blad - HAN University of Applied Sciences · Alumnus Jos de Blok: ‘Winst maken binnen ... hij de...

#29 voorjaar 2017

‘Ik zie hier zo’n innovatiekracht. We mogen dat veel meeruitdragen’

Smart industryNú digitaliseren,anders ben je straks out of business

Alumnus Jos de Blok‘Winst maken binnen de zorg is onethisch’

Halfjaarlijks magazine van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen

bladHAN

SMART REGIONTHEMA

HANblad | voorjaar 20172

BioCentre helpt bedrijven

grondstoffenverbruik te

verlagen

Promotieonderzoek:

met beeldtaal sociale

kwetsbaarheid bestrijden

Startup Nectar: ‘We zitten nu

in de fase dat we de adem

inhouden’

Vier engineersopleidingen in

één oogopslag

• Innovatieleerhubs voor sport

en beweegvraagstukken

• Twee masters in top

Keuzegids

• Zenmeditatie: stapje voor

stapje naar een steeds

gelukkiger leven

• HAN werkt aan tankstation

van de toekomst

• ‘Verbinder’ Noël Maertens

vertrekt

• Agenda, lectoraten en colofon

19

23

26

28

29

30

31

EN VERDER:

‘Ik zie hier zo’n innovatiekracht. We mogen dat veel meer uitdragen’

4

Hoe zorgen we dat Gelderland een innovatieve en ondernemenderegio is en blijft? Een regio waar het goed ondernemen en wer-ken én goed leren, wonen en recreëren is. Drie spelers uit hetbedrijfsleven en de kennisinstellingen geven hun kijk op de regioArnhem-Nijmegen.

Pionierend op zoek naar

nieuwe vormen van samen-

werking

Professionaliseren? Vraag het

aan het Praktijkhuis EMR

Onbemand vervoer in de

Euregio: stuur los!

Slimme OV-apps moeten regio

aantrekkelijk houden

Hoe houden we iedereen, jong

en oud, duurzaam inzetbaar?

• Blog Emmanuel Naaijkens:

Tell it!• Arnhem Studiestad: krachten

bundelen en zichtbaar maken

7

11

12

14

16

18

8‘Nú digitaliseren, anders ben je straks out of business’De koplopers uitgezonderd ontbreekt hetbij de meeste mkb’ers in (Oost-)Neder-land nog aan kennis van smart industry,van de nieuwe, digitale productietechnie-ken en internettoepassingen. Dat terwijleen toekomstbestendige industrie vangroot belang is voor een dito regionaleeconomie. Met projecten uit de Uitvoe-ringsagenda Achterhoek 2020 wordt ge-poogd het mkb-peloton te mobiliseren. DeHAN is intussen gestart met opleidingenSmart Industry.

SMART REGIONTHEMA

Nieuw, eigentijds platform

Het lef om te erkennen dateigen discipline niet per sedé oplossing biedt

Vorig jaar heeft de HAN haar Instellingsplan voor de komende jarengelanceerd. Het is een heel ambitieus plan geworden dat een compleet nieuwe koers voor de hogeschool uitzet. Een plan waarin het in de eerste plaats draait om intensivering vande verbinding tussen ons onderwijs en onderzoek en onze relaties inde praktijk. Door met onze lectoraten in het werkveld onderzoek tedoen willen wij niet alleen bijdragen aan het oplossen van vragen dieleven binnen organisaties en bedrijven. We willen met die nieuwe inzichten ook ons onderwijs verrijken, opdat we dat optimaal afge-stemd houden op de behoeften in de dynamische buitenwereld. Toe-komstbestendig onderwijs dat onze studenten niet alleen relevantekennis biedt, maar ze ook helpt zich te ontplooien tot sociaal vaar-dige en verantwoordelijke mensen die ook oog hebben voor de nodenvan de samenleving als geheel. Die nadenken over ethische vraag-stukken, op zoek gaan naar duurzame, toekomstbestendige oplossingen… Dat alles vraagt een extra kwaliteitsslag van onze docenten en onder-zoekers. Daarvoor krijgen ze zelf de verantwoordelijkheid. Deze ambitie waarmaken vergt dan ook een cultuurverandering en die isalleen tot stand te brengen als we die ambitie over langere periodespringlevend weten te houden. Dat willen we doen onder andere met een nieuw communicatieka-naal. Een eigentijds, veelzijdig digitaal platform dat bovenal ruimtebiedt aan de dialoog. Dat studenten, docenten, onderzoekers én onzeexterne relaties – u dus – bijeenbrengt. Om met elkaar van gedach-ten te wisselen, elkaar te inspireren en te komen tot samenwerking. Natuurlijk beschikt de hogeschool over tal van communicatiemidde-len, in print en digitaal. Eén platform dat alle mensen, betrokken bijde HAN, bijeenbrengt is er echter nog niet. Maar dat gaat er komen:een medium, inclusief een element van onafhankelijkheid, dat in talvan verschijningsvormen al onze relatiegroepen zal gaan verbinden.Dit HANblad, in deze papieren vorm, zal er in opgaan en komt dus biju terug als onderdeel van dat digitale platform. Op dit moment wordthard gewerkt aan het inhoudelijk profiel en de vorm van dat nieuwemedium dat dit najaar gelanceerd zal worden. Rest mij de mensen die het HANblad de afgelopen elf jaar met grotetoewijding en journalistieke kwaliteit gemaakt hebben te bedankenvoor hun inzet en u – onze lezer – voor uw voortdurende belang-stelling en feedback.Graag tot binnenkort op ons nieuwe platform,

Kees BoeleVoorzitter College van Bestuur HAN

Complexe onderzoeksvragen vanuit de samenleving zijn bijna altijdmultidisciplinair van aard. Echter, allerlei regels maken het aan-trekkelijker om louter monodisciplinair op zoek te gaan naar deantwoorden. Aan de HAN was dat tot voor kort niet veel anders.Totdat de behoefte vanuit de gezondheidszorg aan multidiscipli-naire antwoorden te groot werd om nog langer te negeren.

In 2006 richtte hijBuurtzorg op, een snelgroeiende thuiszorgor-

ganisatie van kleinezelfsturende teams metminimale overheadkos-

ten en zonder mana-gers. ‘Verpleegkundigen

moeten mensen bege-leiden tot ze beter zijn.Met Buurtzorg gaan we

terug naar de inhoud,naar het vakmanschap,naar de cliënt. Naar de

mate waarin mensengeholpen worden.’

20

3

24


HAN blad

Alumnus Jos de Blok: ‘Winst maken binnen de zorg is onethisch’

Ondernemers zitten graag in smart region Arnhem-Nijmegen

inds kort stellen Radboud Universiteit en VNO-NCW Midden de Kwartaalbarometer op. Ruim 1.100ondernemers uit de regio oordelen over de stand van

de economie in de regio Arnhem-Nijmegen (inclusief Over-betuwe en de Liemers). Het ondernemersvertrouwen in deregio is erg hoog (+48 tegen landelijk +9) blijkt uit de baro-meter van het vierde kwartaal van 2016. De onderzoekerskunnen in de regio Arnhem-Nijmegen vrijwel geen onder-nemer vinden met een pessimistische kijk op de toekomst,schrijven ze. De werkloosheid is lager dan het Nederlandsgemiddelde, de economische groei ligt hoger en met de export zit het ook goed. Meer dan 75 procent van de onder-nemers is er trots op dat hun bedrijf in de regio Arnhem-Nijmegen zit. Bijna de helft geeft aan profijt te hebben vande kennisinstellingen. Van de innovatieve bedrijven werkt64 procent samen met één of meer (kennis)partners (inheel Nederland is dat 37 procent). Er is één minpunt: drieop de tien werkgevers hebben moeite om voldoende ge-schikt personeel te vinden. Desondanks een vrij ideale,slimme regio, zo klinkt het.

Magazijn ‘Onze regio is een mooi magazijn. Alles zit erin,maar het is voor de buitenwereld nog niet voldoende zicht-baar.’ Aldus Hubert Bruls, burgemeester van Nijmegen envoorzitter van The Economic Board Arnhem-Nijmegen inhet nieuwe strategisch plan ‘Krachten bundelen!’ van deboard. The Economic Board bestaat ruim een jaar en ver-stevigt de samenwerking tussen ondernemers, kennisinstel-lingen en overheden binnen de sterke regionale sectorenHealth, Energy en Food. Ze kijkt ook naar mooie crossoverstussen die sectoren. De Board telt vijftien leden, onder wieLeon van Halder, voorzitter van de raad van bestuur vanRadboudumc, Peter Molengraaf, voorzitter van de raad van bestuur van Alliander en Kees Boele, voorzitter van hetcollege van bestuur van de HAN. Het is een gemêleerd ge-zelschap met een uitgebreid netwerk. En allemaal hebben zeeen groot hart voor de regio. Directeur van de The Economic Board is Sigrid Helbig. Zekwam een jaar geleden ‘koud’ de regio binnen en verbaasdezich over wat ze allemaal zag. ‘Ik zie hier zo’n concentratieaan kennis, zo’n innovatiekracht. We mogen dat veel meeruitdragen. De regio heeft wat te veel bescheidenheid in haarDNA.’ Weet Den Haag dit, realiseert het bedrijfsleven zichdit voldoende? Sigrid Helbig somt moeiteloos een rijtjesterke punten op. ‘We hebben Health Valley, Food Valley,Stichting Kiemt, Gelderland Valoriseert. We hebben primakennisinstellingen waaronder de Radboud Universiteit ende HAN en een sterke investeringsmaatschappij Oost NV.Noem het allemaal maar op. De kunst is om alles nog meermet elkaar te verbinden en aan te jagen. En bovenal omsteeds nadrukkelijk het bedrijfsleven erbij te betrekken.’ Alle partijen zijn bezig met valorisatie van hun kennis. The Economic Board heeft een coördinerende en onder-steunende rol om ook daadwerkelijk tot nog groter econo-misch gewin te komen. Helbig: ‘The Economic Boardfaciliteert ontmoetingen. Hoe vaker mensen elkaar ontmoe-ten, des te sterker de band en des te meer ideeën om samente werken.

Hoe zorgen we dat Gelderland een innovatieve en ondernemende regio is en blijft? Een regio waar het goed ondernemen en werken én goed leren, wonen en recreëren is.Voor de HAN staat Smart Region samen met Health en Sustainable Energy & Environmentin de top-3 van belangrijke thema’s. Drie spelers uit het bedrijfsleven en de kennis-instellingen geven hun kijk op de regio Arnhem-Nijmegen.

S


‘Zo’n innovatiekracht. We mogen dat veel meer uitdragen’

THEMA SMART REGION

Sigrid Helbig, directeur van The Economic Board:‘Ik zie hier zo’n grote concentratie aan kennis’

Bart van Meer, advocaat en vennoot bij Dirkzwager advocaten & notarissen:‘Er is continue interactie tussen overheid, onderwijs en bedrijfsleven’

Loek Nieuwenhuis, HAN-lector Beroepspedagogiek:‘Een regio is een wat ongedefinieerd ding’

HANblad | voorjaar 2017 5

• Ondernemers zijn trots en tevreden met hun vestiging inde regio Arnhem-Nijmegen.

• Overheid, bedrijfsleven en kennisinstellingen werkencontinu samen om de regio nog smarter te maken.

• Vooral ook een voldoende aanbod aan goed gekwalifi-ceerd personeel vraagt veel aandacht.

Stevige triple helix De regio Arnhem-Nijmegen– tot en met Wageningen en de Achterhoek – isde vierde regio van Nederland. Dit grootste stedelijke netwerk van Oost-Nederland telt rondde één miljoen inwoners en het gemiddelde op-leidingsniveau is hoog. De ligging is uitstekend, zotussen de Randstad en Duitsland: de Nederlands-Duitse Euregio biedt mogelijkheden. Bart van Meer, advo-caat en vennoot bij Dirkzwager advocaten & notarissen envorig jaar uitgeroepen tot Meest Invloedrijke Arnhemmer,is groot promotor van de regio. Hij was tot voor kort voorzitter van Ondernemers Kontakt Arnhem. Bij Dirkzwager (‘let wel, met 120 notarissen en advocatenhet grootste kantoor buiten de Amsterdamse Zuidas’) isparticiperen in de maatschappij heel gewoon. Daarom zathij de dag voor het interview bij een denktank van de

provincie Gelderland en nog weer eerder dieweek bij een brainstorm van hogeschool VanHall Larenstein in Velp. ‘Het ergste wat eenregio kan overkomen is dat iedereen zich te-rugtrekt in zijn eigen schulp. We hebben hiereen stevige triple helix, er is continue inter-

actie tussen overheid, onderwijs en bedrijfsleven.’

Regio van de kansen Of dit een ware smart region is? VanMeer lacht wat om die vraag. ‘Natuurlijk! Dat is geen hoog-moed, dat is reëel. We wonen in de regio van de kansen, wehebben een goede infrastructuur voor ondernemerschap enkunnen met elke regio de concurrentie aan. Met aan debasis fantastische opleidingen: universiteiten, hogescholen,ROC’s. Kijk eens wat ArtEZ hogeschool voor de kunstenbetekent voor de Nederlandse mode. Mooie kweekvijversvan talenten, daar begint alles mee. De kunst is om die talenten vast te houden in de regio en andere talenten aante trekken.’ Hij noemt het voorbeeld van zakelijk telecom-leverancier Creaforti, het succesvolle bedrijf opgericht doorHAN-studenten. Inmiddels werken er tientallen mensen.‘Dat soort ondernemingen willen we meer. En ook oudereuzen als Akzo Nobel en KEMA (nu DNV, red.) moeten wekoesteren. Laten we de wereld erover vertellen, weg met devalse bescheidenheid.’ Het neerzetten van de regio als smartregion kost tijd. ‘Het is een kwestie van frappez toujours.’Een sterke regio rust op twee pijlers: de helft van de krachten groei komt uit een goed ecosysteem met de juiste bedrijven en een goede infrastructuur. De andere helft is

afhankelijk van de ‘basics and people’, dat wil zeggen eenaantrekkelijk woon-, leef-, werken leerklimaat. Mensenmoeten er graag willen verblijven voor hun werk en oplei-ding. Bart van Meer: ‘We hebben ruimte en groen. De gemeenten zijn volop bezig om hun binnensteden bruisen-der te maken. Als we jonge talenten willen aantrekken enbehouden, zijn horeca, winkels en cultuur essentieel.’Daarom ondersteunt Dirkzwager onder meer Introdans,het Gelders Orkest, Oostpool en het Posttheater.

Kennis voor de regio ‘Een regio is een wat ongedefinieerdding’, stelt Loek Nieuwenhuis, HAN-lector Beroepspedago-giek. ‘Voor het ene bedrijf of de ene opleiding is Gelderlandhet speelveld. Voor andere is dat Nederland, soms heel Europa. Dat maakt ook niet uit.’ Smart region vindt hij eenfancy term. Liever heeft hij het over de vraag hoe je van deregio Arnhem-Nijmegen een lerende regio maakt. Zo’nregio is voorbereid op de economische en maatschappelijkeontwikkelingen van de nabije toekomst en de arbeidsmarkt

is afgestemd op de behoeften. ‘De HAN is één van de relevante spelers in de kennisinfrastructuur. Los van onzeopleidingstaak leveren we veel méér publieke waarde. Wewillen met onze onderwijs- en onderzoeksactiviteiten duidelijk bijdragen aan regionale innovatie. Daar hoort natuurlijk ook “Leven lang leren” bij: welke nieuwe beroe-pen komen er, wat betekent dat voor de opleidingen, hoehoud je mensen inzetbaar? Door smart region als één vande speerpunten te kiezen, zeggen we dat we de rol van kennisinstelling voor de regio nadrukkelijk oppakken.’

Logische partners Nieuwenhuis geeft een voorbeeld op zijneigen werkterrein. Zijn lectoraat gaat over goed beroepson-derwijs. ‘We hebben een convenant met de Gelderse ROC’s.We verzorgen de nascholing van ROC-docenten en scholende zij-instromers pedagogisch-didactisch bij. We kijkennaar een betere doorstroom van het mbo naar het hbo.Samen met scholen in het basis- en voortgezet onderwijs enhet beroepsonderwijs in de regio denken we na over nieuwevormen van onderwijs.’ Andere HAN-onderdelen leveren hun eigen bijdrage aan deregio via bijvoorbeeld innovatielabs, civil society labs ofleerwerkplaatsen. Of ze werken samen met not-for-profit enprofit organisaties in Praktijkhuizen, zoals bij de FaculteitGezondheid, Gedrag en Maatschappij en de Faculteit Economie en Management (zie pagina 11). Dat zorgt meteen voor beter geschoolde mensen en dus een sterkeraanbod op de regionale arbeidsmarkt. Elk onderdeel, elkeopleiding van de HAN, moet zichzelf één vraag stellen,vindt Nieuwenhuis: ‘Wie zijn onze meest logische partnersin de regio?’ En in het verlengde daarvan: ‘Hoe stellen weons zo open en toegankelijk mogelijk op?’

Groot vertrouwen Punt van zorg is de moeite die sommigewerkgevers in de regio hebben om aan geschikte mensen tekomen. De opstellers van de eerder genoemde Kwartaal-barometer weten niet of dat komt omdat afgestudeerdenvaker dan gewenst vertrekken uit de regio of dat de oplei-dingen niet altijd aansluiten bij de vraag. Hoe organiseer jede opleidingen zodanig dat je snel kunt reageren op veran-deringen op de arbeidsmarkt? Nieuwenhuis: ‘Denk aan eenpermeabel curriculum met veel keuzemogelijkheden voorde studenten. Werkgevers willen geen dichtgetimmerdeprogramma’s. Zoals een werkgever me laatst zei: “We willende garantie van een hbo-niveau, een stevige kennisbasis inde opleiding en daarbij een portfolio vol avontuur en relevante projecten.”’De wil om te veranderen moet er zijn, aldus Sigrid Helbigvan The Economic Board. Opleidingen moeten meebewe-gen. En mensen die werkloos zijn, moeten niet eindeloos en verplicht solliciteren op banen die er helemaalniet meer zijn. ‘Gebruik de kennisinfrastructuur in de regioen zet in op een leven lang leren. Investeer en houd mensenin beweging.’In de regio zijn de projecten Zorgpact en Techniekpact ge-lanceerd: bedrijven, instellingen, gemeenten en onderwijs-organisaties zetten zich samen in voor goed en actueelopgeleide werknemers. The Economic Board ondersteunt,is subsidieaanvrager en zorgt dat het bedrijfsleven goedaangehaakt blijft.

‘Welkom in 2025!’ Advocaat Bart van Meer is intussen sterkbetrokken bij een compleet nieuwe valley in het gebiedArnhem-Nijmegen: Legal Valley. ‘De regio kent een uit-stekende juridische infrastructuur. Daar gaan we iets meedoen, we willen kennis en talenten bundelen en onze LegalValley zowel regionaal als nationaal en internationaal op dekaart zetten.’ Op 7 maart was op Papendal een groot, eerstecongres.

Kortom, smart region Arnhem-Nijmegen groeit en bloeit.The Economic Board deed samen met de HAN een sessiestorytelling om het verhaal van de regio goed op het netvlieste krijgen. Het staat zwart-op-wit in het eerder aangehaaldekersverse strategisch plan van The Economic Board: ‘Wel-kom in 2025! De regio Arnhem-Nijmegen, met Wageningen- wereldwijd bekend en erkend als place to be op het gebiedvan Food, Health en Energy. Grote bedrijven zijn hier ge-vestigd. Hun researchafdelingen nestelen zich rond de clus-ters. Als innovatieve en duurzame regio weten webuitenlandse investeringen en toptalent aan te trekken en te binden. Iedereen heeft kansen binnen deze regio waarvakmensen samenwerken aan oplossingen voor een goed engezond leven. De bruisende binnensteden van Arnhem enNijmegen zorgen voor diversiteit, creativiteit en innovatie.’ En niet onbelangrijk: ‘Steevast staan we in de ‘happiness-indexen’ ergens in de top-5.’

loek.nieuwenhuis@han.nlwww.kwaliteitvanleren.nltheeconomicboard.comwww.dirkzwager.nl

'Blijf elkaar opzoeken en steeds weer bestoken met ideeën'


mailto:[email protected]

http://www.kwaliteitvanleren.nl/

http://theeconomicboard.com/

http://www.dirkzwager.nl/

nze veranderende maatschappij waarin mensen veelmeer opereren in diverse netwerken vraagt omnieuwe methoden, zowel in de praktijk als in het

onderwijs. Maar hoe ontdek je wat wel of niet werkt? ‘Daar-naar doen wij onderzoek’, vertelt Mieke Kleppe. Ze is coör-dinator van het project ‘Samenwerkend leren over de eigengrenzen heen’. Dat startte in het najaar van 2016. De HANheeft Icoonprojecten om speerpunten uit haar Instellings-plan extra te ondersteunen. ‘Samenwerkend leren overgrenzen heen’ is een proeftuin voor het speerpunt SmartRegion. Welke thema’s spelen er? Waaraan is behoefte?Kleppe: ‘Ook kijken we in de literatuur: wat is er al geleerd?Of een methode werkt, is ongewis. We gaan samen op avon-tuur, dat is heel inspirerend.’

Vuurplaatsen Dit project bestaat uit drie delen, ‘vuurplaat-sen’ genoemd. Daarin ontwikkelen verschillende maat-schappelijke organisaties, onderwijsinstellingen, overhedenen bewoners gezamenlijk initiatieven. De deelnemers wer-ken samen aan complexe maatschappelijke vraagstukken enwakkeren zo (onderwijs)innovaties aan. Iedere vuurplaats isanders. Bij de eerste vuurplaats, Leerhuis, is de HAN nog

niet zo lang betrokken. Vuurplaats twee, de Krachtige Regionale Leerkring Lingewaard, bestaat al wat langer. Een van departners is Stichting Welzijn Lingewaard(SWL) uit Bemmel. Senior medewerker RitaSpikker: ‘De Leerkringen geven studenteneen dosis praktijk mee die ze anders nietkrijgen. Zeker nu, met de transities in

het sociale domein, is dat waardevol. Het is echt een wezen-lijk verschil met stages waarin studenten kennis toetsen aande werkelijkheid. Je kunt theoretisch goed onderlegd zijn,bij ons in de praktijk werk je met mensen met wie je hetmoet waarmaken. Deze studenten kunnen na hun diplomazó aan de slag, ze hebben relevante ervaring opgedaan.’SWL-directeur-bestuurder Koos van Silfhout vult aan: ‘Wepionieren samen in de leerkring. Dat heeft veel moois opge-leverd, zoals een nieuwe concept sociale kaart die ook de ge-meente tot nieuwe inzichten bracht. In die zin wordt deregio slimmer.’ Al werkend ontdekken de deelnemers verbe-terpunten. ‘De continuïteit kan beter; opdrachtgevers heb-ben er baat bij als studenten langduriger achter elkaarworden ingezet en als projecten beter op elkaar aansluiten.’

Talent De derde vuurplaats, Ieder Talent Telt, komt voortuit de gelijknamige innovatieagenda in de regio. Rick van Hoeij, derdejaars student Opleidingskunde, is éénvan de 85 betrokken studenten vanuit het mbo, het hbo ende universiteit. Hij werkte aan de ontwikkeling van een ‘ballenbak’ waarmee jongeren eigen talenten kunnen ontdekken. ‘Vanaf de Citotoets ga je een opleidingsfuik in.Eigen belangstelling en talenten staan daarbij niet altijdcentraal. Wij willen jongeren juist bewust maken van hunsterke punten.’ Van Hoeij werkte samen met allerlei par-

tijen: ‘Met ouders, jongeren, docenten, onder-zoekers, professionals, directeuren… Je gaat door en over grenzen heen en gebruikt elkaarstalenten. Dat verrijkt mij enorm, er gaannieuwe werelden voor me open.’ Dankzij al dieverschillende invalshoeken en kennis ontstaater volgens Rick van Hoeij een nieuw enander leerproces. ‘Schuren en botsen is nieterg: daardoor krijg je meer begrip en andereideeën. Er is ruimte om te falen: als iets nietlukt, geeft dat ook inzicht.’

[email protected]

Het stof van de kanteling in zorg en welzijn dwarrelt neer. De terugtredende overheid en de participatiemaatschappij rakeningeburgerd. Maar we zijn er nog niet. Zo is er behoefte aan deontwikkeling van methoden die aansluiten bij nieuwe samen-werkingsvormen en allianties. Dat gebeurt onder meer in hetHAN-Icoonproject ‘Samenwerkend leren over de eigen grenzenheen’.

O


Pionierend op zoek naar nieuwevormen van samenwerking

THEMA SMART REGION

‘We gaan samen op avontuur, dat is heel inspirerend’

7


http://www.swlingewaard.nl/

http://www.iedertalenttelt.nl/

Digitalisering is essentieel om industrie in de Achterhoek te houden

et neerzetten van de Achterhoek als SmartHub die‘toekomst in de maak heeft’, van een dynamisch enbloeiend gebied waar jongeren, afstudeerders en be-

drijven naartoe gezogen worden. Dat is de doelstelling vande Uitvoeringsagenda 2.0 van het plan Achterhoek 2020.Het is vorig jaar gestart. De thematiek van de 1.0-Agenda(uit 2014) was nog breed gericht, ook op bijvoorbeeld‘wonen’ en ‘bereikbaarheid’. Maar in ‘2.0’ draaien veel pro-jecten om het toekomstbestendig maken van de Achterhoekals regio met werk. ‘Want bij werk begint het’, verklaartFoppe Atema, voorzitter van de stuurgroep waarin onder-nemers, maatschappelijke organisaties en overheden uit deregio zitting hebben. ‘Als dat er niet is, kun je het als regiowel schudden. Daarom is het belangrijk dat er een goed ge-schoolde beroepsbevolking is. En die beroepsbevolkingneemt af. Het verschilt van gemeente tot gemeente, maar

per saldo is er sprake van krimp in de Achterhoek. Wil jehier dan als industrie je werk blijven doen, dan ontkom jeniet aan het digitaliseren van je processen.’ Het gaat om di-gitalisering, robotisering, automatisering en het toepassenvan nieuwe technologieën als 3D-metaalprinten.

Smart Hub Academy Vandaar dat met financiële steun vande provincie Gelderland een project als de SmartHub Aca-demy gestart is. Onderdeel daarvan vormen zeven master-classes Smart Industry voor leden van de management-teams van zo’n tien Achterhoekse bedrijven. In die bijeen-komsten staat de vraag centraal wat de digitalisering gaatbetekenen. Foppe Atema : ‘Veel bedrijven hebben het nuweer druk. Die ondernemers zijn al snel geneigd te denkendat dat zo blijft. Maar kijk wat er met de detailhandel gebeurd is. Daar zijn ondernemers te lang op hun handenblijven zitten.’ Industriële bedrijven moeten nú strategischactie ondernemen. Hoe willen ze digitaliseren en daarmeeflexibiliseren, zodat ze veel sneller en tegen lagere kostenklantspecifieke producten kunnen maken? Om die bewust-wording draait het in de masterclasses.

De koplopers uitgezonderd ontbreekt het bij de meeste mkb’ers in (Oost-)Nederland nogaan kennis van smart industry, van de nieuwe, digitale productietechnieken en internet-toepassingen. Het management heeft de kennis onvoldoende. Medewerkers missen devaardigheden om goed om te kunnen gaan met de digitalisering van industriële proces-sen. En dat terwijl een toekomstbestendige industrie van groot belang is voor een dito regionale economie. De beleidsmakers achter de Uitvoeringsagenda Achterhoek 2020pogen met een groot aantal projecten het mkb-peloton te mobiliseren. Intussen is de HANgestart met opleidingen Smart Industry.

H


‘Nú actie ondernemen,anders ben je straks out of business’

THEMA SMART REGION

Martin Stor, kennismakelaar Werken:‘Geef medewerkers vrijdagmiddag de tijd om te experimenteren’

Foppe Atema, voorzitter van de stuurgroep Achterhoek 2020:‘Als er geen werk is, kun je het als regio wel schudden’

Deny Smeets, programmamanager Smart Industry van de HAN: ‘Het gaat om creatieve, flexibele en ook initiatiefrijke mensen’

• Het plan Achterhoek 2020 richt zich op het neerzettenvan de Achterhoek als SmartHub die ‘toekomst in demaak heeft’.

• Scholing is cruciaal en daarom is er onder meer de SmartHub Academy.

• De HAN heeft sinds 1 februari zowel een minor Smart Industry voor voltijders als een associate degreevoor deeltijders.


Onlosmakelijk verbonden aan het economisch en maatschappelijk succes van eenregio is een gezonde industrie die wereldwijd concurrerend is. Om voldoende snel tekunnen inspelen op de rap veranderende vraag moeten bedrijven digitaliseren. En danheeft de industrie in Gelderland nog wel een aantal stappen te maken, constateertDeny Smeets, programmamanager Smart Industry van de HAN. Om te beginnen zijnvoldoende mensen nodig die weten hoe ze een digitaliseringsproces moeten door-voeren. Die mensen moeten worden opgeleid. Dus is de hogeschool per 1 februarizowel een minor Smart Industry gestart voor de voltijdse studenten als een associatedegree voor de deeltijders. Om de curricula zo goed mogelijk aan te laten sluiten bij de praktijk, heeft Smeetssamen met kennismakelaar Martin Stor diepte-interviews gehouden bij tien topbedrij-ven uit de regio. Denk aan ondernemingen als 247Tailorsteel (specialist in metaalsnij-werk), Van Raam (aangepaste fietsen) en Goma. Na die interviewronde kristalliseerdenzich zes thema’s uit. Die vormen nu de pijlers van de associate degree en de minor dieSmeets samen collega’s van Economie en Management uitvoert.

Het eerste thema, Smart Proces, concentreert zich op de vraag hoe een productlijn zokan worden ingericht dat de klant meer keuze krijgt, terwijl de kosten lager liggen ende doorlooptijd verkort wordt. ‘Dat doe je door een bestaand product op te delen infuncties. Een fiets bijvoorbeeld heeft onder andere een ‘bagagevervoerfunctie’. Dat kaneen bagagedrager van metaal zijn, maar ook iets geheel anders. Juist door het alsfunctie te omschrijven krijgt een ontwerper veel meer ruimte om een totaal anderefiets te creëren die beter aansluit bij de vraag van de klant’, illustreert Smeets. Als je een product als een fiets opdeelt in functies kun je van elke functie ook eenaparte module maken, duidt hij het tweede thema, Smart Product. ‘Wanneer je eenfunctie wil wijzigen, hoef je niet de complete fiets te veranderen, maar alleen die module. Je hoeft dus ook niet langer een hele fiets op voorraad te houden, maar alleende modules waar je een klantspecifieke fiets uit samenstelt.’

Om slimme producten op een slimme wijze te produceren zijn dito mensen nodig. Vandaar het derde thema: Smart People. ‘Het gaat om creatieve, flexibele, initiatief-rijke mensen. Want de concurrentie en de snelheid van de markt zijn alleen bij tebenen als innovaties ook bottom-up ontstaan’, aldus Deny Smeets. Om dat alles binnen een industrieel bedrijf van de grond te krijgen is digitalisering van zowel hetproduct als het proces een voorwaarde. Dat vergt (thema vier) Informatisering: het digitaliseren van de businessprocessen en het vergaren en analyseren van (big) data.Voorts vraagt het om (thema vijf) Automatisering, in casu de digitalisering van de processen op de werkvloer en om (thema zes) Communicatie: onder andere de digitalisering van de klantcontacten, bijvoorbeeld via user communities waarbinnenklanten hun ervaringen uitwisselen.

Niet alleen deze zes thema’s staan centraal in de curricula, ook de contacten met depraktijk. De voltijdse minor-studenten zijn gedurende een half jaar drie dagen per weekactief binnen het bedrijf waar ze hun onderzoeksproject doen. Natuurlijk om er zelf van te leren, maar ook om het bedrijf smarter te maken. Voor de associate degree-opleiding, speciaal bedoeld voor werkenden, geldt die praktijkgerichtheid vanzelf-sprekend des te meer. De twee curricula zijn sterk gebaseerd op bevindingen in de praktijk van de tien bezochte kopgroepbedrijven. Het doel is een veel grotere groep in staat te stellen metde voorlopers mee te gaan. Deny Smeets: ‘Op weg naar een toekomst waarin elk product en proces volledig digitaal ontworpen en gesimuleerd wordt. Dat is technischal mogelijk.’

[email protected]

Minor en associate degreeSmart Industry van start


3D-metaalprinten Een ander project op de Uitvoerings-agenda is nog concreter: 3D-metaalprinten. ‘Als je wilt flexibiliseren, is dit natuurlijk een uitgelezen productie-technologie. Maar het vraagt wel dat engineers ook in 3Dleren ontwerpen. Dat is een compleet andere benaderingdan het traditionele ontwerpen in – wat ik noem – ‘opge-klapt 2D’. De opleiding 3D Engineering maakt dan ook on-derdeel uit van dit project’, vertelt Atema. Een derde projectdraagt de nieuwsgierig makende naam Buurtaal. Al te let-terlijk blijkt dat niet te moeten worden genomen, maar hetdoel is serieus: ‘Nog altijd staan veel bedrijven hier met derug naar de grens tussen Nederland en Duitsland; en aan deandere kant is het hetzelfde verhaal. Met dit project willenwe bevorderen dat het veel vanzelfsprekender wordt degrens over te gaan voor medewerkers of opdrachten.’Stuurgroepvoorzitter Atema concludeert dat de diverse projecten de regionale industrie ‘in beweging brengen’: ‘Bedrijven komen in actie.’ Dat geldt al langer voor GOMA,het plaatwerkbedrijf in het Gelderse Hengelo waarvanAtema directeur is, maar ook voor andere koploperbedrij-

ven als BronkhorstHightech in Ruurlo en 247TailorSteel inVarsseveld: ‘Zelf hebben wij recent forsgeïnvesteerd in auto-matisering en in hetopleiden en bij-scholen van onzemensen, ook in 3D-metaalprinten. Nu

lopen we daarin nog voorop. Straks is het hebben van diekennis net zo vanzelfsprekend als het hebben van een ISO-certificaat nu. Zonder dat soort digitalisering ben jestraks volledig out of business. Die ontwikkelingen begin-nen bij de koplopers en verspreiden zich van daaruit over de andere, volgende ondernemingen’, aldus een opti-mistische Atema.

Begrip Martin Stor van het Achterhoeks Centrum Techno-logie is als kennismakelaar Werken nauw betrokken bij deUitvoeringsagenda 2.0 van Achterhoek 2020. Hij onderkentde noodzaak en spreekt zijn zorg én begrip uit voor de watafwachtende houding van veel industriële ondernemers: ‘Iksnap het goed dat zij altijd de prioriteit leggen bij het zogoed mogelijk bedienen van de klanten. Het innoveren vanje processen sneeuwt dan gemakkelijk onder. Daarom moetje de aandacht daarvoor goed organiseren. Maak er mensenvoor vrij. Geef ze bijvoorbeeld op vrijdagmiddag de tijd ende ruimte om met nieuwe technologie te experimenteren.Richt, zoals de Kaak Group uit Terborg, een apart 3D-me-taalprintbedrijf op: een startup die onafhankelijk van hetmoederbedrijf en ongehinderd door historische ballast aande slag kan met disruptieve innovatie. En laat je mensen eenopleiding volgen als de associate degree Smart Industry vande HAN.’

Innovatiehubs Het idee voor die opleiding ontstond tijdenseen SmartHub-masterclasssessie. Naderhand is Martin Stor,samen met Deny Smeets van de hogeschool, tien bedrijvenlangsgegaan om de belangstelling bevestigd te krijgen (ziekader). Voorts brengt Stor aanbieders en vragers van digi-tale technologie bijeen: ‘Zo heb ik onlangs aanbieders vanAGV-technologie (Automated Guided Vehicles, red.) en on-dernemers die daar baat bij kunnen hebben met elkaar incontact gebracht. Momenteel maak ik een rondgang langsbedrijven om de interesse voor flexibele fabricagecellen tepolsen. Vervolgens breng ik kennisleveranciers en aanbie-ders van die technologie en ook kennisinstellingen als deHAN met die ondernemingen bij elkaar. Ook stimuleer ikdat meer mkb-bedrijven binnen de 3D-metaal startup vanKaak ervaring opdoen.’ En Stor ondersteunt de totstandko-ming van Innovatiehubs. Hij zoekt naar - soms latente -vragen van ondernemers en helpt mee een hub op te zettenwaarbinnen studenten met die vragen aan de slag gaan. Erbestaan inmiddels twaalf hubs. Met Atema constateert Martin Stor dat deze inzet zijnvruchten afwerpt, maar ook dat de digitaliseringsmissie nogniet is volbracht. ‘De associate degree Smart Industry is vol-ledig vraaggestuurd tot stand gekomen. Toch laat het aantalinschrijvingen nog te wensen over.’

www.achterhoek2020.nlwww.goma.nl

‘Aandacht voor innoveren moet je goed organiseren’


De digitalisering is niets minder dan bittere noodzaak, weet Foppe Atema van Achterhoek 2020. Maar om als Achterhoek aantrekkelijk teblijven moet er meer gebeuren. Ook de thema’s ‘wonen’ en ‘bereikbaar-heid’ blijven belangrijk. Daarom is vanuit het project Achterhoek 2020Jong bijvoorbeeld het idee voor een campushotel in Doetinchem ont-staan. ‘Want alleen interessante banen, stages en afstudeerprojectenbieden is niet genoeg. Er moet hier een compleet ecosysteem ontstaanwaarin het voor jonge mensen, voor buitenlandse studenten, ook na vijven leuk is.’

‘Ook na vijven leuk’

http://www.achterhoek2020.nl/

http://www.goma.nl/

et Praktijkhuis Economie, Management en Recht iseen samenwerkingsverband binnen de FaculteitEconomie en Management (FEM) van de HAN.

Onder begeleiding van docenten geven studenten antwoordop juridische, economische, financiële, fiscale en bedrijfs-kundige vragen van (kleine) ondernemers, maatschappe-lijke instellingen en particulieren. De studenten leren vandie echte opdrachten uit de praktijk, de regio wordt er sterker van.‘Nu we in de Tweede divisie spelen, gelden andere licentie-voorwaarden en zwaardere eisen aan bijvoorbeeld onze ad-ministratie’, zegt Jan Verbeet, bestuurslid en hoofd financiënbij De Treffers. ’We wilden laten onderzoeken wat we alle-maal anders moeten doen en kwamen bij de HAN terecht.

Een reguliere stagiair erop zet-ten, is niet mogelijk: we kun-nen geen dagelijkse werkpleken begeleiding bieden. Ideaaldat we onze vraag bij het Prak-tijkhuis EMR konden neerleg-gen.’ Studenten dedeninterviews met de vrijwilligersdie tot nog toe belast zijn metde administratie. Hoe komenwe van Ist naar Soll? Er kwameen gedegen rapport en eenprocesbeschrijving, waarmeede voetbalclub verder kan.

Frisse blik Het PraktijkhuisEMR van de HAN bestaatsinds een jaar en heeft een vestiging in zowel Arnhem alsNijmegen. ProjectcoördinatorEvert Lensink: ‘We brengenstudenten al vroeg in hun opleiding in contact met hetwerkveld. Ze werken aan op-drachten waar de organisatiesén het onderwijs wat aan heb-ben. We delen volop kennis:onderwijs én buitenwereldworden er beter van.’ Kleine

bedrijven, stichtingen en verenigingen in de regio worstelenmet allerlei vraagstukken, waarop studenten van de FEM-opleidingen - van logistiek tot en met accountancy – eenfrisse blik kunnen werpen. Lensink noemt het voorbeeldvan de autorijschoolhouder die zijn lesuurprijs steeds ver-der zag zakken: hij brainstormde met studenten en helpt nuonder meer senioren met rijangst en geeft les in de nieuweregels. Interessant onderdeel is de Gelderse zaak, gericht op onder-nemers die financieel en ook vaak emotioneel aan de grondzitten. Het zijn de klanten die bij de bank onder BijzonderBeheer vallen. ‘Bij ons kunnen ze behoorlijk anoniem aankloppen. We helpen ze samen met de gemeente en hetOndernemersklankbord op de rit. Of om netjes te stoppen.’

Werkprocessen overnemen Docenten coachen de studen-ten in het Praktijkhuis. En ook derdejaars studenten helpeneerste- en tweedejaar met vragen. Lensink zou graag ziendat in FEM-opleidingen standaard een aantal opdrachtenvan het Praktijkhuis EMR opgenomen worden. ‘Laat de op-leidingen maar aangeven wat voor soort vragen ze willen,dan kunnen we samen in de regio op zoek gaan.’Bij voetbalvereniging De Treffers worden inmiddels alle no-dige veranderingen geïmplementeerd. De KNVB vindt datde ontwikkelde werkprocessen beschikbaar moeten wordengesteld aan andere tweede en derde divisie clubs, zodat zekunnen meeprofiteren van de opgedane kennis. BestuurslidVerbeet: ‘Het mooiste vind ik dat we onze samenwerkingmet de HAN voortzetten. Bureau Ooijendijk Financial Services uit Ede verzorgt voortaan onze administratie en zetHAN-studenten in bij de uitvoering.’

[email protected]@han.nlhttp://specials.han.nl/themasites/praktijkhuis-emr/

Amateurvoetbalclub De Treffers uit Groesbeek bestaat bijna eeneeuw. De club speelt sinds het seizoen 2016/2017 ook in denieuwe Tweede divisie die het amateurvoetbal en het betaaldvoetbal met elkaar verbindt. Maar dat vraagt wel om verder-gaande professionalisering van de organisatie. Het Praktijkhuisvan de HAN helpt mee. De KNVB kijkt goedkeurend toe en wildat de ontwikkelde werkprocessen beschikbaar komen voor andere clubs.

H


Vraag het aan het Praktijkhuis EMR

THEMA SMART REGION

11

Wat bundelt het Praktijkhuis EMR?

• De Gelderse Zaak: van de HAN, de ge-meente en het Ondernemersklankbordom ondernemers in zwaar weer te on-dersteunen.

• Het Financiële Huis: voor vragen overbijvoorbeeld boekhouding of financie-ring.

• Pensioen Desk: voor pensioenvragen.- Hypotheek Desk: voor vragen over de

aankoop van een woning.• Cultuurbalie: voor vragen over cultuur,

dans, kunst en muziek. Voor onderzoeknaar klanttevredenheid. Op verzoekeen broedplaats waarbij studenten eendag meedenken.

• Rechtswinkel: voor juridisch advies.• Centrum voor Valorisatie en Onderne-

merschap: om innovatie en onderne-merschap te stimuleren.

• Young In Business: voor hulp en coach-ing bij de start van een bedrijf



http://specials.han.nl/themasites/praktijkhuis-emr/

Onbemand vervoer in de Euregio

n het gebouw van HAN Automotive in Arnhem ruikthet naar een garagewerkplaats. Benzine vermengd metiets metaligs. Een student rent de trap op, een zwarte

olieveeg op zijn pols. ‘Dat gaat allemaal veranderen. Met deintrede van slimme apps en intelligente transportsystemenhebben onze studenten straks eerder de blaren op hun vin-gers van het programmeren dan vieze handen van het sleu-telen’, voorspelt Frans Tillema, lector Intelligent Mobility.Het vak van de ingenieur Automotive verandert. Studentenkrijgen tegenwoordig te maken met andere disciplines bijhet oplossen van maatschappelijke vraagstukken. Tillema:‘Als ‘petrolhead’ kom je er niet meer; je moet kennis heb-ben van data, je moet samenwerken met IT-mensen, metontwerpers, met mkb’ers. Je moet met andere economischemodellen leren werken.’

Harde schijf op wielen Die veranderingen hebben meerdereoorzaken. De toenemende druk op de Nederlandse wegen(met meer files en ongevallen), de groeiende reistijd en de

noodzaak om de CO2-uitstoot te beperken, vragen om oplossingen. Technologische ontwikkelingen maken meermogelijk. Betere reisinformatie bijvoorbeeld. Een navigatie-systeem kan een bestuurder via een andere route dirigerenom files te vermijden. Auto’s kunnen zelf ook data verzame-len, versturen en ontvangen. Deze connected en coöpera-tieve technologie gaat steeds een stap verder om uiteindelijkuit te komen bij de zelfrijdende auto waarin de inzittendehet stuur helemaal los kan laten. Met dit vervoermiddelkunnen mensen zonder rijbewijs en zelfs blinden zich verplaatsen van deur tot deur. Tillema noemt auto’s ‘een harde schijf op wielen’. ‘Stel jewilt de weg strooien. Dan kun je sensoren in auto’s gebrui-ken om te meten waar het glad is en die gegevens gebruikenvoor de strooiwagen. Of auto’s kunnen meten waar gaten inhet wegdek zitten, zodat de wegbeheerder precies weet waarhij reparaties moet uitvoeren.’ Data uit auto’s kunnen eenschat aan informatie opleveren, ook over het rijgedrag vanmensen. ‘Daarmee komen we bij een heikel punt: hoe gebruik je data zonder de privacy te schenden? Diverse partijen doen daar onderzoek naar.’

Groene golf HAN Automotive werkt samen met bedrijven,kennisinstellingen en andere partijen in verschillende projecten waarin de interactie tussen de auto (sensoren endata) en de omgeving centraal staat. Zo is HAN AutomotiveResearch projectleider van INTRALOG (Intelligent TruckApplications in Logistics). In dit project worden de voorde-len onderzocht van zelfrijdende vrachtauto’s voor distribu-tiecentra in de haven van Rotterdam. Tillema: ‘De chauffeurkan even pauzeren als de vrachtwagen zelf naar een dockrijdt om te laden of te lossen.’ Binnen het project TalkingTraffic kijken de onderzoekers naar de samenwerking tussenmens en machine. Een automobilist krijgt informatie overde groene golf van verkeerslichten op zijn navigatiesysteem.Hoe kom je en blijf je met de auto in de groene golf? En watzijn de gevolgen op het rijgedrag?

De grens over Bijzonder is het project met zelfrijdend ver-voer van de provincie Gelderland. Tijdens een proef afgelo-pen jaar op de campus van Wageningen Universiteit werdentwee busjes - WEpods - uitgerust met laser, radar en een in-teractieve kaart. Sinds vorige maand is er een vervolg dat deDuitse grens overgaat: het INTERREG-project Interregional

‘Pratende’ auto’s, slimme apps die zorgen dat je vlotter van A naar B kunt rijden, busjeszonder bestuurder. Eens waren het toekomstvisioenen, nu vormen ze een antwoord opde vervoersproblemen van morgen. Zo startte in maart een INTERREG-project dat experimenteert met onbemand vervoer in Ede-Wageningen. ‘Mensen in de regio kunnenhiervan straks profiteren: waar grote bussen niet rendabel meer zijn, kan onbemand vervoer uitkomst bieden.’

I


Stuur los!

THEMA SMART REGION

Martijn BruiI, projectleider Interregional Automated Transport:‘Wij kunnen op de openbare weg rijden en testen’

Frans Tillema, HAN-lector Intelligent Mobility: ‘Als ‘petrolhead’ kom je er niet meer’

Automated Transport. ‘Het is echt fantastisch om hieraan tewerken’, vindt projectleider Martijn Bruil van de provincieGelderland. ‘Er zijn meer van dergelijke experimenten,maar wij kunnen op de openbare weg rijden, met andereauto’s en fietsers, zodat onze voertuigen hiermee leren om-gaan. Een loslopende hond, een vrachtwagen die plotselingstopt om een pakketje te bezorgen, dat is straks geen pro-bleem meer. GPS in combinatie met een verfijnde 3D-kaartzorgen samen met een geavanceerd camerasysteem dat weop tien centimeter nauwkeurig kunnen rijden. Het deep learning systeem, waarmee de computer zelf kennis verwerft,zorgt ervoor dat de voertuigen steeds slimmer worden.’De data zijn nog niet compleet: voorlopig is op de WEpodseen steward aanwezig die bij onverwachte gebeurtenissenkan ingrijpen. De meetresultaten van de HAN-studentenzijn hoopgevend voor autonoom rijden. De data wordengebruikt om de WEpods verder te verbeteren en door teontwikkelen.

Wereldprimeur In het INTERREG-project gaat één WEpodpendelen tussen station Ede-Wageningen en de campus vanWageningen Universiteit. Bruil: ‘Een wereldprimeur. Andereorganisaties, waaronder Google met haar Google DriverlessCar, experimenteren eveneens met zelfrijdend vervoer.Maar wij richten ons op deelvervoer met meerdere perso-nen. Ook dat gebeurt vaker, alleen heeft niemand een busjedat al zo geavanceerd kan meten in en reageren op de


omgeving.’ Bij het project zijn Gelderse ondernemers betrokken, waaronder taxibedrijf Noot uit Ede. Noot levertonder meer stewards. De HAN doet verder onderzoek naarde data en voert testen uit. De tweede WEpod gaat naar vliegveld Weeze, net over degrens in Duitsland: het busje vervoert straks passagiers

tussen de parkeerplaats en de vertrekhal. ‘Daarnaast werkenwe aan een zelfrijdende bus voor het traject Vaals-Aken. Diemoet nog worden gebouwd. Het vergt nog zeker anderhalfjaar voor die af is’, vertelt Martijn Bruil. Verder komt er eenproef met truck platooning. Daarbij zijn alle grote truck-fabrikanten betrokken. Rijkswaterstaat doet ook mee, die moet de infrastructuur en de belijning van wegen aanpassen.

Wijzere regio Het INTERREG-project wil de mobiliteits-sector en logistieke sector beter toerusten op de markt vanmorgen. Het project richt zich behalve op personenvervoerook op vrachttransporten en pakketlogistiek. Wordt deregio hier nu wijzer van? ‘Jazeker’, zegt Martijn Bruil. ‘Deplaatselijke bedrijven leren van dit project en denken naover toekomstig vervoer. Datzelfde geldt voor de studentenvan het mbo, het hbo en de universiteit. Mensen op hetplatteland kunnen hier straks van profiteren. In dun-bevolkte gebieden zijn grote bussen niet rendabel. Een onbemand busje kan dan uitkomst bieden.’

[email protected]

‘Niemand heeft een busje dat al zo geavanceerd reageert op de omgeving’

• Technologische ontwikkelingen maken nieuwe vervoersoplossingen mogelijk.

• HAN Automotive zit in diverse projecten voor zelfrijdende auto’s.

• Zo is er het onderzoek met WEpods, busjes met laser,radar en een interactieve kaart.


http://www.gelderland.nl/

http://wepods.nl/

Routes naar Mobiliteit: bereikbaarheid cruciaal voor economie en leefbaarheid

arallel aan het onderzoek zijn al tot de verbeeldingsprekende smart mobility-oplossingen getest. ZoalsBreng flex, een soort Uber voor het openbaar vervoer

(zie kader). Dat kan een uitkomst zijn en niet alleen voorouderen en gehandicapten. Het is één van de oplossingendie zijn voortgekomen uit het project ‘Routes naar Mobili-teit’. Dat is een zogeheten Icoon-project dat vorig jaar oktober, met financiële ondersteuning van het College vanBestuur van de HAN, is gestart. De hoofdvraag: ‘Wat bete-kent het mobiel en bereikbaar zijn voor het individu?’ ‘Eigenlijk willen we niet direct vervallen in het ontwikkelenvan oplossingen’, vertelt trekker Joke Abbring. Ze is pro-grammamanager Centre of Expertise Krachtige Kernen vande HAN. ‘We willen eerst helder krijgen welke mobiliteits-behoefte het individu nu precies heeft. Het kan goed zijndat 80 procent van de burgers uitstekend in staat is zichzelfte helpen, maar dat ze wel baat hebben bij een handig hulpmiddel.’

Carpool-app Een hulpmiddel zoals het genoemde Brengflex. Of zoals de app die het HAN-lectoraat Networked Applications van René Bakker nu ontwikkelt: een soort carpool-app die spontaan vervoer mogelijk maakt doorzoekers en aanbieders van vervoer bij elkaar te brengen.‘Dat zou met name op het platteland uitkomst kunnen bie-den’, denkt Abbring. Daarnaast zal de plusminus 20 procentkwetsbare mensen - veelal ouderen en gehandicapten - huneigen behoeften hebben. ‘Ik weet dat het moeten reizen metbijzonder vervoer nogal eens als stigmatiserend wordt ervaren. Een oplossing zou kunnen zijn dat iemand uit diedoelgroep in staat wordt gesteld met het gewone OV te rei-zen. Hij heeft dan een speciaal pasje waaraan de chauffeurkan zien dat hij die passagier persoonlijk moet waarschu-

Mobiliteit is van cruciaal belang voor de economische kracht en leefbaarheid van eenregio. Het Icoon-project ‘Routes naar Mobiliteit’ onderzoekt allereerst welke vervoers-behoeften er onder burgers - gezond of kwetsbaar - in de Achterhoek leven. Vervolgensworden met slimme technologieën oplossingen-op-maat ontwikkeld.

P


Slimme OV-apps moeten regioaantrekkelijk houden

• Het Icoon-project ‘Routes naar Mobiliteit’ maakt duidelijk welke vervoersbehoeften burgers hebben.

• Vervolgens kunnen daarbij oplossingen en handige hulpmiddelen bedacht worden.

• De app Breng flex is daarvan al een voorbeeld.

THEMA SMART REGION

Joke Abbring, programmamanager Centre of Expertise Krachtige Kernen van de HAN:‘We willen niet direct vervallen in het ontwikkelen van oplossingen’

Geert-Jan Verzijden, ZOOV-coördinator:‘De behoefte aan mobiliteit verandert’

Renée van Os, associate lector Online Interactie van de HAN:‘Studenten praten met reizigers over hun ervaringen’

wen als de uitstaphalte eraan komt. Of dat de regu-liere lijndienst iets wordt aangepast zodat de bus ookstopt voor bijvoorbeeld de dagbesteding.’

Behoeften in kaart Genoeg ideeën voor oplossingendus, maar het ontwikkelen daarvan is voor Abbringen consorten van later zorg. Momenteel zijn ze nogbezig de vervoersbehoeften nauwkeurig in kaart tebrengen. Ze doen dat in afstemming met SpectrumCMO, een kennis- en trainingscentrum voor de so-ciale sector in Gelderland, en met zeven gemeentenuit de Achterhoek waaronder Winterswijk, Aalten enDoetinchem. Dat is geen toeval, want juist gemeen-ten zijn sinds het invoeren van de Wet maatschappe-lijke ondersteuning verantwoordelijk voor hetvervoer van ouderen en gehandicapten. Daarvoorhebben de zeven gemeenten aanvullend vervoersys-teem ZOOV opgericht. Binnen ZOOV werken zesamen aan betere mobiliteitsoplossingen. Want alsbijvoorbeeld een werknemer in de ene gemeentewoont en zijn sociale werkplaats in de andere staat,leidt regionale afstemming tot beter vervoer. Wat deindividuen precies nodig hebben, willen de gemeen-ten halen uit de resultaten van het project Routesnaar Mobiliteit, vertelt ZOOV-coördinator Geert-JanVerzijden.

In de regio houden ‘Aanleiding voor ZOOV’, aldusVerzijden, ‘is dat door de vergrijzing en de toenemendezorgbehoefte ook de behoefte aan mobiliteit verandert.Daarnaast zie je dat door de bevolkingskrimp buslijnenminder rendabel worden waardoor er minder vaak geredenwordt of lijnen zelfs helemaal vervallen. Ook daarvoor willen we met ZOOV een oplossing bieden, juist om voor-zieningen zo veel mogelijk in de regio te houden.’ Ophoofdlijnen houdt die oplossing in dat er een softwareplat-

form ontwikkeld wordt waarmee iedereen - gezonde enkwetsbare mensen uit de regio, maar ook visite en vakantie-gangers van buiten - zijn specifieke vervoerbehoefte ken-baar kan maken. En vervolgens gebruik kan maken vanallerhande vervoers-middelen: ‘Dat kunnen kleine busjeszijn, maar ook grote bussen, personenauto’s of zelfs golfkar-retjes – voor transport over korte afstanden in het centrum.Voor al die middelen kan ZOOV vraag en aanbod bij elkaarbrengen.’ Maar zover is het dus nog niet; eerst wacht het samenwerkingsverband het Routes naar Mobiliteit-onder-zoek af dat dit najaar gereed komt.

[email protected]


‘Wat betekent mobiliteit voor het individu?’

Stel je wilt met het OV van een buitenwijk naarde binnenstad. Je loopt naar de dichtstbijzijndelijnbushalte en wacht langer of korter. Die OV-praktijk zou wel eens snel en drastisch kunnenverdwijnen. Sinds eind vorig jaar kan iedereenin de stadsregio Arnhem-Nijmegen met eensmartphone de app Breng flex downloaden.Daarop tik je je gewenste bestemming, vertrek-tijd en opstaphalte in. Die informatie stuurt busmaatschappij Breng door naar het naviga-tiesysteem van de bus die het snelst bij jou inde buurt kan komen en je ook het snelst op jebestemming kan brengen. De app laat je directweten hoe laat je kan opstappen en updatetvoortdurend je aankomsttijd. Slimme algoritmeszorgen dat de app daarbij rekening houdt metde bestemmingen van de andere passagiers diereeds in die bus zitten. Andere voordelen: oude-ren krijgen korting, je zitplaats is gegarandeerden er is geen overstap.

De eerste reacties op de app zijn positief, weet Renée van Os, associatelector Online Interactie van de HAN. Breng-medewerkers en docenten enstudenten Communicatie en Logistiek van de HAN zijn nauw betrokkenbij een onderzoek naar de klanttevredenheid over Breng flex. ‘Studentenpraten in de minibussen van Breng flex met reizigers over hun ervarin-gen. En we kijken ook naar andere indicatoren zoals het aantal mensendat gebruik maakt van Breng flex. Hoe snel zijn ze daadwerkelijk van Anaar B gebracht, hoe zit het met de duurzaamheid? Studenten doen zoervaring op met het uitvoeren van praktijkgericht onderzoek. Ook krijgenwe inzicht in de kwaliteit van de communicatiecampagne. We zien welkeverbeteringen nodig zijn en of de dienst efficiënt en effectief is.’Inzichten die ook hun weg zullen vinden naar de zes technische en bestuurskundige promovendi van drie Nederlandse universiteiten (waar-onder Radboud Universiteit) die bij de pilot betrokken zijn. Zij ontwikke-len de algoritmes voor de app en een geschikte governance-structuur:‘Want deze flexibele wijze van vervoer is heel anders dan het vervoermet vaste routes en een vaste dienstregeling waarvoor de provincie Gelderland een concessie heeft afgegeven aan Breng’, aldus Van Os. De drie universiteiten zijn ook betrokken bij de andere smart mobility-projecten die, net als Breng Flex, vallen onder SCRIPTS (Smart CitiesResponsive Intelligent Public Transport Systems, zie: bit.ly/2kXw8Ei). Dit is een landelijk onderzoeksprogramma dat in drie regio’s wordt uitgevoerd. Voor het uitvoeren van het praktijkonderzoek is de HAN deenige betrokken hogeschool, met als projectleider Els van der Pool, lector Human Communication Development. Daarvan maakt het associate Lectoraat Online Interactie van Van Os deel uit.

www.breng.nl/[email protected]

Breng flex: flexibel OV

http://www.zoov.nl/


http://bit.ly/2kXw8Ei

http://www.breng.nl/brengflex

http://www.brengkenniscentrum.nl/


Optimale instrumenten voor duurzame inzetbaarheid, voor jong en oud

olgens Annet de Lange is duurzame inzetbaarheideen wisselwerking tussen werknemer en organisatie.De oudere medewerker moet blijvend gemotiveerd

zijn om door te werken, hij moet vitaal en employableblijven. ‘Willen, kunnen en mogen doorwerken staan metandere woorden aan de basis van duurzame inzetbaarheid.’

Zelfregie en zelfmanagement zijn daarbij van groot belang.En een organisatie moet blijven nadenken hoe ze die duur-zame inzetbaarheid kan vertalen naar haar eigen beleid.Preventie is het sleutelwoord.

Beter aansluiten Het Lectoraat Human Resource Manage-ment heeft daartoe het Gelders Praktijkleerhuis HRD in hetleven geroepen, een samenwerkingsverband tussen diversedomeinen en lectoraten van de HAN. Voor een gezondeeconomie in Gelderland zijn lerende medewerkers, organi-saties en netwerken belangrijk. Organisaties kunnen metvragen bij dat loket terecht. De Lange: ‘Zo hebben we eenuitgebreide analyse gemaakt van de trends op de arbeids-markt in 2030. En ook: hoe kunnen we kwetsbare jongerenbeter laten aansluiten op werk, hoe kunnen we hen helpenhun talenten te benutten? Hetzelfde hebben we gedaan vooroudere medewerkers in de bijstand en mensen met eenscholingsdeficiëntie.’ De Lange ziet veel interessante uitda-gingen in de aansluiting onderwijs-arbeidsmarkt. Dat is dereden om een associate lector Onderwijs en Regionale Arbeidsmarkt aan te trekken om samen de human capital-agenda voor de regio te onderzoeken en oplossingen vormte geven.

Transitie Het Gelders Praktijkleerhuis HRD is een van deIcoonprojecten van de HAN, zegt Sarah Detaille. Ze is ar-beidssocioloog en associate lector Arbeidsmarkt en Onder-wijs bij het Lectoraat HRM. Een van de onderzoekslijnenbinnen het Praktijkleerhuis heeft als thema ‘De transitie vanschool naar werk van kwetsbare studenten’. Detaille: ‘Zo’n15 procent van de studenten in het voortgezet onderwijs enmaar liefst 33 procent van de beroepsbevolking hebben eenvorm van een chronische aandoening of stoornis. Elke or-ganisatie moet zich bewust zijn van de kwetsbaarheid vandie mensen en daarop inspelen. Anders wordt het alleenmaar erger en ook duurder.’ Hogescholen hebben de plichtstudenten flexibel op te leiden, zodat ze breed inzetbaarzijn. Studenten met een functiebeperking verdienen daarbijvolgens Detaille een extra steuntje in de rug. ‘Docenten enstudieloopbaanbegeleiders moeten deze studenten leren omzich bewust te zijn van hun talenten en beperkingen. Zemoeten bij docenten én werkgevers aan kunnen geven welkwerk maar ook welke ondersteuning ze nodig hebben omgoed te kunnen functioneren.’

Kwetsbaar Met het HAN-lectoraat Levensloopbegeleidingbij Autisme en HAN Studiesucces start Detaille een projectrond studeren en werken voor jongeren met autisme. ‘Wetrainen daarbij studenten, studieloopbaanbegeleiders endocenten hoe ze het beste met de doelgroep om kunnengaan.’ De regio kent veel werkgevers met een sociaal hart.‘We proberen kwetsbare studenten te begeleiden naar eenbaan. En we blijven begeleiden als ze aan het werk zijn.’ Vol-gens Detaille zijn drie stappen in het traject rond duurzameinzetbaarheid belangrijk. Allereerst de aandacht voor diver-siteit (privésituatie, individuele draagkracht, passie, talent),

De oorzaken van het niet kunnen doorwerken zijn zeer divers.Vaak is er een disbalans of mismatch in de fysieke en mentalebelastbaarheid. ‘Hierdoor ontstaat fysieke of mentale slijtagewaardoor een werknemer niet meer kan of wil doorwerken.’ Datzegt Annet de Lange, lector Human Resource Management (HRM)aan de HAN. Jongeren met een beperking of mensen met eensscholingdeficiëntie hebben juist moeite aan passend werk tekomen. Hoe kunnen mensen met behoud van gezondheid en welzijn blijven of gaan functioneren in een baan?

V


Iedereen gezond en gelukkig aan het werk

‘Een derde van de medewerkers heeft een vorm van functiebeperking’

THEMA SMART REGION

Annet de Lange, lector HRM aan de HAN:‘Praten over duurzame inzetbaarheid blijkt vaak lastig. Daarom hebben we een spel ontwikkeld.’

Joyce Maters, HR-adviseur Radboudumc:‘Ik zie de HAN als sparringpartner.’

Sarah Detaille, docent en associate lector HRM aan de HAN: ‘We willen kwetsbare studenten begeleiden in de transitie naar werk.’

ten tweede aandacht voor scholing en als derde de juistewisselwerking tussen leidinggevende en medewerker.

Spel Het Lectoraat HRM heeft in de regio onderzochtwelke HR-instrumenten het meest effectief zijn voor eenduurzame inzetbaarheid van personeel. Dat gebeurde ondermeer bij ziekenhuizen, het UWV, zorgen welzijnsinstellin-gen en de HAN zelf. Annet de Lange: ‘Tijdens ons onder-zoek bleek dat praten over duurzame inzetbaarheid vaaklastig is. Daarom hebben we een spel ontwikkeld, een soortpuzzel, om spelenderwijs over het onderwerp in dialoog tegaan.’ Ook het Radboudumc in Nijmegen deed mee aan het onderzoek. HR-adviseur Joyce Maters is enthousiast


over de samenwerking. Maters: ‘Radboud-umc zet stevig in opduurzame inzetbaarheid. We strevenuiteindelijk naar een intern experti-secentrum waarin alles samenkomt:hoe kunnen we ervoor zorgen datiedereen gezond en gelukkig aan hetwerk is?’ Radboudumc telt rond detienduizend medewerkers met een

zeer verschillende achtergrond. De vraag is welke tools erzijn om duurzame inzetbaarheid te promoten. Maters: ‘Wehebben regelmatig contact met het lectoraat van Annet deLange, we houden elkaar op de hoogte en geven elkaarhandvatten. Ik zie hen als een sparringpartner; het lectoraatheeft veel wetenschappelijk onderzoek gedaan.’ Daarvan wilze graag gebruik maken.

In gesprek Joyce Maters leende het genoemde spel enspeelde het met collega-adviseurs, onder begeleiding vanHAN-studenten. ‘Iedereen was enthousiast en we hebbeneen aantal exemplaren aangeschaft. Op sommige afdelingenis het al toegepast. Het is een tool om makkelijker met elkaar in gesprek te raken. Natuurlijk is het belangrijk eenkoppeling met de praktijk te leggen en iets met de uitkom-sten te doen. Mij lijkt het ideaal als duurzame inzetbaarheidin elk jaargesprek met de leidinggevende terug zou komen.’ Het spel blijkt een groot succes en is inmiddels al in het Engels, Noors en Fins beschikbaar. Detaille: ‘En er ligt eenuitnodiging van het ministerie van Onderwijs in Colombiaom een masterclass over duurzame inzetbaarheid te verzorgen.’

[email protected]@han.nlwww.radboudumc.nl

• Duurzame inzetbaarheid is een wisselwerking tussenwerknemer en arbeidsorganisatie.

• Bij het Gelders Praktijkleerhuis HRD (van het HAN-lectoraat HRM) kunnen organisaties met vragen terecht.

• In de regio loopt onderzoek welke HR-instrumenten het meest effectief zijn.

Werkgeversvereniging Zorg en Welzijn en het HAN-lectoraat HRM gevensamen het duurzame inzetbaarheidsbeleid vorm voor 83 zorgen wel-zijnsinstellingen. HR-professionals kunnen op de HAN een verdiependemasterclass volgen. Ook is het lectoraat betrokken bij een Europees net-werk van ziekenhuizen en onderzoekers gericht op het verbeteren vande kwaliteit van zorg door een integrale aanpak. Verder wordt er gewerktaan een zelfregie-app waarmee zorgmedewerkers kunnen meten of zijregie voeren over hun eigen inzetbaarheid of behoefte hebben aan extraondersteuning. De provincie Gelderland en de HAN tekenden onlangs een convenant omhun samenwerking te intensiveren rondom Health, Sustainable Energy &Environment en Smart Region. De regio moet daarbij optimaal profiterenvan het aanwezige human capital. Volgens lector Annet de Lange sluithet werk van het lectoraat aan bij alle drie de onderdelen: ‘Het zwaarte-punt ligt voorlopig vooral op de gebieden Health en Smart Region.’

www.wgvzorgenwelzijn.nl

Health: zorg en welzijn



http://www.radboudumc.nl/

http://www.wgvzorgenwelzijn.nl/


Tell it!In Eindhoven en ommelanden hebben het ze goed voor elkaar. Ze teren als Brainport Eindhoven al jaren op de uitverkiezing tot slimste regio van de wereld. Er gaat bij degemeente bij wijze van spreken geen persbericht de deur uit zonder dat er gezinspeeld wordt op deze bijzondereprestatie. Te pas en te onpas steken de burgemeesters deloftrompet over deze memorabele mijlpaal. Het is ook niet niks om in een rijtje te staan met steden alsNew York, Seoul, Stockholm, Singapore en Taipei. Ze hebbendezelfde ‘smartstatus’ als Eindhoven, maar staan internatio-naal al lang op de kaart. Het is te danken aan het Intelligent

Community Forum dat de reputatie van Eindhoven alseen raket omhoog is geschoten. Deze internationaledenktank riep Zuidoost-Brabant in 2011 uit tot ’s werelds excellentste broedplaats van innovatie. Nu

hoeven bestuurders en ondernemers nietmeer de blaren op de tong te praten om buitenlandse investeerders, bedrijven enkenniswerkers naar Eindhoven te lokken.Waar vroeger Philips synoniem was met Eindhoven, is dat nu chipmachine-bouwer ASML. En oh wonder, Brainport Eindhoven is

ook ontdekt door Den Haag. Politici lopener tegenwoordig de deur plat en roemende voormalige gloeilampenstad om zijninnovatiekracht en ondernemerschap.Eindhoven the place to be – wie had dat

ooit kunnen denken? Dat is een huzarenstukje op zich wantin de beeldvorming van de landelijke politiek draait het tochvooral om de Randstad. De regio’s komen er, tot hun grotefrustratie, bekaaid vanaf.Ik kan me voorstellen dat ze in andere delen van het landmet enige jaloezie naar Eindhoven en omgeving kijken. Alsofalleen daar de vooruitgang ruim baan krijgt, alsof alleendaar Willie Wortels werken. Lezers van dit blad weten welbeter. Ook in de Gelderse streken draait de machine van devernieuwing op volle toeren. De economische bedrijvigheidis ongekend.Onderwijs, overheid en ondernemers – onder de noemer vanhet modewoord triple helix – vinden elkaar in allerlei dwars-verbanden. Hier toont zich de kracht van de beperkte schaalvan de regio. De lijnen zijn kort, het is ons-kent-ons in degoede zin van het woord. Er is echter één maar. Gelderlandis te bescheiden. Zichzelf op de borst kloppen past haarniet. Maar het kan geen kwaad om als regio trots uit te stralen, zonodig aangelengd met een snufje Hollandse bluf. Een bekend Amerikaans gezegde is Be good, and tell it. Dateerste zit wel snor in Gelderland. Nu nog de successen uit-venten. Bedenk dat Gelderland een unique sellingpoint heeftdat Brainport Eindhoven mist: een heuse vallei. Smart Valley,dat moet lukken.

Emmanuel NaaijkensColumnist en [email protected]

CO

LU

MN

NA

AIJK

EN

S

Begin van de zomer gaat de website van Arnhem Studiestadlive. Het wordt een site met veel informatie en met veel dyna-miek via blogs en vlogs. De site laat zien wat Arnhem aan studenten te bieden heeft. Het is één van de tastbare resultatenvan het programma Arnhem Studiestad.‘We willen een beter, aantrekkelijker beeld van Arnhem neerzet-ten. We zien veel kansen om samen aan een duidelijker imagote werken.’ Dat zegt Jan van de Weerd, sinds een jaar program-macoördinator Arnhem Studiestad. Binnen het programma wer-ken de gemeente Arnhem en drie hogescholen - de HAN, ArtEZen Van Hall Larenstein - samen. ‘Het is ieder jaar weer een uitdaging om nieuwe studenten te interesseren voor Arnhem.Studenten kiezen natuurlijk allereerst voor een goede opleiding,maar kijken ook naar de stad. In Arnhem gebeuren veel mooiedingen voor studenten: we willen de krachten bundelen, mensenmobiliseren en bovenal alles beter zichtbaar maken.’Afgelopen maanden zijn vooral gebruikt om contacten op tebouwen. Wie wil er bijdragen aan het programma Arnhem Studiestad? Er is enthousiasme alom, een stuk of veertig mensen denken inmiddels mee over thema’s als cultuur en uit-gaan, sport, wonen, studeren, werken en ondernemen. Jan vande Weerd: ‘We hebben geen pakken met geld, dus we moetenhet slim aanpakken. We richten ons eerst op informeren overwat er al is. Wellicht dat er in de toekomst een stichting komt

die veel zelf gaat organiseren. Het is leuk om samen te werkenmet allerlei bloedgroepen.’ Medewerkers en studenten van bijvoorbeeld de dansopleiding van ArtEZ verschillen van die vanBos- en Natuurbeheer van Van Hall Larenstein of van de HAN-opleiding Informatica.Er wordt hard gewerkt aan de website van Arnhem Studiestad:een studentenpanel geeft er nu zijn mening over. En er zijn meerconcrete zaken. Zo kijkt een werkgroep naar een gecombi-neerde sporten cultuurkaart. Weer anderen willen als ArnhemStudiestad een training aanbieden ter voorbereiding op hardloopevenement Batavierenrace.

[email protected]

Arnhem Studiestad: krachten bundelen en zichtbaar maken




‘Als gistcellen veel suikers krijgenaangeboden maar te weinig stik-stof om te groeien, zetten ze diesuikers om in olie en slaan die opin hun lijf’, vertelt Richèle Wind,leider van het onderzoeksproject‘Microbiële olie op maat’ van HANBioCentre. Het is precies deze eigenschap die in dat project gebruikt wordt om met zo’n gist-cel biobased olie te produceren.Dat gebeurt in een reactievatonder geconditioneerde omstan-digheden. De suikers halen Winden consorten uit cellulose, eenreststroom - ‘afvalstromen be-staan niet meer’- van onder meerpapierproducent Parenco: ‘Zij zijngespecialiseerd in het produce-ren van nieuw papier uit oud papier waarbij reststromen metcellulose overblijven die niet geschikt zijn voor het maken vanpapier. Wij laten dat materiaalreageren met enzymen waardoordie suikers ontstaan.’Voor Parenco heeft dit als voor-deel dat het bedrijf zo bijdraagtaan een verlaging van het grond-stoffenverbruik. Ook andere be-drijven richten zich op duurzamerproduceren en participerendaarom in het onderzoeksproject.Zoals Allnex dat oliehoudendebindmiddelen produceert voor de-coratieve verf. Richèle Wind: ‘Doorde giststam genetisch te manipu-leren willen wij hen in de toekomst een biobased olie op maatleveren die meer onverzadigde vetzuren bevat en daardoor mo-gelijk beter geschikt is voor oliehoudende bindmiddelen.’ Totnog toe gebruikt Allnex daarvoor plantaardige olie als zonne-bloemolie. ‘Als zij kunnen switchen naar biobased olie, vergrootdat hun vrijheid van grondstoffenkeuze. Ze verkleinen hun CO2-footprint en zorgen voor minder beslag op schaarse landbouw-grond.’ Weer een andere partner, Holland Colours, fabrikant van kleurconcentraten, hoopt evenzeer met de grondstof vanHAN BioCentre een meer duurzame, biobased onderneming teworden. ‘Zover zijn we nog niet. Dit zijn meerjarige onderzoeks-processen’, aldus Wind.Evenwel, inmiddels heeft het project duidelijk gemaakt dat hettechnisch haalbaar is een heldere, toepasbare olie te produce-ren met een proces dat bijdraagt aan de ontwikkeling van de

BioCentre helpt bedrijven duurzamer te produceren

HANKORT

circulaire en biobased economie. Dit feit, naast het multidiscipli-naire karakter van het onderzoek, heeft ervoor gezorgd dat ‘Microbiële olie op maat’ beloond werd met de publieksprijsRAAK-award, eind vorig jaar tijdens het congres van StichtingInnovatieve Alliantie (SIA). Het was een van de tien genomi-neerde toegepaste onderzoeksprojecten waarop de congres-deelnemers hun stem konden uitbrengen. Met de RAAK-award wil SIA toonaangevend onderzoek van hogescholen een podium geven om zo de bekendheid en kwaliteit ervan te verhogen. De kennis uit projecten als dezekomt niet alleen ten goede aan de praktijk, maar vloeit ookterug in het onderwijs in de vorm van lessen en opdrachten.

http://specials.han.nl/sites/biocentre/

http://specials.han.nl/sites/biocentre/

Complexe zorgvragen vereisen multidisciplinaire antwoorden

en probleem voor die zorgsector is de vergrijzing: erzijn steeds meer ouderen die steeds meer zorg nodighebben waarvoor ook steeds meer kostbare medische

innovaties beschikbaar komen. Met als gevolg dat Neder-land nu al 14 procent van zijn bruto binnenlands productuitgeeft aan zorg. Dat percentage stijgt bij de huidige trendsverder naar zo’n 40 procent in 2040. Kortom, volstrekt on-

betaalbaar. Het waren die zorgwekkende feiten en de vragenuit het werkveld die in 2015 binnen de HAN leidden tot dekomst van het ‘interfacultaire speerpunt’ GWEM. Die let-ters staan voor Gezondheid, Welzijn, Economie en Maat-schappij. Wienand Remkes is programmamanager.

Alle perspectieven Inmiddels zijn er verschillende projec-ten gestart waarin studenten, docenten en onderzoekers vantal van disciplines nauw samenwerken. Steeds is het doeleen probleem uit de zorgpraktijk vanuit zo veel mogelijkperspectieven te belichten. Dat geeft een zo helder mogelijkbeeld van de toegevoegde waarde van een bepaalde dienstof product en de kosten ervan. ‘Stel een patiënt komt methoofdpijn bij de huisarts. Die kan een pijnstiller voorschrij-ven en de patiënt nog een aantal keren laten terugkomenvoor een consult. Voor de vrijgevestigde arts is dat financi-eel voordelig. Maar als de patiënt klachten heeft omdat hijbijvoorbeeld eenzaam is, kan goede begeleiding door eenwijkteam veel effectiever zijn’, illustreert Wienand Remkes.‘Door alle perspectieven te beschouwen constateer je dateen betere, warmere overdracht in de zorgketen in dit gevalnadelig kan zijn voor de arts. Maar voordelig voor het wijk-team en - omdat het probleem effectiever en sneller wordtopgelost - voor de patiënt en de samenleving.’

Kentering Wil een hogeschool bijdragen aan een structureleoplossing van zo’n complex vraagstuk, dan moeten dus talvan disciplines betrokken worden: afstudeerders, docentenen onderzoekers van uiteenlopende opleidingen en lectora-ten. ‘Er bestaat sinds kort een app’, geeft Remkes een tweedevoorbeeld, ‘die een patiënt feedback geeft op zijn stemge-bruik. Deze technologie is bedreigend voor - in dit geval -logopedisten, want de app kost hen omzet. Anderzijds bieden dergelijke innovaties mogelijkheden om de zorg teverbeteren en de kosten te verlagen.’We staan voor een totale kentering in het denken in de zorg,benadrukt Remkes. ‘Gebruikelijk was om zo veel mogelijk

Complexe onderzoeksvragen vanuit de samenleving zijn bijna altijd multidisciplinair vanaard. Echter, allerlei regels waaraan studenten en onderzoekers moeten voldoen om zich te kwalificeren, maken het aantrekkelijker om louter monodisciplinair op zoek tegaan naar de antwoorden. Aan de HAN was dat tot voor kort niet veel anders. Totdat debehoefte vanuit de gezondheidszorg aan multidisciplinaire antwoorden te groot werd omnog langer te negeren.

E


Het lef om te erkennen dat eigen discipline niet per se dé oplossing biedt

DE CROSS-OVER

Enny Hoenselaar, bestuurder van woonzorgcentrum Sint Anna in Boxmeer: ‘Elke bewoner kan zo veel mogelijk zelf zijn beweging kiezen’

Wienand Remkes, programmamanager Gezondheid, Welzijn, Economie en Maatschappij:‘Het vergt nieuwe methoden voor multidisciplinair onderzoek’

‘Bij economische groei nemen de zorgkosten als percentage van het bruto nationaal product af. In absolute zin stijgen zewel. Daarbij komt: bijna alle politieke partijen willen de eigen bijdrage bij ziektekosten volledig of deels afschaffen. Daardoorstijgen de zorgkosten verder’, aldus Wienand Remkes. Bron: Centraal Bureau Statistiek, 2017

ZORGUITGAVEN NEDERLAND


• De gezondheidszorg wordt onbetaalbaar als we het niet anders organiseren.

• Binnen de HAN is het speerpunt Gezondheid, Welzijn,Economie en Maatschappij opgericht.

• Studenten, docenten en onderzoekers van tal van disciplines belichten zorgkwesties vanuit zo veel mogelijk perspectieven.

diensten te bieden, ongeacht de kosten en ook zonder be-zinning op de toegevoegde waarde. Dat is niet langer haal-baar. Het vinden van alternatieve werkwijzen vergt echteronderzoek waarbij vanuit tal van perspectieven naar een

casus gekeken wordt. In het logopedievoorbeeld zijn dat natuurlijk logopedisten, technici die de app ontwerpen enbedrijfskundigen die een businesscase ontwikkelen. Maardenk evenzeer aan HRM-specialisten, omdat het hier ookgaat om sociale innovatie. En aan ethici die moeten zorgendat de privacy van de gebruikers goed geborgd is.’

‘We staan voor een totale kentering in het denken in de zorg’

Lef Deze multidisciplinaire werkwijze levert naar Remkes’overtuiging veel betere, kostenefficiëntere resultaten opvoor de samenleving. Maar het is ook een werkwijze diekennisinstellingen tot nog toe nauwelijks hanteren. ‘Univer-siteiten zijn naar vakgroepen ingericht en hogescholen naarfaculteiten en opleidingen. Daardoor missen ze kansen.Binnen de Faculteit Gezondheid, Gedrag en Maatschappij isalles gericht op het bieden van zorg, niet op wat dat kost.Binnen de Faculteit Economie en Management ligt de focussterk op de bedrijfsvoering in de profitsector, terwijl in denot-for-profit sector veruit de meeste winst te behalen valt.’Nee, dit is niets nieuws. Twintig jaar geleden bestond ditprobleem ook al, erkent Remkes. ‘Het vergt lef om de dia-loog aan te gaan, transparant te zijn en te erkennen dat deeigen discipline niet altijd per definitie dé oplossing biedtvoor een vraagstuk.’ Vanuit dat idee is de samenwerkingtussen de HAN-opleidingen op het gebied van gezondheid,welzijn, economie en maatschappij verstevigd. Het oplossenvan complexe problemen vraagt ook nieuwe methodenvoor multidisciplinair onderzoek en het loslaten van deeigen regels om kwaliteit van onderwijs en onderzoek aan afte lezen. Volgens Remkes kan volstaan worden met vier regels om dekwaliteit van een student en zijn onderzoek te beoordelen:1. Toon aan dat de student over onderzoekend vermogen

beschikt, 2. Toon aan dat hij kan samenwerken, 3. Toon aan dat hij met zijn disciplinaire kennis heeft

bijgedragen aan de oplossing, en 4. Verantwoord de relatie met de eigen opleiding. ‘Daaraan heeft een team van afstudeerbegeleiders voldoende’, is de overtuiging van Remkes.

[email protected]/gwem


‘Bewegen voor ouderen’ is typisch een project waarbij het mesaan twee kanten moet gaan snijden voor woonzorgcentrum SintAnna in Boxmeer. Tot nog toe bewegen de bewoners vaak onbe-wust te weinig. Bijvoorbeeld omdat ze oefeningen moeten doendie ze niet leuk vinden of die ze niet zonder begeleiding kunnenuitvoeren. ‘Het is zaak dat we tot een aantal interventies komendie zorgen dat de bewoners precies dat doen wat ze willen enkunnen. Dat is prettiger en motiverender waardoor ze meer bewegen en fitter worden. Tegelijkertijd scheelt dat fysiotherapie.Het bespaart ook de verzorgers tijd en dus budget’, vertelt EnnyHoenselaar, bestuurder van Sint Anna. Om dat doel te bereiken hebben recent vijf HAN-studenten, vanFEM én GGM, gezamenlijk stage gelopen in Boxmeer: twee studenten van de opleiding Facility Management, één van Sport,Gezondheid & Management en twee van Verpleegkunde. Samenhebben zij, met de medewerkers en de bewoners, in een multi-disciplinair team een aantal interventies ontwikkeld: ‘Zoals despelcomputer: een Wii die een plek zou moeten krijgen in de huis-kamer zodat de drempel om ’m te gebruiken zo laag mogelijk is.Daarnaast willen we gaan werken met zogeheten beweeg-mappen met oefeningen en met beweegdozen waarin per huis-kamer de bijbehorende middelen zitten. Elke bewoner kan zo veelmogelijk zelf zijn beweging kiezen: wel zichzelf aankleden, maarniet daarna gymmen als hij daarvoor te moe is. Het is prettig voorde bewoner en het kan later extra zorg of zelfs fysiotherapie schelen.’ Tegelijk met de interventies zijn scenario’s ontwikkeldwaarlangs die interventies binnen de leefgemeenschappen eenplek moeten krijgen. ‘Momenteel zijn we bezig bewoners en medewerkers zo goed mogelijk te informeren over wat mogelijkis. Een nieuwe groep studenten kijkt naar de implementatie. Of denieuwe aanpak succesvol is moeten we dus nog even afwachten’,aldus Hoenselaar.

www.sintannaboxmeer.nl

Fitter, tegen lagere kosten


http://blog.han.nl/gwem

http://www.sintannaboxmeer.nl/


‘Als wij samen naar een schilderij van een man kijken, zie jijmisschien een man die bezig is met journalistiek terwijl ik iemand zie die doceert. Hoe mensen naar afbeeldingen kijken,wordt sterk beïnvloed door hun eigen referentiekader.’ Dat zegtPaola de Bruijn. Zij is een van de vier docenten van de FaculteitGezondheid, Gedrag en Maatschappij (GGM) van de HAN die eenpromotiebeurs hebben gekregen. Daarmee is zij per 1 februarigestart met onderzoek naar hoe beeldtaal gebruikt kan wordenom sociaal kwetsbare ouderen veerkrachtiger te maken. Sociaalkwetsbaar zijn ouderen die weinig contacten hebben met dewereld om hen heen, vaak eenzame mensen. Dat die kwetsbaarheid met beeldtaal verminderd kan worden,heeft ze zelf al ervaren. In voorbereiding op haar onderzoekheeft ze de masterstudie Kunsteducatie bij ArtEZ gedaan. Onlangs heeft De Bruijn bij Kunstbedrijf Arnhem drie kunst-colleges georganiseerd voor 55-plussers. Met die groep is zijnaar schilderijen gaan kijken, aan de hand van de in de jarennegentig ontwikkelde Visual Thinking Strategies, een methodeom naar kunst te kijken. ‘Zonder oordeel stel ik dan, als ge-spreksleider, aan elk van de deelnemers vragen als: “Wat ge-beurt er op deze afbeelding?”, en “Wat zie jij dat maakt dat jijdat zegt?”. De groepsleden leren dat iedereen heel anders naareen beeld kijkt en ook waarom dat zo is. Dat elk mens zich anders tot de wereld verhoudt door zijn persoonlijke ervaringen.Zo leren ze veel over zichzelf en over de anderen.’ Met als

Met beeldtaal sociale kwetsbaarheid bestrijden

HANKORT

uitkomst van de drie sessies dat er vriendschappen zijn ont-staan, maar ook dat individuele leden hun leven anders zijngaan inrichten. ‘Zo ontdekte een vrouw hoezeer anderen naarhaar luisterden en keken als zij aan het woord was. Dat zij vooranderen betekenis heeft. Dat het zin heeft om zich nuttig temaken. Ze is op een andere manier naar haar sociale omgevinggaan kijken en doet nu vrijwilligerswerk.’Het promotieonderzoek van Paola de Bruijn, docent BeeldendVormen voor Sociaal Pedagogische Hulpverlening, mondt uit ineen ‘theoretisch kader’. Dat wordt onderdeel van het nieuwecurriculum Sociaal Werk. ‘Zodat sociaal werkers er vervolgens in hun praktijk gebruik van kunnen maken.’ Zij voert haar onder-zoek ‘Beeldtaal, vergrijzing en veerkracht: een onderzoek naarde zeggingskracht van het beeld als educatieve sleutel voorwelzijn’ uit bij het Lectoraat Lokale Dienstverlening vanuit Klantperspectief en het Kenniscentrum HAN SOCIAAL. Met Paola de Bruijn ontvingen dus nog drie andere docenten vanGGM een promotiebeurs. De HAN wil met haar promotiebeleidmedewerkers stimuleren zich verder te professionaliseren,onder andere door het vergaren van onderzoekvaardigheden en werkveldervaring. Alleen al GGM beschikt over vijftien promotieplaatsen.

[email protected]


‘Winst maken binnen de zorg is onethisch’

Jos de Blok, bevlogen ceo van thuiszorgorganisatie Buurtzorg:

igenlijk heb ik altijd een kritische houding gehad,zelfs op de basisschool al. Ik heb de neiging om te observeren en daarna de discussie aan te gaan. En dat

was tijdens mijn hbo-opleiding Verpleegkunde in Nijmegenniet anders.’ Die kritische opvatting ventileerde hij vaak opeen cabaretachtige manier of in toneelvorm. Zo reikte hijooit met medestudent en huidige collega Arend Jan Zwartprijzen uit aan staf en docenten zoals De Gouden Anus ofHet Granieten Gat. En maakte hij een kritische film over de psychiatrie in Nederland. ‘Maar in feite was de opleidingtoen prima. We hadden een goede lichting.’

Aandacht voor elkaar De Blok groeide op in een gezin met vijf kinderen in Zeeland. Zijn moeder was gezins-verzorgster, twee broers zijn eveneens de verpleging in gegaan. De Blok: ‘Er was aandacht voor elkaar, voor demaatschappij. Mijn moeder leerde ons dat we alles zelfmoesten kunnen, tot koken en breien aan toe. Je moet jezelf kunnen redden, vond ze. Ik werd ook steeds maat-

schappijkritischer. Ik vroeg me af wat de betekenis van geldis; het brengt alleen maar uitwassen. Ik vond de verdeling in de samenleving toen al niet kloppen.’Na zijn studie werd De Blok wijkverpleegkundige in onderandere Bemmel en Lochem. Daar zat hij in de onder-nemingsraad en zag hij tot zijn grote verdriet de zorg steedsverder achteruit gaan. ‘Mijn werkgever Sensire vroeg me om

regiomanager te worden. Ik had geen wetenschappelijkeachtergrond of managementopleiding, maar blijkbaarzagen ze iets in mij.’ De Blok werd verantwoordelijk voor degezinsverzorging en wijkverpleging in zijn regio en had oogvoor innovatie. ‘Maar ik merkte dat de druk vanuit Finan-ciën steeds groter werd, de directeur Financiën kreeg steedsmeer macht.’ De Blok stapte over naar een andere zorgin-stelling, Carint, maar ging zich steeds meer afvragen wat nueigenlijk belangrijk is in het werk. ‘De organisatie had eenraad van bestuur, zestien directeuren, regiomanagers, staf,administratieve krachten. Wat een circus.’

Anders, beter Vanaf midden jaren negentig werd het werkopgedeeld in taken, in producten. Het managementdenkendomineerde. Binnen dit markgericht denken gingen profes-sionals op pad om uren te maken. ‘Winst maken werd hetadagium, en winst maken in de zorg is onethisch.’ Zo be-dachten de managers dat het takenpakket van de wijkver-pleegkundige het beste in verschillende producten konworden opgeknipt met voor elk product een aparte uitvoe-rende. In de Volkskrant zei Jos de Blok ooit: ‘De een was ervoor de steunkousen, de ander voor simpele medische hulpen weer een ander voor iets ingewikkelder medische hulp.Als je als cliënt pech had, kreeg je maandelijks wel veertigverschillende hulpverleners over de vloer.’ De Blok waservan overtuigd dat het anders moest en beter kon. In 2006richtte hij daarom Buurtzorg op, een snel groeiende thuis-zorgorganisatie van kleine zelfsturende teams met minimaleoverheadkosten en zonder managers. ‘Verpleegkundigenmoeten mensen begeleiden tot ze beter zijn. Zelfstandig-heid, zelfredzaamheid, onafhankelijkheid: dat zijn de tref-woorden. Met Buurtzorg gaan we terug naar de inhoud,naar het vakmanschap, naar de cliënt. Naar de mate waarinmensen geholpen worden.’

Vertrouwen Bij Buurtzorg is volgens De Blok het vertrou-wen tussen cliënt en wijkverpleegkundige de basis. ‘We

Een bescheiden pand op een bedrijventerrein in Almelo. Directeur Jos de Blok haalt mij persoonlijk op, zorgt voor een kopje thee en leidt mij het onopvallende kantoor in. Weggestopt bovenop een kast staan talloze trofeeën: voor beste werkgever, beste bestuurder,beste marketing. Een brede glimlach als ik zijn rebelse activiteiten tijdens zijn studie ter sprake breng. ‘Ik vind het leuk om dingen op mijn manier te doen.’

E


‘Een raad van bestuur, zestien directeuren, talloze regiomanagers. Wat een circus’

DE ALUMNUS

houden alles zo simpel mogelijk. De teams zijn zelfsturend,wij faciliteren, we zorgen voor zaken als huurcontracten, salarisbetalingen en registratiesystemen. Buurtzorg heefteen overhead van 8 procent, elders ligt dat tussen de 25 en30 procent. De Blok: ‘Wij richten zelf ook geen teams op. Ermelden zich enkele gelijkgestemde mensen uit een bepaaldewijk die onze manier van werken aantrekkelijk vinden. Deregiocoach praat met ze om te zien of ze een goed beeldhebben en vooral of ze voldoende vertrouwen in elkaarhebben om als groep te kunnen functioneren. Ze startenmet drie of vier mensen en gaan direct in de praktijk aan deslag.’ Die initiatiefnemers zoeken er zelf collega’s bij. Het isvolgens De Blok belangrijk dat ze qua passie, ambitie enpersoonlijkheid bij elkaar passen. ‘Mensen willen graag bijons werken. Ze zijn het beu om steeds minder met zorg ensteeds meer met randzaken bezig te zijn.’ Het succes vanBuurtzorg is evident. De organisatie groeide in tien jaarnaar een omzet van € 350 miljoen en een personeels-bestand van zo’n 14.000 mensen. En ook vanuit het buiten-land is veel interesse. Zweden introduceerde de werkwijzeal.

Terug naar de inhoud Tot slot nog even terug naar zijn tijdop de verpleegkundeopleiding in Nijmegen. Die jaren be-

schrijft De Blok nog steeds als ‘prima’. ‘Studeren interes-seerde me niet zo veel, ik volgde alleen de vakken die ikboeiend vond. De rest van de tijd zat ik meestal te kaartenof ging ik sporten. Ik was wel actief in de milieubewegingen deed aan cabaret. Ik had het in Nijmegen hartstikke naarmijn zin. Ik heb er echt het vak geleerd.’ Hij denkt ook datde opleiding destijds dieper ging. De huidige opleidingenzijn het veld meer gaan volgen, ze focussen net wat minderop de inhoud en het vakmanschap, vindt hij. ‘Dat zou terugmoeten komen.’

www.buurtzorgnederland.com

25HANblad | voorjaar 2017

Jos de Blok (1960)

• Jos de Blok stamt uit een Zeeuws gezin met vijf kinderen. • Hij studeert enkele jaren Economie en volgt later de hbo-opleiding

Verpleegkunde aan Hogeschool Nijmegen, een van de voorlopers van de HAN.

• Negen jaar lang is hij wijkverpleegkundige.• Vervolgens werkt hij tien jaar als manager en directeur Innovatie

in de thuiszorg. • Binnen de gangbare organisaties blijkt de zorg die hij nodig en

mogelijk vindt niet realiseerbaar. • Gemotiveerd om te laten zien hoe het anders en beter kan, richt hij

eind 2006 Buurtzorg Nederland op, een zeer succesvolle organisatie van kleine zelfsturende teams met minimale overheadkosten en zonder managers.

Ceo Jos de Blok: ‘Met Buurtzorg gaan we terug naar het vakmanschap, naar de cliënt.’

http://www.buurtzorgnederland.com/

‘We zitten nu in de fase datwe de adem inhouden’

Nieuw ontwerp 3D-printer Nectar 3D bespaart op onderhoud

en minor aan de HAN blijkt soms van beslissende in-vloed op iemands persoonlijke ontwikkeling. Stein deHaan vulde zijn opleiding Industrieel Product Ont-

werpen aan met een minor Ondernemerschap. ‘Dit is het!Hier moet ik iets mee. Als ik dit niet doorzet, heb ik overtien jaar spijt’, zo besliste hij toen. ‘Ik heb niet eens nage-dacht over de risico’s maar begon mijn droom na te jagen.Starten!’ Hij begon met 3D-geprinte juwelen en werkte korte tijd aande productontwikkeling van Gazelle fietsen. Zo kreeg hijbeter zicht op de 3D-wereld. De Haan: ‘Er zijn enorm veelbedrijven in 3D-printers. Het lijkt wel of louter de prijs be-paalt of je het product bij de klant krijgt. De consolidatie isgaande; het is een slagveld en veel bedrijven zullen sneuve-len.’ Toch, zo somber was en is het niet, vindt Stein de Haantegelijkertijd. De markt is dan wel moeilijk, maar 3D-prin-ten is een verzamelbegrip waarbinnen veel varianten bestaan met onvergelijkbare grootheden: materialen, tech-nieken, producten en klantenkringen. Er zijn nog immerniches te vinden. De Haan kent de behoeften van de gebrui-kers en dat leverde hem het idee op voor de start van eeneigen bedrijf. Veel gebruikers hadden namelijk al een goed-kope 3D-printer in huis, maar er kwam vaak helaas ookelke week pakweg twee uur lang een technicus over de vloervoor onderhoud. Daarin zat een besparingsmogelijkheid.Het is doorgaans een gedoe voor het apparaat precies doetwat je wilt. Al die settings! Daar zijn De Haan en zijn com-pagnon zelf ook continu mee bezig. Daarom zijn bedrijfs-

zekerheid en gebruiksvriendelijkheid nu de onderschei-dende elementen van hun bedrijf.

Geen zorgen De start van Nectar 3D was heel bescheiden.De Haan woonde antikraak en kon privé rondkomen meteen klein budget. Na diverse pitches kwam er via het pro-gramma ‘Gelderland Valoriseert’ een bescheiden subsidie-potje dat voor hen toch een hoop geld betekende. Zo ginghet balletje rollen. Over de toekomst maakt Stein de Haan zich geen zorgen.Ondanks de consolidatieslag en de (inmiddels voorbije)crash op de beurzen groeit de markt. Nick en hij hebbenbovendien een goed concept. Hun 3D-printer is door hen-zelf vanaf nul ontwikkeld en is zo ingericht dat de klantdoor een module te wijzigen of te vervangen een geheel andere machine krijgt. De printkoplocatie is tot op vijf micron precies. En de precisie van het product is tot op vijf-tig micron nauwkeurig: een halve haardikte.

Slimmigheden Elke module voert zijn taak zelfstandig uiten geeft feedback aan de computer. De gebruiker kan overalvia het internet op de printer inloggen en het procedé con-troleren en bijsturen. De Haan: ‘Wij bieden flexibiliteit voorde industrie. Vergelijk het met de elektrische auto van Tesla:er zitten mogelijkheden in waarvan de gebruiker aanvanke-lijk nog niet weet dat hij ze al in huis heeft. Pas als wij ze gevalideerd hebben, sturen we de activering ervan via eenupdate naar de klant. De klant kan dan bijvoorbeeld eenverdubbelde precisie instellen. Hoe langer hij onze printerheeft, hoe meer mogelijkheden hij krijgt. Nu zijn we bezigmet actieve foutherkenning. Verder zitten er wat slimmig-heden in die we niet publiekelijk benoemen.’ De Haans klanten zijn vooral de creatieve industrie en edu-catie, industrieel ontwerpers en architecten: iedereen dieproductontwikkeling faciliteert. De Haan: ‘Er is genoegconcurrentie maar dankzij ons concept voorzie ik niet veelproblemen. Onze strategie is om binnenkort 3D-printplat-form Nectar One te lanceren. We groeien met onze modulesmee al naargelang de behoeften van de klanten.’ Gebruiks-vriendelijkheid is het geheime wapen, maar hoever gaatdat? Staat straks in elk huishouden een 3D-printer? De

Dat is lef hebben! De koersen van aandelen in bedrijven in 3D-printing tuimelden twee jaar om-laag met soms wel 90 procent. Niettemin startte HAN-alumnus Stein de Haan met compagnonNick Wilderink juist toen Nectar 3D, een bedrijf dat een nieuw type printer op de markt brengt.Ofwel de heren waren roekeloos, ofwel ze hadden een verdraaid goed idee. De waarheid: hetklopt allebei.

E


DE ONDERNEMER

• Een groot aantal bedrijven levert 3D-printers.

• Dat weerhield HAN-alumnus Stein de Haan en zijn compagnon Nick Wilderink er niet van hun bedrijf Nectar 3D te starten.

• Ze onderscheiden zich door bedrijfszekerheid en gebruiksvriendelijkheid.

Haan verwacht dat het 3D-printen toegankelijker wordt,maar dat geldt vooral voor bedrijven die zelfstandig producten ontwikkelen.

Onbezonnenheid Het ziet er dus gezond uit voor Nectar 3D.Als beide compagnons zich al ergens zorgen over maken ishet vooral dat ze in hun jeugdige onbezonnenheid te veelhooi op de vork hebben genomen. Ze ontwikkelen alles zelf,

ook de hardware. Alle problemen in alle deelgebieden waar-onder de werktuigbouwkunde, mechatronica, software-ontwikkeling, elektronica en interface-ontwikkeling lossenze zelf op. Daarnaast zijn er uiteraard klussen als marketing,relatiebeheer en administratie. De Haan verzucht: ‘Dat isonze kracht, maar ook onze valkuil. We hebben onderschatwat er allemaal bij komt kijken. Het is net een springproces-sie: drie stappen vooruit, twee terug. We zitten nu in de fasedat we de adem inhouden. In 2017 moeten we echt komentot een productrelease en meer verkopen via onze distribu-teurs, vooralsnog in de Benelux. Als we dat tot een goed

einde brengen, dan hebben we een basis.’En het kan ook zomaar zijn dat het bedrijf over een halfjaar niet meer bestaat, aldus de jonge ondernemer. ‘Maarzelfs dan zijn we trots op wat we hebben gedaan. En wehebben veel geleerd, daar kan geen opleiding tegenop. Engaat het mis, dan hebben we een achtergrond waarmee weiets nieuws vinden om onze passie en energie in kwijt tekunnen. In de Verenigde Staten luidt het gezegde dat je pas

serieus wordt genomen als jeminstens één keer failliet bent gegaan.’

Zelfkennis Stein de Haanvindt dat deze ervaring zijnpersoonlijkheid ten goedekomt. ‘Ik heb hierdoor meerzelfkennis gekregen, ik kennu mijn drijfveren. En nog

wat: succes wordt doorgaans gemeten in termen van geld.Ik ben het daar niet mee eens. Wij hebben nu al succes,zeker op persoonlijk vlak. Wij mogen dan inmiddels zesmonden voeden - je moet uiteraard een inkomen verdienenom te kunnen leven - ik geloof in een gelukseconomie,mensen de gelegenheid geven zich te ontwikkelen en zich-zelf te zijn.’

www.nectar3d.comwww.gelderlandvaloriseert.nl

27

‘Net een springprocessie: drie stappen vooruit, twee terug’


Directeur-eigenaar Nectar 3D Stein de Haan (links) en zijn compagnon Nick Wilderink. De Haan: ‘Ik heb door het ondernemerschap mijn drijfveren leren kennen.’

http://www.nectar3d.com/

http://www.gelderlandvaloriseert.nl/


Mensen met een technische inslag zijnvaak visueel ingesteld. Dus voor aanko-mende en zittende studenten van de vieropleidingen van het Instituut Engineeringvan de HAN geldt des te meer dat éénbeeld meer zegt dan duizend woorden,zo duidt Wilfried Nijhof het. De docentIndustrieel Product Ontwerpen van hetinstituut heeft, samen met beleidsmede-werker Tonny de Ruijter en communica-tieadviseur Ilse Schennink, het ideebedacht voor het zo visueel mogelijkpresenteren van de uitdagingen en kansen die de vier vernieuwde, actuelecurricula – Werktuigbouwkunde, Elektro-techniek, Technische Bedrijfskunde enIndustrieel Product Ontwerpen – bieden.De initiatiefnemers hebben zich laten inspireren door hun ervaringen met eenexploded view gemaakt van het insti-tuutsgebouw. Die toont in één oogopslagwat er tijdens een open dag allemaal tebeleven valt: op de begane grond deoverzichtstentoonstelling (of Expositie),op de eerste verdieping de docenten diesamen met studenten de opleidingenlaten zien, et cetera. Samen met R&D-manager Pierre Schreven van Jazo uit Zevenaar, student Jasper van ’t Wel en HAN-lector MaschaSmit is het idee – met succes - gepitchtvoor de jury van de HAN Ideeënbus. Vervolgens kreeg het tijdens de OpeningStudiejaar ook nog eens de titel ‘Ideevan het Jaar’, compleet met wisseltrofeeen een cheque van 5000 euro. Het was voor de zes het startsein voor het project VisualisatieEngineering. En voor een intensief proces van co-creatie, aldusNijhof, dat moet uitmonden in een visualisatie van en een ani-matiefilm over het Instituut Engineering en zijn opleidingen: ‘Eenproces waarin eenieder vanuit zijn eigen achtergrond een geheeleigen inbreng heeft. Ik als docent visualiseren heb in dat procesvooral het belang van het beeld centraal gezet.’ Studenten leg-den het accent op hoe bruisend het nieuwe curriculum kan zijn.En R&D-manager Pierre Schreven heeft er vooral op gelet ‘dathet filmpje zo goed mogelijk duidelijk maakt hoe bedrijven incontact kunnen komen met de voor hen meest geschikte studenten. En hoe ze voor multidisciplinaire opdrachten het passende team van studenten kunnen vinden.’ Dat alles met als doel aankomende engineeringstudenten in éénoverzicht te laten zien welke kansen de opleidingen bieden, hoeer wordt samengewerkt met de beroepspraktijk, welk type onderzoek er gedaan wordt en hoe de curricula multidisciplinair

In één oogopslag

HANKORT

met elkaar verbonden zijn.Dit voorjaar moet alles gereed zijn om aankomende studententechniek zo snel en toegankelijk mogelijk te informeren over de vier opleidingen van het Instituut Engineering. Schreven verwacht dat de animatiefilm veel beter aansluit bij de wijzewaarop jonge mensen informatie vergaren. ‘Geen langdradigetekstuele verhandelingen maar sprekende beelden. Techniekleent zich natuurlijk bij uitstek voor visualisatie.’Behalve het idee van het team Engineering werd ook dat vanonderzoeker Pepijn ten Hove, docent Guido Crolla en onderne-mer/alumnus Toegepaste Psychologie Tom de Vreugd beloond.Hun ‘A week of Inspiration and Innovation’ geeft docenten de inspiratie en begeleiding om vorm te geven aan onderwijs-innovatie.

[email protected]

Exploded view gemaakt voor de vernieuwde Open Dag Engineering. Ontwerp Joke Beltman i.s.m. Wilfried Nijhof.



Wederom heeft de Keuzegids Masters 2017 de Master Molecular LifeSciences en de Master Advanced Nursing Practice van de Hogeschoolvan Arnhem en Nijmegen uitgeroepen tot topopleiding. Net als voorgaande jaren raadt de Keuzegids de Master Molecular LifeSciences van de HAN aan als je een hbo-master wilt doen op het gebiedvan life sciences. Deze masteropleiding doet het erg goed, zoals blijkt uithet enthousiasme van de studenten. Lilian Prevoo, directeur bij HANMasterprogramma's: ‘Al vijf jaar lang zo’n hoge score, dat bewijst dekwaliteit en kracht van deze masteropleiding. Dit jaar zijn de master-studenten zelfs nog enthousiaster over de opleiding dan vorig jaar.’ DeMaster Molecular Life Sciences is vooral geschikt voor professionals diezich naast hun werk verder willen ontwikkelen op het gebied van pro-ductontwikkeling in de life sciences-sector. De opleiding biedt naast dedeeltijdvariant nu ook een voltijdvariant. In deze laatste variant kunnenstudenten direct doorstromen van de bachelor naar de masteropleidingen doen studenten hun werkervaring op tijdens een hen aangeboden

Recreatiegebied Bussloo in de driehoek Deventer-Zutphen-Apeldoorn bevat allerlei faciliteiten om te sporten en bewe-gen. Veel gebruikt worden ze echter niet: in de zomer, bijlekker weer, is het druk. De rest van het jaar ligt het er veelalverlaten bij. Om de aantrekkingskracht van het gebied voorsport, bewegen en andere vormen van recreatie te vergrotenen zo de regio jaarrond aantrekkelijker te maken voor toeris-ten, is een meer ‘integrale aanpak’ nodig, stelt Kasper Bakker.De programmamanager Sociale innovatie in de sport verte-genwoordigt de HAN in het innovatienetwerk ‘De Sportbewe-ging’. Er is behoefte aan een breed, samenhangend aanbodvan activiteiten als bootcamps, sportevenementen en routesen faciliteiten voor de jeugd, nordic walkers en mountain-bikers. Daarvoor is samenwerking en afstemming tussen verschillende partijen in de regio nodig. Gemeente Voorst, verschillende ondernemers, de Gelderse Sport Federatie ende HAN hebben hierin het voortouw genomen.De Sportbeweging, vertelt Bakker, is een informeel samen-werkingsverband van gemeentes, mbo- en hbo-opleidingen,universiteiten en bedrijven. Zonder contractuele afspraken envooropgelegde structuren en regels vinden die elkaar op rele-vante, maatschappelijke vragen op het gebied van sport enbewegen en het ontwikkelen van oplossingen daarvoor. Rondzo’n vraagstuk wordt een Innovatieleerhub geformeerd:daarin gaan studenten en professionals met uiteenlopendeachtergronden, met dus elk hun eigen invalshoek, in de prak-tijk aan de slag. De deelnemers bepalen werkwijze en organi-satievorm gaandeweg ‘op maat’. Bakker: ‘In de hub voorBussloo participeren studenten Sport- en Bewegingseducatie,Marketing en mbo Sport & Bewegen. Maar aan andere hubsdoen studenten van weer heel andere opleidingen mee. Zowerken studenten Commerciële Economie, Fysiotherapie,

Innovatieleerhubs voor sporten beweegvraagstukken

Twee masters in top Keuzegids

stage van anderhalf jaar. Voor het tweede jaar achtereen is ook de Master Advanced NursingPractice van de HAN de onbetwiste favoriet bij zowel de eigen master-studenten als de experts van de Nederlands-Vlaamse Accreditatie-Organisatie (NVAO). De Keuzegids schrijft: ‘Aan de Nijmeegse studentenvalt niet het geringste kritiekpuntje te ontlokken: van de docenten tot de onderwijsorganisatie, alles is er even goed.’Een ‘topper’ noemt de gids de masteropleiding met didactisch sterke docenten. ‘Een ander sterk punt is dat de masteropleiding de inhoudnauw afstemt op specifieke vragen van de instellingen’, aldus Prevoo.De Keuzegids is een onafhankelijke consumentengids die de kwaliteitvan alle opleidingen in het mbo, hbo en wo beoordeelt en vergelijkt. Voor de beoordeling wordt gebruik gemaakt van de mening van studenten en experts en de accreditatierapporten van de NVAO.

www.keuzegids.org

Toegepaste Psychologie en Sport- en Gezondheidsmanage-ment aan een commerciële ‘hardloopscan’: die geeft hardlo-pers advies over hun manier van lopen en trainen.’ Die laatste hub mondt waarschijnlijk uit in een startup met de betrokken ondernemers. Pas nu het zover is gekomen,worden zaken op papier vastgelegd: ‘Zodat bijvoorbeeld dekennis die de startup genereert door HAN Seneca (expertise-centrum voor sport, arbeid en gezondheid van de HAN, red.)gebruikt kan worden in zijn onderwijs en onderzoek.’ Als diteerder was gedaan, had dit het proces en de samenwerkinghoogstwaarschijnlijk belemmerd. De Sportbeweging heeft inmiddels geresulteerd in negen Innovatieleerhubs.

[email protected]

http://www.keuzegids.org/



Onlangs is bij uitgeverij Asoka hetboek Vaardig in geluk - handboekzenmeditatie verschenen. Auteur isHans Wanningen, die bij de HANwerkt als meditatietrainer en com-municatiemedewerker. In zijn boekbehandelt hij zenmeditatie, geluken wat die twee zoal met elkaarvan doen hebben. Thema’s die ookde basis vormen voor zijn zentrai-ningen aan de hogeschool.

Voor wie gelukkig wil zijn, zo betoogtWanningen, is de mindset de door-slaggevende factor. Want op onze genetische aanleg voor geluk kunnenwe niet zo gek veel invloed uitoefe-nen, terwijl omstandigheden of om-gevingsfactoren per saldo verrassendweinig impact hebben op hoe (on)-

gelukkig we ons voelen. Echter, met een mindset waarmee weop een andere manier leren kijken naar alles wat zich voordoetin ons bestaan, rollen we de rode loper uit voor het geluk. ‘Waar-achtig, standvastig geluk komt van binnen, van nergens anders;het zetelt in de geest. Soepel en snel kunnen schakelen, metkalmte, lenigheid, vrijheid en tegenwoordigheid van geest, daar komt het in de kern telkens weer op aan. Ook, juist ook,wanneer het tegenzit. Zo’n geestesgesteldheid is de opmaatvoor een leven van, zoals de zenmeesters zeggen, “volledig toe-schouwen, volledig deelnemen”. Een leven dat ten volle geleefdén beleefd wordt’, aldus Wanningen. ‘Beoefening van zenmedi-

tatie geeft ons de beste papieren om deze mindset te cultiverenen in de praktijk te manifesteren.’

Het boek kiest daarbij voor een concrete aanpak: hoe mediteerje precies, van top tot teen, en waarom uitgerekend op die ma-nier en in die houding? Wat levert dagelijks mediteren jou (en demensen om jou heen!) eigenlijk op? Waar loop je allemaal tegen-aan, van drukke gedachtes tot pijn in je knieën? Is het altijd ver-standig om te mediteren, ook bij grote psychische problemen?Hoe kun je jezelf optimaal motiveren voor het meditatiekussen?Hoe vind je een goede zentraining? Welke apps en sites zijnhandig en werken stimulerend voor jouw meditatiepraktijk? Dit handboek voor zenmeditatie is vooral een praktisch doe-’t-zelfboek. ‘Geluk is niet altijd maakbaar, constant gelukkig willenzijn moet je niet eens willen. Wie mediteert, leert niet over waterlopen. Het echte ‘wonder’ zit ‘m in de kracht van de herhaling,en daarmee in de inzet en toewijding van de beoefenaar. Elkedag dat we het weer weten op te brengen een tijdje op het me-ditatiekussen door te brengen, maken we kleine maar tastbarevorderingen richting een gaandeweg steeds gelukkiger leven.’

In het tweede deel komen vier andere beproefde en bewezengeluksbrengers aan bod die veel baat hebben bij meditatie: 1. leven in aandacht, met wakkere zintuigen en een beginnersmind, 2. een ontspannen en optimistische levenswandel, 3. eenactieve, doelgerichte levensstijl, en 4. uitstekende relaties onder-houden. ‘Langs deze vijf wegen, meditatiebeoefening meege-rekend, kun je stapje voor stapje én lichtvoetig leren hoe hetgeluk jou - en de mensen om je heen - meer kan toelachen.’

www.milinda-uitgevers.nl/asoka/boek/3389/vaardig-in-geluk

HANKORT

Stapje voor stapje naar een steeds gelukkiger leven

De HAN werkt onder de paraplu van 'clean mobility' samen methet bedrijfsleven aan duurzame voertuigen, aanpassingen in deenergievoorziening en de infrastructuur. Binnen dit project vin-den meerdere onderzoeken en onderwijsprojecten plaats. Lectoraten en studenten van verschillende opleidingen richtenzich op mobiliteitsvraagstukken. 'Het project moet schone mobi-liteit promoten en de verbinding tussen onderwijs en het werk-veld versterken', aldus projectleider Toin Peters. De HAN werktbijvoorbeeld aan een blauwdruk voor het tankstation van de toekomst. Dit tankstation, waar auto's waterstof kunnen tankenen hun accu's kunnen laden, kan bijdragen aan de stabiliteit vanhet elektriciteitsnet. Dat is belangrijk, omdat de opwek van duurzame energie niet altijd overeenkomt met de vraag naar

HAN werkt aan tankstation van de toekomst

elektriciteit. Tankstations kunnen ingezet worden als buffer.Wanneer veel behoefte is aan energie, kan het elektriciteitsnetgevoed worden met energie uit stationaire accu's en uit water-stof van het tankstation, terwijl een overschot aan energie kanworden gebruikt voor de productie van waterstof. Daarnaast kangewerkt worden met prijsprikkels, om te zorgen dat mensenveel energie afnemen wanneer die in overvloed is en vice versa.Het project doet de HAN samen met het Clean Mobility Center(CMC), een samenwerkingsverband van een aantal bedrijven uitde regio.

www.cleanmobility.eu/[email protected]

http://www.milinda-uitgevers.nl/asoka/boek/3389/vaardig-in-geluk

http://www.cleanmobility.eu/nl



10 mei - Studiedag over de ‘Trends in de zorg en begeleiding van deCVA-cliënt en naasten’ Organisatie ErgoAcademie van Ergotherapie Nederland en het LectoraatNeurorevalidatie van de HAN. Van 9.00 tot 17.00 uur bij het NBC Congrescentrum, Blokhoeve 1, Nieuwegein. Informatie en aanmelden:ergotherapie.nl/cursussen_ergotherapie

11 mei - Symposium ‘Waterstof in de Energietransitie’ Aansluitend vindt de installatie plaats van Mascha Smit, lector DuurzameEnergie, met het uitspreken van de intreerede ‘De rol van waterstof binnen de duurzame energietransitie’. Organisatie: de Nederlandse Waterstof en Brandstofcellen Associatie en het lectoraat. Van 12.45 tot17.00 uur, HAN-Campus, Auditorium, derde verdieping Ruitenberglaan31, Arnhem. Informatie en aanmelden: [email protected]

23 juni - Event Smart IndustryEen middag voor de industriële relaties van de hogeschool over de digi-talisering van de industrie en noodzaak tot investeren daarin. Met onderandere presentaties van onderzoek naar ‘digitalisering orderverwerking’,‘prototyping in een week’ en ‘security en sensormeetregistratie’. I.s.m.Link Magazine. Van 13.30 tot 17.30 uur, Aula HAN Techniek, Ruitenberg-laan 26, Arnhem. Informatie en aanmelden: [email protected]

Voor een uitgebreide, actuele agenda: www.han.nl

Het HANblad is een magazine van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen bedoeld voor ver-nieuwende (mkb-)bedrijven, not for profit-organisaties, het regionale grootbedrijf en alumni.Het magazine verschijnt twee keer per jaar. Het valt bij 11.000 adressen in de bus. Het HANblad streeft naar artikelen over actuele, maatschappelijk relevante, concrete actie van concrete mensen met concreet resultaat. De samenwerking tussen de HAN en haar externerelaties staat daarbij voorop. Het blad wil zo fungeren als communicatiekanaal van de HANmet bedrijven, organisaties en de afstudeerden van de hogeschool die er werken. Het is inmiddels uitgegroeid tot een platform waar resultaten van interactie tussen de hogeschool enhaar omgeving voor het voetlicht worden gebracht. Wij nodigen u dan ook uit om voorbeeldenvan zo’n interactie, een idee of een ander interessant onderwerp via het HANblad in de schijnwerpers te zetten. Overigens neemt het HANblad ook met plezier uw advertentie op.

Realisatie:HAN Marketing, Communicatie en VoorlichtingRedactie:Martin van Zaalen, Lucy Holl en Marina Beckers, redactie-assistente, 06 52 41 59 52, [email protected], @hanblad, www.han.nl/hanbladMedewerkers:Claudia Fitsch, Han Geurts, Frank Höppener, Emmanuel NaaijkensFotografie:Com-Magz, Rob Gieling, Hannover Messe, R. Schiphorst, iStockphoto, Nationale Beeldbank,123RF.com, Primo!Studio, Norbert VoskensVormgeving en productie:Primo!Studio, DelftDrukwerk:Quantes, RijswijkAdvertenties, abonnementen, adreswijzigingen en retouradres:Hogeschool van Arnhem en NijmegenMarina Beckers06 52 41 59 [email protected] Hamerhuis / H3.04Postbus 69606503 GL Nijmegen

Agenda

Colofon

Lectoraten

Geïnstalleerd:• 17 november 2016: Han Warmelink, lector Juridische Consequenties

Privatisering overheidstaken.• 16 februari 2017: Thea van der Geest, lector Media Design.• 31 maart 2017: Johan Pion, lector Herkennen en Ontwikkelen van

Sporttalent.

Benoeming:• Per 1 juli 2016: Cristoph Franke, associate lector Bio-informatica, bij

het Lectoraat Biodiscovery.

Na bijna 38 jaar werkzaam te zijn geweest bij de HAN heeft Noël Maertens per 1 januari 2017 afscheid genomen van de hogeschool.Maertens startte in 1979 zijn carrière bij de HAN als docent bij de lerarenopleiding Gezondheidskunde van de toenmalige Nieuwe Lera-ren Opleiding. Vrij snel daarna begon hij, naast zijn werk als docent,vanuit de HAN met commerciële trainingen en advieswerk in de ge-zondheidszorg, met name op het terrein van Gezondheidsvoorlichtingen Opvoeding en Patiëntenvoorlichting. Na enige jaren de rol vanteamcoördinator te hebben vervuld bij de afdeling Nascholing van deFaculteit Educatie is hij veertien jaar directeur geweest van de contractafdeling Nascholing, Dienstverlening en Onderwijs van dezelfde faculteit. Onder zijn leiding groeide deze afdeling uit tot een gerespecteerde partner voor het onderwijsveld. Van 2005 tot nu heefthij de rol vervuld van programmamanager Kennispoort c.q. Werkvelden Regio bij het College van Bestuur. Vanuit die laatste rol stond Maertens als pionier, aanjager, verbinder en adviseur samen met anderen aan de wieg van de ‘HAN als kenniscentrum in de regio’ enals moderne ‘University of Applied Sciences’. Zo heeft hij zich onder andere gericht op de inbedding van de lectoraten en onderzoek, de ontwikkeling van ondernemerschap en contractactiviteiten, deCentres of Expertise, de valorisatieagenda van de HAN en de ontwikkeling van het nieuwe Instellingsplan 2016-2020. Maertenswas ook sinds 2005 als lid van de redactieraad intensief betrokkenbij het HANblad. ‘Noël is gezaghebbend op het terrein van de HAN in verbinding metde beroepspraktijk en de regio. Door inhoudelijke deskundigheid enzijn ingetogen doch gepassioneerde manier van werken heeft hij veleinitiatieven ontplooid en gebundeld, mensen met elkaar in contactgebracht en draagvlak gecreëerd. En dat altijd in een ontspannensfeer, met oog voor de ander en met zijn kenmerkende gevoel voorhumor. Graag willen wij Noël bedanken voor zijn jarenlange inzet voor de HAN en de mooie resultaten die hij daarmee bereikt heeft’,aldus Frank Stöteler, lid van het College van Bestuur.

‘Verbinder’ Noël Maertens vertrekt

http://ergotherapie.nl/cursussen_ergotherapie



http://www.han.nl/


http://www.han.nl/hanblad

http://123rf.com/


Bij de HAN krijg je méér mee. Kennis die je meteen kunt toepassen in je werk bijvoorbeeld. En wat dacht je van persoonlijke begeleiding van onze top-docenten. Kies uit een breed aanbod van bachelors, Associate degrees, masters, post-hbo opleidingen, modules, cursussen en trainingen.

han.nl/meermee

14 JUNI

18.00 – 21.00 UUR

OPENAVONDDEELTIJD

irN kAe Hj diij dBe me jis dinneKoovjiijk bree wj

e bkjiijlnoosreps uei. Knetnecodss, Asroelhcabilbo oht

.eer méée mg jjiijpaeot tnun keetee mcat dan w. Edelebrze tnn oag vnidieelgenad aeern bet eis ua, mseergee dtaicos

lodidi

nn iesspanae vt jhc

poze t -nabod vn

,sretsa

OPENAVD

18.00 – 21.00 UUR

OPENDNOAVDTIJLLTIJEED

14 JUNI

18.00 – 21.00 UUR

ielpbo oh-tt-sop.engnniiar ten

l//meerhan.nl

, cuseluod, mnegnidi

/meermee

nessusr, cu

http://han.nl/

blad - HAN University of Applied Sciences · Alumnus Jos de Blok: ‘Winst maken binnen ... hij de...

Documents

Transcript of blad - HAN University of Applied Sciences · Alumnus Jos de Blok: ‘Winst maken binnen ... hij de...