VOEDSEL

VOOR DE

TOEKOMST

Verhalen van

boerendorpen

in beweging

.be

voedsel & water, voor nu en voor later

VOEDSEL VOOR DE TOEKOMSTVerhalen van boerendorpen in bewegingProgramma 2008 – 2010 “Voedsel voor de toekomst”

Gefinancierd door:Bevrijde Wereld – Belgiëwww.bevrijdewereld.be

Betrokken partnerorganisaties:ICO (Vormingsinstituut voor het Oosten van Bolivia) – BoliviaINCCA (Vormingsinstituut voor Boeren) – BoliviaISALP (Sociaal Onderzoek en Juridische Bijstand Potosí) – BoliviaPROAGRO (Promotie van Landbouw en Veeteelt) – Bolivia

Ondersteund door de partnerorganisaties:AIPE (Associatie van Instellingen voor Promotie en Onderwijs) – BoliviaPROBIOMA (Productiviteit, Biosfeer en Milieu)– Bolivia

Systematisering en editing:René HerbasJavier TéllezStichting AGRECOL Andeswww.agrecolandes.org

Algehele revisie:Jaap Op de Coul- Bevrijde WereldSofie Van Der Straeten- Bevrijde Wereld

Lay-out:Grissel Bolivar, Els Van Hemelryck

Fotografie:Coen WubbelsRené Herbas Jaap Op de CoulVeldteams partnerorganisaties

Vertaalwerk:Annelies Croon, Leen Van De Wiele, Stephanie Langerock

Cochabamba – BoliviaFebrero, 2011

Wenst u meer informatie over de projecten van Bevrijde Wereld in Bolivia? Stuur ons een mailtje naar info@bevrijdewereld.be

Steun de initiatieven van de boeren in Bolivia met een gift op rekeningnummer 001-2187674-12 en bouw zo mee aan een duurzame toekomst op het platteland. Giften vanaf 40 euro op jaarbasis zijn fiscaal aftrekbaar.

Voor u ligt een bundel met sterke verha-len: ervaringen over samenwerking, succes-sen, leren uit moeilijke momenten en weer vooruitgaan. “Voedsel voor de Toekomst”, zo heet het programma waar de partners in Bolivia samen met Bevrijde Wereld drie jaar lang hard aan gewerkt hebben. Onze part-ners selecteerden een aantal van hun beste ervaringen. Voedselzekerheid staat in deze ervaringen steeds centraal. Het gaat over technologische verbeteringen, de ontwikke-ling van lokale capaciteiten, de ondersteu-ning van basisorganisaties en de verster-king van de onderhandelingsvaardigheden van de gemeenschappen. We ontdekken wat aan de basis staat van deze ervaringen, wie de belangrijkste spelers zijn, welke me-thodologieën worden gebruikt, wat de suc-cesfactoren zijn, de geleerde lessen en de bereikte resultaten.

Het eerste deel van de bundel gaat over drie ervaringen in de productie en bereiding van gezond voedsel. De eerste ervaring laat zien hoe boerenfamilies hun keukens verbeteren voor de hygiënische bereiding van voedsel, wat ten goede komt aan hun gezondheid en het houtverbruik vermindert. Daarna kijken we hoe families hun moestuinen be-

schermen tegen plagen en knaagdieren. De moestuinen voorzien de families van een grote diversiteit aan groenten en fruit. Ook beschrijven we de aanleg van kleinschalige irrigatiesystemen volgens de doe-het-zelf methodologie. Met het irrigatiewater diver-sifiëren de families hun landbouwproductie. Water is een belangrijk thema geworden voor lokale beleidsbeïnvloeding.

In het tweede deel van de bundel presen-teren we drie ervaringen waarbij de nadruk ligt op de versterking van basisorganisaties om op duurzame wijze te werken aan voed-selzekerheid. Hier leren we over de verkoop van yoghurt door de biologische boerin-nenorganisatie APARK in het kader van het schoolontbijt. Door de actieve participatie van de boerinnen en strenge sociale con-trole wordt de organisatie nieuw leven in-geblazen. Ook zien we hoe de gemeenschap La Higuera vastberaden op zoek gaat naar hulp en zo een aardverschuiving het hoofd biedt. Als laatste maken we kennis met de ontwikkelingen van een forelkwekerij die gerund wordt door een kleine associatie van een groep families onder het toezicht van de Ayllu Jila, de lokale inheemse boerenorgani-satie. De forelkwekerij zorgt voor inkomsten en vis voor de gemeenschappen van de Ay-llu, een product met grote voedingswaarde. De ervaringen uit deze bundel zijn mogelijk gemaakt door de partnerorganisaties van het programma ”Voedsel voor de toekomst”: ICO (Vormingsinstituut voor het Oosten van Bolivia), INCCA (Vormingsinstituut voor Boeren), ISALP (Sociaal Onderzoek en Juridische Bijstand Potosí) en PROAGRO (Promotie van Landbouw en Veeteelt). Ook AIPE werkte mee aan het programma met

de vorming van het partnernetwerk over voedselzekerheid, voedselsoevereiniteit en het recht op gezonde voeding in het kader van de nieuwe grondwet in Bolivia. Net als PROBIOMA met de overdracht van technolo-gie in biologische landbouw aan de partner-organisaties, producentenorganisaties en gemeenten.

De succesvolle uitvoering van het pro-gramma was niet mogelijk geweest zonder de fundamentele steun van onze financiers, gelieerde organisaties en vrijwilligers. Met name willen we bedanken: DGD (Directie-Generaal Ontwikkelingssamenwerking), de stichting Antoon Spinoy, Solidariteit met el Kollasuyu, de provincie Antwerpen, de vrij-willigers en inleefgroepen van 2008 en 2010 uit België en ICCO Nederland. Ook willen we nadrukkelijk de gemeenten Moro Moro, Ome-reque, Pasorapa, Presto, Tiraque en Tomave bedanken voor de goede samenwerking.

Als laatste willen we de families en de ge-meenschappen bedanken van de in deze bundel beschreven ervaringen. Hun inspan-ningen maken het mogelijk om deze “best practices” te verspreiden naar andere fami-lies en gemeenschappen. Zo kunnen deze herhaald worden om zodoende bij te dragen aan voedselzekerheid en een betere levens-kwaliteit van de armste bevolking.

Jaap Op de CoulVertegenwoordiger Bevrijde Wereld

in Bolivië

InLEIDIng

1

Deel IMeer, beter en gevarieerd voedsel

op je bord

3

Verbeterde keukens voor verbeterde

levensomstandigheden 4

Beschermde moestuinen voor meer

voedselzekerheid

7

Kleine irrigatiesystemen met een

grote impact

10

Deel IIBoeren aan de basis

15

Lokale scholen kiezen voor

lokale yoghurt

16

De heropbouw van een gemeenschap 19

Vissen naar een waardiger bestaan –

Forellen kweken met de hele

gemeenschap

22

Foto

graf

ie: ©

Coen

Wub

bels

InhOuD

2

5Foto

graf

ie: C

oen

Wub

bels

Foto

graf

ie: C

oen

Wub

bels

MEER, bETER En

gEVaRIEERD VOEDSEL

Op jE bORD

3

De keukens op het platteland van Bolivia zijn klein en donker. De muren en het dak worden bijna altijd bedekt door een don-kere rook. Het zijn geïmproviseerde plaat-sen waar de hygiëne en de omstandigheden niet geschikt zijn om eten klaar te maken. In 2009 ondersteunde de partner van Be-vrijde Wereld ICO (Vormingsinstituut voor het Oosten van Bolivia) 13 families uit de gemeenschap Wanacuni Grande om hun keu-kens om te bouwen tot plaatsen waar je op een degelijke manier voedsel kan bereiden.

ICO werkte ook met andere families uit de gemeenten Omereque en Pasorapa (dicht bij Cochabamba en Moro Moro) in het de-partement Santa Cruz, Bolivia. Dankzij de werkwijze en methode van ICO kunnen momenteel 280 families in de valleien van Bolivia hun voedsel op een betere manier klaarmaken. De invoering van de keukens maakt deel uit van een integraal programma

om de levensomstandigheden te verbeteren en de voedselzekerheid van de families te garanderen.

Voor de bouw van de eerste keukens maakte ICO gebruik van de kennis van veldwerker Don Filomon Guarachi van PROMARENA (Project voor het Beheer van natuurlijke bronnen in de Chaco en de Valleien) die hier veel ervaring mee heeft. In Wanacuni Gran-de bouwden ze samen met de families een aantal verbeterde keukens. Dit zette nieuwe initiatiefnemers in andere gemeenschappen ertoe aan om hetzelfde voorbeeld te volgen. En zo hielpen verschillende gemeenschap-pen elkaar met de bouw en verspreiding van de verbeterde keukens. De veldwerkers van ICO verleenden hierbij de technische onder-steuning.

“De fornuizen in de verbeterde keukens wor-den gebouwd in de vorm van een vierkante tafel, dat is de basis. Dankzij een schouw in het centrale gedeelte, kan de rook naar buiten ontsnappen en blijft ze niet in de keuken hangen zoals vroeger.”

“Vroeger kookten we in kleine stoven. Maar we

hadden veel last van de rook. Heel de keuken

zag zwart, alles was zwart aangekoekt, ook de

maaltijden.”

(Maritza Rojas)

“Mensen van het platteland zijn gewoon om “eerst te zien en dan te geloven”. Het was geen eenvoudig klus: we hebben eerst veel tijd geïnvesteerd in het overtuigen van het nut van de verbeterde keukens.” (Alcides Vargas)

“Onze keuken was in een bedroevende staat. Het dak en de muren waren zwart, en wij

erbij...” (Mauricio Rocha)

Foto

graf

ie: C

oen

Wub

bels

VERbETERDE KEuKEnS

VOOR VERbETERDE

LEVEnSOMSTanDIghEDEn

4

Het zijn de vrouwen die dagelijks gebruik maken van de keukens die ons over de kwa-liteiten, voordelen en enkele overwonnen beperkingen vertellen:

De keuken is rookvrij. De gezondheid wordt niet aangetast en het voedsel kan hygiënischer bereid worden. Er wordt minder brandhout gebruikt, waardoor de druk op de bossen afneemt. Het voedsel kan sneller klaargemaakt wor-den. De bouw is gemakkelijk. Er worden lokale materialen gebruikt en de familie bouwt en verbetert de keuken zelfstandig. De warmte in het huis wordt langer vast-gehouden.Eenmaal het hout volledig is opgebrand, kan de as gemakkelijk verwijderd worden.Door de hoogte van het fornuis kunnen de potten en het kookmateriaal gemak-kelijker gebruikt worden.

In gemeenschappen zoals Wanacuni Grande, werden niet alleen verbeterde keukens ge-bouwd. De hele omgeving om voedsel klaar te maken werd aangepast. Velen verbouw-den hun keukens vanaf de fundering, maak-ten ze groter, bouwden een extra ruimte die nu dient als eetplaats, plaatsten rekken om hun gerief te ordenen en verfden de muren.

Uit berekeningen blijkt dat het gebruik van verbeterde keukens de consumptie van brandhout met meer dan 50 procent ver-mindert. Dit betekent niet alleen dat de families minder vaak hout hoeven te ver-zamelen, het is ook een effectieve manier om de druk op de bossen te verminderen. Deze bossen bevinden zich steeds verder en verder waardoor ook het brandhout schaar-ser wordt.

Het belang van gezond voedsel was de be-langrijkste beweegreden om de keukens te verbeteren. Ondanks dat de families erg hun best doen, blijft het in Wanacuni nog steeds lastig om aan groenten en ander voedsel te komen dat de maaltijden van de families ge-varieerder maakt.

VOORDELEn

En RESuLTaTEn

Van hET gEbRuIK

Van VERbETERDE

KEuKEnS

“Tarwe, quinoa, maïs,... We wisten ons te voeden met pure energie-bronnen. Maar voedsel dat het li-chaam beschermt tegen ziekten? We wisten niet wat dat beteken-de... Vanaf dan zijn we groenten beginnen kweken en eten.”

(Claudia Rojas)

“Wij hebben zelf ons fornuis

vernieuwd. Vroeger zaten

we in onze keuken tussen de

rook.” (Reina R.)

“Wanneer we het vuur aansteken, brandt het al meteen. Daarna kleurt de oven binnenin rood en geeft het een enorme warmte af, waardoor we kunnen blijven koken.” (Adrián Rocha)

5

In tegenstelling tot sommige andere initia-tieven, lukte het ICO om vanuit de praktijk de families te motiveren om verbeterde keu-kens te bouwen. Dankzij de samenwerking met PROMARENA, kon van bij het begin beroep gedaan worden op bekwame mensen die hun ervaringen deelden met initiatief-nemers van de gemeenschappen, die op hun beurt hun ervaringen hebben doorgegeven aan verschillende families. Dit alles onder-steund door de veldwerkers van ICO.

De families bestudeerden het ontwerp, leer-den een plaats uitkiezen voor de bouw, leer-den welke materialen nodig zijn en leerden oog hebben voor de hoogte en de afmeting van het fornuis. Gedurende de opleiding pasten de families alles direct toe in hun huizen. Het leerproces was praktisch en di-dactisch: ze gebruikten vertrouwde werktui-gen en het materiaal voor de bouw was voor iedereen lokaal beschikbaar.

De verbetering van de keukens slaagde er ook in steun te krijgen van de gemeente-lijke overheden. Samen met ICO leverden zij keukenmateriaal om voedsel op een hygië-nische manier te bewaren.

De verbeterde keukens hebben er zonder twijfel tot bijgedragen dat in deze regio voedsel in betere omstandigheden klaarge-maakt en bewaard wordt. Dit is mede het re-sultaat van de motivatie en daadkracht van de families zelf. Zij hebben kennis van za-ken opgebouwd en ervaren de voordelen van het gebruik en onderhoud van de keukens.

LEREn uIT ERVaRIng

“Je maakt het van leem. Je voegt

stro, zand, ezelmest toe en mengt

alles goed. Je laat het enkele dagen

gisten en daarna kun je het fornuis

bouwen.”(Maritza Rojas)

6

“Iemand die het wist uit ervaring heeft het ons aangeleerd. Het werd ons getoond, zo-dat we het zelf konden zien en aanleren. Dát heeft onsgeïnspireerd.” (Egipcia Amurrio)

De beschermde moestuinen zijn stukjes land die omgeven worden door een muur van leem en steen. Op dit moment kunnen er in de Ayllus1 van Yura en Sullka in de gemeente Tomave van het departement Potosí, Boli-via, meer dan 410 families groenten en fruit verbouwen voor hun eigen voedselvoorzie-ning. Ze hebben fruitbomen zoals de appel- en perzikboom geïntroduceerd. Voor eigen verbruik, en met het oog op het genereren van inkomsten.

In deze gemeenschappen is maïs nog steeds het belangrijkste gewas. Het draagt bij aan de voedselvoorziening van de families, zorgt voor inkomsten en wordt gebruikt als vee-voer.

Don Alberto vertelt: “Onze akkers zijn te klein en ontoereikend om onze familie te onderhouden. Daarom moeten we buitens-huis gaan werken. We stoppen bijna nooit met werken. De vrouwen bewerken de akkers als wij weg zijn.”

Het verbouwen van groenten is een goed al-ternatief om de voedselzekerheid te garan-deren. Dit zorgt er ook voor dat families in de gemeenschap blijven en dat hun lokale identiteit en potentieel versterkt worden. De appels van de Ayllu Yura worden namelijk zeer gewaardeerd.

VOORDELEn En RESuLTATEn VAn DE BEScHERMDE TuInEn

De beschermde tuinen zijn een veilige plaats voor de productie van voedsel waar dieren zoals hazen niet meer binnen kunnen.

Eerst werd geprobeerd om de tuinen af te sluiten met prikkeldraad en houten palen. Dit bleek geen goede oplossing te zijn omdat de hazen de moestuinen bleven verwoesten. De kosten voor het materieel liepen hoog op en het hout ging snel stuk. Met de muren van leem en steen hernemen ze een lokale techniek en worden bestaande materialen gebruikt. De families zijn dus goed vertrouwd met deze manier van bouwen.

De partner van Bevrijde Wereld ISALP (Soci-aal Onderzoek en Juridische Bijstand Potosí) ondersteunde de boeren met het transport van de stenen en gedeeltelijk met de aan-koop van de planten.

bESChERMDE

MOESTuInEn

VOOR MEER

VOEDSELZEKERhEID

Wat zijn beschermde tuinen en waarom

worden ze aangelegd?

“In de gemeenschappen is met de

introductie van de moestuinen een bredere

visie op het thema voedselvoorziening

ontstaan: het is de voorraadkast van de

families geworden. Ze gaan erheen, halen

eruit wat ze nodig hebben en maken hun

eten klaar. Dit gebeurde vroeger niet.”

“Yura is een plaats waar al sinds mensenheugenis appels verbouwd worden. Yura is een synoniem voor de appel…”

Foto

graf

ie: C

oen

Wub

bels

1 Oorspronkelijke aanduiding voor het geheel van in-heemse gemeenschappen die als boerenorganisatie in-staan voor het beheer van hun grondgebied.

7

“Voorheen moest in april alles ineens geoogst worden. Anders was het moeilijk om de gewassen te behouden aangezien men de gewoonte heeft om de dieren in het droge seizoen vrij te laten grazen. Met de beschermde moestuinen blijven de boeren verder produceren.” (Ramiro Q., veldwerker ISALP)

Ook gaf ISALP advies bij de aanleg van de moestuinen op vlak van ontwerp, het gebruik van compost, de verwer-king van dierlijke mest, de voorberei-ding van het land, het graven van de gaten en als laatste, de inplanting van de fruitbomen. In het totaal hebben meer dan 100 families zo een 5.800 appel- en perzikbomen aangeplant op bijna 4 hectare land.

Het goede voorbeeld van de moes-tuinen inspireerde de leiders van de Ayllu die de ervaring uitbreid-den met meer dan 300 families in verschillende gemeenschappen. Deze families plantten nog eens 12.000 extra appelbomen aan op 8 hectaren land die ook be-schermd werd met muren.

De beschermde moestuinen zorgen ervoor dat er nu min-stens 8 verschillende soorten groenten beschikbaar zijn gedurende negen maanden van het jaar waar er vroe-ger maar 4 soorten waren. Voor vele families volstaat de voorraad groenten zelfs voor heel het jaar.

In tegenstelling tot eerdere voorstellen op gemeenschapsniveau heeft iedere fa-milie haar eigen moestuin. Hoe de tuinen beheerd worden, welke verschillende ge-wassen gezaaid worden en de grootte van de moestuin, kunnen de families dus zelf bepalen.

Op dit moment zijn de moestuinen dui-delijk het territorium van de vrouwen. Zij hebben de geheimen van hun gewassen le-ren kennen, zoals: de beste zaaiperiodes, het aanleggen van zaaibedden, de beper-king van ziektes, het bereiden van huis-middeltjes en het enten.

“Ik heb een week buiten moeten slapen om de fruitplanten te

bewaken. Bij volle maan komen de hazen. Zij verwijderen de

bast van de planten ervan waardoor ze opdrogen en dood gaan.”

“Jaren geleden bracht ISALP planten voor

de hele gemeenschap, als één coöperatie.

Dit heeft echter nooit gewerkt. Werken op

gemeenschapsniveau resulteert niet. Dit

moet gedaan worden met diegenen die willen

werken.” (Luis Vergara)

8

DE SuccESFAcTOREn

Verschillende factoren liggen ten grondslag aan het succes van de beschermde moes-tuinen:

De aanleg van de moestuinen is eenvoudig en de families gebruiken lokale materialen. De productie is veiliggesteld en hiermee is een essentiëel probleem van de families op-gelost: het gebrek aan gevarieerd voedsel. En het zijn juist de vrouwen die een voor-trekkersrol hebben genomen en die nu zor-gen voor een stabiele voedselvoorziening.

De gewassen die de families verbouwen zijn biologische en ze gebruiken hiervoor huis-middeltjes. Zo hebben ze de garantie dat de groenten en het fruit wat ze eten gezond voor hen is. Er zijn ook veel families die het initiatief op eigen houtje navolgen. Ze omheinen hun moestuinen zonder hulp van buitenaf. Dit zegt iets over de erkenning van de ervaring door de plattelandsfamilies zelf.

De appel- en perzikbomen zijn ondertussen nog maar 2 tot 3 jaar, dus daarvan is nog niet geoogst. Toch kennen de boeren de voorbeelden van de pioniersfamilies die 5 jaar geleden de verbeterde appel al hebben geïntroduceerd. Deze voorbeelden wijzen op een zekere toekomst voor de productie, voor de mogelijkheden om de inkomsten te ver-beteren, voor het voortbestaan van de ge-meenschappen en voor de voedselzekerheid van de families.

Er werd gewerkt vanuit een noodzaak, maar meer nog vanuit het potentieel van de re-gio: de appel bevestigt de identiteit van de streek van de Ayllu Yura.

“We zijn al twee jaar naar de markt geweest.

We hebben elk al 10 tot 15 kisten verkocht. We

hebben verkocht in Potosí. Elke kist wordt voor

100, 120 bolivianos verkocht. Onze appels zijn

natuurlijk, bevatten geen chemische middelen

en we gebruiken enkel de mest van de lama’s,

geiten en schapen.” (Alberto Beltrán)

“Nu hebben we appels en kunnen we ons voeden. Lange tijd moesten we uien kopen en brachten we alles mee uit de stad. Nu zaaien en produceren we zelf ui, wortel,… We kopen niks meer.” (Serapio Ali)

“Wij vrouwen werken en zorgen het meest voor onze moestuinen. Soms gaan onze mannen weg om te werken en blijven wij met onze kinderen thuis. Wij zorgen dan voor de groenten. We hebben meer toewijding.”* 10 Bs = +-1 Euro

Foto

graf

ie: C

oen

Wub

bels

9

Voor de inwoners van Presto, een gemeente in het departement Chuquisaca, Bolivia, is voedsel niet altijd een zekerheid. Het water is er schaars en de landbouw is afhankelijk van de regen. Vaak trekken mensen weg na een slechte oogst.

De voorbije drie jaar werkte onze partneror-ganisatie PROAGRO (Promotie van Landbouw en Veeteelt) er samen met de boerenfamilies en het gemeentebestuur aan de bouw van kleine irrigatiesystemen. Dankzij deze sys-temen worden de schaarse waterbronnen in de regio optimaal benut en beschikken de families over voldoende water om het veld te bewerken en een waardig leven te leiden.

Ervoor leidde het gebrek aan water vaak tot beperkingen. Zo waren de families verplicht om groenten te gaan kopen in plaats van ze zelf te telen.

“Toen we nog geen eigen irrigatiesystemen hadden, gingen we vaak naar Tarabuco. Een week, twee weken, soms een maand. We kwamen terug met uien. Nu kunnen we zelf allerlei groenten telen. Zelfs tomaten, bieten, snijbieten en kolen. We hebben vol-doende te eten.” (Benedicto Mamani).

KLEInE

IRRIgaTIESySTEMEn

MET EEn gROTE

IMpaCT

“Dit dorp is een droge plaats, er is maar weinig water. Omdat er zo weinig regen valt is het moeilijk overleven. Want water is noodzakelijk voor de mensen en de dieren. Water is van levensbelang.” (Don Miguel... Gemeenteraad Presto)

“Het water is nu een zekerheid geworden. Ik kan tenminste mijn planten water geven.”We willen hier geen druppel meer verspillen, we verliezen nog geen emmer water.” (Fausto Mamani)

“Ik moest naar Santa Cruz migreren. Hier in

Presto groeide het maïs niet hoger dan 1.20

meter, en de tarwe niet hoger dan 60 cm, net

als de gerst. De opbrengst was heel laag. Als er

geen water is, moeten we migreren”. – Fausto

Mamani. (Fausto Mamani).

Foto

graf

ie: C

oen

Wub

bels

Foto

graf

ie: C

oen

Wub

bels

10

DE VOORDELEn En RESuLTATEn VAn KLEInE IRRIGATIESySTEMEn

Deze kleine irrigatiesystemen hebben een grote impact. Tussen 2008 en 2010 heeft PROAGRO 32 irrigatiesystemen gebouwd waardoor 161 families van water werden voorzien, die er dan weer 40 hectaren land mee kunnen bevloeien.

Dankzij deze irrigatiesystemen kunnen de families er zeker van zijn dat ze groenten kunnen telen voor eigen gebruik. Ze kunnen nu fruitbomen planten en nieuwe gewassen invoeren zoals de teelt van marjolein. Deze innovaties zorgen voor een groter inkomen van de families.

De toegang tot water bracht enkele belang-rijke veranderingen met zich mee. Er is min-der migratie, er wordt lokaal meer geïnves-teerd, de families moeten minder uitgeven aan de aankoop van groenten en ze hebben de zekerheid dat hun zelf geteeld voedsel vers is, zonder pesticiden.

Water is een prioriteit geworden binnen de gemeenschappen. Het is een nieuwe eis geworden in plaats van de traditionele vereisten zoals scholen en sanitaire voor-zieningen. Water zorgt immers voor de voedselzekerheid van vele families. Na een actieve participatie van zowel mannen als vrouwen, schoof de gemeenschap water als prioriteit naar voren. De gemeenschappen zagen ook in dat het thema water van stra-tegische waarde is om met de boerenorga-nisaties druk uit te oefenen op het gemeen-tebestuur. In Presto werd deze prioriteit in daden omgezet. In 2011 zal 40 procent van het investeringsgeld van de gemeente worden besteed aan de opvang, verbetering en het gebruik van water bestemd voor drinkwater en irrigatie. Omdat het water van fundamen-teel belang is voor de families, is de mo-tivatie om hieraan te werken enorm groot. Hierdoor zijn ze bereid flink te investeren in hun akkers.

“Vroeger bracht de verkoop van maïs,

tarwe en gerst nog geen 500 Bolivianos

(Bs) op. Nu oogsten we driemaal per

jaar wilde marjolein. Voor de eerste

oogst ontving ik 2200 Bs, de tweede

oogst 2300 Bs en net voor augustus nog

eens 2100 Bs.”Fo

togr

afía

: Coe

n W

ubbe

ls

11

HET SuccES En DE MEERWAARDE VAn DE KLEInE IRRIGATIESySTEMEn

Meerdere factoren verklaren het succes van deze ervaring:

Water is één van de belangrijkste behoeften voor de boerenfamilies. Omdat het zo een krachtig thema is, was het heel gemak-kelijk om de families hierbij te betrekken. Daarbij werkt PROAGRO met zeer ervaren en bekwame veldwerkers die de families lieten deelnemen aan workshops, uitwisselingsac-tiviteiten en stages. Op deze manier slaag-den ze erin de families bewust te maken en optimaal te motiveren voor de bouw van de irrigatiesystemen.

En de families hielpen zelf in belangrijke mate mee aan de bouw. Ze stonden in voor het aanbrengen van werkkrachten en lokale materialen. PROAGRO financierde het ge-schoolde personeel en investeerde in mate-riaal dat niet ter plaatse was. Deze werkwijze garandeerde de effectieve participatie van de families. Ze zorgde ook voor een groter aan-tal mensen met verbeterde irrigatiesystemen. Ook oudere en halfafgewerkte irrigatiesyste-men, die omwille van geldgebrek nooit waren afgemaakt, pakten ze aan.

De gerealiseerde werken in het gebied maken het nu mogelijk om meer druk uit te oefe-nen op het gemeentebestuur om een irriga-tieprogramma op te zetten in de gemeente Presto. Met het project is de basis gelegd om de voorbeelden toe te passen in meer gemeenschappen. De boerenorganisaties zelf eisen om de irrigatiewerken uit te breiden, en de voorwaarden zijn daarvoor aanwezig. Om het gemeentebestuur bewust te maken van het belang van water, wordt gebruik ge-maakt van de gezamenlijke overtuiging die heerst bij iedereen in de gemeente, bij de leiders en de instellingen, namelijk: water is van levensbelang!

“De basis is gelegd. Op basis van de voor-beelden en resultaten is het een kwestie van tijd dat het water ooit tot in de dorpen, tot bij alle families zal komen. Dat staat vast”.

“Het leven was hier miserabel, we hadden

niks, zelfs geen bieten om te eten. We moesten alles maar kopen. En als we geen geld meer

hadden, moesten we ergens anders geld gaan verdienen.” (Jacinto Yanqui)

“Wanneer mensen nog maar met grote moeite aan hun coca, aan hun eten raken, begrijpen ze pas de waarde van de dingen.”

12

“Toen we nog geen eigen irrigatiesystemen hadden, gingen

we vaak naar de dichtstbijzijnde stad Tarabuco. Een week,

twee weken, soms een maand. We kwamen terug met uien.

Nu kunnen we zelf allerlei groenten telen. Zelfs tomaten,

bieten, snijbieten en kolen. We hebben voldoende te eten.”

(Benedicto Mamani)

Foto

graf

ie: C

oen

Wub

bels

13

Foto

graf

ie: C

oen

Wub

bels

14

Foto

graf

ie: C

oen

Wub

bels

Foto

graf

ie: C

oen

Wub

bels

boeren aan

de basis

15

APARK En HET ScHOOLOnTBIJT: DE EERSTE STAPPEn

Oud-voorzitter doña Vitalia herinnert zich nog goed hoe de boerinnenorganisatie APARK (Associatie van Biologische Produ-centen uit de Regio Koari) erin geslaagd is om de productie, verwerking en verkoop van yoghurt te organiseren in de gemeente Ti-raque van het departement Cochababamba, Bolivia.

APARK is ontstaan met als doel biologische groenten te produceren en verkopen. Die verkoop liep moeilijk. De kans om yoghurt te leveren voor het schoolontbijt2 heeft de boerinnenorganisatie ertoe aangezet een andere weg in te slaan.

De partner van Bevrijde Wereld INCCA (Vor-mingsinstituut voor Boeren) ondersteunde het initiatief om yoghurt te produceren en hielp op technisch en financieel vlak om APARK te versterken. Belangrijk hierbij wa-ren de onderhandelingen met het gemeen-tebestuur. De boerinnen lieten de raadsle-den proeven van de kwaliteitsvolle yoghurt. Dit trok hen over de streep. APARK kon een overeenkomst ondertekenen om yoghurt te leveren voor het schoolontbijt.

De steun van INCCA is cruciaal geweest om de vrouwen de kneepjes van het vak te leren voor de productie van goede yoghurt. Toen APARK een stuk land kon kopen in Koari Alto, slaagde INCCA erin om de nodige middelen te voorzien voor de bouw van het yoghurt-fabriekje en de uitrusting. In februari 2009 begon APARK met de wekelijkse productie

en levering van 13.500 zakjes yoghurt aan de scholen in de gemeente.

InTERnE PROBLEMEn En VERAnDERInGEn

Met veel moed en opoffering is APARK er in het schooljaar 2009 in geslaagd om de yoghurt voor het schoolontbijt te leveren. Desondanks kwamen de eerste problemen duidelijk naar boven. Sommige problemen, werden gaandeweg opgelost maar anderen bleken onoverkomelijk en zorgden voor een eerste interne crisis bij APARK.

LOKaLE SChOLEn

KIEZEn VOOR

LOKaLE yOghuRT

- VROuwEn In DE

hOOfDROL

“Zelfs in onze stoutste dromen hadden we

nog niet gedacht yoghurt te produceren

en te bezorgen voor het schoolontbijt.

Op het platteland zijn wij gewoon om het

land te bewerken en aan akkerbouw te

doen. Aardappelen, bonen en gerst zijn

hier dagelijkse kost.” (Vitalia Paulo M.) Foto

graf

ie: C

oen

Wub

bels

2 Programma van de Boliviaanse overheid waarin de gemeenten van lokale producentenorganisaties voed-sel afnemen dat wordt aangeboden aan de scholen voor de kinderen.

16

Aan de ene kant beschikte APARK niet over voldoende melk om aan het gewenste volu-me te komen. Hierdoor moest er extra melk aangekocht worden op de markt. Aan de an-dere kant beschikte APARK niet over een ei-gen auto waardoor de hulp van INCCA inge-roepen werd. Later werd rechtsreeks beroep gedaan op plaatselijke transportmiddelen.

Maar het grootste probleem waarmee de or-ganisatie te kampen had was ongetwijfeld het gebrek aan transparantie in het beheer van de organisatie. Tot dan werden alle be-slissingen door een beperkt aantal personen genomen die heel de organisatie in handen hadden, de contacten onderhielden en de onderhandelingen voerden.

Bij de afsluiting van het boekjaar 2009 be-schikten ze niet over de nodige informatie met betrekking tot het beheer, de boekhou-ding en de eindresultaten. Hierdoor groeide het wantrouwen tussen de leden en ont-stonden er interne conflicten, die de inte-griteit van de organisatie aantastten.

De leden van APARK bevestigen: ‘De moei-lijke fase waar we doorheen zijn gegaan, heeft ons wakker geschud. Naar aanleiding van deze crisis is onze organisatie pas wer-kelijk geboren.”

VROuWEn In DE HOOFDROL

Na verkiezingen werd in januari 2010 doña Vitalia aangesteld als nieuwe voorzitter. Zij zou een fundamentele rol spelen. Zij slaagde erin om de or-ganisatie weer transparant te maken. De participatie van de leden stond voorop. De leden besloten vol overgave om de uitdaging aan te gaan en om yoghurt te blijven produceren voor het schoolontbijt. Op basis hiervan lukte het om APARK opnieuw op te starten met in de hoofdrol de vrouwen.

Vandaag de dag bestaat er grote eenheid en betrokkenheid binnen de organisatie: alle rekeningen worden momenteel nagelo-pen en voor de afsluiting van 2010 wordt een aanzienlijke winst verwacht. Het is tijd voor nieuwe uitdagingen en engagementen voor de aangesloten families, de gemeente Tiraque en INCCA.

“In plaats dat het gemeentebestuur dit

geld besteedt aan bedrijven kunnen wij

het geld nu zelf gebruiken, voor onze

kinderen.” (Zelina Garcia M.)

Foto

graf

ie: C

oen

Wub

bels

17

“De voorzitter had de gewoonte om alleen te beslissen. Het leek wel zijn privébedrijf.”

“Soms is het lokale transport te laat waardoor wij te laat leveren. We krijgen dan ruzie met de directeurs. De portiers willen ons niet binnenlaten en de deuren worden voor onze neus gesloten. Dit was onze lijdensweg zonder auto. Bij regen reed de auto zich vast in de modder en konden we hem er niet uit krijgen. (Elsa G.)

“Vanaf toen hebben de dames alles leren kennen: waar alles gekocht werd, hoeveel,… Alles hebben ze gezien, met eigen ogen.” (Abdon V., veldwerker INCCA)

De belangrijkste positieve elementen in de ervaring van APARK zijn:

Het vertrouwen van het gemeentebestuur in een sociale organisatie zoals APARK. Dankzij hen is dit initiatief mogelijk.

De kennis die de boerinnen hebben opge-daan om een kwaliteitsvol product af te leveren en om de obstakels die ze op hun weg zijn tegengekomen, te overwinnen.

De vastberadenheid van de sociale orga-nisaties en de vrouwen van APARK die erin geslaagd zijn een nieuwe weg in te slaan en het beheer van hun organisatie in eigen handen te nemen.

De mogelijkheid om een economisch al-ternatief te identificeren, zoals de melk-handel, die nog in volle ontwikkeling is en die een belangrijk potentieel is voor het genereren van inkomsten voor de fa-milies in de regio.

De ondersteuning van INCCA tijdens dit proces. Haar openheid voor zelfkritiek en haar bereidheid om APARK te helpen met het opnieuw opbouwen van het vertrou-wen en de ondersteuning van de aange-sloten families, de gemeente en de soci-ale organisaties.

20

“We moeten met geld leren omgaan. Er moet een register aanwezig zijn waarin genoteerd wordt hoeveel er uitgegeven wordt, hoeveel een zakje kost, hoeveel de gist kost, waarin geïnvesteerd wordt, hoeveel inkomsten en uitgaven er zijn,… Alles moet bekend gemaakt worden, niet enkel voor de leden van het bestuur en de werknemers.” (Vitalia P.)

Maar er zijn ook nog enkele belangrijke lessen die we geleerd hebben:

- Opletten voor een te groot vertrouwen in een kleine groep mensen,

die hierdoor het reilen en zeilen van de organisatie geheel in handen

kunnen nemen.

- Het is belangrijk om te beschikken over de nodige hulpmiddelen om

een goede controle te hebben over de financiën.

- Een sterke sociale controle, voldoende ruimte voor uitwisseling van

informatie en de actieve deelname van mensen in de besluitvorming,

zijn fundamenteel.

18

AARDVERScHuIVInG En DE GEVOLGEn VOOR LA HIGuERA

“Zoveel regen als twee jaar geleden hadden we hier nog nooit gezien. Een week regende het zelfs dag en nacht. Toen het eindelijk ophield met regenen, ontstonden er scheu-ren in de grond. Vooral in het lagergelegen gedeelte van het dorp waar de bodem zeer zacht is.” – Daniel Cruz

In april 2008 vernielde een aardverschui-ving het dorp La Higuera in de gemeente Moro Moro van het departement Santa Cruz in Bolivia. Veel families verloren hun hui-zen en moestuinen door deze ramp. Ook de drinkwatervoorziening was helemaal ver-woest. De toegangsweg was vernield wat ervoor zorgde dat het dorp zich zowel let-terlijk als figuurlijk in twee splitste.

La Higuera bevindt zich aan de voet van een steile helling. Vele families hebben er hun huizen en moestuinen gebouwd. Het gebied staat bekend om de aardverschuivingen die er regelmatig plaatsvinden. De mensen le-ven hoofdzakelijk van de fruitteelt: appel, cherimoya (custardappel) en perzik.

Na de ramp stonden de families voor een dilemma: het dorp verlaten? Of blijven, met het risico dat er iets erger zou kunnen ge-beuren. Ondanks dit dilemma kozen de fa-milies om te blijven. Ze zochten samen naar oplossingen om hun dorp te herstellen.

Maar de grootste problemen traden pas op na de ramp. De overheid en andere acto-ren die zouden moeten helpen, negeerden de noodsituatie waarin de dorpelingen ver-keerden.

DE hEROpbOuw Van EEn gEMEEnSChap

“De moestuintjes, de boomgaarden,...echt alles was in twee gescheurd. Dit jaar is er veel fruit verloren gegaan. Er kon niks groeien. De wortels zaten niet meer in de grond maar in de lucht.”

(Daniel C).

“Een heel jaar hebben we water

gedronken uit het bergriviertje. Dit

water is erg vervuild maar het hele

drinkwatersysteem was verwoest.”

(Daniel C.)

19

DE MOEILIJKE WEG VAn HERSTEL

De weinige hulp die kwam, bood geen op-lossingen. Ze zorgde er zelfs voor dat beide dorpshelften nog verder uit elkaar werden gedreven. De heropbouw van het dorp ver-liep dus niet van een leien dakje. Maar de families bleven volhouden. En de problemen begonnen één voor één opgelost te geraken.

Veel families waren bang dat de tractor die gebruikt zou worden voor de heraanleg van de weg, een nieuwe aardverschuiving teweeg zou brengen. Nadat de dorpleiders de families hadden overtuigd, lieten ze hun verzet varen. De nieuwe weg zou er voor zorgen dat het dorp weer een geheel werd.

Het meest cruciale probleem was het gebrek aan drinkwater. Dankzij de volharding van de gemeente en de steun van de partner van Bevrijde Wereld ICO (Vormingsinstituut voor het Oosten van Bolivia), werd het drinkwa-tersysteem hersteld.

“We zijn er voor blijven gaan, we hebben aanvragen ingediend, gepraat met de over-heid en dat heeft hen uiteindelijk overtuigd om te helpen. ICO heeft zich ook sterk inge-zet voor onze zaak en heeft de burgemeester aan onze kant gekregen. Soms bekommeren de plaatselijke autoriteiten zich niet om de problemen van hun streek.” – Clever Cruz

Het duurde nog een hele tijd voor ze uit-eindelijk begonnen met het herstel van het drinkwatersysteem.

De samenwerking tussen ICO, het gemeen-tebestuur en de dorpelingen leidde tot de constructie van een nieuw systeem. Een project dat alles omvat: van de waterop-vang, de waterleidingen, de watertank, de installatie van een distributienet tot een gootsteen in elk huis.

De bouw van deze nieuwe infrastructuur nam 200 werkdagen in beslag. De drie partners – de families van La Higuera, het gemeente-bestuur en ICO – stonden samen in voor de aanwerving van geschoolde arbeiders en de aankoop van materialen zoals buizen, ce-ment en kranen. Om ervoor te zorgen dat de drinkwatervoorziening goed beheerd blijft, betaalt iedereen een maandelijkse bijdrage.

“Toen delen van het dorp waren ingestort, is de burgemeester komen kijken. We hebben haar getoond dat de bodem op sommige plaatsen

gescheurd was. Misschien heeft dit haar getroffen

want ze heeft toch middelen vrijgemaakt voor de heropbouw.” (Cléver C.)

Foto

graf

ie: C

oen

Wub

bels

Foto

graf

ie: C

oen

Wub

bels

20

“De activiteiten zijn uitgevoerd in nauwe samenwerking met gemeenteraadsleden en de burgemeester. Dankzij deze kordate hulp aan de gemeenschap slaagden we erin de waterleiding en de weg te herstellen. We hebben de families ook terug dichter bij elkaar gebracht, zowel die op de hoger- als op de lagergelegen gebieden wonen.” (Miguel C, veldwerker ICO).

“Nu is er tenminste weer wat om

te eten ”, bevestigt Don Daniel.

GELEERDE LESSEn In LA HIGuERA

De ervaring van La Higuera leert ons dat de heropbouw van het dorp alleen mogelijk was dankzij het doorzettingsvermogen van de dorpelingen. Zelfs na deze ramp kozen ze ervoor om in het dorp te blijven wonen. Ze namen de heropbouw in eigen handen. Hun wilskracht heeft anderen gemotiveerd om te helpen: mensen en instanties zagen een heel dorp in ac-tie komen om de families te helpen die het hardst getroffen waren. De sa-menwerking tussen het gemeentebe-stuur, ICO en de families bleek hierbij doorslaggevend. Door deze nauwe sa-menwerking was het mogelijk om de lokale overheden bewust te maken van de problematiek en het project in goede banen te leiden.

In dit geval was er sprake van hulp van ICO, de buren en het lo-kale gemeentebestuur. Maar nog al te vaak worden de problemen en het leven in boerengemeen-schappen genegeerd of slechts van een afstandje bekeken. Departementale raden en over-heidsinstellingen die aandacht moeten schenken aan dit soort rampen, hebben niet correct gehandeld. Ze hebben alleen maar onnodige spanningen opgeleverd tussen de families van La Higuera.

De ramp is inmiddels grotendeels overwon-nen in La Higuera. Toch blijft bij sommigen een gevoel van verbittering en frustratie achter. Ook zijn er zaken nog niet helemaal opgelost zoals het herstel van enkele hui-zen.

Na de moeilijke tijd die volgde op de aard-verschuiving neemt het leven in La Higuera weer zijn gewone gang. De mensen voelen zich door de ramp nog sterker verbonden met de grond waarop hun dorp gebouwd is. Door de ramp leerden ze ook hun eigen krachten kennen. Ze ontdekten hun vermo-gen om oplossingen te formuleren en eisen te stellen vanuit de gemeenschap.

21

Gran Ayllu3 Jila ligt in de gemeente Tomave van het departement Potosí, Bolivia. Er is een overvloed aan water, een natuurlijke bron waarvan de hoeveelheid in contrast staat met de beperkte landbouwgrond, haar lage productiviteit en de onzekere oogst. De gemeenschappen en hun leiders hebben nooit de mogelijkheid gehad om een initia-tief op touw te zetten waarbij het water ten goede komt aan de hele gemeenschap.

De kweek van forellen in dit gebied was oorspronkelijk een initiatief van een hydro-elektrisch bedrijf. Dit bedrijf bouwde in 2007 een kwekerij voor de productie van kweekvisjes. In overeenstemming met de Ayllu mocht het bedrijf het water van de Yura rivier gebruiken om elektriciteit op te wekken. Het akkoord hield in dat de families toegang kregen tot de kweekvisjes zodat de gemeenschappen in de regio inkomsten konden genereren.

Door meningsverschillen over het beheer en onderhoud vroeg de Ayllu de sluiting aan van de viskwekerij. In de plaats zetten ze een eigen project op touw om forellen te kweken. De nieuwe kwekerij moest geheel in handen van de Ayllu zijn.

VISSEn naaR EEn waaRDIgER bESTaan - fORELLEn KwEKEn MET DE hELE gEMEEnSChap

“In deze Ayllu zijn er niet veel land-bouwgronden. We planten aardappelen, bonen, tarwe, gerst en maïs. De levens-omstandigheden zijn moeilijk. We zijn met velen voor weinig grond. Daarom migreren onze kinderen”

(Tomás Paco G.)

“Aan de basis van deze ervaring staat de organisatie van de Ayllu. Als Ayllu hebben we eerst de controle over ons grondgebied genomen. Toen we de eigendomstitel eenmaal binnen hadden zijn we projecten gaan opzetten voor het productieve beheer van ons gebied. Met deze projecten willen we onze levenskwaliteit en voedselzekerheid verbeteren. Zodat minder jongeren naar de steden moeten migreren omdat er geen werk is”. (Vidal Cáceres)

3 Oorspronkelijke aanduiding voor het geheel van in-heemse gemeenschappen die als boerenorganisatie instaan voor het beheer van hun grondgebied

22

DE EERSTE STAPPEn, DE ORGAnISATIE En ScHOLInG

Met de steun van de partner van Bevrijde Wereld ISALP (Sociaal Onderzoek en Juri-dische Bijstand Potosí), kon eind 2009 de bouw van de viskwekerij in de gemeenschap Viluyo gefinancierd worden, één van de ge-meenschappen van de Ayllu Jila. In Viluyu waren de belangrijkste voorwaarden aanwe-zig: zuiver water en elektriciteit. Langzaam maar zeker begon in de Ayllu de organisatie vorm te krijgen voor het beheer van een ei-gen kwekerij.

Toch waren in eerste instantie niet alle ge-meenschappen en families geïnteresseerd om deel uit te maken van dit initiatief. Dus werd er, met de goedkeuring van de Ayllu, plaats gemaakt voor de vorming van een in-heemse organisatie van viskwekers (OROP-PAJ). Deze organisatie telt momenteel 16 vrijwillige en zeer betrokken families die de juiste visie hebben voor het project en die samen deze droom willen realiseren.

Het water dat gebruikt wordt voor de vis-kwekerij is eigendom van de hele gemeen-schap Viluyo. De viskwekerij zelf is eigen-dom van de Ayllu. Daarom is afgesproken met de organisatie van viskwekers dat een deel van de opbrengsten uit de viskwekerij naar de Ayllu gaat, zodat het initiatief ge-steund blijft door alle gemeenschappen van de Ayllu.

Daarnaast stelde ISALP middelen ter be-schikking zodat de organisatie van viskwe-kers kon leren van de ervaringen in andere gebieden. Er werden bezoeken gebracht aan viskwekerijen in Pongo en Tiquina waar het Centrum voor Onderzoek en Ontwikkeling van Visserij Bolivia (CIDAB) een intensieve opleiding gaf. Tegelijkertijd hielp ISALP bij de bouw van eenvoudige forelvijvers waar de families uit de omgeving de kweekvisjes uit de viskwekerij vetmesten als aanvulling op hun dagelijkse maaltijd.

“Het bedrijf verkocht vissen zonder

medeweten van de Ayllu. De boeren zijn

in opstand gekomen. Ze hebben ervoor

gezorgd dat de viskwekerij sloot zodat ze

er zelf één konden ontwikkelen.” (Gilberto)

“De opbrengsten van de viskwekerij hebben als eerste doel om de voedselzekerheid van de Ayllu te garanderen. Wanneer de organisatie winst maakt, moet dit naar de gemeenschappen gaan.” (Fabio Atho)

23

EnKELE RESuLTATEn En GELEERDE LESSEn

De Ayllu heeft besluitvaardigheid getoond in het gebruik van haar natuurlijke bronnen en heeft het beheer ervan in eigen handen gehouden. Er is inmiddels ongeveer een jaar verstreken sinds het ontstaan van het pro-ject en er heerst een groot optimisme bij de families en de leiders van de Ayllu. Ze zijn blij dat het project opgestart is, dat de vis-kwekers zich georganiseerd hebben voor het beheer van de kwekerij, en dat men begon-nen is met het vetmesten van de forellen in de forelvijvers.

Bij de forelvijvers is het de familie, voor-namelijk de moeder en de kinderen, die verantwoordelijk is voor het dagelijkse voer en de zorg voor de vissen. De families eten momenteel al de eerste forellen die de juiste omvang hebben bereikt.

De kennis en vaardigheden van de families zijn er op korte tijd enorm op vooruitge-gaan. Cruciaal hierbij waren de inspannin-gen en de betrokkenheid van ISALP, die al-les in het werk stelde om de mensen goed op te leiden en te laten leren uit de praktijk. De families van OROPPAJ bewaken afwisse-lend de kwekerij in Viluyo en zorgen geheel zelfstandig voor de vissen.

Eerst waren de families voor de aanvoer van de kweekvisjes en visvoer afhankelijk van privébedrijven. Nu zijn ze erin geslaagd de kweekvisjes lokaal te produceren en visvoer te maken met bestaande producten uit de gemeenschappen. Dit maakt het project duurzaam.

Organisatorisch blijft het een grote uitda-ging, om de collectieve belangen van de gemeenschappen te verenigen met het ini-tiatief van enkele families die sterk in de mogelijkheden en perspectieven van dit project geloven.

Door de onzekere oogst voelden de families van deze gebieden zich kwetsbaar. De fo-relproductie biedt een realistisch alternatief om opnieuw te mogen dromen van en te ho-pen op een waardiger bestaan.

“Er werden speciaal voor het bezoek personen geselecteerd. Je kon niet zomaar als toerist naar La Paz gaan. De personen moesten zeer betrokken zijn bij ons project. We hebben in de praktijk geleerd van de docenten van het CIDAB centrum”. (Vidal C.)

“Ik vind dat de families van Ayllu Jila iets heel moois gedaan hebben. We hebben bijvoorbeeld gezien dat ze van ver komen, dwars door de bergen van Saruyo

naar Viluyo, om afwisselend twee tot drie dagen de vissen te voeren”. (Magda)

24

Bevrijde Wereld is een ngo ontwikkelingssamenwerking die sinds 1964 de ontwikkelings-

initiatieven ondersteunt van arme boeren in West Afrika, de Filippijnen en Bolivia. Samen

met lokale partners werken we aan een betere en duurzame toegang tot voedsel en water.

We vertrekken steeds vanuit de noden, de realiteit en de kracht van de boerengemeen-

schappen. De belangrijkste strategieën zijn de versterking van deze boerenorganisaties

en de samenwerking en uitwisseling met en tussen onze partners in de verschillende

regio’s. Zij zijn van fundamenteel belang om tot duurzame resultaten te komen.

In deze bundel willen we enkele van de meest interessante ervaringen van het programma

in Bolivia “Voedsel voor de toekomst 2008-2010” met u delen. Dit programma heeft

als doel om de voedselzekerheidssituatie te verbeteren in de meest kwetsbare

gemeenschappen van de rurale hooglanden van Bolivia. Bevrijde Wereld werkt hier door

middel van financiering, ondersteuning en de ontwikkeling van lokale basisorganisaties

en boerenfamilies. Want de mate waarin zij in staat zijn om hun toekomst in eigen

handen te nemen is de graadmeter van succes voor ons programma.

.be

voedsel & water, voor nu en voor later