappen, waren we soms wat laks en moesten we aan het eind nog doorbikkelen om het op tijd af te krijgen. Onze eerste fout was het te laat beginnen aan ons profielwerkstuk. We hebben aan het begin van het project heel lang zitten twijfelen over welk onderwerp we nou moesten nemen. Zodra we het onderwerp hadden, volgden de deelvragen, maar ook daarna bleef het een tijdje stil. Pas vanaf onze tweede meeting op 6 mei beseften we dat we door moesten werken, wouden we het profielwerkstuk eind juli af hebben. De week daarna zijn we dan ook allemaal enthousiast begonnen met het verdeelde werk en zijn we naar Grozema’s isolaties geweest om met een meneer te praten. We waren echter ook alle drie erg gefocust op de laatste toetsweek, waardoor we de weken daarna nauwelijks tijd hebben besteed aan ons profielwerkstuk en juist veel tijd besteedden aan school. Enkele weken voor de toetsweek wisten we al dat het aan het eind van het jaar nog heel krap zou gaan worden met de toetsweek en de presentatie in Den Haag. Wat waren we blij toen bleek dat er meerdere scholen waren die zich hadden afgemeld, waardoor de presentatie tot oktober werd uitgesteld. Hierdoor konden we ons volledig op de toetsweek focussen, en het profielwerkstuk voor daarna bewaren. De zomervakantie volgde al snel en we spraken met elkaar af dat we allemaal door zouden werken in de vakantie. Weliswaar op een rustig tempo, maar zodra je eenmaal begon met werken, bleef je werken. In totaal hebben we alle drie nog best wel wat uurtjes gewerkt in de vakantie. Na de vakantie werd het ook weer spannend. Het werd weer drukker in combinatie met school en we hadden nog maar een paar weken om alles af te maken. We zijn keihard gaan werken om alles mooi op tijd af te krijgen. Tussendoor hebben we nog ons practicum uitgevoerd, waar we ons al een hele tijd op hadden voorbereid. Het practicum verliep probleemloos en we waren tevreden over de resultaten. Waar we minder tevreden over waren, waren de gesprekken met meneer Blankevoort, met wie we vlak voor de presentatie nog mee hadden afgesproken. Hij was tevreden met de hoeveelheid werk die we hadden verzet, maar vond dat we een heleboel stukken weg konden laten en een heleboel informatie misten. Dit kwam best wel hard aan, want we zaten op dat moment al tegen onze maximum werktijd van 80 uren aan. We beseften wel dat meneer Blankevoort gelijk had. We vonden het stom van onszelf dat we in zo’n laat stadium pas in contact kwamen met onze begeleider. Als we dat eerder hadden gedaan, hadden we zijn advies mee kunnen nemen in de ontwikkeling van ons profielwerkstuk. Nu moest het roer in sommige stukken echt om. Het toepassen van alle verbeterpunten hebben we niet meer voor de presentaties in Den Haag gered, maar gelukkig hadden we daarna nog twee weken om ons profielwerkstuk schriftelijk af te werken. Dus ook in de allerlaatste weken hebben we nog keihard doorgewerkt. De verbeterpunten die we van meneer Blankevoort hadden gekregen hebben we onderling verdeeld, waarna we nog de laatste beetjes informatie hebben opgezocht en uitgewerkt. Op het laatst draaide het vooral om de lay-out: de puntjes op de i. Maar eind goed, al goed. We zijn achteraf tevreden over ons profielwerkstuk. Bij het volgende project wat eerder beginnen, strakke deadlines zetten en ons daar ook aan houden, dan komt het ook de volgende keer wel goed (of misschien zelfs beter). We hebben in ieder geval hard aan ons profielwerkstuk gewerkt, hebben een boel geleerd en hebben bovendien via Worldschool veel plekken gezien en mensen ontmoet, die we anders nooit tegen waren gekomen. We kunnen dit project zeker aanraden voor de volgende generatie Young European Specialists!

68

Logboek:

Wanneer? Wat is er gebeurd? Maarten Renate Joey Tijdsbesteding: 26 januari - Bijeengekomen in Wageningen, presentaties gehad,

gebrainstormd, voorlopig onderwerp gekozen. - 4 uur;

27 januari - Naar het Europees Parlement in Brussel: Presentaties en debatten gehad over het klimaat.

- 5 uur;

23 februari

- Bij elkaar gekomen, om een definitief onderwerp te kiezen met een hoofdvraag en deelvragen.

- 2 uur;

28 februari

- Naar de Universiteit van Tilburg: Presentaties over waarden van jongeren, familie, gezin en religie. Verder leerden we hoe we een vragenlijst op moesten stellen en werken met Excel.

- 5 uur;

24 maart - Naar Clingendael, International Energy Programme: Presentaties en debatten gehad over het milieu, olietekort en duurzaam bouwen in Europese Landen

- 5 uur;

28 april - Naar Ministerie van Infrastructuur & Milieu en naar de Vereniging Nederlandse Gemeenten: 3 presentaties gehad, 1 van het ministerie 1 van VNG en 1 van Worldschool over de eindconferentie.

- 5 uur;

6 mei - Doorgenomen hoe ver we zijn, wat iedereen heeft gedaan en wat we verder gaan doen. Afgesproken om contact op te nemen met een aantal bedrijven.

- 2,5 uur;

Week 19 - Aan paragraaf isolatie gewerkt; - Vragen opgesteld voor Grozema; - Practicum opgesteld; -Paragraaf Europa gedeeltelijk gemaakt; - Algemene informatie opgezocht op internet;

- 9 uur; - 1,5 uur; - 0,5 uur; - 7,5 uur; - 1 uur;

13 mei - Bezoek aan isolatiebedrijf Grozema: Informatie gekregen, vragen gesteld en isolatiematerialen gekregen voor practicum.

- 1,5 uur;

Week 20 t/m 26

- Verder gewerkt aan paragraaf Europa; - 5 uur;

Week 27 - Practicum verder uitgewerkt; - Paragraaf isolatiematerialen afgemaakt; - Paragraaf Europa afgemaakt;

- 1 uur; - 7 uur; - 3 uur;

Week 28 Zomervakantie Week 29 - Aan paragraaf inrichting gewerkt; - 1 uur; Week 30 - Aan paragraaf inrichting gewerkt; - 2 uur; Week 32 - Aan paragraaf inrichting gewerkt;

- Paragraaf duurzame bouwmaterialen gedeeltelijk gemaakt; - 2 uur; - 6 uur;

Week 33 - Profielwerkstuk doorgesproken, laatste taken verdeeld laatste deadlines afgesproken; - Verder gewerkt aan paragraaf duurzame bouwmaterialen; - Begonnen aan paragraaf duurzame architectuur; - Gezocht naar algemene informatie en informatie opgezocht over duurzame energiesoorten.

- 3 uur; - 5 uur; - 2 uur; - 4 uur;

Week 34 - Paragraaf duurzame bouwmaterialen afgemaakt; - Opzet gemaakt voor het officiële profielwerkstuk, her en der aanvullingen gemaakt, en veel werk verbeterd; - Paragraaf 1.3, 1., 2.2 en 2.3.2 afgemaakt;

- 5 uur; - 3 uur; - 5 uur;

Week 35 - Paragraaf 2.4, 3.1.7, en 3.3 Afgemaakt; - Bronnenlijst correct ingevuld;

- 3 uur; - 1 uur;

69

- Voor- en titelblad gemaakt; - Nog meer informatie opgezocht over duurzame energiesoorten;

- 0,5 uur; - 1,5 uur;

Week 36 Week naar Rome / Londen Week 37 - Stukken nagekeken;

- Aan hoofdstuk 4 gewerkt; - 16 September: Bouwmaterialen verzameld voor practicum; - Paragraaf Inrichting afgerond; - Algemene informatie opgezocht en deel van duurzame energie geschreven;

- 2 uur; - 6 uur; - 1 uur; - 8 uur; - 6 uur;

Week 38 - Mijn geschreven stukken nakijken; - Inleiding geschreven; - Proefje Isolatiematerialen gedaan; - Verbeteringen doorgevoerd; - Verslag practicum geschreven; - Paragraaf Inrichting verbeterd; - Alles afgemaakt van duurzame energie, begonnen met bronnen correct invullen;

- 2 uur; - 2 uur; - 5 uur; - 3,5 uur; - 1 uur; - 1 uur; - 6 uur;

Week 39 - Verbeteringen doorgevoerd; - Samenvattingen geschreven; - Bronnenlijst bijwerken; - 30 September: Bijeenkomst met onze begeleider;

- 3,5 uur; - 3,5 uur; - 3 uur; - 1 uur;

Week 40 - Paragraaf inrichting verbeterd; - Bronvermelding aangepast; - Conclusie paragraaf inrichting geschreven; - Paragraaf isolatiematerialen aangepast; - 7 Oktober: Bijeenkomst met onze begeleider; - Alle verbeterde versies in hetzelfde profielstuk gezet. Lay-out aangepast en kleine foutjes verbeterd; - Aan de bronnenlijst gewerkt; - Verbeterpunten van dhr. Blankevoort aangepast;

- 1 uur; - 2 uur; - 1 uur; - 1 uur; - 1,5 uur; - 2 uur; - 0,5 uur; - 2 uur;

Week 41 Herfstvakantie - Verbeterpunten van dhr. Blankevoort aangepast; - Presentatie Worldschool voorbereid; - 14 Oktober: Eindconferentie Den Haag:

- 1,5 uur; - 3 uur; - 6 uur;

Week 42 - Hoofd- en deelvragen beantwoord; - Oude, overbodige stukken geschrapt. Nieuwe stukken geschreven en toegevoegd; - Bronvermelding afbeeldingen bij de afbeeldingen zelf en in de bronnenlijst verbeterd;

- 1 uur; - 3,5 uur; - 4,5 uur;

Week 43 - Paragraaf energiebronnen bijgewerkt; - Werk verbeterd; - Bronvermelding aangepast; - Stukken tekst verbeterd en vermiste informatie opgezocht en toegevoegd; - Van het slot een goed doorlopend verhaal gemaakt; - Beantwoording van de deelvragen herschreven; - Discussie geschreven; - Laatste stukken tekst toegevoegd en de lay-out geperfectioneerd; - Samenvatting voor Worldschool geschreven; - Profielwerkstuk uitgeprint, samengebonden en ingeleverd;

- 3 uur; - 5 uur; - 1 uur; - 5 uur; - 2,5 uur; - 1 uur; - 1 uur; - 3 uur; - 1 uur; - 1 uur;

70

Bronnenlijst: Voorblad:

State Govt To Transform Lagos Into Huge Construction Site. Geraadpleegd op 31 augustus 2011, http://www.nairaland.com/nigeria/topic-276337.0.html

Center for Buisiness Relationships Accountability, Sustainability & Society.

Geraadpleegd op 31 augustus 2011, http://www.brass.cf.ac.uk/images/plant.jpg

Hoofdstuk 1: Begripsomschrijving:

Wikipedia (2008). Intergovernmental Panel on Climate Change. Geraadpleegd op 16 mei 2011, http://nl.wikipedia.org/wiki/Intergovernmental_Panel_on_Climate_Change

Europese Unie (2010). EU energy and transport in figures. Geraadpleegd op 17 mei

2011, http://ec.europa.eu/energy/publications/statistics/doc/2010_energy_transport_figures.pdf

Europese Unie (2010). What is the EU doing on climate change? Geraadpleegd op

19 mei 2011, http://ec.europa.eu/clima/policies/brief/eu/index_en.htm

European Renewable Energy Council (2008). Renewable Energy Technology Roadmap 20% by 2020. Geraadpleegd op 2 juni 2011, http://www.erec.org/fileadmin/erec_docs/Documents/Publications/Renewable_Energy_Technology_Roadmap.pdf

Europese Unie (2011). A Roadmap for moving to a competitive low carbon economy

in 2050. Geraadpleegd op 4 juni 2011, http://ec.europa.eu/clima/documentation/roadmap/docs/com_2011_112_en.pdf

Moon, G. (2008). Sustainable Architecture. Geraadpleegd op 23 augustus 2011,

http://pdxlivingbuilding.com/wp-content/uploads/2008/08/sustainable-architecture.pdf

Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (2010). Integraal ontwerpen. Geraadpleegd op 3 september 2011, http://www.agentschapnl.nl/sites/default/files/bijlagen/Infoblad_integraal_ontwerpen.pdf

Hoofdstuk 2: Energie:

Windenergie op land (2011). Geraadpleegd op16 september 2011, http://www.windenergie.nl

Waterkracht (z.d.). Geraadpleegd op 16 september 2011,

http://mediatheek.thinkquest.nl/~lla070/water_mogelijkheden.htm#7

71

Milieu Centraal (z.d.). Waterkracht. Geraadpleegd op 16 september 2011, http://www.milieucentraal.nl/themas/thema-1/bronnen-van-energie/duurzame-energiebronnen/waterkracht

Wikipedia (2011). Biomassa. Geraadpleegd op 16 september 2011,

http://nl.wikipedia.org/wiki/Biomassa

Wetenschappers maken kunstbladeren om schone energie te genereren (2009). Geraadpleegd op 16 september 2011, http://zaplog.nl/zaplog/article/wetenschappers_maken_kunstbladeren_om_schone_energie_te _genereren

Vrouwe, A. (2007). Kunstbladeren als oliebron. Geraadpleegd op 16 september 2011,

http://www.anouckvrouwe.nl/index.php?id=105

Wikikids. (2011). Kernenergie. Geraadpleegd op 16 september 2011, http://wikikids.wiki.kennisnet.nl/Kernenergie

Energieraad (2007). Voor- en nadelen CO2-opslag op een rij. Geraadpleegd op 24

september 2011, http://www.energieraad.nl/newsitem.asp?pageid=816

Projecten voor CO2-opslag (2011). Geraadpleegd op 24 september 2011.,http://www.co2afvangenopslag.nl/pagina.aspx?onderwerp=CCS5-Projecten%20voor%20CO2-opslag

Milieu Centraal (z.d.). Kernenergie. Geraadpleegd op 24 septemeber 2011,

http://www.milieucentraal.nl/themas/thema-1/bronnen-van-energie/kernenergie

Zonnepanelen Informatiepunt (2010). Wat kosten zonnepanelen? Geraadpleegd op 9 oktober 2011, http://www.zonnepanelen-info.nl/zonnepanelen/kosten/

Opslag van energie (z.d.). Geraadpleegd op 10 oktober,

http://mediatheek.thinkquest.nl/~lla070/index_opslag.htm#

Wikipedia (2006). Waterstofauto. Geraadpleegd op 27 oktober, http://nl.wikipedia.org/wiki/Waterstofauto

Milieuvriendelijk inrichten (z.d.). Geraadpleegd op 18 juli 2011,

http://www.moviq.nl/groen-inrichten

Huis en Tuin (z.d.). Geraadpleegd op 18 juli 2011, http://www.allesduurzaam.nl/huis_tuin

Tropic Parket (z.d.). Geraadpleegd op 26 juli 2011,

http://www.tropicparket-geldermalsen.nl/

Informatiepunt Duurzaam Bouwen, (z.d.). Kies bij inrichting voor duurzame materialen. Geraadpleegd op 27 juli 2011, http://www.ipdubo.nl/index.php?tid=116&mc=2203&ms=2

Milieuvriendelijktapijt voor de toekomst (z.d.). Geraadpleegd op 27 juli 2011,

http://www.leerwiki.nl/Milieuvriendelijk_tapijt_voor_de_toekomst

72

Groen, J. (z.d). Natuursteen, karaktervol chique. Geraadpleegd op 27 juli 2011, http://www.jangroentegels.nl/natuursteen

Werkgroep Duurzame Natuursteen (z.d.). Op weg naar duurzame natuursteen.

Geraadpleegd op 27 juli 2011, http://www.duurzamenatuursteen.nl/nl/page/home

Massief Parket (z.d.). Geraadpleegd op 10 augustus 2011, http://www.vloeren-parket.be/houten_vloer_parket.asp

Piet Hein Eek (z.d.). Geraadpleegd op 10 augustus 2011, http://www.pietheineek.nl/

Gemar Parket, (z.d). Geraadpleegd op 13 september 2011,

http://www.gemarparket.nl/siteoverzicht.htm

Ecologisch parket (z.d.). Geraadpleegd op 11 augustus 2011, http://www.parket-loods.nl/ecologisch.html

Nederlandse Bouw Documentatie (z.d.). Duurzame natuurverf. Geraadpleegd op 13

september 2011, http://www.nbdonline.nl/news_item/171325.Duurzame_natuurverf.html#news_item/171325/Duurzame_natuurverf.html

Duurzaam Thuis, (z.d.). Extra sfeer met Milieuvriendelijk behang. Geraadpleegd op

13 september 2011, http://www.duurzaamthuis.nl/extra-sfeer-met-milieuvriendelijk-behang

Leer. (z.d.). Geraadpleegd op 16 september 2011,

http://www.de-stijl.nl/html/onderhoudstips/leer.htm

Kenmerken en onderhoud van verschillende ledersoorten (z.d.). Geraadpleegd op 16 september 2011, http://www.lederonderhoudsproducten.leerlooier.nl/kenmerken.html

Kurkvloeren (z.d.). Geraadpleegd op 9 oktober 2011,

http://www.vloeren-net.nl/kurkvloeren.htm

Wikipedia (2004). Solar Chimney. Geraadpleegd op 30 augustus 2011, http://en.wikipedia.org/wiki/Solar_chimney

Vloerverwarming, huis verwarmen en koelen (2009). Geraadpleegd op 30 augustus

2011, http://huis-en-tuin.infonu.nl/wonen/40799-vloerverwarming-huis-verwarmen-en-koelen.html

Dakvijvers (z.d.). Geraadpleegd op 30 augustus 2011,

http://www.waterzuiveren.be/web/dakvijvers_oeverplanten_vegetatie/1011306065/list1187970064/f1.html

Ingenieursbureau CodoCAD (z.d.). Duurzaam Water. Geraadpleegd op 30 augustus 2011, http://www.codocad.com/bouwkunde/duurzaamwater/

Groendak (z.d.) Groendak voordelen. Geraadpleegd op 30 augustus 2011,

http://www.groendak.info/groendak-voordelen

73

Helofytenfilters; iets over de werking (z.d.). Geraadpleegd op 30 augustus 2011, http://www.helofytenfilter.nl/index.php?lang=nl&id=6

Wikipedia (2006). Light Tube. Geraadpleegd op 10 oktober 2011,

http://en.wikipedia.org/wiki/Light_tube

Hoofdstuk 3: Levensduur en atmosfeer:

Informatiepunte Duurzaam Bouwen (2008). Wat is duurzaam bouwen? Geraadpleegd op 11 augustus 2011, http://www.ipdubo.nl/handleiding/watisdubo/wat_is_duurzaam_bouwen.htm

Senter Novum (2006). Basisdocument wat is duurzaam bouwen? Geraadpleegd op

11 augustus 2011, http://www.wegwijzerduurzaambouwen.be/pdf/175.pdf

Bouw Unie (z.d.). Duurzaam bouwen. Geraadpleegd op 11 augustus 2011, http://www.bouwunie-duurzaambouwen.be/Default.aspx?ID=596

BECO (z.d.) Milieulabels. Geraadpleegd op 12 augustus 2011,

http://www.productmilieu.nl/index.aspx?id=113

Informatiepunt Duurzaam Bouwen (2008). Materialen. Geraadpleegd op 12 augustus 2011, http://www.ipdubo.nl/handleiding/teksten/materialen/materialen.htm

Lugt, P. van der (z.d.). Bamboe als alternatief bouwmateriaal in West-Europa?

Geraadpleegd op 13 augustus 2011, http://www.bambooteam.com/pablo/Bijlagen%20afstudeerrapport_A4.pdf

Bruntlandt (2010) Duurzaam wonen in 2035. Geraadpleegd op 13 augustus 2011,

Bruntlandt 2.0 - Wonen in 2035.pdf

Bouw Unie (z.d.). Hoe herken ik duurzame bouwmaterialen? Geraadpleegd op 12 augustus 2011, http://www.bouwunie-duurzaambouwen.be/Default.aspx?ID=598

Cradle to Cradle (z.d.). Certificering. Geraadpleegd op 13 augustus 2011,

http://www.cradletocradle.nl/home/322_certificering.htm

Wikipedia (2005) Sustainable Architecture. Geraadpleegd op 14 augustus 2011, http://en.wikipedia.org/wiki/Sustainable_architecture

Informatiepunt Duurzaam Bouwen (2009) Groendaken. Geraadpleegd op 15

augustus 2011, http://www.dubokijkdoos.nl/handleiding/pdf%20infobladen/groendak.pdf

Wikipedia (2007). Houtsoorten. Geraadpleegd op 15 augustus 2011,

http://nl.wikipedia.org/wiki/Houtsoorten

Wikipedia (2003). Softwood. Geraadpleegd op 15 augustus 2011, http://en.wikipedia.org/wiki/Softwood

Wikipedia (2006). Duurzaamheidsklasse. Geraadpleegd op 16 augustus 2011,

http://nl.wikipedia.org/wiki/Duurzaamheidsklasse

74

Vliet, P. van (z.d.). Larikshout. Geraadpleegd op 16 augustus 2011,

http://landelijkebouwstijl.addsite.nl/?pag_id=34626&site_id=198

Accoya (z.d.). Accoya hout informatiegids. Geraadpleegd op 16 augustus 2011, http://www.accoya.com/wp-content/uploads/2011/07/IS_NL.pdf

Wikipedia (2005). Montereyden. Geraadpleegd op 16 augustus 2011, http://nl.wikipedia.org/wiki/Montereyden

Houthandel Het Anker (z.d.). Douglas Hout. Geraadpleegd op 16 augustus 2011,

http://www.hetanker.tv/tuinhout/douglas.html

Teak. (z.d.). Geraadpleegd op 16 augustus 2011, http://www.woodforum.be/nl/houtsoorten/teak

Wikipedia (2004). Baksteen. Geraadpleegd op 17 augustus 2011,

http://nl.wikipedia.org/wiki/Baksteen

Koninklijk Verbond van Nederlandse Baksteenfabrikanten (2007). Van klei tot baksteen. Geraadpleegd op 17 augustus 2011, http://www.knb-baksteen.nl/publicaties/pdf/Klei_tot_baksteen.pdf

Wikipedia (2006). Kalkzandsteen. Geraadpleegd op 17 augustus 2011,

http://nl.wikipedia.org/wiki/Kalkzandsteen

Silka (z.d.) Milieu en kalkzandsteen. Geraadpleegd op 17 augustus 2011, http://www.lm-kalkzandsteen.nl/productNL/Silka_brochure-milieu.pdf

Kort, E. (2008). Kalkzandsteen. Geraadpleegd op 17 augustus 2011,

http://www.ekbouwadvies.nl/materialen/nietgebakkensteen/kalkzandsteen.asp

Haas, M. (z.d.). Hoe duurzaam is beton? Geraadpleegd op 17 augustus 2011, (http://www.partnersforinnovation.com/sustainablebeton/WORKSHOPS%20SUSTAINABLE%20BETON%20%20ambitie%20voor%20een%20R&D%20%20meerjarenprogramma/LinkedDocuments/Hoe%20duurzaam%20is%20beton.pdf

Wikipedia (2004). Beton. Geraadpleegd op 17 augustus 2011,

http://nl.wikipedia.org/wiki/Beton

Timbersil Wood (2004). Benefits. Geraadpleegd op 17 augustus 2011, http://www.timbersilwood.com/benefits.html

Hycrete (z.d.). How hycrete products work. Geraadpleegd op 17 augustus 2011,

http://www.hycrete.com/products/how-hycrete-products-work/

Las Vegas Rock (z.d.). Care & Maintenance. Geraadpleegd op 18 augustus 2011, http://www.vegasrock.com/?page_id=36

Aelst, H. van (2005). Stro als bouwmateriaal. Geraadpleegd op 18 augustus 2011,

http://www.henkvanaelst.be/studentLiesVDBruelStro.pdf

Kingspan (z.d.). Green Roof. Geraadpleegd op 18 augustus 2011, http://www.kingspanpanels.nl/Media/download/5239/Systemmailing%20Green%20Roof.pdf

75

Wageningen Universiteit en Research Centre (z.d.). Kokosvezelplaten als duurzaam

bouwmateriaal. Geraadpleegd op 19 augustus 2011, http://www.groenegrondstoffen.nl/downloads/Infosheets/kokosvezelplaat.pdf

Wikipedia (2003). Staal. Geraadpleegd op 28 augustus 2011,

http://nl.wikipedia.org/wiki/Staal_(legering)

Duurzaam in staal (z.d.). Geraadpleegd op 28 augustus 2011, http://www.duurzaaminstaal.nl

Putte, L. van de (z.d.). De bereiding van staal. Geraadpleegd op 28 augustus 2011,

http://users.skynet.be/lvdp/staal/staal.html

Structural Board Association (1995). Oriented Strandboard. Geraadpleegd op 29 augustus 2011, http://www.siphome.nl/userfiles/file/OSB%20info%20NL.pdf

Geëxpandeerd Polystyreen (z.d.). Geraadpleegd op 29 augustus 2011,

http://www.siphome.nl/userfiles/file/EPS%20info%20Basisbrochure2007.pdf

Faswall (z.d.). ShelterWorks Ltd. Sustainability Philosophy. Geraadpleegd op 29 augustus 2011, http://faswall.com/sustainability

Green over Grey (2009). Overview – Living Walls. Geraadpleegd op 29 augustus

2011, http://www.greenovergrey.com/living-walls/overview.php

Building Green Incorporation (2006). New Admixture Solves Concrete’s Weakness. Geraadpleegd op 1 september 2011, http://www.hycrete.com/files/media-releases/Hycrete-Media-01-12-06.pdf

Douglas en lariks planken fijn bezaagd (z.d.). Geraadpleegd op 1 september 2011,

http://www.europeeshardhout.org/hout/producten.php?id=33&product=douglas__en_lariks_planken_fijn_bezaagd

Accoya vlonderplank. (z.d.). Geraadpleegd op 1 september 2011,

http://www.eco-logisch.nl/Details.asp?ProductID=1927

How much will a SIPs house cost? (z.d.). Geraadpleegd op 1 september 2011, http://www.timberinconstruction.co.uk/features/how-much-will-sips-house-cost

Plantaardige vezels als vloerbedekking: sisal, kokos, zeeriet en jute (z.d.).

Geraadpleegd op 1 september 2011, http://www.immoweb.be/nl/decoratie/artikel/plantaardige-vezels-als-vloerbedekking:-sisal-kokos-zeeriet-en-jute.htm?mycurrent_section=di&artid=2766

Holtz Vloeren Import (z.d.). Bamboe vloeren van Holtz. Geraadpleegd op 1

september 2011, http://www.holtzvloeren.nl/bamboe-vloeren/

Gemeente Rucphen (2011). Tabel eenheidsprijzenlijst berekening bouwkosten bouwleges Rucphen 2011. Geraadpleegd op 1 september 2011, http://www.rucphen.nl/Internet_Docs/Beleid_regels_reglementen/Belastingen/2011%20Tabel%20eenheidsprijzenlijst%20bouwkosten%20bouwleges%202011.pdf

76

Commissie Besluitvormig Infrastructurele Projecten (2006). PS-isolatievloer. Geraadpleegd op 1 september 2011, http://www.vbi.nl/Producten/WebData/VBI/Overige/1426-01.pdf

Omnia Bouwmarkt (z.d.). Kalkzandsteen. Geraadpleegd op 1 september 2011,

http://www.omnia-bouwmarkt.nl/contents/nl/d24_Kalkzandsteen-kalkzandsteenblokken-Silka.html

Waarop letten bij de keuze van een baksteen? (2005). Geraadpleegd op 1 september

2011, http://www.habitos.be/vragenrubriek.asp?action=detail&vraag_ID=20

Arnhemse Fijnhouthandel (z.d.). Teak houtvloerdelen. Geraadpleegd op 1 september 2011, http://www.af.nl/voorraad/vloerdelen/teak/

Vlaams Instituut voor Bio-ecologisch bouwen en wonen (z.d.). Duurzame

Jeugdwerkinfrasturctuur, Isolatie. Geraadpleegd op 9 mei 2011, http://www.vibe.be/downloads/

Duurzaam Isoleren (z.d.). Geraadpleegd op 12 mei 2011,

http://home.hccnet.nl/michel.post/klussen/isoleren.htm

Buitenmuren vochtregulerend isoleren met vlas (z.d.). Geraadpleegd op 13 mei 2011, http://www.isolerendoejezo.nl/wand/muur-isolatie-methodes/buitenmuren-vochtregulerend-isoleren-met-vlas

Hennep Isolatie (z.d.). Geraadpleegd op 9 mei 2011,

http://www.groenebouwmaterialen.nl/c-363958/hennep-isolatie/

Duurzaam Thuis (z.d.). Houtvezel. Geraadpleegd op 10 mei 2011, http://www.duurzaamthuis.nl/duurzaam-wonen/isolatiemateriaal/houtvezel

Greenpeace. (z.d.) Bouwen en Verbouwen. Geraadpleegd op 4 juli 2011,

http://www.greenpeace.org/belgium/nl/energiegids/bouwen-en-verbouwen/isolatie/Materialen/

Geens, P. (z.d.). Isoleren met kurk. Geraadpleegd op 4 juli 2011,

http://www.pgeensenergieadvies.be/kurk.html

AGC Glass Europe (z.d.) Termobel. Geraadpleegd op 6 juli 2011, http://www.yourglass.com/agc-glass-europe/nl/nl/dubbele_beglazing/thermobel/brand_description.html?gclid=CKvDt-7x6akCFUdI3godC01hBg

Vree, de J. (z.d.), R-Waarde . Geraadpleegd op 9 oktober 2011,

http://www.joostdevree.nl/shtmls/r-waarde.shtml

Hoofdstuk 4: Duurzame gebouwen:

Binishells (2009). Housing. Geraadpleegd op 13 september 2011, http://www.binishells.com/housing.html

77

Wikipedia (2006). Leadership in Energy and Environment Design. Geraadpleegd op 13 september 2011, http://en.wikipedia.org/wiki/Leadership_in_Energy_and_Environmental_Design

Dutch Green Building Council (z.d.). Wat doet DGBC? Geraadpleegd op 13

september 2011, http://www.dgbc.nl/wat_doet_dgbc/wat_doet_dgbc Revolt House (z.d.). Design. Geraadpleegd op 13 september 2011,

http://www.revolthouse.com/design/

0-woning van Ronald Serné laat auto rijden (2010). Geraadpleegd op 14 september 2011, http://www.duurzaam4life.com/nieuwsblog/71-otto

Ronald Serné (z.d.). Geraadpleegd op 14 september 2011,

http://www.nulwoning.nl/page6.php

Kavel & Huis Magazine (2011). Een huis barstensvol energie! Geraadpleegd op 14 september 2011, http://kavelenhuis.wordpress.com/2011/08/16/een-huis-barstensvol-energie/

Kennisplatform Duurzaamheid (z.d.). Duurzame renovatie van een uit 1954 daterend

gebouw. Geraadpleegd op 14 september 2011, http://www.duurzaamheid-search.nl/wnf-kantoor-zeist.html

Wereld Natuurfonds (z.d.). Huisvesting. Geraadpleegd op 14 september 2011,

http://www.wnf.nl/nl/overwnf/huisvesting/

Wikipedia (2005). Hearst Tower (New York City). Geraadpleegd op 14 september 2011, http://en.wikipedia.org/wiki/Hearst_Tower_(New_York_City)

Hearst Tower in New York City (z.d.). Geraadpleegd op 14 september 2011,

http://www.archinomy.com/case-studies/287/hearst-tower-in-new-york-city

Hearst Tower – LEED Gold Status (2006). Geraadpleegd op 14 september 2011, http://inspiredeconomist.com/2006/10/06/hearst-tower-leed-gold-status/

Bioenergiedorp Jühnde (z.d.). Geraadpleegd op 22 oktober 2011,

http://www.energieprojecten.nl/pr_juhnde.htm

Afbeeldingen:

Figuur 1, 2, 3, 5, 6 & 10: Europese Unie (2010). EU energy and transport in figures. Geraadpleegd op 17 mei 2011, http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg3/en/figure-6-2.html

Figuur 4: Intergovernmental Panel on Climate Change (2007). Scenarios of carbon

emissions resulting from energy use in buildings. Geraadpleegd op 18 mei 2011, http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg3/en/ch6s6-3.html

Figuur 7 & 8: European Renewable Energy Council (2008). Renewable Energy

Technology Roadmap 20% by 2020. Geraadpleegd op 2 juni 2011, http://www.erec.org/fileadmin/erec_docs/Documents/Publications/Renewable_Energy_Technology_Roadmap.pdf

78

Figuur 9: Jong, J. de (2011). Energiebeleid: EU, NL en jij. Geraadpleegd op 5 juni 2011, http://www.worldschool.nl/yeswiki/images/5/57/Clingendael_maart_2011_Jacques_de_Jong.pdf

Figuur 11: Darwin’s Finance (2009). Geraadpleegd op 12 juni 2011,

http://cdn.darwinsfinance.com/wp-content/uploads/2009/11/energy-use-chart-500x312.jpg

Figuur 12: Siemens ontwerpt windturbine van 3,6 MW (2009).

http://www.engineersonline.nl/bedrijfsnieuws/bedrijven/id14938-siemens-ontwerpt-windturbine-van-36-mw.html

Figuur 13: Zonnepanelen (2007). Geraadpleegd op 17 september 2011,

http://arunamatai.com/projects/cur/zonnepanelen/3_installatie.html

Figuur 14: Wikipedia (2011). Aandeel duurzaam. Geraadpleegd op 27 oktober 2011, http://nl.wikipedia.org/wiki/Bestand:Aandeel_duurzaam.png

Figuur 15: Loon, A.J. van (2007). Aardkern bevat paar procent silicum.

Geraadpleegd op 17 september 2011, http://www.geo.uu.nl/ngv/geonieuws/geonieuwsnr.php?nummer=142

Figuur 16: Huis-aan-huisblad ‘De Brug’ (2006). Op welke wijze heeft de hoge

olieprijs invloed op de vervoerssector? Geraadpleegd op 17 september 2011, http://www.aanhangcarsnederland.nl/energieprijzen.olieprijzen.htm

Figuur 17: Opslag van energie (z.d.). Geraadpleegd op 10 oktober,

http://mediatheek.thinkquest.nl/~lla070/index_opslag.htm#

Figuur 18: Ingenieursbedrijf CodoCAD (z.d.). Duurzaam Water. Geraadpleegd op 30 augustus 2011, http://www.codocad.com/bouwkunde/duurzaamwater/

Figuur 19: Grozema Isolatienet (z.d.). Grozema isolatienet. Geraadpleegd op 9 mei

2011, www.grozema.nl

Figuur 20: Isoleren met vlaswol (z.d.). Geraadpleegd op 9 mei 2011, http://www.deskundig-isoleren.be/vlaswol.html

Figuur 21: Hennep Isolatie (z.d.). Geraadpleegd op 9 mei 2011,

http://www.groenebouwmaterialen.nl/c-363958/hennep-isolatie/

Figuur 22 & 23: Duurzaam Bouwen Limburg (z.d.). Isolatiematerialen op basis van nagroeibare grondstoffen. Geraadpleegd op 9 mei 2011, http://www.dubolimburg.be/dakisolatie/nagroeibaar.php

Figuur 24: Duurzaam Thuis (z.d.). Houtvezel. Geraadpleegd op 10 mei 2011,

http://www.duurzaamthuis.nl/duurzaam-wonen/isolatiemateriaal/houtvezel

Figuur 25: Ecogamma (z.d.). Kurk. Geraadpleegd op 10 mei 2011, http://www.ecogamma.be/producten/isolatie/Isolatieplaten/kurk

Figuur 26: Duurzaam Thuis (z.d.). Schapenwol. Geraadpleegd op 10 mei 2011,

http://www.duurzaamthuis.nl/duurzaam-wonen/isolatiemateriaal/schapenwol

79

Figuur 27: Open bebouwing Tongeren (z.d.)..Geraadpleegd op 10 mei 2011,

www.jcbvba.net/Tongeren.htm

Figuur 29: Perliet (z.d.). Geraadpleegd op 10 mei 2011, http://growguide.wietforum.nl/index.php/Perliet

Figuur 30: Duurzaam Bouwen Limburg (z.d.). Excursie Foamglas VOLZET!

Geraadpleegd op 11 mei 2011, http://www.dubolimburg.be/nl/exfoamvol

Figuur 31: Silicaatkorrels (z.d.). Geraadpleegd op 11 mei 2011, http://energie-shop.net/THERMISCHE_isolatie/Spouwmuur_isolatie/Naspouwisolatie/962/SLSR20F_Silicaatschuimkorrels_200L.html

Figuur 32: Glaswol, oplossing voor chronische wonden (z.d.). Geraadpleegd op 12

mei 2011, http://www.zorgwerk.nl/zw-zorgwerk/nieuws-pers/nieuwsarchief/356-glaswol-oplossing-voor-chronische-wonden

Figuur 33: Brico (z.d.). Rol rotswol met spijkerflenzen. Geraadpleegd op 12 mei

2011, http://www.brico.be/wabs/nl/catalogus/p502661/rol-rotswol-met-spijkerflenzen-type112-2-stuks-afm-l-45m-x-b-035m.do

Figuur 34: Groot, B. de (z.d.). Foto’s. Geraadpleegd op 12 mei 2011,

http://www.bettydegroot.nl/nieuwe_pagina_12.htm

Figuur 35: Materialen (z.d.). Geraadpleegd op 12 mei 2011, http://www.ekbouwadvies.nl/materialen/isolatie/kunststoffen.asp

Figuur 36: Parkeerisolatie (z.d.). Geraadpleegd op 12 mei 2011,

http://www.nedtrade.nl/Parkeer-isolatie.htm

Figuur 37: Leeuwdak (z.d.). PUR isolatie. Geraadpleegd op 12 mei 2011, http://www.leeuwdak.nl/html/pu_isolatie_-_pur_-_isolatie_.html

Figuur 38: Straw Bale House Walls (z.d.). Geraadpleegd op 18 augustus 2011,

http://org2.democracyinaction.org/o/5035/images/MBB%20images/straw-bale-house-walls1.jpg

Figuur 39: Icopal bv (2009). Icopal bv performs a daring exploit in Groningen.

Geraadpleegd op 18 augustus 2011, http://www.icopal.com/News%20from%20Icopal/Product%20news/GreenRoof_NL.aspx

Figuur 40: Wikipedia (2007). Sonnenrohr. Geraadpleegd op 10 oktober 2011, http://en.wikipedia.org/wiki/File:Sonnenrohr.svg

Figuur 41: United States Green Building Council (2009). Straw Building and the

Principles of Passive Solar Design: A Primer. Geraadpleegd op 29 augustus 2011, http://org2.democracyinaction.org/o/5035/t/0/blastContent.jsp?email_blast_KEY=1097286

Figuur 42: Tropic Parket. (z.d.) Tropic Parket. Geraadpleegd op 26 juli 2011,

http://www.tropicparket-geldermalsen.nl/

80

Figuur 43 & 44: Eek, P.H. (z.d.). Piet Hein Eek. Geraadpleegd op 10 augustus 2011, http://www.pietheineek.nl/

Figuur 45: Flohaus (2010). Living Walls. Geraadpleegd op 29 augustus 2011,

http://flohaus.com/2010/03/17/living-walls/

Figuur 46 & 47: Leadership in Energy and Environment Design (2008). LEED for Homes Rating System. Geraadpleegd op 25 oktober 2011, http://www.usgbc.org/ShowFile.aspx?DocumentID=3638

Figuur 48: Nulwoning.nl (z.d.). Geraadpleegd op 24 oktober 2011,

http://www.eatmyhouse.nl/uploaded_files/project/2009052401.JPG

Figuur 49: Spreekbeurt WNF (z.d.). Geraadpleegd op 14 september 2011, http://www.freewebs.com/spreekeurtwnf/WNF_D.pdf%20-%20Adobe%20Reader.bmp

Figuur 50: Wikipedia (2005). Hearst Tower (New York City). Geraadpleegd op 14

september 2011, http://en.wikipedia.org/wiki/Hearst_Tower_(New_York_City)

Figuur 51: Discover Magazine (2009). The Tiny German Village That Went Off The Grid. Geraadpleegd op 22 oktober 2011, http://www.disinfo.com/2009/10/the-tiny-german-village-that-went-off-the-grid/

Figuur 52: Binishell Modular Shelters with Pool (2010). Geraadpleegd op 13 september 2011, http://www.architecture-view.com/wp-content/uploads/2010/12/binishell-modular-shelters-with-pool.jpg

Figuur 53: Gezocht Fundraisers voor het Revolt House (z.d.). Geraadpleegd op 13

september 2011, http://cache.duurzaamgebouwd.nl/upload/dg_8fd9sluf/images/news-medium/gezocht_fundraisers_voor_het_revolt_house_1_ZVV5t8.jpg

81

Bijlage: Practicum isolatiematerialen: Inleiding:

Omdat wij alle drie een natuurprofiel hebben, is het voor ons verplicht dat we bij ons profielwerkstuk een practicum hebben gedaan. Na een tijdje brainstormen kwamen we tot de conclusie dat het wel interessant is om verschillende isolatiematerialen te gaan vergelijken en te kijken welke het beste isoleert. Voor deze proef zijn wij op bezoek geweest bij Grozema Isolatienet Veendam. Na hier een gesprek te hebben gehad, waar we veel nuttige informatie hebben gekregen, kregen we enkele isolatiematerialen mee om de proef mee uit te voeren. Hiervoor nogmaals onze dank aan Grozema.

Onderzoeksvraag:

Welk isolatiemateriaal isoleert het best? En hoe goed isoleren de milieuvriendelijke materialen in verhouding tot de gebruikelijke, milieuonvriendelijke, isolatiematerialen?

Hypothese:

Als we de paragraaf bekijken van isolatiematerialen denken we dat PUR het beste zal isoleren, omdat deze de laagste lambdawaarde heeft. Omdat PUR absoluut geen milieuvriendelijk stof is, gebruiken we deze alleen als standaard om te kijken of er veel verschil zit tussen milieuvriendelijke en milieuonvriendelijke stoffen. Van de milieuvriendelijke stoffen verwachten we dat schapenwol het beste zal isoleren.

Materialen:

- Isolatiematerialen: Isolatie Parels; Wol; Stro; PUR; Piepschuim;

- Kartonnen huisje, zie figuur 1; - Broedstoof; - Warme blokjes ijzer; - Temperatuursensor (aangesloten op de computer).

Methode:

Allereerst plaatsen we de blokjes ijzer in de broedstoof zodat ze warm worden. Als de blokjes warm zijn, plaatsen we ze in het ‘huisje’, dat verpakt is met 1 van de isolatiematerialen, d.m.v. een dubbele want. We gaan de temperatuur een half uur lang meten en kijken na afloop bij welk isolatiemateriaal de temperatuur percentueel het minste gezakt is. Dit doen we omdat de begin temperatuur niet iedere keer het zelfde is. We meten de temperatuurverandering met behulp van temperatuursensors.

82

Resultaten:

Temperatuur in het huisje: Materiaal Begintemperatuur Eindtemperatuur Procentueel

verschil12

Wol 26,5°C 25,8°C ‐ 2,6 %

Stro 26,9°C 25,8°C ‐ 4,0 %

Isolatieparels 27,9°C 27,4°C ‐ 1.7%

Piepschuim 31,3°C 28,8°C ‐ 7.9%

PUR 31,0 °C 30,0°C ‐ 3.2%

Temperatuur in het isolatiemateriaal: Materiaal Begintemperatuur Eindtemperatuur Procentueel verschil

Wol 23,6°C 24,1°C +2.1 %

Stro 24,4°C 24,1°C ‐ 1.2%

Isolatieparels 23,6°C 25,7°C + 8.9%

Piepschuim 23,1°C 24,2°C + 4,8%

PUR x13 x x

Omgevingstemperatuur: ± 23,2 °C.

12 Berekend met de formule: Nieuw – Oud ÷ Oud x 100% = het procentuele veschil. 13 De temperatuur in het isolatiemateriaal PUR is niet gemeten omdat het PUR nog niet helemaal droog was en anders de hele temperatuursensor onder de natte PUR zou komen te zitten.

Figuur 55: Foto tijdens de uitvoering van het pracitcum: huisje met temperatuur Sensoren. Eigen bron

Figuur 56: Foto tijdens de uitvoering van het practicum:de ruimte tussen de dubbele wand is gevuld met piepschuim (isolatiemateriaal). Eigen bron

Figuur 54: Illustratie van het ‘huisje’ Dat bestaat uit een kartonnen doos met een dubbele wand. Eigen bron

83

Conclusie:

Uit het practicum blijkt dat de isolatieparels het beste isoleren. Dit komt doordat isolatieparels van een soort schuim gemaakt zijn en er door hun kleine ronde vorm stilstaande lucht tussen het isolatiemateriaal in zit, wat ook goed isoleert. Uit het practicum bleek dat de warmte in de dubbele wand zelf het hoogst is bij de parels. Dat betekent dat de warmte die het huis verlaat grotendeels wordt opgenomen door de isolatieparels. Zo gaat de warmte dus niet verloren en krijgt het huis een warme buitenlaag. Op een tweede plek staat de duurzame stof schapenwol. Het is dan ook het duurzaamst om het huis te isoleren met schapenwol. Het stro isoleerde niet geweldig, maar ook niet slecht. Omdat wij geen pakken stro hebben gebruikt, zoals het eigenlijk hoort, maar kleine bosjes stro, valt het resultaat een beetje tegen. Piepschuim verloor de meeste warmte, maar nam daarentegen wel veel warmte op. De warmte bleef dus ook hier in de dubbele wand zitten. De warmte ging dus niet helemaal verloren. Het isolatiemateriaal PUR isoleerde slechter dan verwacht, maar staat toch nog op een derde plaats. Als we kijken naar het verschil tussen milieuvriendelijke materialen en de milieuonvriendelijke materialen, dan zijn de milieuonvriendelijke materialen niet heel veel beter. Er zit wel degelijk verschil tussen, maar de milieuvriendelijke materialen zijn te gebruiken als goede isolatiematerialen.

Discussie:

Als we terugkijken op ons practicum kunnen we een paar dingen noemen waardoor het resultaat misschien nog iets preciezer had gekund. Ten eerste was de temperatuur van de blokjes niet elke keer gelijk. Omdat de temperatuurafname in het huisje een parabolische functie is, neemt het bij een hogere temperatuur altijd sneller af dan bij een lagere temperatuur. Hierdoor zijn de resultaten niet helemaal eerlijk. Als tweede punt kunnen we noemen dat de materialen niet allemaal in de juiste toestand hebben gebruikt. Zoals al eerder genoemd wordt stro normaal als hele pakken gebruikt bij het isoleren en hadden wij maar een dun bosje stro. Het tweede materiaal wat niet helemaal juist gebruikt is, was de PUR. Deze moest eerst 3 kwartier drogen, maar door gebrek aan tijd zijn we na een half uur drogen maar begonnen met de meting. Hierdoor was de PUR nog niet helemaal hard en dus nog niet helemaal in de juiste toestand. Verder kunnen we qua samenwerking en de uitvoering van de proef terugkijken op een geslaagd practicum.

Figuur 57: Foto tijdens de proef, resultaten op de computer. Eigen bron

Bouwen aan Duurzaamheid - yeswiki.nl · profielwerkstuk op onze school. Voor ons profielwerkstuk...

Documents

Transcript of Bouwen aan Duurzaamheid - yeswiki.nl · profielwerkstuk op onze school. Voor ons profielwerkstuk...