[49) sehu Marrdang. Makassaars handschrift, 105 pp., Latijns schrift.

J Een Makassaarse versie van de avonturen va' syaykrr t"raï; iLtnook uit de Maleise literatuur bekend zijn.HeÍhandschrift komt uitde collectie van de zendeling A. Goudswaard, wiens weduwe het aanG.K. Niemann (1823-1905) had gegeven. Na de dood van Niemanngaf diens weduwe het aan de feidsJbibliotheek.

l!O) liu-pquwanna Raja lelu Maradang. De geschieclenis van Radjasech Maradarir. Macassar l gg l . r47 pp.,l4akuïsuurs schrift. gr'z p. +zJ De geschieder-ris van Raja syaikh Máradang, of beter: sehu Mara-dang. Deze uitgave is vervaardigd door Ince"Situwa, een in Makassargeboren Maleier. B.F. Matthes geeft in De Indische Gids6 (1gg4) r,pp. 632-636, in een uitvoerige bespreking van deze inla'dse editie ee'gedetailleerde beschrijving và' de vele ei ingewikkelde avonturensehu Maradang. Matthes vindt de keuze ,rotid"r. tekst echter niet erggeslaagd, en in dezelfde bespreking maakt hij enige opmerkinee, va'meer algemene aard over de kwaliieit van tekstedlties doo. inËnders:'De inlander van Zuid-celebes is vooral sedert a. oprr.nti"g ài..kweekschool Iwaarvan Matthes directeur *as] zeerin t .n"fi uàÀr-uitgegaan, doch is nog niet zoover ontwikkeld', <tat hij <tergelijk werkgeheel alleen naar behooren verrichten kan. Hij -..ít dat"hJt vol-doende is, wanneer hij den tekst van ee' ha'dschrift eenvoudie terperse brengt. of er fouten in het handschrift, ja soms gansche iinn.nweggelaten'-zijn, en of de woorden al dan nieí behoorÍjk gescheident i) : , , too.ook, o, f hi j overal den zin der woorden al dan nie"t begri jptrcl . r t i {olnt er br. ; hem niet op aan. Hi j laat s lechts drukken, *ut àn'rruals hij.het in zly handschiift vindt.i Matthes vraagt zijn Europesevrienden te Makassar om Ince situwa en zijn vrierideá hun hulp aante bieden, 'en dan is er van hen 'og me'ig aardig Makassaa.slÉer-,Boegineesch leesboekje te wachten;, zoals bilvooïbeeld het door .dernclerdaad vrr. ; kundigen' Ince Nanggong geschreven Makassaarseverhaal van-l_Kukan g .\Lontora Uaígteíala angkana_kanai paLu_pauwantn l-Kukang. Makassar I g79).

Maleis

De Hikayat Isma Yrtim

De eerste Maleise tekst die in druk het licht zag is de Hikayat IsntaYatim'De geschiedenis van Isma Yatim', door Ismail.

l5l) Hikayet Isma Jatinr. Ya itu syarat segala raja' dan ntenteri danhulubalang dan sekoliannya terkarang oleh Ismail. Adapun diperikstidan disahken perkara jang salah dalamnya o/eh Roorda van Eysinga.Betawia 1237 AH (1822).1, 2l I pp., Arabisch schri f t . 1144 A20j De editie door P.P. Roorda van Eysinga, geproduceerd in de gou-vernementsdrukkerij in Batavia.

[52) Hikayat Isma Yatim. Handschrift op papier, 237 ff ., Arabischschri f t . Or.23.708J De kopij voor de drukker van een editie van de Hikayat Isma Yatirrt.Het is verleidelijk om aan te rlemen dat dit de kopij is die gemaakt isvoor of door P.P. Roorda van Eysinga voor zijn editie van 1822, en degeschatte ouderdom van handschrift sluit dit niet. Er zijn echter te-veel tekstuele verschillen tussen het handschrift en de editie. Hethandschrift is afkomstig uit de bibliotheek van J.C. Anceaux (1920-l9B8), Leiderdorp.

[53] Verzameldeel met twee Maleise teksten. Handschrift op paper,124 pp., Arabisch schrift. Afgeschreven te Batavia op 26 Dzu'l-ka'da1236 (25 augustus 1821).í Het deel bevat:(l ) pp. 1-l17 . Hikayat Isma Yatim,.(2) pp. 117-124. Hikayat Sultan Moghul mengajar artaknyn.Dit handschrift is wel contemporain aan P.P. Roorda van Eysinga,maar hij heeft het kenneli jk niet gebruikt voor zijn editie. Het is hctmodel voor de facsirnile editie van 1993 (catalogr-rs nr. 54).

l54l Hikayaí Isma Yetirn by Innail ord Hikayat Snlton Mogul tttt ' ttrítjarkan crnaknya. A facsimile edition of ntanuscript Cod. Or. 1693 irt

' l 'hc

Or. l69 l

86 87

*"_Ij ï

S S*-"**s ".r-r *.riJ

q-r-:s t-:r"-$ +b' '>JJ *1"'*-.-Í c_-,t-*-., F A;tq, J"*u

* S*, s*l-c s-Ul $* u-or.!...*o L!*jlift^s

w - { } J J - $ r - $

f

, l5l) Hikayat Isma Jatim door Isrnail. De eerste uitgave,door P.P. Roorda van Eysinga. Batavia t237l lg22 (tÁ+ nZO) 155) Syair Ketr Tantbuhan. Geïllumineerd handschrifi (Or. lc.)ír5 )

u9

. \ Ni).*-XïYSKli.

8B

Library of Leiden University. With an introduction by Roger Tol &lan Just Witkam. Leiden 1993. O.L.G. T 3801: lí Facsimile-editie van Leider-r Or. 1693 (catalogus nr. 53).

De Syair Kén Tantbuhan

Het verhaal van hofluffer Tambuhan is een hoofse roman in dicht-vorm. Het boek vertelt van de lotgevallen van de prinses van Dahadie verliefd wordt op de prins van Koripan. Het gedicht is een van deversies van het Panji verhaal dat in vele variaties in verscheideneZuidoost-Aziatische talen is overgeleverd. Het publiek dat de tekstaanhoort leeft mee met de zoektocht naar de geliefde en luistert naarde beschrijving van de rituelen van het hofleven.

155) Syair Ken Tantbuliarr. Maleis handschrift op papier, 237 pp.,Arabisch schrift, met il lurninaties. Oi. tSOsJ Een handschrift uit de collectie van de Rijks-Instelling tot Oplei-ding van Indische Ambtenaren, Leiden. De tekst in dit handschriftbestaat uit 2588 regels. Het is het handschrift M in de editie van A.Teeuw (catalogus nr. 58).

156l Sjarr Kén Tanfuoehan. Een oorspronkelijk Maleisch gedicht. Metaanteekeningen ui tgegeven door Dr.J. ] . de Hol lander. Leiden 1856.I 8, 26 pp. Arabisch schrift. 860 C 13í De Hollander had de tekst al eerder gepubliceerd, in zijnHandleiding tot de kennis der Maleische taal en letterkunde, yoor dekadetten van alle wapenen, bestemd voor de dienst in Nededandsch In-die. Breda 1845, pp. 256-280. Dat was de eersre volledige editie vanhet gedicht. De hier getoonde editic uit I856 is de eersfe apart inboekvorrn gepubliceerde versie van de Syair Ken Tambuhàn. DeHollander maakte voor zijn editie gebruik van een handschrift dat hijvan een persoon, die hij verder niet met name noemt, in bruikleenhad ontvangen, en dat ook al eens in bezit van P.P. Roorda vanEysinga was geweest . Deze laatste had een proeve van vertaling naarhet Nederlands gelevercl in Radin Mantri, eetrc ronlatTce near eenIndisch handschrift van Ali Musthathier. Rreda I 838.

157) Syair Ken Tambuhan dan Syair Yatim Nustapa da.n Syair Bills'

ari.'Tórcap di negri Leiden di tempat cap tuan2 Brill pada tahun 1886'

lDrie Maleische Gedichten, of de Sjaïrs Ken Tamboehan, latim Noe-

,topo ,n Bidasari. voor de pers bewerkt door H.c. Klinkert. Leiden1886.1 i i , 421pp. Arabisch schri f t . 860 F 36

J Een puur coÁmerciële, of liever gezegdpraktische cditie, zonderook màar een woord van inleiding of commentaar voor enige derdrie teksten. Kennelijk voor het onderwijs gemaakt'

t53] A. Teeuw, Shair Ken Tambuhan. Kuala Lumpur 1966' xlii i, 310pp. (Seri klasik Melayu). Latijns schrift' 24 A 20

J De eerste (en tot nu toe enige) kritische editie van de Syair KenTambuhan, gebaseerd op de beschouwing en vergelijking van tienhandschriften.

l59l ln deze tijd tnaar naltwelijks te vinden. De Maleise roman vanHofiuffer Tamboehan. Vertaald uit het Maleis en ingeleid door. G'L'foíteï en H.M.i. Maier. Leiden 1991.174 PP. (De Oosterse biblio-theek 26). S 6153:26

í Moderne Nederlandse vertaling van de Syair Ken Tambuhan, ge-

baseerd op Teeuws editie van 1966 (catalogus nr. 58)' Een van delaatste delen van de Oosterse bibliotheek en helaas in een extreemkle ine op lage gedruk t .

Minangkabaus

De taal van de Minangkabau, de bewoners van West-Sumatra, isnauw verwant aan het Maleis. Zo nauw zelfs dat er geen overeen-stemming bestaat onder taalkundigen of het beschouwd moet wor-den als eàn zelfstandige taal, ofals een van de vele dialecten van hetMaleis. De zeseneenhálf milloen sprekers zijn vrijwel allemaal mos-lim. Behalve in de alanr Minangkabau'de Minangkabause wereld'woont er ook een aanzienlijke groep Minangkabau-sprekers in Negri

Sembilan op het Maleisische schiereiland . Zlj zijn daar vanaf de veer-

tiende of vijftiende eeuw naartoe geëmigreerd. De invloed van spre-kers van het Minangkabaus op de nationale taal van Indonesië is re-

latief groot geweest. Dit had te maken met het feit dat goed onderwijs

90 9 l

- f r 1 -

in West-Sumatra al vroeg aanwezig was. Het personeelsbestand vanhet Bureau voor Volkslectuur (Balai Pustaka), dat een cruciale rolspeelde in de standaardisering van het Maleis, bestond voor ee_n grootdeel uit personen van Minangkabause afkornst. Zij haddenook eenbelangrijk aandeel in het ontstaan en de ontwikkeling van derno-dernJlndonesische literatuur. Traditioneel werd het Minangkabaus,evenals het Maleis, geschreven in het Arabische letterschrift. De ge-schreven literatuur is zeer rijk en kent epen, historische en mytholo-gische werken (tombo, kaba), poëzie (pantun, syair), geschriften overde adat, en ook veel spreekwoorden en wijze gezegden.

160) Tambo Minangkabarr. Minangkabaus handschrift, op Engels pa-pier geschreven,T2 pp. Arabisch schrift, afgeschrevetr door BagindaTanalarn Sikaturi in Minangkabau op 13 Safar 1240 (7 oktober 1824)'Ex-collectie Koninklijke Academie, Dclfi.J Traditionele geschiedenis van Nlinarlgkabar-r' De tekst begint met

het verhaal vatide afstamlning van de eerstc vorst vurn Minangkabiltt,

Seri Maharaia Diraia, van Alexander de (lrote. Het htrndschrift toont

ook aÍbeeldingen van de zcgels varl c' le twce opstcllers van de Mi-

nangkabause wettett, L)at uak Katu rlratl ggr'r l lgan cll Datuak Parpati h

nan Sabatang.

16ll Kaba Cinduo Maro. Minrrngkabaus op Nederlands papier, i i i ,

274 pp., afgeschrevcn cloor Farkih Bendaharo uit Kota Gadang, op l9

Zulkaldah 1246 (1 rnei 1831). Ex-collectie Koninkli jke Academie,

O r . 1 7 4 5

O r . 1 7 4 9Delft.

160l'l.anfuo Minangkahau. Met het zegel van DatuakKatumanggungan. Afgeschreven door Baginda Tanalam Sikaturi in

Minangkabau op l3 Safar 124017 oktober 1824 (Or. 1745,f.1b)

í Dit werk wordt beschouwd als de Minangkabause staatsmy'the. Hetverhaal loopt ongeveer als volgt. Lang geleden leefde koningin BuncloKanduang ('ware n-roeder') in Pagaruyung, de hoofdstad van Mi-nangkabau. Haar z-oon Dang Tuanku was verloofd n-ret zijn nicht- vanmoàersz-ijde, Puti Bungsu. Op zekere dag hoort zijn vriend CinduaMato het lasterlijk gerucht dat het huwelijk niet door zou kunnengaan orndat Dang Tuanku aan een schandelijke ziekte zou lijden. Ditgerucht bleek te worden verspreid door de koning van SungaiNgiang,Imbang Jayo, die zelf een oogje had op Puti Bungsu. CinduaMáto óntvoert Puti Bungsu echter, en zij trouwt met Dang Tuanku.Na allerlei verwikkelingen verlaten de koningin-moeder en de jong-

W- '-^ . , , . " * - -

92 93

gehuwden de aarde en vestigen zich in de hemel. Daar wordt hunzoon geboren, die terugkeert naar Minangkabau als Rajo Alam ('ko-ning der wereld'). Deze laatste huwt de dochter van de sultan vanAceh, verstoot haar echter weer maar zonder het restant van debruidsschat te betalen. In het conflict dat hieruit volgt bezet de sultanvan Aceh de westkust van Minangkabau. Dit is een verwijzing naareen historische gebeurtenis tijdens de regering van sultan IskandarMuda van Aceh (regeerde 1607-1636).

Nederlands

Zornin als het Arabisch en Chinees is het Nederlands van oricine eenh-rdonesische taal. Tegenwoordig wordt het Nederlands niet ireer alseerste taal door Indonesiërs gebruikt, en nog maar een kleine groepmensen, een inmiddels vergrijsde generatie in vooral grootstedelijkegebieden, gebruikt het Nederlands nog als tweede taal. Het geldt indie kringen wel als chic om Nederlands goed te kunnen spreken.De invloed van het Nederlands op het Indonesisch is enorm. en talvarr begrippen en gebruiken ui t de t i jd van de Nederlandse overheer-sing zijn in de Indonesische cultuur bewaard gebleven, al was het al-leen maar dat belangrijke onderdelen van het Nederlands recht invrijwel ongewijzigde vorm nog steeds in Indonesië gelden.Wie zich op een wetenschappelijk niveau met de geschiedenis encultuur van Indonesië wil bezighouden zal nog steeds van de enormehoeveelheid in de loop der afgelopen vier eeuwen door Hollandsegeleerden, dominees en amateurs verzamelde kennis in het Neder-lands kennis rnoeten nemen.Ook heeft in Indonesië van oudsher een uitgebreide Nederlandse lite-ratuur bcstaarr, eu tot op de dag van vandaag laten Nederlandscschrijvers zich voor hun thematiek inspireren door wat men zoukur rnen aandu iden met de te rm 'he t Ind ische gevoe l ' . Maar ook da t i seen aflopende zaak, want ztj die de expulsie van 1957 nog min ofmeer bewust hebben meegemaakt bereiken over enige jaren alweer depensioengerechtigde leeft ij d.De Indonesische archieven bevatten ongclooflijk grote hoeveelhedendocumenten en brieven in het Nederlands. De Nederlandstalige persin het voormalige Nederlands-Indië is nog een voorbeeld van in

Zuidoost-Azië geproduceerd Nederlands. De effecten van de wissel-

werking tussen hèt Nederlands en het Indonesisch m9ge,n evenmin

worderi onderschat. En dan ztin er nog de tlpisch Indische vorrren

van het Nederlands zoals het petjoh. Alle trends van globalisering met

zijn voorkeur voor het Engels, en niet het Nederlands, als de interna-

tionale taal, en van nationalisme met zijn exclusiviteit voor het Indo-

nesisch (en niet het Nederlands) als de uationale taal van Indonesiê,

cloen aan dez-e situatie nicts af. Het Nederlands is en bli j ft een factor

var-r belang, en het zou vrect.ncl zijn als-het anders was'

De bestud*er ing van in Ncdcr lands- Indie en Indonesië ontstane Ne-

derlardse l itcrarttrr.rr is pas bctrckkeli jk laat op gang gekornen. Een

situatie als bij de ' inhectl lse ' t ir len, waar de overgang van de hand-

schrifteli jke traclit ie nairr vcrsprciding in druk nog in de tweede helÍi

van de negenticnclc ecuw tc z.ien was, is voor het Nederlands in Zuid-

oost-Azieiiet aan cic ol 'r lc. I ' .vetlnlit l zien we dat Indonesische gcleer-

den van niet 9f nict g11crl tr itgegevcn Ncderlandse tcksten krit ische

edities maken. Il locntlczirrgcn cn studies als de classics van E. du Per-

ron, Rob Nieuwctrhtty's ert [. lv' l ' Beekman, en de geschiedenis van de

bestudering vnn hct Netlcrlrutcls ir-r Nederlands-lndie door Kees

Groeneboei, gcvclt cctt socclc inclruk van het geweldige belang - nog

steeds - , run d. Ncclcr larr r lse taal cn l i teratuur voor de Indonesische

cultuur. Hier worclt rrls voot'bcclcl van Nederlands uit Nederlands-

I nd ië eerr arch ic fs t t r l i Ft ' I t ' t ' r t ' t t t c t ' r t l '

De opmerkel i jkc gescl r ic t lc t t is vr l t t Minerva van Tanete,

ver te id aan de hat t t l r ' . t r t ee r r Ncclcr lands documetr t u i t

Makassar en .Javrl

[62] Koopcol t t ract v i ln t 'e r r l i r r r . i t tcsc s l i rv in, met overeenkomsten val . t

doorverkbop aatr volge rt, lt ' .. ' i1it ' t lrtrcrl. L,etlmaal gevouwen blad pa-

p ie r ,4 pp . , 27 x I 1 , . - . t t r r ( r ( ) r ) t l i l r l l c l - k f . Hon ig &Zoonen) . De teks t

i s i n he tNeder lan ( . l s , r r r , r , r l t l , ' ( . h i r r csc c i gena ren hebbe l hun ha l c l t c -

ken ing ook i n ( l h i nc , ' ' ' , l r r i l l 1 l t ' s t l t r o ' r ' t t . O r . 1914 (9 r )

J De t iansact ies l re t r t , l l t ' r r r l r ' s l . rVin ' l ' j r tc l f lva,

d ie afkomst ig is u i t ' l ' : r -

netc, Zuid-Sula lvcs i . \ ' , rn r ' t r t r . t t t l l r t r t r la terc e igenaars ontvangt z i j t l t

naam M ine rva . l n r l t ' | t t t o t l t ' l t l s sc l l - l n l c i 1809 en I j u l i 1S10 r vo rc l t

z i i v i i fmaal verkgcht t 'n Ionr t z i i vru l ] \4akassar in Semarat lg 9p f aya

[62] Koopcontracten betreffende eenMakassar/Java I 809- l8 10 (Or.

terecht. Ook de statLls van haar eigenaars wordt steeds hoger, van in-heems naar Chinees naar Europees, het hele scala van de Indischeklassenmaatschappij. Ook wordt haar koopprijs alleen maar hoger.Het document toont een opnerkeli jke maatschappeli jke sti jging vaneen slavin in de nadagen virn de slavernij in Nederlands Indië. De op-eenvolgende transactics zijn de volgende:1. 3 mei 1809, Makassar. Acte van verkoop van Tjadewa van Tanetedoor Pa Enre uit Tanettc aarn Oeij Njeeko, voormalig kapitein derChinezen in Makassar, voor de som van 60 ri jksdaalders.2. l8 juni 1809, Makassirr. Acte van verkoop door Oeij Njeeko aanOeij Kong Geng, voor dc sotn van 100 ri jksdaalders.3. 10 september 1809, Makassirr. Acte van verkoop van Oeij Kongterug aan Oeij Njeeko, voor clczelfde prijs, 100 ri jksdaalders.4. 29 september 1809, Se nrarang. Actc van verkoop door Oeij Njeekoaan C.F. Overbeck, voor cic som van 200 Spaanse matten (geli jk aan262,32 ri jksdaalders ).5. 1 juli 1810, Ser-narang. Acte van verkoop van de inmiddels Minervagenoemde slavin door (1.F. C)verbcck aan een ongenoemde nieuweeigenaar, zonder opgavc van prijs. Mogeli jk is deze laatste transactieniet doorgegaan. Misschicn is Minerva intussen vri jgelaten, mogeli jkook is zij overleden. Nadcrc irtÍ irnratie darirrover geeft het documentniet .De teksten van cle irchtcrccnvolucrtclc actes van verkoop en koop lur-den als volgt:

( p . 1 )

Izegel : 6Ms VOC]vSchinneN o . 3 6 7Op Heeden den 3c lVÍaij A" l l t09. Comparecrde voor mij HermanusCornelis van Sprirug gcsw()()re n klcrk ten deesen Gouvernementepresent de getuijgen Nagcrtoe tlcl.Den Tanetterecs Pa Í'.nrc g'acisistcerd tnet den ondertolk CarolisBothger die affcrrrccrcl clcn (.ornparant wel te kennen dewelke n-ri joverhandigde Ecn aan clc nrirrlrtc clcescs g'annexeerde Chiap vartDatoea van Tancttc uijt kragtc van hetwelk, hij verklaarde verkogt crrovergetransportecrcl tc hcbbcrt aan den oud Capitain der Chineese-natie Oeij-Njeeko, z.i jn Oonrparants in Eigendom toebehoorende crr

97

*qd*

4\0 r

u$;::z

w'I

" ' : . .

Buginese slavin,l e l a ( e a ) )

door Een Lijf Eigen van den Kooper in deeZen genaamd Bapa Tiegaals daar toe bij Een Chineese Chiap gequalificeerd zijnde aangewee-sen Slavin genaamd Tjadewa van Tanette Zulx voor RijxdaaldersZestig hollands, van welke Kopenningen den Comparant bekende tezijn voldaan beloovende dierhalven dit transport te zullen vrijen enwaaren als Naregten!Terwijl op Expresse afurage van mij geswoore klerk onder verthaalingvan bovengernelde tolk gedagte Slavin betuijgd dat den Comparanthaar heer is.Actum

(p. 2) Actum Maccasser in 't Casteel Rotterdam dato voorz. Zijndeden inhoud deeses door mij aan den tolk in 't rnaleijds en door dee-sen aan den Comparant in het Boeginees te verstaan gegeeven ter-presentie van furgen Frederik Bewers en Pieter Jacobus SaptennoClerken als getuijgen hier toe gerequerieerd de minute deeses is be-hoorlijk geteekend en geschreeven op Een Zeegul var-r twaalff stuij-vers.Quod AttestorHCvSprangqv.

Boven gemelde Een Slaving genaamd Tjadewa van Tanette verkogt enover Transporteerd aan de Chinees Oeij Kong Geng Eene somma vanEen Honderd Rijksdaalders Hollands bekenne voldaan te zijn.Maccasser den 18. |uni j A". 1809.Gesteld bij t .l Oeij Njeko

Mijne gemelde Slavinne weder over transporteerd aan den oudCapitain der Chineesen alhier Oeij Njeko. Eene somma van EenHonderd Rd' Holl' bekenne voldaan te Zrjn.Maccasser Den 10" Sber A" 1809.Gesteld bi j I . . .1 Oei j Kong Ging.

( p . 3 )Het regt van Eigendom dat mij op gemelde Slavin competeerd Ce-deere ik aan clen welEedele gestrenge l{eere C.F. Overbeck voor deSomma van 'fwee Hondert Spaanse matten. -Samarang den 29" ' Sept t r r td t lO

gesteld door den oud Capt: Chinees te Maccasser [...] Oei Njeko(handtekening en marginale notitie in het Chinees)Iin de marge van p. I is de legalisatie van deze verkoop:](Chineese stempel, met de datum in het Chinees)Gezien Samarang den 29"'' Septb: 1809.(*.g.) R. Steeman V Eersz.

Het regt van eigendom, dat rnij op gemelde Slavinne tans genaamdMinerva Competeerd, cedere ik aan clen WelEdel. Gestrengen Heer.: . . . . . . . . . [ . . . ]en, als zi jnde van deszelfs koopenningen behoorl i jk vol-oaan.Samarang den l " van Hooyrnaand l8l 0(w.g.) C:F:Overbeck

( p . 4 )Minerva van TancttcRd.266:32 Zi lver of Sp. 200:-

Het document wercl aangetroffen in een kleir-re verzameling van do-cumenten betreffènde slavernij in Nederlands-lndië, afkomstig uit deprivé collectie var.r de l)elftse hoogleraar Salomon Keyzer (1823-1 8 6 8 ) .

Sasak

De Sasak zijn dc oorspronkeiijke bewoners van het eiland Lombok.Geoffrey Marrison heefi een uitgebreide opgave gemaakt van de lite-ratuur van de Sasak, clic in het Javaans en in de eigen Sasak taal is ge-steld. Het precieze onde rscheid tussen Javaans-Balinees en Javaans-Sasak is vaak mocilijk vast te stellen. De alomtegenwoordige H.N. varr.rder Tuuk heeft z-ich bij hct schrijven van zijn Kawi-Balinees-Neder-lands woordenbock ook rnet Sasak teksten bezig gehouden (deel l,pp. 4-5, $ 2l ). De Lciclsc collectie bevat, naast tal van originele Sasaken Javaans-Sasak tckstcn op palmblad en papier ook verschillenclenotities van lcxicografischc cr-r taalbeschrijvende aard door Van clcrTuuk.

99

[63] 'Sasaftsche woordenlijst,vervaardigd door Dr. H.N. van der

Tuuk'. Handschrift op papier, 1,35 pp., tekst in Van der Tuuks hand.O r . 3 2 7 4

J Kennelijk kladnotities. Als deze zijn doorgehaald geeft dit aan datVan der Tuuk de informatie al ergens heeft gebruikt.

164l Bqhwa inilqh bqsa Sasak Ampenan ... Handschrift op paper, 2ff., Arabisch en Latiins schrift. Or . 3361

, l t ;

í Notities in het Maleis over de Sasak taal van Ampenan (West-Lom-bok), rnet lexicografische notities door H.N. van der Tuuk. Het ori-ginele document is op de ene zijde van het papier, de lexicografischenotities op de andere zijde.

165) Datu Daha.Handschrift op palmblad, 100 ff. (maar ff. 41-50ontbreken), bijeengehouden door houten platten, een touwtje en eenChinese munt. Or. 3593i Een andere titel hiervoo r is Cilinaya. De tekst is een Sasak navol-'l:.,,

,,, ging van een Panji verhaal, maar met een opzet die meer li jkt op het.. la t/. t.. ,:

, . ' ' . Iavaanse Angreni of het Maleise Ken Tambuhanverhaal.' : ' Van der Tuuk heeft van dit handschrift ook een kopie in Javaans,' schrift op papier, laten maken (bewaard in Leiden als Or.4189).

,1. :.

[66] Een Sasak licfdesgedicht. Handschrift op palmblad,4 ff., Bali-

( u

3 t

' l

\,

\ r l

. '11-l '

)t:

[63] Sasaksche woordenlijst, kladnotities doorH.N. van der Tuuk (Or.3274\

nees schrift.J Een gekgeworcie n hadji (haji gila) wordtgenoemd.

Sundaas

Or . 3837in de loop van het gedicht

,:'')Sundaas of Sunclanccs is de taal gesproken op West-Java, met uitz-on-dering van clc iran cle uoordkust gelegen plaatsen Banten, waar Ja-vaans de voertaal is, en f akarta, waar Indonesisch de boventoor.rvoert. Dc Suntlanczcr.r zelf noemden hun taal basa gunung,

'bergtaal'.

Na het Javarans cn Maleis is het Sundanees qlla omvang de derdc taalvan Indonesië, nret ougeveer 27 miljoen sprekers. Sundanese hanclschriften werclcn gcschreven in het Javaanse, dan wel het Arirbischcschrift, terwij l ook al vroeg in de twintigste eeuw het Lati jnse schriÍ ' t

r00 r0r

werd gebruikt, met name in gedrukte publicaties. Inscripties uit cleveertiende eeuw en een klein aantal lontar-manuscripten laten eenschrift zien dat weliswaar verwant is aan het oude Iavaanse schrift,maar toch zeer duidelijk daarvan afivijkt en een eigen karakter heeft.Het grootste deel van Sundanese geschreven literatuur bestaat uit re-ligieuze werken met betrekking tot de islam. Daarnaast zljn er echterook aanzienlijke aantallen poëtische werken (wawacan) en tekstenmet lokale of regionale geschiedenissen. Zoals in alle gebieden in ln-donesië bestond er in het Sundanese taalgebied een levendige mon-delinge literatuur, naast en vooral ook verweven met de geschrevenletterkunde. In West-Java was en is met name de wayang golek popu-lair, een theatervorm waarin verhalen uit de Indische epen Ramayanaen Mahabharata centraal staan. Deze vorm yan wayangmaakt ge-bruik van fraai bewerkte houten poppen, tegenwoordig in grote hoe-veelheden vervaardigd voor de souvenirmarkt.

Een Sundanees schrijft over zijn eigen volk

Haji Hasan Mustapa (1852-1930) was een Sundanees religieus leideren literator. Als kind van zeven maakte hij met zijn vader al de pel-grimage naar Mekka, en heeft daar later nog eens tien jaar gestu-deerd. Hier ontmoette hij ook de befaamde islamoloog ChristiaanSnouck Hurgronje. In zijn Jeddah dagboek van eind 1884-begin 1885schrijft deze laatste als volgt over hem: 'Hasan Mogtafa, + 30 jaren,ongeveer l2 jaren te Mekka, op Iava leerling van Mohammed Garoet,te Mekka van velen o.a. Moqtafa 'Afifi; zeer ervaren in verschillendevakken; schrijver van f4hboeken in 't Arabisch, waarvan een te Qaïrcrgedrukt, ook van 'arud

lprosodie]. Geeft onderwijs aan huis tussensubh f ochten dl en zuhr Imiddag], verder bij gelegenheid. LeerlingenJavancn, wcllicht + 30. Hijzelf hoort ook nog wel lessen van Nawawien sommige anderen, doch door vele bezigheden weinig. Leeft voor-nameli jk op kosten famil ie. ' (Leiden, Or.7112, p.53).In 1895 werd hij benoemd tot hoofd-panghulu (islamitisch ambte-naar) van Bandung. Haji Hasan Mustapa schreef in het Arabisch,Maleis, Javaans en in zijn moedertaal Sundaas. Bab adat-odotPriangan djeung oerang Sunda lisn ti ets heeft hij mogelijk geschrevenop verzoek van Snouck Hurgronje, en het behandelt de gewoonten en

sÀs À$Àï-*sïtÀs$ p$ïÀ$tÀN ili*:ljlit $liRÀlii:

$$ii$*À tïÀN t"{ xïÀ

}{r\ï]iï il:IÀ$"r\ii i\l{i.S$'ï".$.pi\

:s r { :

[67] Hasan Mustapa, Bnb odtrl oerailg Priangan djeung oerangSoerula l ia t r I i c tu. l la tawi l9 l3 (8195 D 29)

1 0 2 1 0 3

gebruiken van de Sundanezen. Hij schreef het in Arabisch schrift enhet werk is in 1913 gepubliceerd in Latijns karakter. In 1946 pubh-ceerde R.A. Kern een Nederlandse vertaling getiteld Over de gewoou-ten en gebruiken der Soendaneezen.In 1984 verscheen een Indonesi-sche vertalin g Adat istiadot orang Sunda die in I 991 werd herdrukt.Verder schreef Haji Hasan Mustapa werken op het gebied van de is-lam, en een grote hoeveelheid poëzie in het Sundaas, veelal ook reli-gieus geïnspireerd. Het overgrote deel van wat hij heeft geschreven isnooit gepubliceerd.

[67] Hasan Mustapa, Bab adal oerang Priangan djeung oerang SoendaIian ti eta. Karangan Hadji Hasan Moestapa hoofdpanghoeloe diBandoeng. Batawi 1913, 198 pp. Sundanese tekst in Latijns schrift.

8 1 9 s D 2 9

[68] Over de gewoonten en gebruiken der Soendqneezen, door HadirHasan Moestapa. Uit het Soendaasch vertaald en van aanteekeningenvoorzien door R.A. Kern. 's-Gravenhage 1946. xiv, 290 pp. (Verhan-delingen van het Koninklijk Instituut voor de Taal-, Land- en Vol-kenkunde van Nederlandsch-lndië, deel5) V t68l :5í De Nederlandse vertaling van Hasan Moestapa's Bab adal oerangPriangan djeung oerang Soenda lian ti eta (catalogus nr.67).

Zuid-Sumatraans

De geschreven literatuur van het zuideliik deel van Sumatra behoorttot de minst onderzochte van de gehele regio. Er is dan ook zeer wei-nig van bekend. De nauw met elkaar verwante schrifter-r van het ge-bied worden gebruikt voor verschillende talen die worden gesprokenin het gebied van Lampung, Bengkulu en Zuid-sumatra: Kerinci,Rejang (of Midden Maleis) en Lampung en hun diverse dialecten. Detaal van de handschriften staat over het algemeen dicht bij het Maleis,met rneer of rninder lokale invloeden. Het materiaal waarop geschrc-ven wordt is bamboe, papier of boombast. Het schrift dat gebruiktwordt orn het Rejang te schrijven wordt rénconggenoemd en is ge-baseerd op een oude Indiase schriftsoort. De manuscripten bevattenteksten van zeer uiteenlopende genres. Zo zljn er wetstèksten, epen en

BI.AN{À} }1 0(}1{DI'I{Ï,}JST

tJt'ït'lí*iyh:.3

0p . : i Í I ' i f Rtf,íÍ l l ," , ' l ' l i l ! .-ï]D.r

Tl-"\ ULtl{.}lYL. 1.1,\

t &kLv *&&{,frxy,,* tH wre wr\L-I\xl&rur}Á &?.ï#lTT-í,.

V J\ . " t 7. ï ï A,t à3*8r:ttï.rxíuïit*I

1 * r 4 .

[69] Blanco wttordetrl i. ist uiÍgegeverr op lost der regeering van Nttl. Irrt l i i '

ten behoeve von ttralvorschers irr den Ned.-Irrdischen archipcl. Irt l i trc

Batarv iet 1894. Met bctekenissen in het Reiarrs (Or. 764tr )

r04 I 0 5

,*r;ê^, %r^-t. 'r,'-l;- ,.;:'"6; :r; 1:; ;; ;;- ,,t",t

u-W ** :Ïr il'-*' ti:, ,É: :;r' "t7 "q&'"';;5*ïi

l iefdespoëzic, maar ook gencalogieën en islamitische religieuze ver-handelingen. Behalve een geschreven literatuur kennen de volken irrhet gebied ook een levendige orale traditie. Zeer recent is een tekst-editie met Engelse vertaling verschenen van een mondeling voorge-dragen epos van de Besemah (sprekers van een Rejang dialect), Theguritan of Radin Suane, bezorgd door William A. Collins (1998).

169) Blanco woordenlijst uitgegeven op last der regeering van Ned.-Indiëten behoeve vctn taelvorschers in den Ned.-Indischen archiqel . EditieBaravia 1894. Or.7646J Dit was een project dat was geïnitieerd door K.F. Holle (1829- 1896)en had als doel het verzamelen van een basis-lexicon voor de ver-schillende streektalen. Dit exemplaar bevat de woordbetekenissen itthet Rejang. Een getypt transcript is bijgevoegd.

[70] Een nog ongeïdentificeerde tekst uit Lampung, mogelijk eenHiwang minneklacht. Handschrift op boombast, in harmonikavormgevouwen (5,5 x 12,5 cm). Or .25 .497J Tekst slechts aan één zljde van de boombast, met omslag uit éénstuk. Uit de nalatenschap van R.C. Hekker (1917-1990), schenking1993.

[71] Fragment van een wetboek. Lampungs handschrift, afkomstiguit Kroë. Or . 3387 iJ Het is gereproduceerd door Van der Tuuk in zijn catalogus van cleLampongse handschriften van baron Sloet van de Beele (pp.20 e.v.).Dit handschrift je maakt deel uit van de vele Zuid-Sumatraanse ntatcrialen uit het legaat Van der Tuuk, en is bewaard in een van de'mandjes van Van der Tuuk'. Het meeste materiaal in dit mancljc bcvat tekstcn in het Lampungs, maar daarnaast bevat de verzarnelirlgpapieren ook teksten in het Maleis, een Lampungse variant vatt Ztrit l-Sumatraans l iterair Maleis, en verder teksten in het Rejang, hct lVlalagasy (gesproken op Madagascar), het Batak, het Javaans en hetSundaas. Toegevoegd zijn notit ies door P. Voorhoeve over clc itrhotrtlvan de verschil lende teksten.

:..:/ l7''

[71] Fragment van een wetboek. Larnpungs handschrift, afkomstiguit Kroë, verzameld door H.N. van der Tuuk (Or. 3387 r)

t 06 t07

Gebruikte literatuur(niet opgenomen zijn verwijzingen naar stukken die ook tentoonse-steld zijn)

I.C. Bedaux, et al., Stads- of Athenaeumbibliotheek Deyenter t 560- i985. De-venter 1985.

E.M. Beekman, Paradijzen van weleer. Koloniale literatuur uit Nederlands-Indië, 1600- 1 950. Arnsterdam 1998.

William A. Collins, The Guritart of Radin Suane. A study of the Besenroh oralepic Jiom South Sumatra. Leiden 1998 [Bibliotheca Indonesica 28.]

C. Fasseur, De Indologen. Antbtenaren yoor de Oost 1825-1950. Amsterdan-t1993.

Hoesein Djajadiningral, Atjèhsch-Nederlandsch woordenboek. Met Neder -Iandsch-Atjehsch register door G.W.f . Drewes. Batavia 1934,2 dln.

Kees Groeneboer, Weg tot het Westen. Het Nederlands voor Indië, i600-i950,een taalpolitieke geschiedenis. Leiden I993.

H.I.R. Hinzler, Catalogue of Balhese manuscripts in the Library of the Uni-versity of Leiden and other collections in The Netherlands. Part 1 . Repro-ductions of the Balinese drawinss from the Van der Tuuk Collection. Lei-den 1987. Volume 2. Descriptio-ns of the Balinese drawings from the Vander Tuuk collection. Leiden 1986.

Teuku Iskandar, Kamus dewan. Kuala Lumpur I970.- , Catalogue of Matay, Mittangkabau and Sóuth Snntatran manuscripts in the

Netherlands. Leiden 1999. 2 dln.J.C.G. Jonker,

'Balineesch', in I. Paulus (ed.), Encyclopaedie yan Neder-landsch-Indië (Den Haag-Leiden 191 7), vol. 1, pp. 128-129.

H.H. luynboll, Supplement op den Cntalogus yan de Javaansche en Madoe-reesche handschriften der Leidsche IJniversiteits-Bibliotheek. Deel I. Leident907.

Kamus bessr bahasa I ndonesia. Jakarta 1988.Ann Kumar arrd John H.McGlynn (eds.),I l luminatiorrs. The writ ing tradi-

tiotts oJ- Indortesia. lakarta 1996.Z.J. Manusann, Hikayat Tanah Hitu. Historie err sociale cultuur van de Ant-

bonse eilanden ín lrct algemeen en van Uli Hítu in het bijzonder tot het mid-den der zevetrliertde eeuw. Leiden 1977.

Geofïrey E. Marrison, The literature of the Sasak of Lombok. A survey of lava-nese and Sasnk /exts. Hull Ica. 1994],2 vols. (Part I: Descriptior.r andmanuscript collections. Part II: Catalogue of mar.ruscripts).

-, Sasak ond lavanese líterature of Lontbok. Leiden 1999.Iohn H. McClyrrn (cd.) , / r rc lorres iar t her i tagc. LtutEuogc nt tJ I i t t ra ture. Si r rg l -

pore 1998 [ lndor . res ian her i tage 10. ]l 0B

A. Moeliono, A. (red.), 1988, Tata bahasa boku Ilalnsa Indonesin. )akartaI 988

Willem van der Molen, \993, Javnans schrift. Leiden l993. ISemaian 8. ]- 'Hoe heeft zulks kur.rnen geschieden? Het begin van de lavaanse tlT)ogra-

fie', ir.r: Willern van der Molen & Ilernarci Arps (red.), Woord en schrif l írrde Oost; De betekenís van zertding en missie voor de studíe van taal en lite-ratuur in Zidoost-Azië, pp. 132-162. Leiden 2000 [Semaian 19.]

Rob Nieuwenhuys, Oosf-Lr dísche spiegel. Wat Nederlandse schrijvers en dich-lers over Indonesië hebben geschreven, vanaf de eerste jaren der Compagietot op heden. Arnsterdarn (3e druk) 1978.

Ch.A. var-r Ophuijsen, Maleische spraakkunst. Leiden 1910.E. du Perror-r (ed.), De nilEe yotl latr Conrpanjie . Overzichtelike verzonteling

van Nederlands-Oostindíese belletrie uít de Cornpatliesti jd (1600- I780).l landoeng 1939.

Th.G.Th. Pigeaucl, Litt 'rottrrt ' oJ'Javt. Catdlostte raisonné of Jovanese nMnu-scripts itt the t. i l trary o.f t ltc Lltrit ' t 'rsity ol l.eit le rt atrd other public collectíonsin the Nttltcrlarrrl-s. Volunrc I. Sprrrp-sl-s o.l-lot,ttrrt:sc l i lerttttrt 900-1900 A.D.l.eiden l967. Volunrc l l. I)t:scriptit ' t ' l ists o.l- lat'utrcse rttartuscripls. Leideni968. Vcr l t r rne l I I . I l l t ts t rat io t rs t r r t t l I :a t 's inr i l t 's o l Mot t t tscr ip ts , Maps, Ad-dencla ttrrd a Octtt 'rol Itrt lt 'r ol Nutrrt 's ttntl Strbjccts. Leiclen I970. Volun'reIY. Suppletnerr t . The Haguc 198() .

W.|.S. Poerwtrclarmint:i, Boocsost ro l)jowa. (lronincen-Batavia 1939.- , Katnr ts urnt rnt balnsa l t rdont 's i t t . l ) jakar ta I952.W.l.S. Poerwadarminta & A. Tceuw, lrrlr lrc-sl-sc/l-Nederlands woordenboek.

Gronir-rgen -Djakarta 1 950.Jan van der Putten, 'Printing in Riau. Tr'vo steps toward modernity', in: Bii-

dragen tot de Taal- , Lar td- en Volkenkt t r r lc 153 (1997), pp.717-736.jan vern der Putten & Al Azhar (eds.), Dl dalottr berkekalan perxthaltsttttt ' lrr

everlastíngfriendship'. Lettersfrom Ilaja Ali Firryi. Leiden 1995. f Semaianl 3 . l

(Raja Ali Haji), Ronkel, Pl-r.S. var.r, 190 l, 'De Maleische schrift leer en spraal<-kunst gctiteld Iloestanoe'l Katibina', in Tijdschrift voor Indische Taal-,Land - e t r Vo l k t ' r r k tu t t l t ' 44 (1901 ) , pp .512 -58 l .

Ph.S. varr l lonkcl, Strpplerttent-catalogus der Maleische en Minangkabauscltclnndsdrri l ictt irt ic Lcidsche Universiteits-bíbliotheek. Leiden 192 1.

P.P. Roorda van llysinga, 'Verhandeling over de Maleische geschieclenis vanIsrna Jatiern', in Vcrlrottdclittgeil van het Batavioasch Genootschap varrKr tnsterr cr r \ ' \ / t ' tc r ts t ' l toppcn l0 ( lB25), pp. l -54.

H. Schul te Noldhol t , ' ( ) r ig in, descent , and destruct ion. Text and contcxt inBal inese reprcscntat ions o l ' the past ' , in : Indonesia54 (1992), pp. 27-5f i .

t 0 9

Nicoline van der Sijs (ed.), 'wie komt daar aan op rlie olifant?' Een zestiende-eeuws taalgidsje voor Nederland en Indië, inctuiief het ierhanl van de ayon-tuurlijke gevangenschap van Frederik de Houtnnn in Indië. Arnsterdam/Antwerpen 2000.

f 'L. Swellengrebel, In Leijdecker-'s voetspoor. Anrlerharve eeuw bijbelvertalingen taalkunde in de Indonesische talen. I: 1g20-1900; II: 1900_í970.j 911*lhage 7974,1978 [Verhandelingen KITLV 68, 82.]

s. Takdir Alisjahbana, Tatabahasa ltaru Bihasa Indonesia. Djákarta 19g3.A..Teeuw, 'Bijdragen

and the study of Indonesian languages'and literatures',t.n: Bijd-ragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 150 (1ó94), pp. 665_684.

-, (with the assistance of H.w. Erna'uels), A criticar surlvey oi siu'dies on Ma-lay and bahasa Indo nesía.'s-Gravenhage 1 96 r. t KITLV; BibliographicalSeries 5.1

T ob a- B ataks -N ederlands wo o rtlenb o ek (vertaling naar J. Warneck). IM e_nado?l (Pro Manuscripto) 1947.

Roger Tol, 'Master scribès. Husir bin Ismail, Abdullah bin Abdulkaclir

Munsyi, their handwriting and the Hikyat Abdultah, , in: Archipel 6l( 2 0 0 1 ) p p . l l 5 - 1 3 8 .

H.N. van der Tuuk, Les manuscrits Lampongs, en possession rJe M. le BaronSloet van de Beele. Leiden 1868.

-, K aw i - B alin e es ch - N ederlan d s ch w o o rdenb o ek. B atavia r g97 - r 9 12. 4 dln.-,

?, pr,: in gal gedoopt. Brieven en documenten. Verzameld en toegelicht

door Rob Nieuwenhuys. Amsterdam 1962.E.M. Uhlenbeck, A critical survey of the languages of Iava ancl Madura._'s-Gravenhage 1964 [KITLV, BibliograpÈical Seiies Z.]Frangois valentijn, oud:n nieuw oost-Indien, vervattende een naaukeurige

en uitvoerige verhandeli,nge,van Nederlands mogentheyd in die gewesten,Te-nevens eene wydlustige beschryvinge der Molucios, Amboina, Bánda, Tintor,en Solor, Java en alle de eylanden onder dezerve landbestieringen behoorende:het Nede.rlands c.omp-toir op suratte, en de levens der groote frogols; als ookeen keurlyke verhandeling van 't wezentlykste, dat ntín behoort"te weten vanC^horornandel, Pegu, Arracan, Bengale, Mocha, persien, Malacca, Sumatra,Ceylon, Malabar, Celebes of Macaisar, China, lapan, Tayouon oj Forrroro,Tonkin, Cantbodia, Siam, Borneo, Bali, Kaap der Goede'Hoop en van Mau_rit ius... Dordrecht t7z4-1726 (5 dln. in 8 bànden).

P. voorh.oeve, c^atdlogue of Indonesian manuscripts Ibelonging to Danishcollections]. copenhagen 1975. part I: Batak rnanuscripis. with u contri-bution by Carl Schuster.

- , Codices Batacici. Leiden 1977.-' (with T. Iskandar & M. Durie), catalogue of Acehnese manuscripts in the

Library of Leiden university and other iollections outside Aceh. L;iden 1994.

A.C. Vreede, Oatalogus van de Javaansche en Madoereesche handsclrriJien derLeidsche U tt iver sít e i s - Bibliotheek. Leiden I 892.

f,.P. Wieringa, Catologue of Malay and Minangkabnu Manuscripts in tlrc Li-brory of Leitle n Urriversity and other colle ctiot'ts in The Netherlands.l: Theacquisitions of Malay nnnuscripts in Leiden Urtiyersity Library up to theyenr 1896. Edited by Joan cie Lijster-StreeFand Jan Just Witkam. Leidenr 998.

( j. Willrnet) I l ibl iotheca Willmetiano. Ctttalogus bibliothecae instructissintaequant in sr/os usus comporavit loannes Willnret cu.jus publica auctio fietAntstelodani, die 22 ntaji et sc1c1. MDCCCXXXVII 1...1 pe, bibliopolas J.Mueller, J. Radink et D. Groeber in aeclibus Kalverstraat, lo. 9. Amsterdarn1837 .

J.J. Witkam, Tussen handschrift en druk. De produktie van het handgeschrevenboek in het Mirlden-Oosten in een tijd van ()vergang. Leiden 1994.

P.]. Zoetmuld er, Kalattgwan. A survey of old Javanese literature. The Hague197 4.

i l l1 1 0