Bos en Hout Berichten

ONTBOSSING IN TROPEN SCHRIJDT VOORTFAO rapporteert over de bossen en bosbouwindustrie in de wereld

Sinds de UNCED conferentie over milieu en ontwikkeling in 1992 staan bossen volop in debelangstelling. Vooral het beheer en de bescherming zijn belangrijke onderwerpen van discussie. Hetis daarom belangrijk om te beschikken over juiste en actuele gegevens. Sinds 1995 publiceert de FAOdan ook elke twee jaar "State of the World's Forests". Het is een wereldwijd overzicht met allebelangrijke informatie over de bossen en de ontwikkelingen in de bos- en houtsector. In dit Bos enHout Bericht een greep uit het 200 pagina's dikke rapport "State of the World's Forests 1997"1)

1997 nr. 11EEN CIRKEL VAN INVLOEDEN

Een aanhoudende bevolkingsgroei enverstedelijking, gecombineerd met eenhoge economische groei en vrijewereldhandel zijn de belangrijkste trendsdie direct of indirect invloed uitoefenen oponze bossen.Tussen 1960 en 1995 zien we ongeveer eenverdubbeling van de wereldbevolking.Daarnaast nam de economische groei 3,5keer toe, de graanproductie verdubbelderuimschoots en ook het gebruik van

In deontwikkelingslanden

zal de omvorming vanbos tot

landbouwgronddoorgaan, in een

aantal ontwikkeldelanden vindt het

tegenovergesteldeplaats

brandhout verdubbelde. De productie vanpapier is meer dan verdrievoudigd. Heteffect van bevolkingsaanwas eneconomische groei op de vraag naarvoedsel en bosproducten is hiermeeglashelder geïllustreerd.

Economische groeiDe wereldeconomie groeit sinds 1995 nogsteeds. De groei is het hoogst in deontwikkelingslanden. De landen die in eenovergang zijn van een centraal gestuurdeeconomie naar een markteconomie lietenin dat jaar een negatieve groei zien; voor1996 en 1997 verwacht men een verderegroei aan te kunnen tonen. De toename inontwikkelde- en ontwikkelingslanden zal

niet zo groot zijn en de landen inhervorming zullen een ommekeer naareconomische groei te zien geven, waarvanmen bovendien verwacht dat dit eenduurzaam herstel zal zijn.

BevolkingsaanwasIn 2010 zal de bevolking toegenomen zijntot 7032 miljoen. De groei blijft het sterkstin de ontwikkelingslanden. De daarmeegepaard gaande vraag naar (eerste)levensbehoeften zal de druk op natuurlijkebronnen (waaronder bos) verhogen.

Ontbossing en herbebossingDat de invloed van bevolkingsgroei op hettotale bosareaal groot is, blijkt uit deinformatie over de verschuivingen in hetlandgebruik. Waar mogelijkheden zijn omland te ontginnen zal devoedselvoorziening toenemen door meerland te ontginnen tot landbouwgrond.In de tropen is de ontbossing in de periode1990-1995 dan ook doorgegaan. FAOverwacht dat de ontwikkelingslanden in2010 nog eens 90 miljoen hectare grond totlandbouwgrond omgevormd hebben. Eengroot deel daarvan bestaat nu nog uit bos.Een tegenovergesteld scenario zien we ineen aantal ontwikkelde landen. De hogeproductie van landbouwgewassen en een

afvlakking van de vraag leidt tot braak­legging van de minder rendabele land­bouwgronden. Deze ontwikkeling biedtmogelijkheden voor herbebossing. Een deelvan de bossen dat in het verleden gekapt isvoor het verkrijgen van landbouwgrond,kan opnieuw aangelegd worden.

HET WERELDBOSAREAAL IN 1995

In 1995 is het geschatte bosopppervlak inde wereld in totaal 3454 miljoen hectare.Dit is 26.6% van het totale landoppervlak(Groenland en Antarctica zijn buitenbeschouwing gelaten). Het gaat hier omalle soorten bos: de maagdelijke oerbossen,de bossen die gebruikt en beheerd zijn ende door mensen aangelegde bossen ofbosplantages.Ontwikkelingslanden (in hoofdzaaktropische landen) zijn goed voor 58.9% vanhet totale landoppervlak en voor 56.8%van het bosoppervlak. De tropische bossenbeslaan een oppervlakte van 1.76 miljardhectare en de gematigde en boreale bossen1.64 mi Ijard hectare.Meer dan 60% van de bossen is te vindenin zeven landen: de Russische Federatie,Brazilië, Canada, de Verenigde Staten,China, Indonesië en Zaïre.Negenentwintig landen zijn voor meer dande helft bedekt met bossen. Eenentwintigvan hen zijn gelegen in de tropische zone.Naast de niet beboste kleine eilandjes engebieden hebben negenenveertig landenminder dan 10% bos.

Natuurlijke bossenNatuurlijke bossen staan steeds meer in debelangstelling vanwege hun rol in het

kleine oppervlakten in Griekenland,Oostenrijk en Zwitserland en volgens eenandere bron ook in Frankrijk. In Oost­Europa zijn nog aanzienlijke oppervlaktente vinden.De gematigde en boreale zones in Noord­Amerika laten een heel ander beeld ziendan het dichtbevolkte Europa. 'Old growthforests' beslaan nog steeds een immensgroot gebied.Recente cijfers over de maagdel ijke bossenin ontwi kkel ingsgebieden ontbreken, maarschattingen uit 1980 laten zien datnationale parken, beschermde gebieden engesloten bossen die onaangeroerd zijn ofwaar tenminste 60-80 jaar niet is geoogst,ongeveer 60% van het totaaloppervlak aangesloten bos bedroegen. Ongetwijfeld is hetaandeel maagdelijk bos in de drie tropischeregionen (in Afrika, Azië en Latijns Amerika+ Caraïbisch gebied) ook nu nog hoger danin Europa en waarschijnlijk zelfs nog hogerdan in Noord-Amerika.

BosplantagesH ier gaat het om plantages van eucalyptus,pinus, populier, acacia, teak en gmelina.Over het algemeen beperken plantageszich tot één boomsoort of enkele soortendie snel groeien, weinig onderhoud vragenof goede eindproducten opleveren.Schaarste aan hout heeft er samen mettechnologische vernieuwingen vomgezorgd dat rubberhout en kokosnoothoutbelangrijke nieuwe grondstoffen voor deverwerkende industrie zijn geworden. Dezelaatste twee houtsomten worden, evenalsde oliepalm, als landbouwgewas geteeld envallen niet onder het begrip "bosplantages".Hoewel de meeste plantages opgezet zijn

agroforestry en 'farmforestry' vergroten. Hettotaal oppervlak aan plantages in deontwikkelingsgebieden verdubbelde in deperiode 1980-1995.Voor de ontwikkelde landen komt een ruweschatting van het totaaloppervlak op 80­100 miljoen hectare in 1995. In deontwikkelingsgebieden is het totale netto­areaal in dat jaar geschat op ongeveer 81miljoen hectare (=4.1 % van het totalebosareaal in deze gebieden).Meer dan 80% van de plantages zijn hier tevinden in de regio Azië-Oceanië. Chinaheeft een ambitieus programma en neemtdan ook meer dan 40% van het totaal in deontwikkelingslanden voor zijn rekening. Deaanleg van grootschalige plantages isafgenomen, ten koste van kleinschaligeplantages die beheerd worden door eenkleine gemeenschap of onderdeel uitmakenvan 'farm-forestry' of een agrofmestry­programma.De verwachting is dat plantages in detoekomst een steeds belangrijkere rol gaanspelen. De meeste landen die al veelplantages hebben, geven aan dat zij deintentie hebben om het totaaloppervlaktussen 1995 en 2010 te verdubbelen.

ONTBOSSING, HERBEBOSSING ENCONDITIE VAN DE BOSSEN

De belangrijkste analyses in "State of theWorld's Forests" gaan over de toename vanbos door natuurl ijke regeneratie enbeplantingen, over het verloren gaan vanbos door ontbossing en over deveranderingen in de conditie van debossen.

Tussen 1960 en 1995 is het wereldverbruik van brandhout verdubbeldDe geschatte wereldbosoppervlakte is 3,5 miljard ha, 27% van de

landoppervlakte

behoud van biodiversiteit. Er zijn dan ooktalrijke pogingen ondernomen om dehuidige bossen te vergelijken met hoe zevan origine zouden zijn.Hoewel het moeilijk is om een sluitendedefinitie te vinden voor het begripnatuurlijke bossen, geeft het FAO-rapport,verwijzende naar een onderzoek van hetWereldnatuurfonds, toch een indicatie vanhet oppervlak van deze bossen: Het WNFmaakte schattingen voor Europa en kwamtot de conclusie dat minder dan 1% van hettotale bosoppervlak in Noord-enWesteuropa beschouwd kan worden alsmaagdelijk bos. De meeste daarvan zijn tevinden in Zweden, Noorwegen en Finland,

voor de productie van industrieel rondhoutof brandhout, zijn er ook veel plantagesaangelegd voor de bescherming van hetmilieu of anderszins (bijvoorbeeld terontlasting van primaire bossen, terbescherming van grond en water, terverhoging van de landbouwproductie envoor de vastlegging van kooldioxide). Velenleveren naast hout ook 'non-wood'bosproducten (veevoer, voedingsstoffen,medicijnen etc.).Door de toegenomen vraag naarhoutproducten en het afnemen vanhoutoogst in natuurlijke bossen vanwegemilieuoverwegingen zal in sommige landende ontwikkeling van bosplantages,

Veranderingen in het totale bosareaalHoofdoorzaak van de ontbossinggedurende de laatste 15 jaar is deomvorming van bos tot diverse vormen vanlandbouw, vooral in ontwikkelingslanden.Dit verlies werd daar slechts gedeeltelijkgecompenseerd door nieuwe bosplantages.In de ontwikkelde landen werd het verliesaan bos door urbanisatie en infrastructuurruimschoots gecompenseerd door deaanleg van nieuw bos, herbebossing ennatuurlijke regeneratie.In de periode 1990-1995 is het geschattewereldwijde verlies aan bos 56.3 miljoenhectare. Voor ontwikkelingsgebieden wasdit 65.1 miljoen hectare. Ontwikkelde

Minder dan 1% van het bos in Noord- en Westeuropa is maagdelijk

landen matigden dit cijfer met een aanwasvan het bosareaal met 8.8 miljoen hectare.In de tropische zone van de ontwikkelings­gebieden was de ontbossing het grootst.Azië-Oceanië stond hierbij aan top metjaarlijks 0,98%; niet tropisch Azië-Oceaniëstond onderaan met 0,14%.De cijfers tonen ook aan dat op tropischniveau het type gesloten bos de grootsteverandering onderging.

Veranderingen in de conditie van debossenOntwikkelde landenHoewel het bosareaal in alle delen van deontwikkelde wereld langzaam toeneemt, iser geen duidelijke verbetering in deconditie van de bossen waar te nemen.Hoewel de in de tachtiger jaren voorspeldebossterfte als gevolg van deluchtverontr·einiging uitbleef, blijft degezondheid van de bossen in Europa enNoord-Amerika volgens de FAO zorgenbaren.In Europa betreft het vooral droogte, hitte,schadelijk ongedierte, ziektes, wild enbegrazing van de bossen. Menselijkeinvloeden, zoals luchtverontreiniging zijnmeer indirect van aard. In sommigegebieden van Centraal en Oost-Europa isde schade aan de bossen echter groot. In delaatste 20 jaar is daar meer dan 100.000hectare bos dood gegaan. Inmiddels zijn demeeste van deze bossen beplant metboomsoorten die meer geschikt zijn voorde plaats waar ze groeien.In de geïndustrialiseerde landen zijnbosbranden de laatste 10 jaar kleiner vanschaal, maar ze komen wel regelmatigervoor. Er is een lichte afname in het totale

De grootste uitdaging is de combinatie van degroeiende vraag naar houtproducten met het

ecologische behoud van bossen

verbrande gebied, vanwege betere systemenop het gebied van preventie, opsporing encontrole. De voormalige USSR kentdesondanks een toename van 15%.Het totale door bosbranden geteisterdeoppervlak in Europa, Noord-Amerika en devoormalige USSR bedroeg samen ongeveer4.26 miljoen hectare, oftewel 0.22% vanhet totale bosgebied.

OntwikkelingslandenOmdat ontbossing hier het grootsteprobleem vormt, is er minder aandacht

voor de gezondheidstoestand van debossen. Hoewel moeilijk te kwantificeren,zijn in veel landen een te grote oogst vanbrandhout en overbegrazing debelangrijkste oorzaken van de degradatievan het bos.Branden, schadelijk ongedierte en ziekteszijn daarnaast kritische factoren. Brandenkomen overal in de tropische ensubtropische gebieden voor. Hoewel detropische regenwouden minder vatbaar zijnvoor bosbranden, komen er zelfs zeer grotebosbranden voor. Het rapport vermeldt alslaatste grote brand, die uit 1993 in Oost­Kalimantan. Hier kunnen we zonderschroom de recente grote bosbranden inIndonesië aan toevoegen. Omdat er geenstatistische gegevens van de jaarlijkseomvang van bosbranden beschikbaar zijn,is een allesomvattende schatting ergmoeilijk.Een afname in de branden is voorlopig niette verwachten, gezien het gebrek aanadequate preventie en controlesystemen.De rapportages over ziektes en plagen zijnvooral afkomstig van plantages enaangeplante bomen. Ook bossterfte doorluchtverontreiniging speelt in deontwikkelingslanden een rol. Deverwachting is dat dit alleen maar zaltoenemen, omdat industrie en infrastructuurvolop in ontwikkeling zijn.

Effecten van houtoogstEen van de polariserende discussiepuntenvoor alle bossen in de wereld is een moge­lijk effect van houtoogst op de gezondheidvan natuurlijke en semi-natuurlijke bossen.Hier treffen we enerzijds de milieuactivistenen anderzijds de houtbedrijven en dehouthandelaren ensoms de bosarbeiderszelf aan. In het debatgaat het om deinvloed die houtoogstheeft op planten endieren, op de kwaliteitvan het water, water­gelieerde organismen,windschade, onge­dierte en ziektes.Hoewel ook hier nietkwantificeerbaar, zijnin de literatuur diversewereldwijde voorbeel­den te vinden van denegatieve invloed ophet milieu van arm­zalige oogstmethoden.

TRENDS IN BOSBEHEER EN BOSGEBRUIK

Milieubewustzijn en de publieke drukbeïnvloeden alle onderdelen van debosbouwsector: het bosbeheer,oogstsystemen, verwerki ngssystemen en demarkt en handel in houtproducten.Hoewel duurzame bosbouw beslist geennieuw fenomeen is, is er een trendwaarneembaar die bossen beschouwt alsecologische systemen, van waarde voor hetmilieu én de economie en waar diversegroeperingen participeren in hetbesluitvormingsproces. Men noemt ditduurzame bosbouw. Het moet de materiële

en immateriële waarden van het bosveiligstellen en tegelijkertijd de oneindigebeschikbaarheid van de grondstof hout, omzo ook op de lange termijn bij te kunnendragen aan de sociale en economischeontwikkeling. Deze trend verandert de kijkop bossen en bosgebruik.Ook het bosbeleid heeft een directe invloedop het bosbeheer. Een nieuwe algemeenwaarneembare trend is die vandecentral isatie. Zowel in ontwi kkeldelanden als in ontwikkelingslanden zien wedat de controle over het bosbeheer steedsmeer gedecentraliseerd plaatsvindt.Provinciale en lokale overheden krijgenmeer besl issi ngsbevoegdheden. Ditbetekent zonder meer een verandering inbeslissingen over het beheer door diegenendie op lokaal niveau bij het bosbeheerbetrokken zijn.Een andere trend die invloed uitoefent isdie van de privatisering van de bosbouw.Het beheer wordt in dit geval meergestuurd door het profijtbeginsel. In hetgeval van bijvoorbeeld concessies vraagt ditwel om een goed monitoringsysteem vandaadwerkelijk duurzaam beheer.Een derde en laatste trend is die van eengrotere betrokkenheid in hetplanningsproces van geïnteresseerdegroeperingen en een grotere participatievan lokale gemeenschappen. Dit laatste isniet alleen bedoeld om duurzame bosbouwaan te moedigen, maar het is ook eenpragmatische oplossing voor bezuinigingenin menskracht en financiën.De grootste uitdaging voor de sector is hetcombineren van van de groeiende vraagnaar houtproducten met het ecologischebehoud van de bossen.

Verandering in oogstsystemenWereldwijd vindt er een intensivering inmechanisatie plaats. Sinds kort is dit ookgekoppeld aan pogingen om negatievemilieu-invloeden te minimaliseren. Studiesin diverse landen suggereren dat de kostenvan betere oogstmethoden nauwelijkshoger zijn dan die van de gebruikelijkemethoden. Minder schade aan de bomenen bosgrond, minder wegen enlaadplaatsen en een efficiënter gebruik vanhet geoogste hout hebben ongetwijfeld eenpositief effect op zowel het milieu als deeconomie. Hoewel een bepaaldehoeveel heid oogstresten uitmilieuoverwegingen in het bos moet

achterblijven, kan een efficiënter gebruikresulteren in een lagere oogst voorhetzelfde volume hout. Goed gestuurdeoogstmethoden kunnen de schade aan deoverblijvende bomenminimaliseren en het volume en de waardevan de geoogste bomen maximaliseren.Recente studies geven aan dat de schademet 20% kan afnemen, terwijl het volumemet 30% kan toenemen.

Technologische ontwikkelingenDe houtverwerkende industrie heeft ophaar beurt opmerkelijke vooruitganggeboekt wat betreft milieuvriendelijkeproductietechnieken . Kwal iteitsverbeteringin de producten zelf, hogerehergebruikspercentages en een efficiëntergebruik van ruwe grondstoffen zijn enkelevoorbeelden. Deze veranderingen hebbenvervolgens geleid tot nieuwemarketingstrategieën en nieuwe markten.Het toenemende gebruik vanhoutproducten, veranderingen in debeschikbaarheid van ruwe grondstoffen ende maatschappel ijke eis tot duurzaambosbeheer en milieuvriendelijke productiezullen vooralsnog de technologische- enproductontwikkelingen blijven sturen.

EUROPA NADER BELICHT

BosoppervlakEuropa heeft bijna 215 miljoen bos ofanderszins bebost land. Samen is ditongeveer 30% van het totale landoppervlakin Europa. 162 miljoen hectare bestaat uitpuur bos. De verdel ing over deverschillende landen varieert. DeScandinavische landen, Baltische Staten enCentraal Europa zijn meer dan gemiddeldbedekt met bos; Zuid Europa en sommigedicht bevolkte gebieden in het noordwesten(onder andere Nederland) blijven benedenhet gemiddelde.Europa's bosareaal is aardig stabiel. Er issprake van een geringe toename tussen1990 en 1995, ondanks het verlies aanverstedelijking, veranderingen inlandgebruik en infrastructuur. De meestenieuwe bossen werden aangelegd opvoormalige landbouwgronden.

Bezit en beheerIn bijna alle Europese bossen vindtbosbouw plaats, hoewel de verschillen inaanpak en intensiteit sterk variëren. 85%van de bossen wordt beschouwd alsexploiteerbaar (dat wil zeggen: nietuitgesloten van houtoogst), maar zeldenvindt in deze bossen alleen houtproductieplaats. Meestal dient het bos ook anderemaatschappelijke belangen. Ongeveertweederde van dit exploitabel bos is tevinden in de EU (vooral de Scandinavischelanden) en Oost Europa.lets minder dan de helft van de bossen isprivébezit. Veelal zijn het familiebedrijvendie uit traditie worden voortgezet.Sinds de jaren 50 is de bijgroei continuehoger dan de oogst. Dit stelt de Europesebossen in staat om in een groterehoeveelheid hout te voorzien, terwijltegelijkertijd het bosareaal toeneemt.Alleen in Zuidoost Europa is de jaarlijkse

oogst hoger dan de bijgroei. Begrazing, devraag naar brandhout en bosbranden zijnhiervoor de belangrijkste oorzaken.Brand en luchtverontreiniging zijn de tweegrootste bedreigingen voor de Europesebossen. Bosbranden komen vooral voor inZuid Europa en staan een duurzaambosbeheer in de weg, omdat de bossengeen kans krijgen om volwassen te worden.Vooral in het noorden van Centraal Europaspeelt luchtverontreiniging een belangrijkerol bij de sterfte van bossen. Op regionaalniveau lijkt de schade aan bossen toe tenemen. Droogte, hitte, schadelijkongedierte, jacht en begrazing zijn debelangrijkste veroorzakers. Ook deregelmatig voorkomende stormschadesbeïnvloeden de gezondheid negatief.

HoutproductenDe vraag naar de meeste houtproductennam vanaf 1994 toe. Hoge prijzen warenhet gevolg, vooral van pulp. Het gebruikvan sommige plaatmaterialen zoals MDFen OSB nam sterk toe, omdat ze op basisvan producteigenschappen en prijs sterkkonden concurreren met anderehoutproducten. Een sterke uitbreiding vancapaciteit was het gevolg. In enkelegevallen leidde het tot een overvoering vande markt.Een afname van de vraag naarhoutproducten halverwege 1995 leidde incombinatie met voorraadvermindering toteen scherpe prijsdaling in veel sectoren envermindering van de productie. Bovendienwerd de invloed van het wegvallen vanhandelsgrenzen sterker merkbaar. Ditbeïnvloedde direct de Europese markt voorhoutproducten.

De milieu- en sociale functies van bos leidenin Europa tot herziening van boswetten en

-beleid

BosbeleidDe meest indrukwekkende ontwikkeling ishet herzien van boswetten en bosbeleid inveel Europese landen. Het is meestal hetgevolg van de internationale en nationalediscussies rond duurzaam bosbeheer, dieveelal tot nieuwe inzichten en prioriteitenhebben geleid. De meeste aanpassingenhebben te maken met een herwaarderingvan de milieufunctie en de sociale functiesvan bossen. Men besteedt veel aandachtaan de harmonisatie van nationale enregionale plannen.

In de landen waar een nieuwe boswetverscheen, is vaak een link te bespeurentussen aanverwante sectoren zoalsruimtelijke ordening, natuur- enfaunabeheer.Men is overtuigd van het feit dat de landenin hervorming hulp nodig hebben bij hunhervormingen op het gebied van wetten eninstituten.Verschillende landen zijn ook betrokken bijde ontwikkeling van 'guidelines' en 'codesof practice', want door de verandering inprioriteiten krijgen velen te maken metwettelijke bescherming van sommigebosgebieden. Deze ontwikkelingen hebbensamen met efficiëncyverhoging enkostenreducties in diverse landen geleid totreorganisaties van bosbouwinstituten.Daarnaast buigen veel landen zich opnationaal niveau over het probleem van deidentificatie van criteria en indicatoren voorduurzaam bosbeheer.Participatie van een breed publiek inbeleidsvorming en besluitvorming is in veelgebieden in ontwikkeling, maar kent talrijkevarianten.Ook hebben verschillende landen tekampen met een slechte economischepositie van de bosbouw, wat te wijten isaan stijgende kosten, dalende houtprijzenen verminderde overheidsbudgetten.Aan de andere kant is er veelal sprake vanlange- termijn programma's om hetbosareaal uit te breiden, het houtgebruik testimuleren en hout concurrerend tehouden.In verschillende landen speelt bosbovendien een belangrijke rol in duurzameenergievoorziening.

Internationale samenwerkingEr is veel overleg op internationaal niveau.Hieruit blijkt dat men het belang vaninternationale samenwerking op het gebiedvan een Europees bosbeleid onderkent.

TENSLOTTE

Dit Bos en Hout Bericht geeft uiteraardslechts een globaal overzicht van deverschillende aspecten die het FAO rapportbelicht. Voor geïnteresseerden is het lijvigeboekwerk bij de FAO in Rome tebestellen1).

M.e. van Nieuwkuyk© Stichting Bos en Hout - ISSN: 1382-1113

1) State of the World's Forests; FAO 1997;ISBN: 92-5-103977-1

SBH··..·n...,.....Stichting Bos en HoutBosrandweg 5Postbus 253,6700 AG Wageningentel.: 0317 - 424666fax: 0317 - 410247E-mail: mail@sbh.nl