Tewfik Al-Hakim

Bewustziin herwonneninleiding en naschrift: J. J. Witkam

Na de militaire'successen' van het Egyptische leger op Isratl behaald in oktober 1973, en sindsdiengestabiliseerd door bekwaam uitgevoerde diplomatieke manoeuvres, waardoor beide oorlogvoerendepart|en de oorlog wel gewonnen leken te hebben, kon in Egypte ook op het binnenlandse front deontspanning haar intrede doen. Infebruari 1974 werd de censuur op de pers, met uitzondering van demilitaire berichtgeving, opgeheven. Door het aanmoedigen van investeringen uit de binnenlandseprivt-sector en uit landen als lran, Saoedi-ArabiE, de Golfstaten, de Verenigde Staten en Japan, nietbepaald landen met een socialistische economie, werd getracht een oplossing te vinden voor de nijpendeeconomische problemen. Voorbereidingen werden getrofen het Suez-kanaal, waarvan beide oevers inEgyptische handen gekomen weren, voor de internationale scheepvaart weer bevaarbqar te maken.Confscaties van particuliere eigendommen, die tijdens het presidentschap van Ncsser hadden plaats-gevonden, werden bij decreet ongedaan gemaakt. Exit-visa werden afgeschaft, zodat de Egyptenaren,mits in bezit van de nodige deviezen, weer ongehinderd buitenlandse reizen konden maken. Enkelehelden uit de oktoberoorlog werden op eervolle ambassadeursposten in Europa benoemd, en in deperswereld vond een dubbele aardverschuiving plaats door het ontslag van Mohammed HasaneinHeikal als hoofdredacteur van al-Ahram, en de benoeming in zijn plaats van de enkele dagen tevorengegratieerde en uit ballingschap teruggekeerde Ali Amin. Bij nationaal referendum (een suspectemeerderheid van 99,5 procent van de kiezers stemde'Ja') liet president Sadat in mei 1974 zijnprogramma van liberalisatie en ontspanning door het Egyptische volk goedkeuren.In deze atmosfeer van ontspanning konden stemmen van protest over de achterliggende jaren vanterreur van krampachtigheid en overgevoeligheid van het regime Nasser zich eindelijk laten horen. Eenvan de eerste zogenaamde onthullingsboeken is Brieven uit Huichelland (en het is duidelijk welk landdaarmee bedoeld is) van Ibrahim Abduh, voor de oktoberoorlog geschreven, maar in I 974 gepubliceerd.tHet is een voor Egypte sensationeel boek, maar voor de westerse lezer, die de toespelingen vaak niet zalbegrijpen, een nogal saaie satire in briefvorm, vol elementaire noties over persvrijheid en vrijheid vanmeningsuiting, beginnend met een verslag van de begrafenis van de Grote Leider Nasser, onder deveelbelovende titel'De dag der opstanding'. Abduhs De duivelse influisteraar 1974),2 een evaluatie, ookin briefvorm, van twintig jaar geschiedenis (1950-1970) van Egypte, en zijn Geschiedenis zonderdocumenten uit 1975 zijnvan dezelfde strekking.3Abduh staat niet alleen: de binnenlandse ontspanning in Egypte bood gelegenheid voor het opkomenvQn een heel nieuw literair genre, dat van de 'onthullingen'. In een voortdurend groeiend aantalgeschriften werkt een toenemend aantal auteurs aan de ontmythologisering van Ncsser. Van herin-neringen uit de concentratiekampen en gevangenispoEzie tot publikatie van (op de band opgenomen?)Fiihrerbunkerachtige conversaties tussen Nasser en zijn vertrouwelingen tijdens de zwarte dagen vanjuni 1967, niets wordt de Egyptenaren bespaard.In dit nieuwe genre hoort ook thuis Tewfik Al-Hakims Het bewustzijn herwonnen, dat naor zeggen vande populaire auteur niet voor publikatie bedoeld was.Een goede vriend zou de tekst clandestien hebben verspreid; een gedeeltelijke Franse vertaling verscheen

239

Tewfik Al-Hakim Bewustzijn herwonnen

in Esprit van december 1973 en deze vertaling dreigde terugvertaald te worden in het Arabisch. Toenvoelde AI-Hakim zich, door overmacht, gedw,ongen om verdere verbastering van ziin ideetjn tevoorkomen en stond integrale publikatie toe. Dit moet echter niet als veel meer dan een literaire aanzetbeschouwd worden. Veelzeggend is dat het boek in Beiroet verscheen. In 1966 volgde Al-Hakim eensoortgelijke methode om een toneelstuk, De Bank van rusteloosheid, door de Egyptische censuur teloodsen, en met succes. Wat er ookvan zij, het boek is er nu en is een eigen leven gaan leiden. Hierondervolgt een verkorte vertaling: a

Wat ik hier schrijf is geen geschiedenis. Het zijngetuigenissen en gevoelens, waarvoor ik me ba-seer op mijn geheugen en op geen enkele anderebron. Het betreft de periode tussen woensdag23juli 1952 en zondag 23 juli 1972.

Het gebeurde op een woensdag, als ik me goedherinner. De volgende dag, donderdag, zou ik,zoals ieder weekend, naar Alexandri€ vertrek-ken. Ik was toen directeur van de NationaleBibliotheek. Ik had nog geen vakantie genomen,maar dat zou binnenkort gebeuren. Mijn gezinwas me al voorgegaan naar ons vakantieverbli jfen de weekends bracht ik bij hen door. Nu was ikalleen thuis. Ik had niemand nodig om me tehelpen; ik at buitenshuis, bracht de avondendoor met vrienden, schrijvers en journalisten, enkwam pas diep in de nacht thuis. In die laatstedagen van juli was Cairo bijna uitgestorven.Koning Faroek was naar zijn zomerpaleisMontazah vertrokken en de regering en de hogeambtenaren waren met hem meegegaan naar dezomerresidentie in Bulkley. Alles ging die dagzijn gewone gang. Ik kwam pas laat thuis en gingslapen.

De volgende ochtend stond ik op en zette deradio aan, zoals ik iedere ochtend deed. Maar ikhoorde iets merkwaardigs, iets dat ik nog nooithad gehoord. Het was een communiqu6 van hetleger waarin het aankondigde dat het was op-gestaan om een eind te maken aan de corruptiein het land, en dat het van het Paleis had geEistdat de corrupte elementen werden verwijderd.Woorden van die strekking mocht ik natuurli jkgraag horen, maar dat ze erg verstrekkend zou-den zijn dacht ik niet. In die tijd voelde iedereengrote afteer over het gedrag van de koning,

240

zowel priv6 als in het openbaar. Hij schaamdezich er niet voor om overal te verschijnen ingezelschap van een stel verkwistende souteneursen hun aanwezigheid hield niet bij zijn prive-le-ven, dat gevuld was met ijdel vermaak, op maarhij tolereerde dat zij zich bemoeiden met staats-zaken en ook daarin hun invloed lieten gelden.Een enkele adviseur had wel getracht hem op hetgevaar hiervan te wijzen en op de onvermijdelij-ke slechte afloop, maar hij wilde niet naar goederaad luisteren. Enkele politici hadden zich meteen petitie tot hem gericht en hem gevraagd hetpaleis van deze kliek te zuiveren, maar hij was inwoede ontstoken en negeerde hen nu voortaan.Zo was alles bij het oude gebleven. Daarom hadik bij het horen van het legercommunique niethet gevoel dat er iets belangrijks stond te gebeu-ren. Een protest, dacht ik, zoals er al zoveelgeweest waren.Ik trok mijn kleren aan, ging naar buiten, dieochtend, woensdag de 23ejuli 1952,en l iep naarhet Sulaiman Pasha plein om te gaan ontbijten,zoals mijn gewoonte was. Op het plein zag iktwee tanks van het Egyptische leger. Dan was ermeer aan de hand dan ik gedacht had. We warengewend om in dergelijke situaties tanks van hetEngelse bezettingsleger te zien staan. Maartanks van ons eigen leger, en dat na een com-muniqu6 dat tegen de koning was gericht, datwas iets wat we niet voor mogelijk hadden ge-houden. Ik ging bij Groppi binnen en trof eenpaar bekenden, die over de gebeurtenissen zatente praten. De discussie werd verhit, de stemmenklonken luider en bekenden en onbekendenmengden zich in het debat. Ik begreep dat be-langrijke gebeurtenissen ons te wachten ston-den. De volgende dag, donderdag, verliet ik mijn

kamer in de bibliotheek. Ik wilde om vier uurmet de bus naar Alexandri€ gaan, over dewoestijnroute. Daar aangekomen ging ik directnaar mijn huis en kwam pas vrijdagochtendweer buiten. Ik zag druk verkeer van legervoer-tuigen over de boulevard, terwij l de mensen desoldaten een harteli jk applaus gaven. Ook ikvoelde hoe ik meegesleept werd door de algeme-ne feestvreugde. Iedereen in Egypte was wildenthousiast over de moed van het leger, dat het,in zijn eentje, toch maar gewaagd had om op testaan tegen de koning, die door iedereen werdverafschuwd om zijn vunze levenswijze en zijnvette varkenslijf. Het leek alsof het noodlotwilde dat het met hem afgelopen was en hemblind maakte voor een mogelijkheid om zich teredden. Alle voortekenen van de storm warenaanwezig, en om deze te keren had hij een nieuwkabinet samengesteld, dat zwak was en zondergezag. Tot minister van defensie had hij eenelegante jongeman benoemd, de echtgenoot vanzijn zuster Fawziya: Ismail Shirin. Zelfs dezejongeman begreep onmiddellijk dat de situatiete ernstig en de verantwoordelijkheid te grootwas voor iemand als hij en voor een kabinet alsdit.

Toen hij om be€digd te worden naar vorentrad, knielde hij voor de koning neer, deed eenberoep op zijn verwantschap met het koninklijkhuis en bezwoer de koning naar zijn oprechteraad te luisteren, en wel dat hij de enige manmoest laten komen die opgewassen was tegen desituatie en de troon nog kon redden: MustafaNahhas Pasha, de leider van de oppositie. Dezekon nog steeds in het hele land op een wijdepopulariteit rekenen. Zijn verschijning op eenogenblik als dit zou de grote massa winnen ennaar hem en de oplossing die hij voorstond, zouzeker geluisterd worden. En het was bekend, dathij in ieder geval strikt binnen de grenzen van deconstitutie zou opereren.

Maar de koning aarzelde. Het leek hem eenonoverkomelijk bezwaar om nu een beroep tedoen op zijn doodsvijand om een uitweg uit deimpasse te vinden. Onder druk van zijn zwager

Tewf ik Al -Hakim Bewustzijn herwonnen

Ismail Shirin bracht de koning de zaak tersprake bij zijn premier en vroeg deze om zijnmening. Dit was Dr. Hafiz Affifi, een gezworenvijand van Nahhas en diens partij en zijn meningwas natuurlijk al van tevoren bekend. Zo gingdelaatste kans voor de koning verloren en raaktende gebeurtenissen in een stroomversnelling.Toen ik met de bus door de woestijn terug reednaar Cairo, in de namiddagvan 26 juli 1952, enwe een ogenblik stopten bij het Resthouse vooreen kop koffie, hoorden we de radio-omroepermelden dat de koning het land verlaten had,nadat hij afstand van de troon had gedaan. Eengolf van oprechte vreugde ging door het land.

Het land keek nu eens naar de nieuwe heersers.Wie waren zij? Niemand van ons wist iets vanhen, alleen de naam van hun leider, die namensde beweging gesproken had in de communiqu6sin de kranten en over de radio. Het was eengeneraal van de landmacht, Mohamed Naguib.Zijn naam was de laatste maanden al vakergevallen. Men zei dat de officieren, en vooral dejonge officieren, hem gekozen hadden tot voor-zitter van hun club, maar dat de koning daartegen was geweest. Hij had Naguib afgezet eniemand anders, een familielid, tot voorzitterbenoemd. Naguib was populair gebleven bij dejonge officieren en ten slotte bleek hij aan hethoofd te staan van de beweging die leidde tot hetafzetten van de koning. Nu de zaken zo gelopenwaren en de macht in handen van de leiders vande beweging gekomen was, vroeg iedereen zichaf watzijzouden doen. Ik hoorde verluiden datgeneraal Naguib van mening was dat het legerde macht niet mocht behouden, dat het de machtaan het volk diende over te dragen, geheel vol-gens de grondwet, en dat het terug behoorde tegaan naar zijn kazernes om de loop van degebeurtenissen van nabij te volgen. Men verteldedat hij hierover contact had opgenomen met deleider van de oppositie, Mustafa Nahhas en datbesprekingen tussen deze twee over de telefoonwaren onderschept. Onenigheid ontstond tussende generaal en zijn jonge officieren.

241

Tewfik Al-Hakim Bewustzijn herwonnen

Een vriend van me, een bril jant journalist,sdie in nauw contact stond met deze offcieren, zeiop zekere dag tot mei 'ze vinden dat de situatielijkt op jouw toneelstuk Pygmalion. Daarmeebedoef den ze dan, dat zij van Mohamed Naguibhet standbeeld hadden gemaakt dat aan denvolke getoond werd als de leider van de be-weging, terwijl in werkelijkheid zij zelf alletouwtjes in handen hadden, alle plannen uitge-dacht hadden, pamfletten uit naam van de'vri jeofficieren' geschreven hadden en een datumhadden vastgesteld voor de uitvoering van hunplannen. Zij hadden zich bescheiden opgesteldtoen de beweging naar buiten optrad, omdat zenog jong waren en laag in rang. Ze waren bangdat een beweging die opgericht was door eengroepje onbekende jonge officieren door nie-mand serieus genomen zou worden. Ze haddeniemand nodig die wat ouder was en minstensmet de rang van generaal-majoor, die zij aan hethoofd van de beweging konden plaatsen enwiens vaandel zij konden volgen. Ze haddengeneraal Naguib gekozen en hem als een stand-beeld op de voorzitterszetel van de bewegingneergezet. Nu was zijn positie in de ogen van hetvolk gestabiliseerd en vergat hij dat hij alleenmaar een beeld was. Hij begon de politieketoekomst van zijn land te bepalen volgens zijneigen idee€n. Nu herinnerden zij zich het beeldvan fogmalion, maar zou 6en van hen mijntoneelstuk ook werkelijk gelezen hebben, ofzou-den ze het slechts van naam of reputatie ken-nen? Hoe het ook zij, in mijn toneelstuk vernie-tigt \gmalion ten slotte het beeld en dat wasprecies wat zij met het hunne deden.

De vraag rijst of zij van het begin af aan van planwaren geweest zich te ontdoen van MohamedNaguib, zodra deze zijn taak had vervuld. Ofwaren zii door omstandigheden daartoegedwongen? Er werd verteld dat enkele gene-raals en politici Mohamed Naguib haddengeadviseerd om zich zo snel mogelijk te ontdoenvan deze dolgedraaide jongelui, maar zij warenhem voor en hadden een goede lunch van degene

die gedacht had hen als diner op te dienen. Menvertelde ook, maar ik weet niet of het werkelijkwaar is of alleen maar een loos gerucht, datMohamed Naguib grote aanhang had in deSudan - zijn moeder was Sudanese - en dat deSudanezen bereid waren zich te verenigen meteen Egypte onder leiding van Mohamed Na-guib; in dat geval zou er geen denken aangeweest zijn om zich van hem te ontdoen. Daar-om, zo zegt men, maar ik heb het maar vanhoren zeggen, hebben de 'vrije officieren' sneliemand naar de Sudan gestuurd om te verhin-deren dat deze vereniging tot stand zou komen.Geruchten of waarheid? Degeschiedeniszal hetons na zorgvuldig onderzoek misschien leren . . .

Nog een vraag dient beantwoord te worden:Lag het van meet af aan in de bedoeling van de'vrije officieren' om zelf het land te besturen ofwerden zij weer door omstandigheden daartoegedwongen? Uiteraard kan ik niet nagaan wathun werkeli jke bedoelingen waren, maar uiteigen waarneming weet ik, en velen wisten dat,in wat voor toestand zij het land aantroffen:verscheurd door polit ici.

Van partijpolitieke ruzies heb ik zelf een treffendvoorbeeld meegemaakt: de revolutie was al uit-gebroken en de elkaar snel opvolgende gebeur-tenissen eisten voortdurend de aandacht op.Iedere avond ging ik naar de redactielokalenvan Akhbdr al-Yawm ('Nieuws van de Dag') omte horen wat er gebeurd was. Op een avond trofik daar mijn oude vriend Tewfik Diab, de uit-gever van AI-Gihdd('De Strijd'), de krant van deWafd-partij. Nauwelijks zaten we of daar kwamAhmed Abdal-Chaffar Pasha binnen, een vande kopstukken van de liberale constitutiona-listen - de tegenstanders van de Wafd. Dezebegroetten elkaar op de meest hartelijke envriendelijke toon. Toen begonnen ze te pratenover de nieuwste ontwikkelingen, over de toe-komst van de grondwet, over de noodzaak vooralle politieke partijen om 6en front te maken, dateen einde gemaakt moest worden aan de politie-ke ruzies, dat de politici de strijdbijl begroeven

en eensgezind de grondwet beschermden. Ah-med Abdal-Ghaffar zei: 'Maar wie garandeertons de goede trouw van de Wafd? en TewfikDiab antwoordde: 'Als er ergens sprake is vankwade trouw, dan is die bij jullie te zoeken, bijjull ie met jull ie minderheidsparti j l ' De woordenvlogen nu over en weer en ik hoorde de stemmenluider worden naarmate het gehalte van de bele-digingen toenam. De zware donderstem vanAhmed Abdal-Ghaffar schreeuwde: 'Hoe zaliemand vrede met jull ie wil len sluiten, smerigeWafdisten, canaillepartij, vuile honden !' terwijlTewfik Diab terugbrulde: 'Hou jij je kop, schurkdie je bent, met je misselijke partij van collabora-teurs!' De ruzie beperkte zich niet tot het uitwis-selen van scheldwoorden en verdachtmakingenmaar ontaardde in een vuistgevecht.

Abdal-Ghaffar had zijn stok al opgeheven omop zijn tegenstander in te slaan toen Diab metheel zijn welgevulde lichaam naar voren sprongom hem een vuistslag te geven. Ik moest tussen-beide komen, dat was onvermijdelijk. Ik pakteTewfik Diab bij een slip van zijn jas vast en trokhem naar achter, maar hij gleed uit en samengingen we tegen de grond. Hij stond weer op enprobeerde zich los te maken uit mijn greepterwij l hij schreeuwde: 'Laat me los, laat melos..., ik zal hem mores leren, ik zal hem zijnstomme hersens inslaan,' en onderwijl stond deander met zijn stok in de lucht te zwaaien enschuimbekte verwensingen tegen hem en tegenalle Wafdisten. Ik kon niet dichtbij genoeg ko-men om mijn vriend naar buiten te trekken. Tenslotte slaagde ik erin en zei hem dat hij onmid-dell i jk naar huis moest gaan en gaan slapen. Ikwist dat hij kort geleden een hartaanval hadgehad en ik was bang dat dit voorval gevolgenzou hebben voor zijn gezondheid. Toen ging ikterug naar Ahmed Abdal-Ghaffar en probeerdede sfeer te zuiveren, maar tevergeefs. . . Dienacht begreep ik glashelder dat niets een eindezou kunnen maken aan het morbide fanatismevan de partijpolitiek in dit land.

Wat ging er nu gebeuren met de grondwet, die

Tewf ik Al -Hakim Bewustzijn herwonnen

op dat ogenblik in Egypte van kracht was? Ikhad gehoord dat, toen de beweging van deofficieren erin geslaagd was koning Faroek af tezetten en een akte van troonsafstand van hemhad weten te verkrijgen (een akte die hem terondertekening was aangeboden in zijn paleisMontazah door de vice-president van de Raadvan State, Sulaiman Hafez), de 'vrije officieren'maatregelen dienden te treffen om in een re-gentschap over de troon te voorzien. Dezemaatregelen waren bij de grondwet geregeld. Erwas me ook verteld dat de Ieider van de meerder-heidspartij, Nahhas Pasha, met hen tot overeen-stemming was gekomen over al deze grondwet-telijke maatregelen, te weten het bijeenroepenvan het parlement, dat ontbonden was, de kan-didaten voor de Regentschapsraad aan het par-lement voorstellen, alles geheel volgens de bepa-lingen van de grondwet; daarna zouden nieuweverkiezingen uitgeschreven worden.

Sulaiman Hafez, ook een vijand van de Wafd,zaaide vrees in hun harten door te zeggen datvrije verkiezingen zonder enige twijfel een par-lement zouden opleveren met een meerderheidvoor de Wafd. En dat het helemaal niet zekerwas of zo'n parlement de officieren zou steunen.Hij adviseerde hen daarom de constitutie tenegeren en maakte hen duidelijk dat zij het rechthadden om wetten uit te vaardigen buiten hetparlement om, omdat zij de revolutie gemaakthadden. En revolutie betekende toch hetafschaffen van regels die voordien golden...?Op die manier ontving de beweging van de 23ejuli de naam 'revolutie', nadat zij daarvoor al-leen maar 'de beweging' of door ons in onsenthousiasme, 'de door de hemel gezonden be-weging'genoemd was. Enkele hoogleraren be-gonnen toen het revolutionaire karakter van debeweging te bevestigen en daarmee haar soe-vereine recht om wetten uit te vaardigen.

Enige experts in staatsrecht ontkenden echterdat de beweging een revolutie was en betoogdendat de enige toepasselijke naam voor de be-weging'militaire machtsovername' was, omdatrevoluties door het volk gemaakt worden onderleiding van burgers.. .

243

Tewf ik Al -Hakim Bewustzijn herwonnen

Maar de beweging van een gewapende groepmilitairen was een staatsgreep. De'vri je officie-ren' waren het natuurlijk niet eens met dezemening en verwijderden diegenen die haar toe-gedaan waren. De eerste visie maakten zij dehunne en zij verbonden zich met wie haarverkondigden. Zo veranderde de beweging ineen revolutie, compleet met een revolutionaireraad, die vanachter gesloten deuren, zonderoppositie en zonder openbaar debat, wettenuitvaardigde.

Maar. . . waar waren wi j? Waar waren deintellectuelen van Egypte? Waar was ik, dievoorvechter van de vri je meningsuiting? Om dewaarheid te zeggen - en ik heb het hierkortheidshalve alleen over mijzelf en mijn eigengevoelens - had ik geen enkel onbehagen over desituatie gevoeld. Ik was juist vol goede moedover de komst van deze jongens, en ademloosvan bewondering dat zij een koning verjaagdhadden. Niemand had gedacht dat hij zich zogemakkeli jk zou laten wegsturen. Maar nie-mand van ons realiseerde zich op dat moment degevaren van het verdwijnen van het normalepolitieke leven, zoals de grondwet dat regelde.Veel eerder waren we immers al beland op eenpunt waar de grondwet veel van zijn onaantast-baarheid had verloren, en de democratie eengemakkelijke prooi was geworden voor oppor-tunisten en portefeuillejagers. Ik heb dat uitge-breid beschreven in mijn boek De boom van dekennis van goed en kwaad. En als nu de grond-wet werd misbruikt door mensen voor hun eigendoeleinden dan was dat niet voor de eerste keer.Dat was al gebeurd op dezelfde dag dat Faroekde troon besteeg; hij was nogjong en onbekendmet zijn constitutionele bevoegdheden. Hetkwam niet bij hem op dat de constitutie van zijnland geschonden zou kunnen worden, maaradviseurs uit zijn naaste omgeving, hovelingenals Ali Maher en Ahmed Hasanein wilden hemveranderen van een constitutionele vorst in eenabsolute monarch, opdat zij, door hem, hunmacht konden uitoefenen. Zo zeid,en zij hem dathij boven de grondwet stond en dat het zijn taak

244

was om bij de eerste gelegenheid het volk dui-delijk te maken dat hij de sterke man was. Naarhun idee kwam deze gelegenheid toen de ver-kiezingen Nahhas de meerderheid in het parle-ment hadden gegeven. Toen Nahhas de koningeen lijst met namen van leden van zijn kabinetaanbood, adviseerden zij de koning enkele na-men te schrappen en te veranderen in de voor.gelegde li jst. Dit was een schending van degrondwet, en het was de drempel van een tijd-perk waarin ieder waarli jk democratisch levenvernietigd werd.

Daarom voelden we weinig wroeging over deschendingen van de constitutie. principes zijnvolgens mij niets waard als er geen mensen zijnom ze in alle eerlijkheid toe te passen. Mensendie in ze geloven en ze jaloers bewaken. prin-cipes en constitutie waren in Egypte echter inhanden van enkelen, die ze voor eigen profijt eneigen doeleinden gebruikten. Onze toekomst-droom was dat eens eerlijke mensen zoudenverschijnen. Het leek ons dat deze jeugdige of-ficieren oprecht de hervorming van het land terhand namen. Zij hadden moedig afgekondigdwaar wij lang om hadden geroepen zonder ant-woord te krijgen.

Een van hun eerste daden was de afschaffinsvan de eretitels die al zo lang in omloop wareien waarmee wij al zo vaak de spot haddengedreven. In mijn boek In het zonlicht van hetintellect (1938) is een hoofdstuk getiteld'Taal-bederf in de salons', waarin ik de vele hoogdra-vende eretitels, die deel uitmaken van de Egyp-tische omgangsvormen, op de hak neem. Hetbrengt een glimlach op ons gezicht als we beden-ken dat een man als Churchill, die destijds het lotvan de wereld in handen had, alleen met'mister'werd aangesproken, net als zijn chauffeur. Datschreef ik toen, en ook benadrukte ik de nood-zaak van de afschaffing van de fez, en eenhervorming van het grootgrondbezit. Dat warenonze eisen; een afgevaardigde in het vroegereparlement had ze ter sprake gebracht en na-tuurlijk had niemand naar hem geluisterd. Toenik het nieuws hoorde dat men serieus tot een

hervorming van het grootgrondbezit had beslo-ten, ontving ik dat bericht dan ook met enthou-siasme. . . .

Ja, we zagen, dat veel van onze wensen enverlangens snel en zonder problemen gereali-seerd werden. Vroeger ontmoette het minste ofgeringste verlangen onoverkomelijke bezwarenen vervluchtigde in ruzies. Het eenvoudigste datmen zich kan voorstellen is wel de afschaffingvan de fez, het symbool van de Turkse over-heersing. De fez is een kledingstuk dat's wintersgeen warmte bewaart en in de zomer geen be-schutting tegen de zon biedt, maar het was nogniemand gelukt het ding af te schaffen. Dejournalist Mahmoud Azmi had in de twintigerjaren een oproep gedaan om de fez af te schaf-fen; zelf ging hij een Europese hoed dragen,maar zijn voorbeeld werd door niemand ge-volgd, zodat hij gedwongen was weer terug tekeren tot de fez. De ogen van de hervormerswaren gericht op Saiid Zaghlu| de leider van derevolutie van 1919, in de hoop dat hij de eerstestap zou zetten op dit pad. Als hij het voorbeeldgegeven zou hebben zou het hele land, oftoch demeeste mensen, hem gevolgd hebben, zekeromdat Kemal Ataturk, de leider van de revolutiein Turkije, in die tijd de fez bij decreet hadafgeschaft. Waarom moesten wij de fez danhouden als hij in het land waar hij vandaankwam afgeschaft was? Saiid Zaghlul wilde geenhervormingen invoeren, omdat die onenigheiden tweedracht zouden zaaien, waardoor het volkverdeeld zou zijn op een moment dat het eenheidnodig had en we door gezamenlijke inspanningeen einde wilden maken aan de Engelse bezet-ting. In de dertiger jaren werd de oproep nogeens gehoord en toen speelde ik zelfook een rol.Er was een heftige polemiek tussen mij en KhalilThabet, de hoofdredacteur van het conservatie-ve blad al-Muqattam. Het slot van het l iedje wasdat ik, als enige, geen fez meer droeg, maarvoortaan alleen een alpinopet. . . .

Tot op de dag van vandaag draag ik eenalpinopet en op veel hoofden heb ik die sinds-dien zien verschijnen.

Tewf ik Al -Hakim Bewustzijn herwonnen

(De revolutie neemt een wijze voorzorg en liqui-deert de bestaande politieke partijen)

Een revolutionair tribunaal werd ingesteld,waarvoor voornamelijk de belangrijkste enmeest invloedrijke polit ici verschenen; zo ver-loren zij al hun prestige. Van iedere waardigheidontdaan, machteloos, angstig, hebzuchtig, zoverschenen ze voor het tribunaal. Ieder belaster-de zijn collega om zichzelf te redden of om degunst van de heersers te kopen. De revolutionai-re officieren wezen op hen en zeiden tot het volk:'Dit zi jn de l ieden die over u geheerst hebben endie gij hooggeacht hebt. . . '

Een klein aantal van hen kwam voor en wasmoedig genoeg om de waarheid te spreken,zonder zich te verlagen en collega's bij de autori-teiten aan te geven. Om een enkel voorbeeld tenoemen, ik heb het van horen zeggen: Toen hettribunaal aan de bekende polit icus en l iteratorDr. Mohamed Husayn Heikal vroeg waarom hijzich niet had verzet tegen de wil lekeur vanFaroek, terwijl hij toch leider van een politiekepartij was, antwoordde hij de officieren van hettribunaal doodkalm: 'Niet voor Faroek warenwe bang, maar voor jull ie, voor het leger. Faroekwas toch opperbevelhebber van de strijdkrach-ten en jull ie waren zijn trawanten.'. . .

Toen kwam de grootste slag, waarvan de gevol-gen in het hele land werden gevoeld en waardoorhet oude regime met wortel en tak werd uitge-roeid: de zuiveringen. Iedere ambtenaar werdaangezet zijn chef, aan te klagen, ondergeschik-ten hun meerderen, collega's elkaar. Een stormvan veranderingen trok door de overheidsdien-sten, ministeries, universiteiten en ziekenhuizen.Het openbare leven in Egypte veranderde overalin een strijdperk waar beschuldigingen, juist ofvals, over en weer vlogen. Veelal echter waren debeschuldigingen vals omdat meestal degene dieze uitte op het baantje van de aangeklaagde uitwas. Soms ook was de aanklager alleen maar uitop het veroorzaken van chaos en verwarring enwerd hem nu de gelegenheid gegeven zijn si-

245

Tewf ik Al -Hakim Bewustzijn herwonnen

nistere spel te spelen. Geen diensthoofd op eenministerie, geen hoofd van een overheidsdienstbleef gespaard voor een aanklacht door eenondergeschikte. Geen hoogleraar voor beschul-digingen van een collega. . . .

Met dit alles was, in onze ogen, nog niet hetpunt bereikt waarop wij wel kritiek op de revolu-tie moesten uitoefenen. Revoluties brengen nueenmaal veel vergissingen met zich mee, en inons geval gebeurde dat ook. We schonken ergeen aandacht aan, beschouwden ze niet alsvergissingen. Maar als revoluties eindigen inkolossale catastrofes die grote invloed hebbenop het lot van de natie, dan dienen deze vergis-singen aan het licht te komen en moeten zijnodig onderzocht worden.

Zo hadden wij geen aandacht voor de con-sequenties van de revolutie, omdat die zich nogniet gemanifesteerd hadden. We zaten middenin de revolutie en iedere dag vielen in hoogtempo beslissingen die het volk ten goede kwa-men, wat betreft de goede bedoeling tot hervor-ming die erachter zat, tenminste. Vandaag her-inner ik me nog heel precies hoe mijn gevoelensdestijds waren: geen ogenblik iets anders dancomplete sympathie voor alle revolutionairemaatregelen, ook al waren er kleine teleurstel-l ingen zoals de aanklachten die ti jdens de zui-veringen als projectielen naar alle kanten wer-den afgeschoten. lk vond dat Egypte - en dat isduidelijk uit de meeste van mijn geschriften vanvoor de revolutie - onder het regime van Faroekdood- en doodziek was. Partijpolitiek, zelfzuch-tigheid, sociaal onrecht waren de kwalen waarEgypte aan leed en wij wilden daar veranderingin brengen. Het is heel opvallend, maar in mijnboek De boom van de kennis van goed en kwaad(1945) komen een paar passages voor die hetnoodzakelijke ontstaan van een 'door de hemelgezonden beweging' letterlijk lijken te voorspel-len. Later is die beweging er ook werkelijk geko-men, en werd precies zo genoemd, van haareerste optreden af.6

Onder aanmoedigend applaus van het volk kon

246

de revolutie haar zegetocht voortzetten. In heteerste revolutionaire kabinet werden ook enkeleburgers opgenomen. Door de revolutionairenwas tot minister van Onderwijs en Cultuur -onder wie de Nationale Bibliotheek ressorteerde- een van de beste onderwijsdeskundigen uit deperiode van voor de revolutie benoemd. Hoewelhij een vriend van me was heeft hij me heelmerkwaardig behandeld. Een van mijn to-neelstukken was in het Duits vertaald en zouopgevoerd worden in Salzburg. Ik was uitgeno-digd voor de premidre en ging op reis. Het waseen culturele manifestatie, waarbij ons door deburgemeester een groot banket werd aangebo-den. We werden daar zeer gastvrij ontvangen ende Egyptische ambassadeur rapporteerde daar-over aan zijn ministerie in Cairo en sloot bij zijnrapport knipsels uit de Duitstalige pers in. Toenik terugkwam in Egypte bemerkte ik dat onzevriend, de minister van Onderwijs en Cultuur,aan de ministerraad het voorstel had gedaan ommij te ontslaan, terwijl hij zich daarbij beriep ophet decreet van de zuiveringen en beweerde datik mijn taak niet naar behoren vervulde. Datalles was achter mijn rug gebeurd, ik wist er nietsvan. Het bleek dat enkele intriganten, die het opmijn baan hadden voorzien, de minister zo verhadden gekregen. Daarna hoorde ik hoe hetafgelopen was. Een van de leiders van de revolu-tie, de machtigste, de sterkste persoonlijkheid,wiens naam voortdurend aan prestige won on-der de officieren - Gamal Abdel Nasser - waswoedend, l iet die burger-minister bij zich komenen schreeuwde hem toe: 'Wil je een schrijver, dieons de groet van Europa komt overbrengen,ontslaan? Wil je dan dat ze daarginds zeggen datwe een stel onbenullen zijn?' Het slot van hetliedje was dat deze minister zijn ontslagkreeg. . . .

In zijn gesprekken met journalisten en buiten-landse correspondenten zei Nasser voortaan dathij een minister had ontslagen omwille van eenintellectueel, maar toch kwam het niet bij me opom hem te bedanken. Niet door hem een bezoekte brengen en ook niet door hem een brief te

schrijven. Waarom? Ik weet het niet. Misschienomdat het een ingeroeste gewoonte van me is omme verre te houden van polit ici en machtheb-b e r s . . . .

Ik hoorde dat Nasser heel verbaasd was dat ikme van hem afzijdig hield. 'Hebben we nietgedaan wat zijn idee€n waren en wat hij in zijnboeken geschreven heeft?' Dat was ook eenvolstrekt juiste observatie, maar wat mij ertoebrengt om me verre te houden van macht is mijnwelbekende principe, waarover ik talloze malengeschreven heb: Een heerser verlangt voor eenintellectueel geen geestelijke vrijheid, maar eistjuist afhankeli jkheid van hem. Een heerser wildat een intellectueel met instemming naar hemluistert, niet met krit iek, terwij l de missie van deintellectueel juist de verspreiding van waarheiden vrijheid is. Hij mag dan soms liegen en be-driegen en onnadenkend handelen, maar zijnmissie zal hij nooit verloochenen. Ik ben ervoortdurend bevreesd voor dat vriendschap,verwantschap, liefde, genegenheid, ja ook af-keer en haat, een eerlijke kijk op de dingenonmogelijk maken. Zo heb ik in mijn auto-biografie De gevangenis van het leven gepro-beerd de mensen die me het meest na stonden,mijn ouders, zo getrouw mogelijk af te beelden,vrij van iedere vorm van verering, die in dit landzo gebruikeli jk is. Zodoende heb ik me bloot-gesteld aan de woede van mijn familieleden ende afkeuring van de conservatieven onder mijnlezers.

De zaken liepen volgens het nu bekendepatroon en Nasser werd de eerste man van hetland. Dagelijks won hij aan liefde en vertrouwenbij het volk. Zelfs degenen wier land hij ont-eigend had tijdens de hervormingen van hetgrootgrondbezit, raakten gewend aan de beper-kingen op het bezit van onroerend goed enpasten zich aan, uitgezonderd zij die zich welnooit meer loyaal zouden opstellen. Het landbegon gewend te raken aan de heerschappij vane6n man. Men vertrouwde en beminde hem enals de massa's beminnen discussi€ren ze niet.

Tewf ik Al -Hakim Bewustzijn herwonnen

Langzaamaan verstomden de stemmen van hendie gewoonlijk luid discussieerden en begon dealom geliefde heerser zelf te wennen aan machtzonder kritiek. Heel geleidelijk begon een ijzerengordijn de daden van de absolute heerser teverbergen voor het volk. We hielden van hemzonder dat we wisten wat hij eigenlijk dacht enwat zijn werkelijke motieven waren. Met onzeharten waren we wel in contact met hem, dwarsdoor het gordijn heen, maar voor ons verstandbleef hij onbereikbaar. Wat zich precies achterdat gordijn afspeelde kwamen we niet te weten.Van binnenlandse en buitenlandse zaken wistenwe alleen wat hij bij de een of andere gelegenheidons toe wilde werpen vanaf zijn hoge tribune.Hij placht uren achtereen het woord te voerenzonder een spoor van vermoeidheid. Dan schil-derde hij ons als helden af die door hem werdenaangevoerd, en de grote mogendheden om onsheen als dwergen. Uitzinnig van bewonderingwaren we dan en applaudiseerden luid. . . .

Het was niet vreemd dat het volk deze metbombast gevulde redevoeringen enthousiast envol l iefde voor de leider aanhoorde. Het vreem-de was dat de revolutie ook mij, patriot enintellectueel boeide, en ik, hoewel ik niet meer dejongste was, toch meegesleept werd door hetalgemene enthousiasme; nooit kwam het bij meop te twijfelen aan de juistheid van het beeld datNasser ons voorhield. Het leek wel of het ver-trouwen ons denkvermogen verlamde. Soms uit-te ik wel mijn bevreemding over deze of genezaak en vroeg ik me af of een bepaalde gebeur-tenis wel goed was. . . .

Wie nauwgezet de polit ieke, militaire en socialegebeurtenissen in het Egypte van Nasser bestu-deert, komt tot de conclusie dat in feite deverborgen kracht erachter was: impulsieve reac-tie, en niet: rustig overleg en kalm beraad, datpas tot stand kan komen als men afstand neemtvan de gebeurtenissen. Nasser was geen homopoliticus. Hij had niet het karakter van de politicimet wie hij omging, zoals Nehru en Tito. Hij hadmeer de natuur van een schriiver. een kunste-

247

Tewf ik Al -Hakim Bewustz i jn herwonnen

naar, een dromer; hij was een mens met emoties.Het heeft er veel van dat de weg die hij opge-dreven werd niet de zijne was en dat als het aanhem gelegen had hij een succesvol schrijver ge-worden was. Dat zal hem misschien aanvan-kelijk voor ogen hebben gestaan en in zijn jeugdis hij inderdaad begonnen aan een - onvoltooidgebleven - roman Omwille van de vri iheid,waarin de hoofdpersoon Mohsen heette, net alsin mijn roman De geest herwonnen. Het warende omstandigheden die hem ertoe brachten zelfde rol van de romanheld Mohsen op zich tenemen. Hij leefde als deze Mohsen, gedroeg zichidentiek, als een impulsieve, emotionele per-soonl i jkheid vol nat ional is t ische gevoelens.Zelfs in kwesties die niets met polit iek haddenuit te staan of in zaken van regeringsbeleid washet effect van zijn l icht ontvlambare natuurmerkbaar. . . .

Deze emotionele spontaniteit was wat wijgraag bij hem zagen, want al veel te lang haddenwe te maken gehad met voorzichtige, aarzelendeen bloedeloze polit ici, die pas na ri jp beraad enampele overweging een stap durfden verzetten.We hadden daar erg onder geleden en nu stonddaar opeens een enthousiast heerser met hartvoor de zaak, die snel en onvervaard de nodigestappen ondernam. Dat was iets nieuws voorons. Het impulsieve karakter van Nasser kwampas na de desastreuze gevolgen ervan aan hetl icht. Hij had nu eenmaal iets in zich dar onslaaiend enthousiast maakte. dat aanstekeli ikwerkte en ons met diezelfde geestdrift bezii l-d e . . . .

Dat het mogeli jk is om een populaire leider tebli jven krit iseren ondanks zijn populariteit heb-ben we aan het Frankrijk van Charles de Gaullegezien. Hoewel de Fransen hem als eenvolksheld vereerden, kon dat niet verhinderendat er l ieden waren die met hem van meninsverschilden, in het parlement. in de pers, of i iboeken. Hij was de eerste die in lachen uitbarstteals hij weer een karikatuur van zichzelf zagen ergrappen over hem de ronde deden. De hevigsteaanvallen op zijn binnenlandse en buitenlandse

248

polit iek werden gedaan door het weekblad I,enouvel observateur, waarin de hoofdredacteur,de polit icus Servan^Schreiber, de ideeen van DeGaulle scherp hekelde. Daarop werd gereageerdin hetzelfde blad door de romancier FrangoisMauriac. die het voor zijn vriend De Gaulle (diehem de hoogste Franse onderscheiding had ver-leend) opnam. Zo kwam het dat Sar t re metijdens een bezoek aan Egypte, jaren geleden,vroeg waarom niet ook ik een verdediging vanNasser schreef, net als Mauriac had gedaan.Maar ik antwoordde: 'Om een verdediging vanNasser te schrijven moet hij eerst worden aan-geval len. Hier va l t n iemand Nasser aan; n ie-mand durlt met hem van mening te verschil len.'

Maar was er wel een mening waarmee men hetoneens diende te zijn? Misschien wel, maarNasser dompelde ons onder in betovering endromerij, ik weet niet hoe hij het deed. Misschienzijn persoonli jke charme? Misschien omdat wein een droom van verlangens en beloften warengaan leven. Vooral door die prachtige visioenenover de resultaten van de revolutie die hii ons\oortoverde en die ons transformeerden in in-strumenten van een omvangrijk propaganda-apparaat met muziek, l iederen en fi lms, zagenwe onszelf als een grote industridle natie, als heteerste der ontwikkelingslanden wat betreft agra-rische hervormingen en de militair sterkste mo-gendheid van het Midden Oosten. Het gezichtvan de aanbeden leider was voortdurend op detelevisie; hij keek ons aan vanuit de hoogte optribunes in grote circustenten en vergaderhallen,terwijl hij ons urenlang deze verhalen vertelde enons uitlegde 'hoe slecht we er vroeger aan toewaren geweest en hoe voorspoedig het ons zouvergaan', zonder dat iemand zijn stem tegen hemdurfde te verheffen om een verbetering of aan-vull ing te geven. Het enige wat wij wisten te doenwas applaudiseren tot onze handen ervan gloei-d e n . . . .

De nationalisatie van het Suezkanaal deed hetnodige stof opwaaien, dat is wel bekend. Ik wasvan het begin af aan een enthousiast voorstan-

der van de nationalisatie, maar kennissen vanme zeiden angstig dat het een waanzinnige on-derneming was, die catastrofale gevolgen zouhebben voor het land. Ik werd woedend opmensen die zo praatten. Toen de vijandeli jkelegers en vliegtuigen richting Port Said trokkenen de drievoudige aggressie begon, stuurde ikeen telegram naar Nasser waarin ik hem zei dalik, hoewel ik al tegen de zestig l iep, bereid was dewapens op te nemen. Bij de revolutie van 1952dacht ik met mijn hart (ik was immers al eenjaartje ouder) en bij de revolutie van 1919 (inmijn jeugd dus) dacht ik met mijn verstand.Waarom ? Ach, ik weet het niet. Het bezit van hetkanaal was a l t i jd onze vur igste wens geweest . ennu hadden we het. De rest deed er niet toe.Ondanks alles moest ik sommige zaken toch weloverdenken, en niet zonder verbazing. Ik ver-geet niet die toespraak op een gedenkwaardigevrijdag, waarin Nasser zei dat hij het on-waarschijnli jk achtte, dat Groot-Brittanni€ zichin de agressie tegen Egypte ook werkeli jk zouverbinden met Isradl, omdat dat haar, dacht hij,aan de woede van de Arabische staten zouoverleveren. Pas toen hij het gefluit van de En-gelse straaljagers hoorde wist hij van het ver-bond. Hij ging naar het dak van zijn huis om hetzelf te kunnen zien. In mezelf zei ik: 'Dit is heteinde van de droom. Hoe kan onze president datniet geweten hebben?'Zelf had ik geen ogenblikgetwijfeld dat het Engeland ernst was met dieoorlog. . . .

Hoe heeft Nasser kunnen denken, ondanksEdens toespelingen op de aanstaande oorlog ende staat van paraatheid van de verschil lendelegeronderdelen, dat dit alles alleen maar blufwas ?

De mens is soms geneigd personen en zaken tezien door de optiek van zijn eigen karakter" Waseen karaktertrek van Nasser bluffen? Laten weeens bekijken hoe dat in de juni-oorlog van1967in zijn werk ging. Ons hele leger had hij opspectaculaire wijze in de Sinai opgesteld alsofhet een leserschouw betrof. Daar stonden al

Tewf ik Al -Hakim Bewustz i in herwonnen

onze tanks, zowel oude als nieuwe, geconcen-treerd, en ook al onze soldaten, van veteraan totrecruut, een groot aantal mensen, dat de indrukvan een gigantisch leger maakte, terwij l heteigenli jk niet de bedoeling was om in de aanvalte gaan. Het was Nassers idee om zijn doel tebereiken met bluf en niet met daden. Datversterkt bij mij de indruk die ik van Nasser had,namelijk dat hij eigenli jk een man van vrede is;ondanks zijn agressieve taalgebruik was hij ie-mand die de vrede zocht en daarbij blufte metoorlog. Terwij l Isra€l de oorlog zocht en zichvredelievend voordeed. Zo wist het de wereld tebedriegen; het wist zich voor te stellen als eenklein en vredelievend land dat bedreigd werddoor de agressie van een veel groter land datonder wapengerinkel verklaarde de ander de zeein te zullen drijven. Wie zich vredelievendvoordoet maar oorlog wil, wint de oorlog. Wiezich oorlogszuchtig voordoet, maar eigenli jkvrede wil, verliest zowel de oorlog als de vrede.Zo verging het ons . . . .

Zodrawe het Suez-kanaal door het wonder van1956 vast in handen hadden, begonnen we hetglinsterende goud, dat het ons opbracht, uit testrooien over de zandheuvels van Yemen. Destammen in Yemen die wij naar onze kantenwilden overhalen waren alleen tevreden te stel-len met goud. Zo werden zakken vol rinkelendedelmetaal uit onze vliegtuigen gedropt. Onzetroepen werden vanuit de lucht bevoorraad metblikken eerste kwaliteit boter. conserven. vleesen fruit, bij tonnen tegeli jk. De brandende zonen het ontbreken van koelcellen maakten dat alhet voedsel bedierf. Het bleef l iggen waar hetgevallen was, in grote hopen bij elkaar, ten prooiaan het ongedierte, geuren van rottenis en be-derf verspreidend, zodat niemand er dichtbijwilde komen. En dat terwij l de bevolking vanEgypte hongerde en zich veel moest ontzeggenen niet wist dat het h66r voedsel was dat daar inhet stof van Arabia Felix voor de insecten werdneergegooid.

En zijn we erin geslaagd om met al onze

249

I

i

IIa

$s*

Tewf ik Al -Hakim Bewustz i jn herwonnen

inspanningen en al ons goud de stammen vanYemen voor ons te winnen ? Er werd verteld datzelfs de stammen die op onze hand warenoverdag ons goud in ontvangst namen en's nachts onze officieren en soldaten in hinder-lagen lokten, gevangen namen en onthoofden,waarna zij de buitgemaakte hoofden aan devijand verkochten. Ten slotte eindigde de expe-ditie in Yemen vanwege een conflict over polit ie-ke doctrine. De geschiedenis van de oorlog inYemen zal eens naar waarheid geschreven wor-den, opdat wij weten wat daar nu eigenli jk isvoorgevallen. Wat was voor ons het resultaatvan dit alles? Het staat nu wel vast dar, algezienvan de slachtoffers aan onze kant (geschat opvele tienduizenden), onze gehele goudvoorraadverloren ging in deze verloren oorlog.

Waren we nu tevreden met twee oorlogen entwee nederlagen ? Nee, er moest beslist een derdebij, de juni-oorlog van 1967 . Dat betekent dat wein een bestek van ongeveer tien jaar ( 1 956- 1 967)zijn uitgeput door drie oorlogen en evenzoveelnederlagen, zonder dat precies bekend was hoe-veel duizenden levens en hoeveel miljarden pon-den ons dat had gekost. Alleen van de laatsteoorlog (1967) al wordt openli jk toegegeven datdie ons ongeveer vier miljard pond heeft gekost.Als dat bedrag nu eens was besteed voor deontwikkeling van de Egyptische dorpen, waar-van er in totaal vierduizend zljn, dan zou iederdorp een miljoen pond hebben gekregen. Metdat geld hadden ze geheel vernieuwd kunnenworden en zouden ze een Europese levensstan-daard hebben bereikt. Onze Egyptische dorpenbleven echter zoals ze waren en de Egyptischefellah bleef even onwetend, ziek en behoeftig alshij altijd was geweest, terwijl de miljarden, dieEgypte's levenskracht betekenden, in een bo-demloze put verdwenen. Toen kwam er nog eenverschrikkeli jke nederlaag, en daarna verstre-ken meer dan vijf jaren waarin geen vrede engeen oorlog was, en waarin bedragen werdenuitgegeven aan het leger (dat niets omhandenhad), die genoeg zouden zijn, om met MohamedHasanein Heikal in zijn artikel in al-Ahramvan

250

21 juli 1972 te spreken, om de Assuandam twee-maal te bouwen, of, anders gezegd, om iederjaartwee zulke dammen te bouwen en dan weer af tebreken. . . .

Ik ben een intellectueel, maar werd verblinddoor emoties en verloor mijn krit isch vermogendoor wat er om me heen gebeurde. Mijn ver-trouwen in Nasser bracht me zo ver dat ik alleswat hij deed goedpraatte en er logische verkla-ringen voor verzon. En als ik dan soms doortwijfel werd gekweld en vond dat hij de grenzenvan het betamelijke had overschreden, probeer-de ik hem indirect en vriendeli jk mijn mening tegeven; dan schreef ik iets waaruit hij kon begrij-pen wat ik bedoelde. Een keer was ik bevreesddat hij met het Sultanskromzwaard in de handwet en vrijheid wilde verkrachten en ik schreefhet toneelstuk De Sultan in de war. Bij eenandere gelegenheid dacht ik dat hij zich nietrealiseerde hoe zwaar de Egyptische maat-schappij gebukt ging onder vervreemding endesintegratie, vlak voor de oorlog van 7967, endat hij desondanks een avontuur wilde wagen.Toen schreef ik De Bank van rusteloosheid. Datzijn heel vriendeli jke toneelstukken zonder enigehardheid of strengheid. Ze waren bedoeld omNassers aandacht te trekken, niet om onrust teverwekken. En ik weet dat hij ze gelezen heeft ende bedoeling begrepen heeft. Maar, zoals zoubli jken, trok hij er geen lering uit; hij volgde zijnkarakter. Dit zeg ik niet om me vrij te pleiten vanhet verwijt dat mij zo terecht gemaakt kan wor-den, namelijk dat ik, ondanks mijn hoge leefti jden intell igentie, mijn verstand verloren had.

Wat op 5 juni 1967 en de daaropvolgendedagen gebeurd is heeft me verbaasd en ver-bijsterd door de belacheli jkheid ervan. Ik stondop het punt mijn huis te verlaten toen opeens desirenes begonnen te loeien. Ik dacht dat het eenoefening in luchtalarm was en l iep de straat op.Daar was grote consternatie: er was dcht lucht-alarm. Jonge vri jwil l igers van de Burgerwachthielden auto's tegen en leidden ze om, van de enestraat naar de andere. Het verkeer raakte vol-

ledig in de knoop, auto's botsten, sloten toegan-gen van straten af en wisten niet hoe ze zichkeren of wenden moesten. Van tijd tot tijd warensnelle salvo's van het luchtafweergeschut hoor-baar.

Ik ging naar mijn kamer in het gebouw vanal-Ahram. Een van de kantoorbedienden hadeen kleine transistorradio bij zich, waaroverieder kwartier een communique van het Mi-nisterie van Defensie of de Generale Staf klonk.'Honderd vijandeli jke vliegtuigen hadden we alneergehaald.' 's Middags was dat getal al opge-lopen tot bijna tweehonderd en tegen de avondwaren het er al zoveel dat ik me het preciezecijfer niet herinner. Ik twijfelde er niet aan of hetwas een verloren zaak voor de vijand. Ik l iep vanhet Bevrijdingsplein naar het Suleiman Pasha-plein. In de straten zag ik grote spandoeken, diewaren opgehangen door de Socialistische Unieen waarop overwinningsslogans stonden. Eenluidde: 'Op naar Tel Aviv'.

De hele atmosfeer was zodanig dat naar onsgevoel onze legers Tel Aviv niet later dan negenuur 's avonds van diezelfde vijfde juni 1967zouden binnentrekken. De volgende dag kwamen er waren legercommuniques die berichttenover een verbitterde strijd in de Sinai. In gedach-ten had ik me al een compleet beeld gevormdvan onze zegevierende legers, en toen een vriendbij me op bezoek kwam en me ongerust enmismoedig vertelde dat hij op buitenlandse ra-diostations gehoord had dat Al-Arish gevallenwas en dat onze legers zich voortdurend terug-trokken, was ik geen ogenblik onder de indruk.Rustig, met een glimlach en een vertrouwenwek-kende stem zei ik: 'Luister, je begrijpt niets vande tactiek van onze legers. Het is helemaal debedoeling niet dat we Tel Aviv binnentrekken ofvijandelijk gebied bezetten. De troepen van devijand worden diep de Sinai ingelokt en daar,midden in de woestijn, wordt met ze afgerekend.Bezetting van vijandelijk gebied geeft immersmeer moeilijkheden in de Verenigde Naties ende Veil igheidsraad. Dat zou alleen tot gevolghebben dat we ons moeten terugtrekken, net als

Tewf ik Al -Hakim Bewustzijn herwonnen

Isra€l in 1956, toen het gedwongen werd deGaza-strip en een deel van de Sinai weer teontruimen. De vernietiging van de militairekracht van Isra6l, het toebrengen van zwareverliezen, dat is zonder twijfel het voornaamstedoel van onze militaire leiders. Dat is de geheimebedoeling van de terugtocht van onze troepen.'Ik bleef heil ig overtuigd van de juistheid vandeze uitleg van me. Dagen verstreken en onzeterugtocht ging door in razend tempo. Alle posi-ties, van Sharm El-Sheikh tot Rafah werd snelontruimd, terwijl ik me glimlachend en zelfver-zekerd vastklampte aan het militaire plan dat ikmezelf had aangepraat. . . .

Onze zekerheid werd nog vergroot toen we op detelevisie onze president de buitenlandse cor-respondenten zagen toespreken. Toen zij hemvroegen - nog voor 5 juni, t i jdens de crisis overde afsluit ing van de Golf van Aqaba - wat hijzou doen als Engelse of Amerikaanse oorlogs-bodems deze waterweg, die hij had afgesloten,kwamen openen, antwoordde hij, absoluut ze-ker van zijnzaak: 'Dan zullen ze een onvoorstel-baar sterke strijdmacht aantreffen.'

Toen ik datzag twijfelde ik niet aan de waar-heid ervan, want ik hoorde op de televisie datraketten met atoomkoppen klaarstonden. Hetkwam geen ogenblik bij me op dat al dat gepraatalleen was om ons gerust te stellen. Het wasduideli jk dat in het buitenland aan Nasserswoorden een meer re€le waarde werd toege-k e n d . . . .

Maar wij, in Egypte, twijfelden niet in hetminst aan de waarheid van Nassers woorden.Waren wij dan zo betoverd? Ik heb het me aleerder afgevraagd. Hadden wij dan al onze hoopgesteld op het volledige vertrouwen in onzeleider? Of zou het komen omdat we door deRevolutie gewend waren geraakt aan een levenvol science fiction-achtige apparatuur?

Zo bleef ik tot donderdag 8 juni leven in deil lusie van die kri jgsplannen. Telkens als er be-richt werd over de terugtocht van onze troepenversterkte dat mijn overtuiging dat alles geheel

251

Tewf ik Al -Hakim Bewustz i jn herwonnen

volgens plan verliep; dat deze terugtocht eenmanoeuvre was om het vijandeli jke leger te om-singelen met e6n grote tangbeweging. Toentegen middernacht een vriend me opbelde omme te vertellen dat er offrcieel bekend was se-maakt in de Veil igheidsraad of de VerenigteNaties dat Egypte het staakt het vuren hadgeaccepteerd, sloeg mijn stem over en ikschreeuwde: 'Hoe kan Egypte een staakt hetvuren accepteren als het overwinnaar is?' Toenmaakte mijn f antasie weer een zijsprong en gafik er deze verklaring aan, dat Egypte het staakthet vuren had geaccepteerd toen het op het puntstond een overwinning te behalen, en dat het dathad gedaan op verzoek van Amerika in ruil vooromvangrijke materiele hulp.

De verbijsterende waarheid hoorde ik pas vri j-dag 9 juni . Het b leek dat we de oor log a l in deeerste uren van de vijfde juni lerloren hadden.Toen we onze president op de relevisie de neder-laag (die hij kleineerde door hem 'tegenslag' tenoemen) zagen atkondigen. konden we niet ge-loven dat die schande werkeli jk rvaar was, en datIsra€l zo sterk rvas geweest. Het zou edeler enook groter van hem zijn geweest als hr.y zich diedag niet aan ons had vertoond en niet het woordtot ons had gericht. We kregen een overdrevenbeeld van zijn ondraagli jke smart. en ondanksalles maakte hij indruk op ons. Zo nam hijopnieuw bezit van onze sympathie en opnieuwbegon hij ons de overwinning te beloven.

En opnieuw kwamen de liederen rvaarin velemalen het woord 'overwinning' voorkwam,maar dat woord betekende nu iets anders. Nuging het over het verdrijven van Isra€l uit degebieden die het bezet had en de terugkeer tot detoestand van voor 5 juli 1967. Kort tevoren wasonze nationale aspiratie vervuld door de be€in-diging van de Engelse bezetting van ons land, nustreefden we naar het einde van de Isradlischebezetting van ons grondgebied. En steeds blevenwe de oude revolutionaire stri jdkreet herhalenover'hoe slecht we het vroeger hadden en hoegoed het ons zou vergaan'.

252

De omvang van de nederlaag werd ons met dedag duideli jker. Het leger was vernietigd. Wa-pens, materieel, de modernste typen tanks, devliegtuigen waarvoor Egypte zo'n zware ader-lating had moeten ondergaan, alles verloren,evenals naar schatting vele tienduizenden levensen miljarden ponden, zonder dat 66n schot wasgelost. . . .

Maar de beslissing om terug te trekken, vanafhet begin totdat de toestand onhoudbaar was,die was, zoals bekend, kenmerkend voor deoorlogen van de revolutie: eerst onszelf inmoeil i jkheden brengen en dan een terugtochtuitvoeren. Voor de terugtocht in de oorlog van1967 moesten we een hoge prijs betalen: Egypteleed een verpletterende nederlaag, die niet doorde geschiedenis vergeten zal worden.

Drie jaar na de nederlaag overleed Nasser. Weweten niet in welke toestand hij die jaren heeftkunnen doorleven. De dag dat hij stierf warenwe overweldigd door smart. En ik wel heel in hetbijzonder. Hevig ge€motioneerd door die ge-beurtenis deed ik een oproep om een standbeeldvan hem op een plein in Cairo op te richten. Ikontving verscheidene brieven met adhesiebetui-gingen van geli jkgestemden, er waren ook eenpaar gereserveerde brieven bij en ik kreeg er ookeen waarin iemand me schreef dat hij het met meeens was dat er een standbeeld moest komen,niet in Cairo echter, maar in Tel Aviv. Zonder depolit iek van Nasser zou IsraEl nooit hebbenkunnen dromen zo snel zo'n groot militair over-wicht te verkrijgen en voor de rest van de wereldte verschijnen met zo'n grote culturelevoorsprong.

Het was niet meer dan natuurli jk dat de Revo-lutie van 1952 afgelopen was op de dag van denederlaag; voor de geschiedenis was de revolutieeigenli jk al afgelopen, want met het woord 're-

volutie' bedoel ik hier het regime dat eruit isvoortgekomen. Revoluties in engere zin plegenop te houden revolutie te zijn zodra er een regimeuit voortkomt.Zo eindigde de revolutie van 1919 bii voorbeeld

toen zij haar taak had volbracht, een parle-mentaire monarchie tot stand was gekomen enSaiid Zaghlul tot eerste minister was benoemd.Zeggen dat de revolutie van 1919 mislukt is, ofbedindigd door de revolutie van 1952 is in stri jdmet de feiten. De revolutie van 1919 was aldertig jaar voor die van 1952 beeindigd, na-melijk toen ze overging in een normaal regi-m e . . . .

Zo ook de revolutie van 1952. Die heeft haartaak volbracht toen haar leider president van derepubliek werd, een presidentschap dat met ab-solute macht was bekleed. Dit dictatoriale regi-me werd door de nederlaag van 1967 tot in zijndiepste wezen geschokt (iets dat overigens doorde president omschreven werd als 'breukli jn').

Het was te voorspellen dat de kloof zich zouverwijden en dat het regime ten val zou komen.Wat er daarna, tot op heden, gebeurd is, moetbeschouwd worden als een stuiptrekking of eentoestand van duizeligheid die de langverbeidegeboorte van een nieuw Egypte aankondigen.

Hoe het ook zij deze etappe in onze geschiedenis,die twintig jaar geduurd heeft, zal het onderwerpvan uitgebreide studie moeten zijn en ik hoopdat zij die deze periode bestuderen zich zullenlaten leiden door onparti jdigheid en objectivi-teit en dat hun bezadigd oordeel en kalm onder-zoek door geen enkele rancune, geen enkelebitterheid, vooroordeel of overdrijving ge-schaad zal worden. Ik hoop, dat voor- en nade-len geli jkeli jk vermeld zullen worden, dat alles inzijn werkelijke proporties bezien zal worden. Ikhoop dat zij geen vals beeld van de revolutie van1952 en van het regime dat eruit is voortgeko-men zullen geven met voorbijgaan aan de ver-diensten van de revolutie van 1 9 1 9 en de periodedaarna, en te veel gewicht zullen hechten aan deopstand van Orabi in 1882. Zo hebben sommigehistorici zich krit isch opgesteld tegenover derevolutie van 1919 omdat die een echtevolksopstand was, en de beweging van Orabiluid geprezen, omdat die in zoverre geli jkenisvertoonde met de revolutie van 1952. dat bii de

Tewf ik Al -Hakim Bewustz i jn herwonnen

eerste een beweging afkomstig uit het leger be-paalde eisen stelde aan de Khedive Tewfik en bijde revolutie van 1952 een beweging uit het legerbepaalde eisen stelde aan koning Faroek. Deironie van het lot heeft gewild dat de geli jkeniscompleet was, want beide revoluties eindigdenin een militaire nederlaag.

Evenmin hoeft men zich verplicht te voelenaan de oproep van de revolutie van 1952 totbedrog, hypocrisie en vernietiging van alle be-staande waarden gehoor te geven en het zo voorte stellen alsof deze revolutie aan de wieg staatvan de cultuur in Egypte. Alsof al het voor-afgaande barbarij was! De revolutie van 1952was nooit mogeli jk geweest zonder de funderingvan de grote culturele renaissance van de voor-afgaande dertig jaar. Al onze krit iek, al onzeaanvallen op de heersende corruptie, betrofslechts de machthebbers van die periode: dekoning, de pol i t ic i . de par t i jen.

Er was corruptie, maar daar tegenover stonddat Egypte ook zijn intell igente en onbevangenhelpers had. Het is de revolutie van 1919 geweestdie een duideli jk en schitterend resultaat heeftgehad. Egypte is ontwaakt en opgestaan om deeigen identiteit te zoeken en om terug te kerentot de eigen geesteli jke waarden en eigen cultuur,zonder zich iets gelegen te laten l iggen aan deheersers van Egypte, de regeringen, de polit ici,de parti jen. De cultuur, het denken, de kunst ende economie van het Egypte van na de revolutievan 1919 is gemaakt door Egypte, niet door zijnregeerders. Het Egypte van na de revolutie van1952 is meer gemaakt door de regering dan doorzichzelf . De wil van de regering, en de onher-roepeli jke beslissingen die niet bekrit iseerdmochten worden en waardoor de gang van za-ken in geheel Egypte werd bepaald, tot en methet denken, was tegengesteld aan wat na derevolutie van 1919 gebeurde. Toen de polit iekerevolutie in 1919 was afgelopen begon de cul-turele revolutie. De polit ieke revolutie was af-gelopen toen de monarchie in Egypte werdingesteld, en die werd met het jaar corrupter. Deculturele revolutie nam echter dageli jks in om-

253

Tewf ik Al -Hakim Bewustzijn herwonnen

vang toe, met onmiskenbaar elan en stevigeondergrond, zonder de hulp te behoeven vinregeringen die alleen actief waren in de partijpo-lit iek. Dat ging zo ver, herinner ik me, dat toen inde twintiger jaren een wedstrijd werd uitgeschre-ven in het schrijven van toneel, de regering erniet over dacht dit init iatief te steunen. Het voorde prijzen benodigde geld werd uit priv€-mid-delen bijeengebracht. Na de revolutie van 1952was alles, polit iek, denken, cultuur, van eenpersoon afkomstig. Daarmee wil ik niet zeggendat alles wat de revolutionaire staat deed ver-werpeli jk was, of nutteloos, of te kwader trouwIk zou graag wil len dat dit alles mer de grootstmogeli jke onparti jdigheid en objectiviteit werdonderzocht. Egypte heeft over een periode vandertig jaar twee soorten regimes gekend. Eensoort democratie, die gefrustreerd werd doorparti jpolit ieke geschil len, waardoor de uitvoe-ring van veel nuttige projecten onmogeii jk werdgemaakt. De voordelen daarbii waren de vri i-heid van meningsuiting, de kins die gegevenwerd aan de vorming van een onafhankeli jkemening, en: er werden geen levensgevaarli jkeavonturen ondernomen. Daarna kwam er eenregime waarbij absolute macht werd uitgeoe-fend door 66n persoon. Een van de voorielenwas dat projecten die hij nuttig achtte ook snelwerden uitgevoerd. Een nadeel was dat plotse.l inge en overhaaste beslissingen genomen wer-den en dat bracht het risico met zich mee dat ineen enkel ogenblik het land aan de rand van deafgrond kon worden gebracht.

Als de verworvenheden van de revolutie. die van1952 wel te verstaan, aan een onderzoek wordenonderworpen, moet dat wetenschappeli jk ver-antwoord en objectief zijn, en zonder enigeemotionele benadering. De landbouwhervor-ming bij voorbeeld dient van alle kanten bestu-deerd te worden. Heeft ze zich bepaald tot hetbeperken van het grondbezit en het toekennenvan enkele feddans aan de bezitloze fellah? Ofwas het een landbouwhervorming in de ware zindes woords, waardoor het eeuwenoude beeld

" t < A

,van de Egyptische boer kon verdwijnen, en zijnhouten ploeg vervangen kon worden door mo-derne machines? Een hervorming waarbij deveestapel werd vrijgesteld van arbeid en alleengebruikt werd om het land te bevoorraden mermelk en vlees? En wat is er van de industrialisa-tie terechtgekomen? Wat zijn haar tekorten?Welke markten hebben zich voor onze pro-dukten geopend? Wat is een succes geworden enwat is mislukt? Alles zonder overdrijving ofvooroordeel. In hoeverre is het socialisme wer-keli jk in de prakti jk gebracht? Heeft het alleenbestaan in nationalisaties en vorderinsen vanbezit en paleizen, waarna een andere klasse, meteen andere naam, er bezit van kon nemen? Eennieuwe klasse, die de oude evenaarde in ri ikdomen luxueuze levenssti j l ? Deze en andere voor-beelden van de verworvenheden van de revolu-tie moeten tegen elkaar afgewogen worden,maar dan niet onder tromgeroffel en feestge-zang.

Ik ga er even van uit dat al deze verworven-heden re€el zijn en ik hoop van harte dat eerli ikonderzoek dat ook zal bevestigen. Toch bli j ft ireen groot verlies, dat door geen enkel winstpuntgecompenseerd wordt: het verlies van Egypte'sbezinning en besef van waardigheid.

Een vader die zijn zoon domineert, hem geenenkele keuze laat, hem royaal van alles voorzetwat hij goed voor hem acht, zijn hele leven voorhem regelt, een vrouw voor hem kiest, censuuruitoefent op de kranten en boeken die hii leest enhet nieuws dat hij hoort, bepaalt welkeliederenhij moet zingen, welke films hij mag zien, welkvoedsel hij eet, met welke medicijnen hij moetgenezen, wie zijn vrienden zijn en wie zijn vijan-den, kortom alles in zijn materidle emotionele enintellectuele leven moet gaan volgens het planvan deze zorgzame vader, die van zijn zoon geenzelfstandig onderzoek, tegenstand of vrije keuzeduldt..., wat moet er van zo'n zoon terechtko-men? Wat heeft hij aan al die goede gavenwaarmee zijn vader hem overstelpt, als hij methet verstrijken van de tijd het vermogen verlorenheeft zich op een natuurlijke wijze te ontwikke-

len ? En als hij daardoor een zwakke persoonlijk-heid heeft, zonder zelfkennis en zonder te wetenwat verantwoordeli jkheid betekent? Die had hijimmers nooit gedragen, omdat zijn zorgzamevader altijd voor hem gedacht en gekozen had,de belangrijkste beslissingen zelf nam en alleverantwoordelijkheden op zich nam, terwijl dezoon er als een imbeciel bii zat en zich alles doorzijn vader liet zeggen.

Dat was precies zoals ik me voelde, toen ik metopen mond naar de televisie zat te kijken. Eenverstandsverbijstering leek het: de ondergangvan de Egyptische revolutie, in enkele urenvoltooid. Toch ging de herrie om me heen door,net als vroeger: overwinningsliederen,ja het wasallemaal overwinning wat de klok sloeg. Menging ook allerlei ondernemingen de naam Nasr(: overwinning) geven, bij voorbeeld de N. I/.Nasrvoor die en die tak van industrie; er was hetautomerk Nasr, je had de fabriek Nasr, waren-huis Nasr en nog veel meer. Het was 66n dolge-draaid Nasr, dat de lachlust van ieder intell igentmens moest opwekken, maar Egypte bemerkteniet meer dat het door die verbale overdrijvingbelacheli jk was geworden. Egypte geloofde watmen het wilde doen geloven, namelijk dat het totover de oren in de overwinningen zat, overwin-ningen die de revolutie had gebracht, dat dedagen tot berstens toe gevuld waren met over-winningen.

Er was niemand onder ons die durfde roepen:'Genoeg nu met het eindeloze herhalen van hetwoord Nasr, dat we zonder nadenken uitspre-ken en dat geen enkel verband heeft met derealiteit om ons heen.' Landen die werkeli jkoverwinningen hebben behaald, op militair, we-tenschappeli jk of cultureel gebied, zijn er nietzoveel en zij zijn niet zo onmatig en schaamte-loos in het gebruik van het woord'overwinning'bij iedere gelegenheid. Bij ons hebben de neder-lagen elkaar in hoog tempo opgevolgd en dan iser geen reden om door te gaan met onszelfbelachelijk te maken, tenzij we onze ogen willensluiten voor het feit dat Egypte's bezinning en

Tewf ik Al -Hakim Bewustzijn herwonnen

bewustzijn verloren zijn gegaan. Zou dat metopzet gebeurd zijn? De schoolboekjes van onzejeugd blazen de glorie van de revolutie zo reus-achtig op dat de odeur van vervalsing en abjectevleierij je eruit tegemoet komt. Daarbij wordenperioden waar wij trots op kunnen zijn vaak nieteens vermeld.

Maar wij de oudere generatie van de revolutie,wat is ons excuus? Hoe komt het dat we zoverblind zijn geweest? Sommigen zeggen dat hetdoor de strenge maatregelen komt, die werdengenomen om te verhinderen dat een vri je open-bare mening met mogeli jkheden van krit iek enoppositie zich zou vormen, door bij voorbeeldscherpe censuur op wat gedrukt en uitgezondenwerd, arrestaties van diegenen die van een af-wijkende mening werden verdacht, en het mar-telen van deze arrestanten op een manier dieiedere fantasie tart en die hun gezondheid opfatale wijze kon benadelen. Een andere opinie isdat zij die zich aan de repressie wisten te onttrek-ken, gevallen zijn voor i l lusies, want de wer-keli jkheid was in een waas gehuld en getrouwewaarneming van de dingen was verboden. Erbleef maar 6en weg, maar 66n ideaalbeeld, enwel wat het regime ons onder tromgeroffel aan-wees. We waren gefascineerd door de hoog-gespannen verwachtir.rgen die we voor het eerstsinds lange tijd mochten koesteren. We werdendronken gevoerd met de wijn van verworven-heden en overwinningen en we raakten zo dron-ken, dat we het bewustzijn verloren.

Ik herinner me dat Nasser bij het verschijnenvanzijnboek Defilosofie van de revolutiemijeenexemplaar cadeau deed. In de opdracht was eentoespeling op mijn boek De geest herwonnen:'... op zoek naar een andere geest, in het t i jd-perk van de revolutie'. Toen kwam het nog nietbij me op dat Egypte na twintig jaar met dierevolutie te hebben geleefd niet de terugkeer vande geest nodig had, maar een 'terugkeer vanbewustzijn, bezinning en besef van waarden'.Dat is de titel van een boek dat ik niet zalschrijven, en niet alleen vanwege mijn hogeleeftijd en wankele gezondheid.

255

Tewf ik Al -Hakim Bewustz i jn herwonnen

Een andere schrijver, van een anclere generatie, de poging om het grote Egypte te comprlmeren

is daartoe beter uitgerust. Iemand die in vri jheid tot revolutie-conserven heeft Egypte verstikt en

leeft en niet emotioneel betrokken is, zodat hij het besef doen verliezen van zijn reusachtige

zich een heldere mening en degeli jk oordeel kan grootte, waardoor Egypte de hele geschiedenis

vormen over een pe.io-de wai.in alle waarden door en onder alle regimes alti jd Egypte is ge-

werden vervalst en men onder het aanheffen r an bleven'

leuzen achter de schermen precies het tegenor,er- wat ik bedoel met het'bewustzijn herwonnen'

gestelde deed. Neem bii voorbeeld hei r.voord is dat Egypte de vri jheid herwint om zich een;vri jheid' en de terrn 't i jdperk van de rri jheid'. eigen oordeel over de dingen te vormen....

die op iedere l ip waren en voortdurend herhaald Maar als de kranten bij een relerendum pro-

werden in de itri jdl iederen. Er was geen enkel paganda maken door allemaal met grote letters

vrij woord dat Nasser niet uitgesproken *,i lde in rood gedrukt 'Stemt Ja' op de voorpagina af

hebben. En werd het toch gehooia. dan rierd te drukken en als dan het resultaat van dat

degene die het uitgesproken had ger angen gezet. referendum is dat 99,9 procent van de kiezers Ja

Zo*is Nasser erin-geslaagd o* tln heil Egypte heeft gestemd, betekent dat dat er in zo'n land

66n grote g.uung.ni, te riaken. Hiiheeit f gvpte geen bewustzrjn en bezinning is, en geen vri jheid

wiislemaatt (Egypte, dat al meer dan ri jfdui- en geen eerbied voor de mensenrechten.

, rn i iuu, ouA.n wi js wasl ) dat het pas \ \ 'as ZalEgypteopeendagzi jnbewustz i jnweten

begonnen te leven toen de revolutie en het revo- te herwinnen? Daartoe moest ooit het boek Hel

luiionaire regime gekomen waren. en dat het bewustzijnherwonnen geschreven worden...

daarvoor en daarna niet noemenswaard hadgeleefd ofooit nogzou leven. Deze goedgeslaag- 23 juli 1972

Het zal de Iezer duidelijk zijn gev,nrtlen tlat Het bewustzijn herwonnen TewJik Al-Hakim door velen niet

in dank is afgenomen. iuoi- en tegenstanders t 'an het Nasser-regime overspoelden hem met hun

verontwaardige reacties. Laatstgenoemtlen terueten hem dat hij beter t i jdens Nassers leven ziin mond

open had kunien doen, in plaativan in :i jn aircondirioned kamer op de zesde verdieping van het gebouw

v'an al-Ahram zonder materi\le :orgen ntt en dctn een ,lmbolistisch toneelstuk oJ'een synthetisch-

filotsif sche studie te publiceren. Dooi dit t'erv'ijt geto.lfen publiceerde Al-Hakim een bundel documen-"ten7,'waaruit

moestbli iken dat hij u'et t legetyk geprobeerdhad Nasser op een directere wijze dan door

een toneelstuk te waarschtrrrr,r. bot was toen Heikal, de hoofdredacteur van al-Ahram in april 1970

door Nasser henoemd werd tot minister van Inlormatie. AI-Hakim schreef toen e-en brieJ'aan Nasser om

daartegen te protesteren, omdat rfuior zo'n personele unie de geloofwaardigheid van al-Ahram a/s

onaJhinketijk dagblad ondermijnd zou wordin. De bundel documenten bevat intrigerende' woordelijk

,rergrrrhrirrn, ierhoren van de Egyptische geheime dienst van mensen uit Tewfk Al-Hakims naaste

omgiving, die ervan verdacht werdin geholpen re hebben bij het opstellen van de brief of bii de bezorging

ervin, dlrect bij de president. TewJi{At-Hakim is bij die gelegenheid ongetwiifeld ook zelf -verhoord,maar die verhoren staan heluas iiet afgedrukt. Maar veelzeggencl voor de overspannen sfeer in het

schemerduister van het Egypte zonder oorlog en :onder vrede van voor oktober 1 97 3 is het optreden van

de autoriteiten wel. Een"viertal vrienden van Al-Hakim mttest hun medewerking met een half jaar

voorarrest bekopen.En ook tegen Sadat heeft TewJik zijn stem verheven. Dat was in januari 1973, als eerste onder'

tekenaar yan een open brief, waarin om'waarheid en vri jheid' werd gevraagd als oplossing voor de

malaise, l iever dan het won1ermiddel 'slagveld'. (Dat t lat wondermiddel een half jaar later uitstekend

van pas kwam konden taen nog weinigen bevroetlen.) Kort hierna kreeg Al-Hakim van hogerhand een

256

Tewf ikAl-Hakim Bewustz i in herwonnen

schrijfverbod opgelegd, zonder dat het duidelijk werd of dat was vanwege zijn open brief of zijnsolidariteitsverklaring met het studentenprotest aan de universiteit van Cai'ro in januari 1973. Om tedemonstreren dat er geenfundamentele onenigheid bestond tussen's lands belangrijkste romancier enleidende intellectueel, en het gezag werd TewJik voor een hartelijk onderhoud bij president Sadatontboden, waarvan een foto op de voorpagina van al-Ahram verscheen.s Met nogal verschillendonderschrift werd diefoto ook afgedrukt in de vlotgeschreven en nietszeggende biografie van Al-Hakim,bii elkaar gepend door Kamal al-Mallakh, Egltpte's populaire gossip-journalist.e

Werkelijkovertuigen doen deze apologetische activiteiten van de beroemde schrijver ons niet. Doorlinks in Egypte is hij dan ook om zijn'slardige, onvolledige en tendentieuze quasi-memoires'enthousiasten hartgrondig verguisd. Noemde in enkele hooJdartikelen in al-Ahram de toenmalige hoofdredacteurAhmad Baha ad-Din een terugkeer naar de toestand van voor i '952 en een ontkenning van deverworvenheden van de revolutie contra-revolutie ( een gevaarlijk stigma in een republiek), zonder echternamen van mogelijke contra-revolutionairen te laten vallen,l0 een welsprekende en rechtstreekse aanvalop Tewfik al-Hakim werd ondernomen door Mohammed Auda in Het bewustzijn verloren.l I

'Wat heeft Tewfk al-Hakim het toch beroerd gehad in de afgelopen twintig jaar', is de strekking vanAuda's betoog, 'boek na boek heeft hij kunnen publiceren. Al zijn boeken, ook die van voor 1952,beleefden herdruk op herdruk. Honderden artikelen in al-Ahram heeft hij geschreven; van Nassers steunwas hij voortdurend verzekerd, een minister werd om zijnentwil ontslagen. En daar komt hij nu met eenboek vol onjuistheden, wekt nieuwsgierigheid door de clandestiene verspreiding, laat het het landuitsmokkelen, en in Libanon, maar ook in Tunesid en Frankrijk. twee grote vijanden van NassersEgypte, publiceren. Dan wordt het aan de Egyptische lezers gepresenteerd als Het Belangrijke KritischeBoekvan De Grote Schrijver over Nasser. Wat een zelJbeheersing toch, al die twintig jaar!'

Dan bewijst Auda dat Al-Hakims engagement nooit veel bijzonders is geweest met citaten uit vroegen recent werk. In Al-Hakims belangrijkste, sterk autobiograf sch getinte, roman Uit het dagboek vaneen officier van justitie bekent de ik-fguur: 'Van nature kan ik beter vanuit het verborgene observerenhoe de mensen zich gedragen op het toneelvan dit leven. . . .'t2 'Voor Al-Hakim zijn de gebeurtenissen inEgypte nooit meer gev)eest dan een Jilm of een geluidsband, waaraan hij geen deel heeft,' concludeertAuda uit deze passage. 'Het hele Dagboek is een lofzang op de speurtocht naar het persoonlijke geluk.Wat te denken immers van een fficier van.iustitie die tijdens de rechtszittingen in slaap valt en bij zijnonderzoek naar waarheid en recht de moeilijke zaken met een enkele pennestreek naar het districtsar-chief verwijst? Al-Hakims engagement is toerisme, hij maakt literatuur, bah! En ook het ontstaan vanHet bewustzijn herwonnen is vol onoprechtheden. Al-Hakim heeft zilf de getypte exemplaren van declandestiene versie verspreid, en het verzoek om geheimhouding was niet meer dan een uitnodiging totindiscretie, een publiciteitsstunt, meer niet.

'Al-Hakim, die aandringt op een objectieve studie over twintig jaar revolutie in Egypte, schrijft HetToonaangevende Boek met als enige, louter subjectieve, bron: zijn geheugen. En dat terwijl hij allefaciliteiten van Egypte's best geoutilleerde inlichtingencentrum, al-Ahram, tot zijn beschikking had, jazelfs drie jaar in Parijs heeft gewoond (als Egypte's vertegenwoordiger bij de IJnesco), en daar tochafstand had kunnen nemen van de complexe Egyptische realiteit. Egypte's drama is voor hem niets meerdan een toneelstuk, een te verliteraturen periode. En wat gebeurt er dan? Het bewustzijn herwonnenwordt door de Israeli's verspreid, die het verzenden naar de Egyptische ambassades over de wereld!'

Zo gaat Auda door, eindeloos, 6tn grote tirade, 280 bladzijden la.ng.Op veel punten moet men Mohammed Auda wel gelijk geven. Een saai en oninteressant gelijk is het

wel. Juist Al-Hakims gedetacheerdheid, zrjn gebrek aan engagement en de volledige afwezigheid vaneen allesverklarende ideologie zijn zijn charmes. Mit die eigenschappen had hij nooit L)it het dagboek

257

van een officier van justitie kunnen schrijven, net zo min als zijn absurdistische en symbolische

toneelstukken. Zo is het dan ook mogelijk g-ebleken voor Tewfk At-Hakim om in de loop van ziin leven

tweemaal van mening te veranderen. pirrirt tbn keer meer dan de meeste bekeerlingen, en dat is waar

hij op doelt met ziin titelHetbewustzijn herwonnen rl

Tewf ik Al -Hakim Bewustz i jn herwonnen

7. Rasa'il min Nifaqistan,Cairo 19'74.2. al-Waswas al-Khannas, Cairo/Beiroet 1974.

3. Ta'r ikh bi la Watha' iq' Cairo 1975.4. Awdat al-Wa'y, voor de vertal ing is gebruikt de

eerste druk, Beiroet 1974. ln 1975 werd een, uitgebrei-

dere, tweede druk gepubliceerd, met een antu oord r an

de auteur op de kritiek op de eerste druk.

J. J. WITKAM. Geb. 1945. Studeerde Arabisch en

Perzisch te Leiden. Vertaalde een roman (Uit het

dagboekvan een oficier van iust i t ie, Meulenhoff 19751

en twee toneelstukken van Tewfik Al-Hakim (De

boomklimmers, 1970, en Spel met de dood' /974). Sinds

1974 conservator van de oosterse handschrif ten aan

de UB te Leiden.

5. Hiermee bedoelt de auteur: Muhammad Hasa-nein Heikal, lange t i jd hoofdredacteur van al-Ahram.

6. Shagarat al-Hukm, Cairo 1945, pp. 19-20; later

door Al-Hakim nadrukkelijk geciteerd in al-Ahram,

27.9.1974: een belangri jke passage, waarmee Al-Ha-

kim graag bewijst dat hij een revolutionair avant la

lettre was.7 . Wa t ha' iq f ' T ari q' Aw dat al- W a' y, Cair o / Beiroet

197 5.8. al-Ahram. 223.1913.9. al-Hakim Bakhilan, Cairo 1973.1 0. al - Ahr am. 2'7 .9.197 4, 28.9.197 4, 9.1 0.1 9'7 4.11. al-Wa'y al-Mafqnd, Cairo 1975'12. In de Nederlandse vertal ing, Amsterdam 1975,

o. 80.13. De discussies in de linkse tijdschriften Rriz

al-Yusufen at-Tali'a heb ik niet kunnen volgen.

tri

ged ich ten f 9.50 roman f I 2,50

Bii D._*B.p_r. _ lgt Bii W

kzgzitten!Vinkenoog

l refdesbrieven

De Vreede CamusJoyce

258

dg gids r'*'ERDNEGENENDERTT.'TE JAAR.ANG NR. 41e76

I N H O U D

Christien Brinkqreve. Alex Korzec MinnenrjdTewfik At-Hakim B;en naschrift J. J. Witk;#ustzijn

herwonnen (inleiding

Siep Stuurman De c '

wetenschapstheor ie r ls ls van de neoposi t iv is t ische

Gerrit Kouwenaar CHarrv-Mutisch o'"0 ]""u|#enzangen

Mart ien J. G. de Jonq. -De beperkte t i jd van R. Bl r js t ra

ff Ii,"#."n Keizei rr r""Jir,i i"" i"iti,iioo,r"n"

219

239

260

P O E Z I E

K R O N I E K & K R I T I E K

215231

285

288