III.-DI 'KAAP' -ONDK~ nr ENGELSE.tuisskoolinafrikaans.weebly.com/uploads/2/2/7/2/... · As 'n...

36
III.-DI ' KAAP '" "nr " ENG ELSE. DI ENGELSE NEEM DI KAAP IK. O O/'log in EUl'opa .-63 EfI,gelse oorlor;slcepe.-Slctg by Blouberg.-Janssens j'etireer na Hottentots Holland.-O'eryaaj. Di Kaap was skaars uit di hande yan di Engds3 o'ergegaan tot di oue lVettigd eienaars, toen daar 'n ankom, dat daar weer 'n oOl'log in Euro- pa, tussen Engeland en uitgebreek het. Op di 25ste Dcs mber 180;), leom daar 'n skip in di Tafelbaai an, met di nUlYS dat 'n gngelse vloot, onder allY0 2ring yan Generaal Baird, op weg na OOS Indi e toe was . Dadelik kry eli GoulVerueur snspisi dat di Ellgelse weer eli Kaap sal all- p'tk, en laat al di koloniale soldate en di burgers OpkOllllll:1udeer, en 'n spul omtrmt 200 man sterk dril, om as noodhulp te gebruik. Op di 9de Januewari 1806, kom dan oek werkelik 63 oorlogskepe, met 'n sterke mag yan Tafelbaai in en gooi <tnker Robben Eiland en Bloub2rg waar hulle eli yol- dag land. Di di burgers, Gouwerneur J J.ns- s ellS, het hals o'er kop na Blouberg getrek om di Eng e ls;) t e ontmoet . Mar deur yerraael en eli lafhartighe iel Yan eli gaegelele solelate, Yeral Yall di Wal- batalion, was Gemmal Janss :l ns Ytrplig om eli bU l'gers na tots-Hollanel t e r<)tirder. Mar terwyl party van eli burgeri! oak al begin moe- deloos teworde en huis-to;) te gaan, sodat Janssens mar 500 man by hom had, was hy Yerplig om 'n yerdrag m di Engdse t ; sluit en eli Koloni an hulle af te staan. 'n Paar " Artikclen yan Capitulatie " (o'ergaaf) wat van b31ang is skryf ons hiir o'er:- 1. "Terstond na het teekenen del' capitulatie zal de Kaapstael, citadel (kasteel) en omliggenele sterkten aan de troepen Yan Zijne G. B. Majeste it ,,'orden oyergegeven. 5. 'De ingezetenen del' stad die de hebben geelragen zullen worden geconsidereel'd (beskou) als tot de stael te behooren, en kunnen terstonel tot hunne yorige bezigheelen terugkeeren. G. "AUe tel' goeder trouw particuliere eigendomll1en zoo aan ciyiele (bur- gerlike) en militaire dienaren van't Gouvernement, als aan ele burgers en ingezetenen, gelijk meele aan kerbn, weeskamer m andere publieke gestichten Yan , dien aarel behoorende, zullen n}' en onaangeloerd blyven. R. "De burgers en ingezetenen zullen alle hunne regten en Yoorregten, welke zij tot hebbm genotPll, blyyen behouelen ;-dc . godselirnst, zoo , Is elezelYc thans in gebruik is, zal insgelijks, zonder' Yerandering, ge1ll'1intin'.!erel (onelel'hou) worelen." E 2

Transcript of III.-DI 'KAAP' -ONDK~ nr ENGELSE.tuisskoolinafrikaans.weebly.com/uploads/2/2/7/2/... · As 'n...

III.-DI 'KAAP'" -ONDK~ "nr "ENGELSE.

DI ENGELSE NEEM DI KAAP IK.

OO/'log in EUl'opa.-63 EfI,gelse oorlor;slcepe.-Slctg by Blouberg.-Janssens j'etireer na Hottentots Holland.-O'eryaaj.

Di Kaap was skaars uit di hande yan di Engds3 o'ergegaan tot di oue lVettigd eienaars, toen daar 'n g~rug ankom, dat daar weer 'n oOl'log in Euro­pa, tussen Engeland en ~'rankryk, uitgebreek het. Op di 25ste Dcs mber 180;), leom daar 'n Am~rikaans~ skip in di Tafelbaai an, met di nUlYS dat 'n gngelse vloot, onder allY0 2ring yan Generaal Baird, op weg na OOS Indie toe was. Dadelik kry eli GoulVerueur snspisi dat di Ellgelse weer eli Kaap sal all­p'tk, en laat al di koloniale soldate en di burgers OpkOllllll:1udeer, en 'n spul Hott~ntots, omtrmt 200 man sterk dril, om as noodhulp te gebruik.

Op di 9de Januewari 1806, kom dan oek werkelik 63 Ellg~lse oorlogskepe, met 'n sterke mag yan soldat~, Tafelbaai in en gooi <tnker tuss~n Robben Eiland en Bloub2rg waar hulle eli yol­lencl~ dag land. Di Hollans~ soldat~, m~t di burgers, ond~r Gouwerneur J J.ns­sellS, het hals o'er kop na Blouberg getrek om di Engels;) t e ontmoet. Mar deur yerraael en eli lafhartigheiel Yan eli gaegelele solelate, Yeral Yall di Wal­decks~ batalion, was Gemmal Janss :lns Ytrplig om m~t eli bUl'gers na Hott~n­

tots-Hollanel t e r<)tirder. Mar t erwyl party van eli burgeri! oak al begin moe­deloos teworde en huis-to;) te gaan, sodat Janssens n ~t mar 500 man by hom had, was hy Yerplig om 'n yerdrag m ~t di Engdse t ; sluit en eli Koloni an hulle af te staan.

'n Paar " Artikclen yan Capitulatie " (o'ergaaf) wat van b31ang is skryf ons hiir o'er:-

1. "Terstond na het teekenen del' capitulatie zal de Kaapstael, citadel (kasteel) en omliggenele sterkten aan de troepen Yan Zijne G. B. Majesteit ,,'orden oyergegeven.

5. 'De ingezetenen del' stad die de w3p~nen hebben geelragen zullen worden geconsidereel'd (beskou) als tot de stael te behooren, en kunnen terstonel tot hunne yorige bezigheelen terugkeeren.

G. "AUe tel' goeder trouw particuliere eigendomll1en zoo aan ciyiele (bur­gerlike) en militaire dienaren van't Gouvernement, als aan ele burgers en ingezetenen, gelijk meele aan kerbn, weeskamer m andere publieke gestichten Yan, dien aarel behoorende, zullen n}' en onaangeloerd blyven.

R. "De burgers en ingezetenen zullen alle hunne regten en Yoorregten, welke zij tot hi~l'toe hebbm genotPll, blyyen behouelen ;-dc

. godselirnst, zoo ,Is elezelYc thans in gebruik is, zal insgelijks, zonder' Yerandering, ge1ll'1intin'.!erel (onelel'hou) worelen."

E 2

KWESSI O'ER DI HOTTENTOTS.

Engelse en pm'ty Sendelinge trek di lfottentots vool' di Boel'e.-ElYtste " Rond· gaande Geregtshoj. "-Jfenigte ongegronde klagtes teen di Boere.- 'n v8orbeeld.-Sendeling-Stasiis·-Geb1'ek an wel'kvolk.-Boel'e ontevrede.

Di eerste merkwaardige gebeurtenis onder di Engelse Regfring was di kwessi o'er di Hottentots. Du Pre, wat in 1807 tot Gouwerneur van ons land be­nOfm is, en syn opvollers, het alles wat in hulle vermoge is gedaan om di Hot­tentos voor die Boere te trek, en, onder di naam van hulle te beskawe, in hul· Ie luiheid te sterk. Daal'in het veral saamgewerk di Sendelinge Van der Kemp en Read, wat as verdedigers van di Hottentots opgestaan het. En dit was een van di redes waarom di Boere, wat eel'S so verdi sendelings was, naderhand so teen hulle gewol'de is. Mar daarvan meer in een ander dee) van ons geskidenis, waal' ons ekspres o'er di sendelinge sal skrywe.

Toen di eerste "Rondgaand Geregtshof" gesit het, breng di twe sen­delings omtl'ent 70 of 80 gevalle van moorde, anrandinge, en sulke dinge 'Voor di Hof as aankla'ers teen byna al di fatsoenlikste familiis van di Onder­veld. Di Geregshof verwys al di beskuldigings na 'n Commissi, wat kon tyd neem om al di klagtes noukeurig te ondersoek. Di Commissi het dit met eli uiterst~ onpartydigheid gedaan, en dit is toen uitgekom, dat gen een geval van mOOl'd, waarvan di Boere angeklaag was, waar was ni. Dit was alles sto· rns wat di Hottentots an di liggelowige sendelings vertel het, en wat hulle vel' waarheid aangeneem het.

As 'n voorbeeld van di ongegrondheid van di klagtes teen di Boere sal <ons 'n wedewe van 'n respektabele famili in Uitenhage neem. Sy was deur Van del' Kemp angeklaag, dat sy 'n jonge Hottentot moedwillig sou vermoor he ; dat sy hom in 'n pot kokende water laat kook het, tot dat hy gaar gekook was. Een hele boel gttui'e, waaronder 'n menigte Hottentots was, word opgel'oep ; mar almal het eellpal'ig verklaar, dat sy onskuldig is.

Di saak het fintlik so inmakaar gesit. Di jonge wedewe het in "Lange Kloof "gewoon. Dit is een van di koudste streke van ons land. Een dag het :By di Hottentot uitgestuur om haal' ve by makaar te gaan maak en na di kraal toe te breng. Dit word laat-en dit begin te kappok-mar di Hottentot kom ni uit ni. Toen het di vrou mense uitgestulll' om lIa hom te gaan soek, en laat in di nag het hulle hom gekry; mar syn hande en syn voete was dood van di kou'f'. Hy was glad verkluim. Di vrou het toen op aBe manire geprobeer om hom weer reg te kry ; maar niks wou help ni, en tOhn het sy syn ,"oete in 'n pot lou water gehou, en dit het hom weer reg gcmaak. Hy was na di tyd, weer fris en gesond en het nog lange jare by di vrou gediin, lakr o~k by an­del' mense, en is naderhand an glad 'n ander siikte gesterlYe. Natulll'lik, di vrou word vrygespreek deur di hof.

Dit is daarom duid lik, dat sulke klagt steen di fatsoenlikste van di boere -Cal word hulle oek \Tygespret'k, di sware onkoste mOl s hulle duaroll1 bl'taal)-

-------

53

'n bitter gevoel van afkep.r teen di Engelse Regering en vernamelik teen di sendelinge by di Boercl opgo::wek het.

Mar dit is nog ni di ergste ni. Wat di mense nog di meeste teen di Engelse­verbitter het was, dat al hulle werkvolk hulle verlaat het om /n "lni-lekker"­lewe op di Sendeling-stasiis te gaan Iy, en dan om hulle honger te stil di Boer besteel an al di kante.

So is daar in korten tyd ni minder as 30 seDdeling skole binnen di Koloni opgerig, en al di werkvolk: van di Boerel gaan daar op 'n hoop Ie, sodat 'n menigte van di Boere "erplig was om di landbou op te ge en aileen met ve te boer. Mar oek hiirvoor het 'n mens skaapwagters nodig. So dat party oek rut moes opge en saam met hulle famili 'n jammerlik lewe moes Iy sonder iist Yt-r hulle kinders te kan verdiin.

Mar natuurlik het di Hottentots oek op laas daaronder moes ly. Party van bulle is dan oek so veral'm en so agteruitgegaan, dat di sendelinge selwers ge­welier het om hulle op di stasiis an te neem. Hulle gaan toen Ie rondom di dorpe, vernamelik by Graaff-Reinet, Grahamstad, en Somerset, tot 'n Jas van di bele buurt. Want steel en rowe was hulle voorland.

Di enigste maniir om dit te verhelp was om 'n wet te maak dat gen Hot­tentot sonder 'n pas mag rondJoop ni. Mar daar wou di Engelse Regering ni yan hoor ni. Dit alles moes natuurlik mewerk om di Boere teen di Engelse op te maak, soos ons later sal siin.

Dit het oek di Boere so teen di Sendelinge gemaak. Di meeste het daarna gemaak. Di enigste uitsondering hiirop was di "Moravische Broeders" of " Hernhutters, " en di SendeJing Kioherer wat onder di Boesmans was. Hy llet di Hottentos oek geleer om te werk.

Dr. Philip, 'n ander Hottentots-Sendeling bewerk dit so dat di Hottentots, diselfde regte kry wat wit mense besit. In 1828 word di wet, genoem Ordi­nansi No 50, gepasseer, waarin an Hottentots gelyke l'egte met di blanke mense word toegestaan.

," j.,

" , :

VRYDOlVI VAN Dr SLAWE.

,Ho17anse Rpgering tPe1t slawe1"lty.-Di Engelse voer hulle oeml -in om geld te maa7c.-So Ofklll:ir,-Sagte belut1uleling van slazce 1:n eli Koloni.-Genoot­slmp om s7awekinders m'y te koop.-EngeZse Regering wil 7mlle ni help ni.-8f?'enge wette.-" Punishment Record Book. "-Parlements-rblcte van A ugus, 1833.-Lage taksasi.-Tot een-vyfde vtrmindfYr.-Ontevredenheid. -1 Desember, 1838. •

Di onteVrEdEnheid o'er' di Hottentot kwessi was nog ni so groot as di verbittering van onse voorou'frs toen di Engelse hulle op so 'n onregverdige maniir bnoof het van hu1le wettige bediindes, hulJe slawe wat hulle met hulle geld b( taal of selwers groot genmak het.

~Dit is iits ",at di meeste van ons ni WElft ni, dat in di vorige eeU, toen a1 di dfr ko1oniis wat an Europese nasiis behoor het opgtprop vol was yan slawe

wat di EngeJse daar ingevoer en verkoop het, di Regering van di Kaap-koloDi altyd di invoEl' van slawe teengehou he:t. Ja, so afkerig was di B:ollanse rege­' 'ring daatyan dat hulle dUll' strenge proklamasiis di invoer van slqwe vel'biid het: en dit was eers na verloop van jan·, op dringend versoek v~n di kolorListe, dat di Hollanse regering vergunning gege het om 'n seker bepaalde getal slawQ in te voet.

Toen di Kaap van 1802 tot 1806 weH' onder di Hollanse regering was, het . hulle meteens bekend gemaak, dat hn11e vah plan was om di slawe-handel af te

skaf ; so dat in di tyd mal' 'n heel klein getal van slawe hiir ingevoer is. En <lit was di rede dat di prys van slawe so hoog geworde is. Al di slawe wat di koloniste later gehad het, was wat in hulle huis gebore is, en is metr as 1ede van di famili beskou en behandel geworde dan as slawe

Di slawe het allerhande ambagte ook geleer. En di behandeling van di slawe hiir beskryf 'n Franse Abt wat 0\1' ons koloni geskrywe het, en se daarvan : dat in gen een van di Europese koloDiis di slawe dit so goed het as hiir in ons Jand; dat hulle goed behande1 word; en dat di Boerkinders saam met hulle op di land staan en gelyk op werk. Sodat dit niks anders is as las­ter van party EDgelse skrywers wat so 'n lawaai gemaak het o'er di mishand~­ling van di slawe in di Kaap-koloni.

Laat ons nog anhaal wat "nonpartydige Skotse predikant· hiirvan geskry­we het : "Di slawerny was van 'n buitegewone sagte aal'd in Suid-Afrika.. Gevalle van mishandeling van slawe was eel'der di uitsondel'ing as di reel. Dit werd as plig beskou om di slawe gelykop te laat leer met di wit mense. 'ODS lees van Van Arckel, di ef'rste predikant van di Koloni, dat hy, toen by hiir 8ngekom het in 1665, 8 slawe-kinders gldoop bet, op di belofte van bulle base om hulle in di vreese van di Hne op te voede. Ver di slawe wat an di

o "THE DUTCli REFORMED CHURCH IN SOUTH AFRICA (pag. 14) by the Re ... John X'Carter, Ladismitb, Nlltal "-een boek waar 0.8 n"g later meer uit sal anbaal en wat werd is om in ons taal nrtaal te worde.

55

'(Hollanse) regering behoor het, is 'n kerk gebou in di Kaapstad, en 'n me­'nigte van hulle is lede daarvan geworde. Van 1665 tot 1731 staat daar in di kerk-boeke di name van 1,121 slawekinders, en van 46 groot slawe, wat gedoop ,is. En in 1683 het di Regering 'n wet gemaak, dat, wanneer 'n slaaf opgeneem word in di Gristelike Kerk, hy dan ipso facto (uit di aard van di saak) vry was. 'n Menigte het op di maniir vrydom gekry.

" In di buite~istriki;e, waal' di geestelike belange van di wit mense selwers 'so verwaarloos word (omdat daar amper nog gen pl'edikante of skoolmeesters -was ni), het dit natumlik met di slawe oek ni betel' gegaan ni. ~Iar tog di godsdiinstige gedeelte van koloniste was ni onverskillig omtrent di hoogste belange van hulle slawe, deur hulle toe te laat om deel t~ neem an di huisgods­diins en op ander manire. V~rskei'e van di bruine gemoentos, watnou in

'hande is van Duitse en ander Sendeling-Genootskappe, is in di tyd opgerig deur di Hollanse koloniste vel' hulle slawe. "

Dat daar enkele gavalle v::tn mishandeling was, dit kan 'n mens lig begryp. Mal' dit kan gen klad werp op al di Boere ni. Di uitsolldering bevestig mar di reel. Hoeveul ou'ers mishandel oek hulJe kindel's; mal' wi sal nou dam'uit gaan opmaak dat al di ou'ers hulle kindel'S mishandel ? Dit sou mos dwaas wees. 'n ~Iens sou net so goed kan se, dat di EngeJse nasi 'n boel diwe en skelms is, omdat daar in di grote stede "an England duisende mense van niks anders as van steel en rowe lewe.

Di Engelse regering neem in eli jaal' 1815 'n besluit om di slawe ny tc maak, en di eerste wat hulle gedoen het was om wette in te voer om di mao' van di meesters o'er hulle sla"\\e in te kort. Een van di ergste was 'n prokla­masi in 1826 uitgevaardig, waarin di ei'enaars van slawe verplig word om 'n beskermer of opsigter an te stel, wat di toesig moes hou o'er di regte van hul· Ie slawe. Daarby kom nog dat elke slaaf syn baas kon verplig om hom vry te laat, as by hom di som gelel, waarvoor by dem onpartydige persone geskat was, kon opbl'eng. Drun was eli werkure oek bepaal, en nog verskci'e ander -strenge reels ingevoer ten voordele van di slaWf~.

Dit is gemakkelik te begryp hoe sulke wette di gunstige betrekking tU5sen eli:meesters en hulle slawe, wat daar altyd bestaan het, mol's vllrnitig. Di slawe het me!'r 1'egte gekry, mar meer voo1'regie verloor. Omdat di slawe non

:'n mag het om hulle te beskeI'm, het di meesters dikwils vel' hulle een of ander guns ontse wat hulle andH's vroe'er graag sou toegestaan he. Van toen af het di vrindelike gesinelheiel tussen meester en slawe al mindel' en mindel' geworde ; en eli lhele land, sowel slaaf as meester, voel di onbehoorlike tussenkoms van ,di Engelse regering.

Mar di Engelse Rrgel'ing was met di bepaling nog ni te vrode ni. In 1830 maak hulle 'n nuwe wet, en bppaal dat' gen baas voortaan syn slnaf self mag 't;traf ni as hy verbrui ni. As hy dit eloot, dan moos hy 'n boete betaa! van ni mindet ItS £W of ni meer as £500 ni. Dit staat beskrywe in Seksiis 72-74 :van 'di, wet.

'Mar di ergste van 311 was nog di bepaling, dat ider ei1enaar van ' slawe vel'­plig word om aUe jare van eli opsigter of syn . helper 'n boek te entval1g me~ ill JU\am nn Stl'afanteekeningsboek (Punishment Record Book); daarinmoes hy ver elke slaaf 'n afdeling maak, waaronder hy elke straf, van welke aard :oek, wat ,ider slaaf ontvang het, moos, opteken, en daarby mops hy ook opskry­" e, met.di grootste noukel!righeid, tot di k)ein~te bisendel:heid van di o'ertre-

,

56

dillg, yan di straf, van di getui'e, om kort te gaan, yan aHes wat daarby gebeuF is. Di boek moes elke baas twe maal in di jaar na di opsigter of na syn "el­per to ·;brcng, en di noukeurigheid daarvan met 'n eed bevestig. En as een vall di slawe na di opsigter tOe gaan met 'n klagte oer 'n straf wat hy ontvang het, en dit staat ni aUes op 'n prik netso in di bo~ki ni, dan moes di mcester et:rs angeklaag worde, omdat hy vals gesweer het, en dan nog 'n boete betaal verdi straf wat hy syn slaaf opgele het.

Dis onmo'entlik om di opskudding te beskryw~ o'er di hele Koloni, toen di wet bek~nd word. Eenparig word deur aL di ei'enaars van slawe 'n besluit opge_ vat om huLIe teen so'n oureg\'erdige wet te verset. Uit aile dele van di land het huLle afgevaardigdes na di Kaap toe gestuur om met di slawp.handelaars in en naby di Kaap te vereeuig, en daar het hulle eenparig 'n besluit opgevat om di Strafboek ni an te neem ni. In di drif en opgewondenheid het hulle verdeI' bes,uit om almaL te same na di Gouwermellts-huis te gaan en hulle besluit persoonlik an di Gouwerneur bekend te maak. N adat !lulle eel'S 'n boodskap vooruit gestuur het na di Gouwerneur toe om hom met hulle doel bekend te maak, trek omtrent 400 mall na di Gouwerments Imis op. N adat Gouwerneur CoLe huLle onder di eikebome in di Grave-straat ontvang het, het huLle hom plegtig Langese : dat hulle di nuwe wet ui kan anneem ni; dat hulle gewiLlig was om di straf te ondergaall wat in di Strafboek allgege staat, mar dat hulle \Tindelik versock, om huLle van so 'n wet te outslaan, wat 'n skecding is van aae rcgsbeginsels.

Di Eugdse party het toen dadelik in di Krante geskrywe, dat dit net 'n phm was om di Gouwerueur bang te maak, mar dat hy hom ni van syn stuk lUoes laat af br~ng ni. Eu dit is hulle oek geluk. Want di Gouwerneur ver­klaar tocn dat hy dit ni m(1r so op hom kon neem om di wet te vernitig ni; mar dat hy syu bes sal do~n om an di Sekretaris van Staat te skrywe in wat 'n opgewonde toestand di wet di mense hiir gGbr~ng het.

Di Sekretaris het toen an al di ambtenard geskrywe dat hulle ni met geweld moet dwiug om di wet iu tj VOjr ni, ell dit is toen so mar van self dood geloop.

Mar uit di handelwys van di Engelse rdgering was dit vel' elkeen duidelik dat hulle plan had om di slawe binnen kort heel te maal Yry te maak. Vele ei'enaars het toen mar hulle bes gedoen om hulle slawe van eli hand · te set. Buitendiin het eli koloniste oekal 'n tyd gelede 'n Genootskap opgerig om al eli jonge slawe-meissiis op te koop en dit vry te stel. Op di maniir het di Ge­nootskap binnen 'n paar jaar dig by di 300 jonge meisiis vrygekoop. Mar omdat hulle te min geld gehad het om dit o'er di hele Kolone te doen, het hulle aansoek gedoell by di Engelse Regeering om hulle £7000 of £8000 jaarlyks te ge. Dan kan hulle mettertyd al di jonge slawe eers en naderhand di oue oek vrykoop. Vollens hulle berekening kon dan binnen 10 jaar al di slawe vrij wees, verdi som van £70,000 of £80,000. En dit was 'n goeie plan, sowe verdi slawe as verdi meestel'S. Dan het dit lanksaam en ongemerk gegaan; di Boere was ni op eenmaal yan al hulle volk beroof ni; di slawe was ryp geworde vel' hulle vryheid, ens. Mar. di euigste antwoord wat hulle van di Engelse regering gekry het was dat di slawe op eenrnn,almoet vrygelaat worde. So was natuurlik hulle doel verydel.

Intussen tyd word di straf-antekenings-wet streng toegepas, en om di kleinste houtji wat 'n Boer syn slaaf, ge moes hy 'n boete betaal van Ili

57

. minder als £10. En dit het nog al dikwilsgebeur. Want party van di slawe het daar gebruik van gemaak om hulle base te terg, totdat di hulle 'n klap ge om hulle dan te gaan ankla. As 'n slaaf erg verbrui het en dan na ewen .. redigheid 'n bitji swaar gestr-af is deur syn baas, dan moos di 'n boete betaal van £300 tot £500. Dis so erg geworde dat later al di slawe-eienaars ver .. lang het na di dag wat 'n end so1,l maak an di verdrukking.

Di wens is eindelik Yervul, ·deur di Parleme nts-akte van Augus 1833. In di begin van di vollende jaar kom hiir 'n nuwe Gouwerneur, Sir Benjamin D'Urban, met strikte order om di wet deur te voer. Deur di wet word di slawerny, van 1 Desember 1934 af, ver altyd in di Koloni afgeskaf, en moes a l di slawe, na nog 4 leerlingsjare op 1ste Desember 1888 geheel en al hulle vry­heid geniit. ,:.lIn di 4 jare sou di Engelse regering skikkinge maak om di som waarvoor di slawe getakseer was an di meesters uit te betaal. Maar hiir het hulle di Boere op 'n allerskandelikste maniir hulle geld ontsteel. Hulle wou di naam en di eel' he dat hulle di slawe vry gemaak het. Mar ondertussen moes di ei'e­naars daarvoor opdraai. Vereers het hulle di slawe Vel' onder di waarde ge .. takseer, en dan nog moes di Eoere hulle geld, deur Agente, in England onto vang; so dat vele Boere so veul skade gely het dat hulle bankrot geraak het.

Di taksasi was so onregverdig dat 'n slaaf wat syn baas £600 gekos het op £85 geskat word. Mar hiirme was dit nog lank ni klaar Ili. Toen di uitb~ taling moes plaas vinde, moes di arme boer tevrtlde wees dat di Engelse rege­ring, in plaas van di £85 waarvoor syn slaaf getakseer was hom ni meer wou ge as £33.

En dan di betaling. Ni alleen moes di ei'eoaars hulle geld op di bank in England ontvang ni, mar hulle moes oek nog by 'n heelparty kantore in Lon­den 'n menigte formaliteite deurgaan voor hulle di geld kon kry. Dadelik is daar 'n vergadering yan slawebtlsitters by makaar gekom, en h~t 'n memo­ri an di Engelse Regering gerig om di geld hiir in di Koloni uit te betaal.

Mar dit word volstrek afgeslaan. Ell so word al di slawehouers (want daar was gen 10 onder hulle Wilt 'n persoonlike saakwaaruemer in England ge­had het ni) verplig om hulle toevlug te neem tot 'n paar Agente in di Kaap­stad en in' Grahamstad wat hulle bewyse opkoop teen 25 en 30 per cent. Sodat hulle taksgeld, wat al reeds so min was, en naderhand nog deur di Regering 'n derde verminder was, nou op laas ni meer was as 'n vyfde. 'n Menigte mense is daardeur heeltemal VeraI'm, want hulle grootste besitting was hulle slawe. Party was so verontwaardig dat hulle di gdd ']i won gaan ontvang ni ; so dat di Engelse regering vandag nog omtrent £5,000 in di kas het wat di Boere ni wou ontvang ni. Uit di rente van di geld ontvang enige skole van swarte in di Kaap nog 'n toelaag. Dus di geld wat di Boere moos kry word nou an swartes gege.

Almal was verbitter teen 'n regt:l'ing wat ni ontsiin ni om di belanga en regte van syn onderdane met voete te vertrap, en dit onder di skyn van godsdiins en onder di naam van iits goeds te vtlrrig. En as ouS va 'i agter hoor hoedi Engelse roem op di edel" daad dat hulle di slawe vry gemaak het, en ons let in di ander kant op di skandelike maniir waarop hulle dit gedaan het, dan kan ons ni help om te denk an di reel van di Jezuite: "Di doel heilig di mid ..

58

:deZe"; en dan moet oils oak met ou vader lsak uitroep: "De stelll is Jakobs stem, maar de handen zijn Ezaus handen" (Gen. 27 : 22).

I· Di eerste Desember 1838 was di dag waarop 35,000 slawe los gelaat werd om te doen ,""at hulle wil. Wat 'n ollgeriif ver di arme Boere! Gister nand had meneer en juffer nog 10 of 50, of 80 slawe ver 'n grote boerdery en 'n menigte werk. Op een dag is hulie h~eltemal ontbloot, en kan hulle plaas ni ineer bewel'k ni. Wat 'n nade~l ver di land! Alles staat op eenmal still Daal'by kom, dis oestyd, en graan moet bly staan op di land! Wat 'n gevaar ver di koloniste. By grote troppe sal hulle nou di land afloop om te rowe en te teel en oprOfr te maak.

:Mar stil ! "De Heere heeft het ten gopde gedacht" (Gen. 50: 20). Onverwags buitentyds-in di hartji van di somer-Iaat onse liwe Here, wat aUeS so wys bestiiI!, 8 da'e agtereer. rem, soos nog nooit \'001' of na di tyd in di Koloni ge­beur is ni. Toen kon eli losgelate slawe ni so in troppe rondloop ni ; hulle moes weer gaan werk om kos te kry; di meeste gaan na hulle ou base terug om hulle te ve'J'huu1'; beter was dit toen vpr baas en jong. En hoe veul daar oek verkeenls was in di maniir waarop di Eogelse regering di slawa vl'yge· maak het, vandag dank ons di Heere dat Hy dit alles so wys bestiir het.

OPSTAND VAN BEZUIDENHOUT.

Btzuidenhollt 1cei'er om te vers7cyn V001" di Hof.-Won hom ni o'erge ni.­W01yl doodge~7ciit.-SamensweTing van syn bloedverwante en 1'n·nde.­Word ontrlek, en denT di SolcZate o'erval en gev(tnge geneem.-5 'can di a(tnvo8l'ders word opgehang.

Ons het al gesiin in vorige hoofstukke hoe di Engelse regering di Hottentots o'er di Bo· re gestel het; hoe di Kafl'er-oorloge deur hul1e ontstaan is; en hoe skandelik hulle di Boere behandel het met di vrymaaK van di slawe. Dis dus gen wonder ni dat daar ontevredenheid onder di Boere ontstaan is ni. Dis veeleer 'n wondn dat di onvergenoegdheid lJi eerder en ni algemeen uit­gebreek het ni. Van 'II opstand in di distrik van Graaff-Reinet sal OIlS nou veriel om te laat siin hoe wreedaardig di EngeJse met di arme Boere gewerk liet.

'In Oktober 1815 gaan di Rondgaande Geregshof weer deur di land By di ()peTling van di Hof in Graaff-Reinet ge eli Landdros van di distrik, A . Stookenstroom (naderhand Sir Andries), eli Hof kennis, elat 'n sebr boer, Frederik 'Bezuidenhout, in di omtrek van Baviaansriviir, gewei'er het 0ID voor eli Eof van Landdros en Heemraden te verskyn, om te reg ie staan we'ens 'n klagte van mishandeling van 'n Hottentot; en dat hij gedreig het om di konstawel te skiit as hij weer 'n voet op syn grond sit. Hy was bekelld as 'n dapper man. Daarom vra di Landdros nou mag om 'n " dag,aarding ill pel'soon " (personal summons) uit te vaardig, waarin hy gelas word om dade­Uk in persoon voor di Commissi te verskyn.

Di Hof staan dit toe en ge nog bowediin an di konstawel reg om, as hy elit nodig vind, of gevaar eiin, di hulp van di naaste militere pos in te roep. Toen hy naby kom kry di konstawel di tyding, el&.t daar by eli Baviaansriviir 'n party Kaffers gesiin is. Hy gaan toen na di luitenant van di Boschberg­p9s om hulp, en di gaan met twintig van di Kaap-corps same, en neem besit xli.,tl di poort by Baviaansriviir, naby di buis van Bezuidenhout. Mar hy was jJ~;tr om hulle te ontvang; hy en syn jong het vel' hulle verskans agter di .l~X\lalmUre. Di soldate wou hom toen omsingel Qm hom te yang. Mar toen ~1 dit merk, vuur by in di haastigheid 'n skoot af, wat gelukkig nimand ge­mak het ni, eli. vlug toen in syn huis. Meer as In uur lank soek di soldate, ¥?~der om hom te kry. Hulle bet di spore van di twe gebou tot by 'n steile }i111,1ls van rotse. Nlidetband siin bulle di trompe vah di twe syn geweers op '~ . ~Q'I\ betgk~hs blink. Di hlitehaht klim toeh op en siin dat di twe in 'n ~onk V'el:' hlllle weggesteilk het. Hy kOfulhandeet Bezuidenbout toen om nit te ~in tm noifi o'er te ge. Mar Bezuldefthout antwoord dat hy hom ni lewendig d1 :b'tlt~ ni. .

Di luitenant gebiid toen syn manskappe om stil-~t.il op te kUm en in twe ~J1e\~ ' B~(}Ji1i: · hi!. te val. Dit gebeut. ·En Wen hune di !letllte fiiag,

j~t hulle 11k. iIlgei1kiib het in. iii I!~fik, kom dMt' 'n glltollP uit oth g~hildc

60

en o'erga. .. f. Hulle hou toen op met skiit, en di bediinde kom uit en sa dat hy hom o'erge en dat syn baas dodelik gewond in di holle. Toen eli manskappe in di spelonk kom, kry hulle daar 'n menigte gewere en kruid en 1000, en vooran Ie Bezuidp.nhout. hy het di ko'els deur syn hoof en sJn bors gekry.

De Hottentot word, na syn verhoor in Graaff·Reinet, vry gesprook, terwijl di Hof na Uitenhage gaan waar 'n menigte sake moes beaandel wor{le.

Di gebeurtenis het natuurlik 'n grote ontroering veroorsaak onder di fa­mili en vrinde van Bezuidenhout. Na di vertrek van di soldate het hulle na di plek gegaan waar hy doodgeskiit is, om hom te gaan begrawe. By di gele­genheid' het Johannes Bezuidenhout, 'n broer van di o'erledene, syn vrinde o'ertuig dat 'n on'Vettige daad en geweldenary teen syn o'erlede broer gepleeg was, deur syn huis te omsingel en syn persooll an te tas met soldate; want 'n burger moet vollens wet, deur syn veldkol'Ilet of deur di burgerlik gesag, marlli deur soldate, gearresteer worde ni.

Alma I wat teenwoordig was maak toen 'n verbolld om di olll'eg en sma~d te wreek deur di naaste militail'e pos all te val ':!n dt Engd8;J mag van di grense te verdrywe. V 001' hulle daartoe ,o'ergaall sLum hulle briwe uit an al di Boere in di om trek, om hulle op te roep na 'n byeenkoms om di teenwoordige toe· iStand van di land te o'erwege. En Cornelis Faber, 'n swa'er van di Bezuidenhouts, gaan dadelik op rei8 na di Kaffer-koning Gaika toe, om hom o'er te haal om saam met hulle di Engelse an te val en te verdrywe. Tot aanvoerders word benoem Hendrik Prinsloo en Johannes Bezuiden­hout.

Na di eerste stappe stuur hulle weer ltnder rondgaande briwe na aangren­sende distrikte toe, onderteken deur di aanvoerders, om al di Boere op te roep tot 'n gewapende byeenkoms op 'n bepa. .. lde dag en plaas, om di Ellgelse ait di land uit te jaM

Een van di rondgaande briwe val in di hallde van 'n Engels-gesinde boer, en hy stuur dit na di landdros van Cradock, van del' Graaf, en di stuur dit weer na Kaptein Andrews. Andrews ruk dadelik op met 'n party soldate en neem Prinsloo gevange, juis toen hy op di punt staat om di eer'ste gewapen­de vergadering by te woon. Hy word as gevangene na di pos van Kaptein Andrews gebreng. Di kaptein begin toen syn pos te verstel'k. '

Twe da'e daarna verskyn omtrent 300 gewapende Boere voor syn tort met; '11 opeising tot o'ergaaf en tot uitlewering van Prinsloo. Hiir kom Faber juis uit Kaffetland weer terug by hulle, met di onvoldoende berig, dat Gaika hom 'n ontwykende antwoord gege het, namelik, dat hy al syn kapteins sal oproep en dan 'n tydji salneem om raad te hou. Di berig doet di Boere toen 'n bitji twyfel of hulle so mar dadelik sou anval. Hulle wag , to~n oek Il'Og bitji. .

In di tussen tyd voeg Majoor Fraser met syn manskappe sig by Kapteiu' Andrews en twe da'e daarna kom kolonel Cuyler oek daar an, en hy laat di Boere weet dat al hulle pla'nne bekend is en dat hulle gedug sal gestraf word~

Voor hulie egter tot vyandelikheid o'ergaan, biid di Veldkommadant Wil1.~m Nel an om .onder di Boere te gaan e~l huUe o'er te haal om di wapens nee,: te l~ j:ln terug tfl keel'. .

~\~.¢rda;~ laJlk gaat, hy daarme vort; martoen di aanvoerders siin, aat hy party o'erhaal, roep hulle di hele vergadering op om 'n plegtige eed af ,te,le,

61

cat hulle makaar sal getrou bly, totdat hulle di tiranne van di grense ver­drywe bet. Dit was op di hoogte van Slagters Nek.

Kolonel Cuyler doet di snder dag morre 'n nitval met 'n trop soldate, ell Kommadant Nel met 'n party Engels-gesinde Boere. Di eerste val hulle 'n voorpos van di opstandige Boere an; 30 Boere ge bulle o'er; di ander vlug DR di hoof-Ia'er. Toen trek bulle alma1 terug, met bulle wa'ells en ve, na di, versterking 1 van Baviaans-Riviir, waal' bulle goed verskans was, en 'n klein mag hulle ni kon verdrywe ni.

Daarna trek Majoor Fraser, di landdros van Stockenstroom en K010ne1 Cuyler, met a1 bulle manskappe, gesamenlik teen bulle op-slnit bulle in-en val bulle toen op dri punte an. Toen hulle siin dat hulle ni teen so'n grate o'ermag kan staan, het hulle stilletjiis in di nag, langs patjiis wat bulle aIleen ken, ontvlug. Di aanvoerders vlug toen na di Winterberg, wat an Kafferland grens; mar hiir sluit Majoor Fraser hulle in, met een deel van di Kaap-Korps, in 'n dipe kloof, waar bulle uitgespan was.

Jobannes Bezuidenbout, Stephanus, Cornelis en Abraham Bosman, Andreas Meyer, Faber en syn vrou en syn seuntji van 14 jaar, verskans bulle toen agter hulle wa'ens In begin hulle te yerdedig, so dat hulle een van di Kaap­Korps doodskiit en , n ander kwes. Mar naderhand is Bezuidenho t gesneu­weI, en Faber en syn\ vrouw albei gekwes, so dat hulle verplig was am lmlle o'er te ge.

Rulle word toen gl1vange geneem en na di tronk gebreng, waarnatoe nag 50 of 60 ander pel'sone wat bekend was as dee1nemers in di opstand gestuur word. Kort daarna word in di Kaap 'n Speciale Comrnissi aangestel am di rnisdadi­gel'S te "onnis.

N a 'n voorlopige ondersoek word 39 as di skuldigste uitgekiis om te reg te staan op di besknldiging van "ho~gverraad." N a 'n lang ondersoek word di vonnis gevel, dat 6 van di vernaamste anvoerders di doodstraf moes onder­gaan, en dat di ander eel'S di doodstraf van hulle anvoerders moet anslin, en dan, na dat bulle skuldig is an di opstand, moet gestraf worde, met ballingskap of boete, ens.

Toen eli vonuis opgestuur word na di Gouwerneur om dit te bekragtig, ver­ander hy di doodstraf van een "an eli anvoerders in lewenslange bal­lingskap

Mar di vonnis van di ander 5 word bekragtig, dat hulle op Verkeerde Water, 15 myle van Slagtersnek, nou genoem Long Rope Siding, in teen­woordigheid van eli andel misdadigers, moes gehang worde.

Met 'n grate wag van soldate word hulle daarnatoe gevoer. Op di 6de Maart, 1816, word, onder di opsig van Kolonel Cuyler di treurige toebereidsels gemaak, in di teenwoordigheid van 'n grate menigte famili en vrinde van di anne ongelukkige 5 wat moesgehang worde. Di Eerwaarde Herold gaat met bulle saam ua di galg om bnlle te vertroos.

Mar all hnlle elende son nag geen einele kom ni. Denr di haastige maniir waarop di galg opgerig, is, blyk dit non dat dit te

sw,\k is a 0 di gewig en di doodsworst~linge van di 5 manne te dm. Daar sak eli galg met hnlle inmakaar-onwillig om hulle te dra ! Di ar111 ongelnkkige vyf nadat hnlle limgsaam weer bygekom is van di halwe verwurging en verstik­king slinger smekend 11a di offisiir toe wat eli tuitvoer ingJ \'fln eli vonnis moes bywoon, en bid hom snikkelld om genade. Di smeekgebed roer di harte van

al hulle bloedyerwante en \l·inde. Rulle: beskou dit dadelik as 'n tussenkonlE. yan di Voorilinigheid, en begin oek hal' lop om genade te smeek.

Mar di wreedaardige kolonel Cuylerhet geen 001' en geen hart daarvoo'r~ Di galg word gou-gou weer ! op~.eslaan-di yyf word weeI' gepak, en onder

geroep en geween vail hulle famili en vrinde moes hulle een vel' een di leer op­klim en di strop om di hals kry.

Di laaste strale yan di ondergaallde aandson .-al treurig op di .-yf siilto­gende lyke, \Vat daar in di lug slinger, tot dat di laaste ,"onk yan lewe uitge.­gaan is.

Treurig, wenend en vasgenagel an di grond. het ni.

sugtend, sit huIle vrinde daar rondom di galg, a Hulle kan ni weggaan '"001' hulle di einde gesiin

Daal' kom di laksman en suy di stroppe af. Snikkend 'Taag hulle nabe­staancle en vrinde om di lyke selwers te mag begrawe. l' reedaardig word hulle oek dit gewei'er. Onder di galg word hulle begrawe.

En terwyl ons onder hulle vrinde 'n o'enblik by hulle graf sit en·nakenk, yoel ons dat ons hart seg :

"Ween, Afrikaanders !-Hlll' Ie julIe vlees en bloed !-op di wreedaardig te maniil' gemartel. Verkeerd was dit om teen hulle o'erheid op te staan; mar Imlle het dit tog waarlik ni sonder rede gedoen ni! VI rkeerd \ras dit om eli wa pens op te vat; mar aIleen omelat hullc te s\vak was! Skulelig was hulle, se el i aarelse Rtgter ! mal' wat sal eli Hemelse Regter eellmaal se ?

" Mar kom! Dit worel al donkerder !-kom,-as ons te lank hiir sit, dan word 0118 oek bcskou as samesweerdel's !-kom,-'n ander dug sal anbreck, -elan sal OilS lllo'entlik eli graf by 'n ancler lig siill !-kom,-olls gaan met '11 stille sug Imis-toe !"-[kyle by{a'e o'er S/agtersnek.]

\

. , .1. I KAFFER,OORLO'E.

Eerste komm(l)zrlo ondeT Graham in 181] .-Kr(tfeTs terugged?'ewe enforte lang, eli grense opgerig .-J.Ya tll'e jare eli forte weer opgege.-Weer moord en diej~ strtl.- Somersel gaan self met di Jrapteins p}'(tal.-'n hele tijcl Tus.-T'Sla11l­bie en Congo veTd?'y! Gaika.-HyvmarJ om hulp.-Tzl'ede kommando onder FraseT.-Gaika /zerstel.-KaileJ'-inval.-Derde 7commando in 1834.

EERSTE KAFFER OORLOG.

In 1812 word eli eet'ste Kafferoorlog ten eiude gebring, waarin di kolonistP) met huip van di Engelse soldate, onder Level nn kolonel Graham, eli Kaf­fers buiten di limite van eli Koloni gedrywe het. Di rt gering het toen allan!-,s di oostelike grense 'n ry vail di forte opgerig, op 'n afstand yan 25 tot 30 myle ,-an makaar af, om .eli Boere teen di invalle yan di Kaffel's te be\-eilig; en di doodstraf het hlllle daarop geset as 'n Kaffer dit waag om o'er di grense te stap.

Dit was 'n regte goeje elillg. 1\1ar elaartoe was 'n sterke mag van soldate nodig om al di forte te beskerm en di land tussen-in sImon te hon Yan Kaffers. 'n party Boel e, daartoe opgekommadcer gewapen, same met di Engelse soldat~ het meer as twe jare dit gedaan; tn tocn het alles ook goedgegaan.

Mar oi Bocre was dit gou moeg ; want hulle wou na hulle plase teruggaan. Rulle llacl 'n lllt'lligte klagtes, en di een na di ander word hulle almal ontslagt'. Ongelukkig het di E , gelse ngering, na eli algemeene Hede yan 1815, di sol­clate oek verminder, nral di perde miters (kalYalerie), so Jat dit onmo'entlik was om di gemee , sl,ap tnssen al di poste tc oudel'hou. Di m~tste forte moes toe vHlaat worele, en eli vereleeliging beperk tot di "hoofdkwatieren" te Graham's To\m, en een of tire aueler afgele'e stasiis.

Di Kaffers, en yernamelik van di stam Yan T'Slambie en Congo, het mar net gewag op di gele'enheid, en begin toen yan '1'001' af weer eli lanel te bero,,-e en te pl;mder so yer as hulle kan bykom. Dit maak di land weer so Ol1"\eilig. dat di grens-boere in K oyember 1816 hu11e nooel by di Gouwerneul' moes kla'e, \.'n 'n hele party hulle plase !l1oes verlaat.

In April, 181 7, het eli Gouwerneur, Lord Charles Somerset, self ]'a di grense gegaan en 'n gesprek gehad met Gaika, T'Slambie, en eli meeste ::tnder grote kapteins. N atuurlik,-soos di Kaffers altyd doen - hulle yerkJaar almal dat hulle met hart en siil voor di vrede is, en dat di inva11e deur di jong ,'olk, bui ten hulle orders, gedoen is. Di G ouwerneur het hu11e taen verseker, elat hy hulle nov ni sou straf ni, en dat hy ni hulle land of hu11e ve wil he ni : mar dat hulle nou moet pro beer om vrede te hou. En dit Irk of dit regtig 'n goe'e invloed op hu11e uitgeoefen hl t; want yer 'n hele tyd was alles weer stil en rustig.

'n Menigte Boere kom toen weer uit eli binne-lanel hulle pJase in di ZunI'­veld in besit mem. Mar toen eli ve van di Boere weer yermeerder kon di Kaffel's dit ni laat om ,,-eel'te b( gin te stHlni. Want dit sit'n Kaffer ill murg en been; hij moet s';ee1. As by niks andel'S kan kl'y ni, danstel hy syu

64

ei'e hoed op 'n bossi en bekruip dit om dit te i!\toel. En di on!?eluk was, di Kaffel'S van T'Slambie en Congo kon so gemakkelik denr di bosse van di Kat­l'iviir en Visriviir in di land kom om te steel.

In 1818 was dit alweer op di on voet; di Kaffers rowe en steel so Vel' as hulle kan bykom. Ell omdat Gaika. soos hulle se, een al te getrouwe bond­genoot was van di Engelse regering, verklaar T'Slambie en Congo openlik oorlog te'en hom. Hulle o'erwen hOm in een geveg by Amalinda, deur di boere genoem· Kommetji vlakte, neem syn vrouw en kindel's af, en verdryf hom nit syn land. Sodat hy verplig was by di Engelse regering beskerming te soek. Dit het so gekom.

T'Slambie wei'er om di ve, waarvan di spore na syn kraal toe gaan, uit te Iewsr. Toen stuur di Gouwerneur vel' majoor Fraser met 4050 man teen hom nit. Hulle trek by Trompetters Drift o'er di Visriviir en kort daarna kry hulle vel' T'Slambie met 2,000 gewapende Kaffers. Hy belowe toen dat hy di gestee1de ve sal uitlewer. Mar dit was mar om tyd te wen. Majoor Fraser het toeo a1 di ve wat hy van T'Slambie kon kry gepak, en omtrent 2,000 stuks na di Ko10ni gebreng en onder di Bop,re verdeel.

Gaika het vel' syn oom T' Slambie laat weet dat hy di gestole ve moet terug­ge; maar hy wou ni na hom luister ni, en toen Fraser soveul ve van hom af. geneem het word hy kwaad vel' Gaika en haal 'n party van di ander Kaffer­kapteins oek o'er om same met hom teen Gaika te veg. Hulle het toen same teen Gaika opgetrek en het hom o'erwen. Hy was toen verplig om na di Koloni te vlug.

Omdat Gaika, na di Traktaat van 1817, altoos getrou gebly het, het di Gouwerneur mei;eens 'n kommando bymakaar gemaak van 3,352 man, soldate en burgers, onder kolonel Bt'ereton om Gaika weer in syn mag te herstel.

Op di derde Desember, 1818, trek di kommando by De Bruin's POOl't Kafferland in en ontmoet vel' Gaika met 6,000 mao. Op di vyfde trek hulle o'er di Katriviir en verb rand daar 'n paar Kaffer-krale. Op di sewende trek hulle o'er di Chumi en Keiskamma en verdryf T'Slambie en syn volk, en her­stel Gaika in syn mag met een persent van 11,000 beeste wat hulle van eli ander stamme afgeneem het. . Mar so lank as di kommando in Kafferland was, het di Kaffers di kans waargencem om 'n nitval te doen in di koloni. Met 10,000 man het hulle o'er di Visriviir getrek en al di forte op di grense vernitig tot dig by Graham's Town. Daar was gelukkig 'n party soldate, wat vel' hulle toen tcruggedry,,-e het. In di oorlog word Landdros StlOckenstroom vermoor.

TWEDE KAFFEROORLOG.

Om di gedl1l'ige invalle van di Kaffers werd in 1819 'n allder kommando uitgestuur onder kolonel Wilshire. Di kommalldo het veral bestaan uit Bur­gers, omdat hiir toen amper geen soldate in di Koloni was ni. Marterwijl wt 'n h61e tyd n "em om di Burgers uit di verskillende distrikte op te kom­mandeer en di pel'desikte hulle nog ophou, maak di Kaffers van T'Slambie en Congo, opgesteek deur 'n to'el'dokter genoem Makanna di plan om Graham's Town self an te val.

Metskemerdag korn hulle uit di bosse van di Visriviir omtrent 8,000 of 10,000 man, en val di "hoofdkwartier" van di :-;olclatc by Grahamstael Q-n. Deur eli bestiring van eli Voorsinigheid was elaar;net g~lukkig 'u paRr

65

Ranon nc ; sodat di klompi soldatc \rat daar InlS in staat ",as om bulL terng tc dry wc.

UnI' omdat dit onmo'elltlik was om di gTensc teen di KafIcrs te beskcI'Ill, so lank ,IS di digte bosse langs d i Visril'i ir in hulle besit is, het di E ng-else rege­ring- 1Jwsluit om hulle uit di land wat tussen eli Kciskamma cn Yisriyier Ie te YCl'el J'ywe. Dit is oele geluk ouder kolonel Wilshire. Tocn bet eli KaffeJ's 'Tedc gehou tot in 18340 ; toen het hulle weer uitgcbreek tecn eli Eugelsc set­laars wat gekom het in 1820. 4,659 Engelse setlaars (" settlcrs") is hiir angekom en eli land vall Sondagsriviir tot by Groot-Visriviir, ,rat ons ZUl1l'­veld noem, is an hulle gege om te woon.

Onder di setlaars was daar oek baing bekwame manne. So word daar mel­ding' gemaak van John Fairburn en Thomas Pring-Ie Hulle twe gc in 18240 di leoerant, di Oommercial Advertisei', uit. Di Gomrerneur, Sir Charles Somerset, was baing daartcen, want in di koerant se hulle hom n t wat hulle wil. Hy (~omerset) se to:n dat in ,'en'olg di "Ael­vertiscr" neG Jean uitgege word, as dit eel'S o'ergckyk is dem imand wnt eli Gonwcl'Jleur anstel. Dit wou hulle ni cn Fairburn gaall lllL England en vel'kl-y toen di reg Olll eli koerant uittege soneler dat di Gomrcl'llcnl' claar iits o'cr te se het. Van toen af dagteken di N!Jdom l'ft,1 diJlerl5 hiir.

BERDE KAFFEROORLOG.

En nou kom ons by di dOl'de KafIeroorlog-. Di Kaffers begin Irecr te steel en te moor . Want di twas altyd di oorsaak yan clkc oorlog. So het hulle, onder andere, yan 'n sekere boer, N el ,,'as syn naam, 7 perde gcsteel. JT y klaag syn no ad by di magistmat en di stUUl' vel' Luitenant Sparks mct 'n patrolje am eli perde tfrug' te na. Di Kaffers wou dit ni terug gc lIi, en tocn l1ct Imlle 'n party van di ve van di KafIers in eli plaas daarvan afg-cllcem, wnar­am 11ll11e Luitenant Sparks met 'n aSfgaai gekwes het. Ell dit ,,'as nogal Kaffers wat beskou werd as vrinde van eli Engelse regering, c'n ",at op l1cutra-1e (onsydige) grand woon.

nit kon natuurlik ni sOlllar deur di vingers gesiin warde ui, en 'n deel yan di "Cape Corps," onder Luitenant Sutton, kry orders am al di KnfIcrs wat in di omtrck woon o'er di grcuse te drywe. Hiir was 'n menigte Kaffers saamg-cpak, en toen hy hu11e anseg om eli land te rnim 'IOU huUe ni hoar ni. Hnllc hct to en 'n party ve Yan di KafIcrs afgeRecm en gese dat hulle di ye so lank sal hall, totdat Imlle ecl'S Nel sy o perde terng gege het. Di Kaffers het Jml1e tocn angepak, en cen van di soldate g~kwes, so dat hllllc ycrplig' was am di ve wcer op te ge en met grate llloeite werd hulle gered dem '11 party sold:lte van Fort B~aufort.

Tn September begin :M:akomo s}'n volk opstandig te 'I'Orde en Yermool' 'n party Boere an di Katri viiI'. Binncn die 14 dage het hL1ll~ ±4 mense H'1'1ll001',

;31i!) huise verbrand en 172,000 stuks ye geroof. Di2Jste Dcscmhcr mank tnssen eli 8,000 en 10,000 KafIers 'n inn.l in di Koloni, ell yoor eli eindc yan di jaar was Grahamstad, di dorp Salim, en di Scndelingstati Tbcophilns, di en igste ",at nag Yry ,,'as; al di ander plase Jangs eli grellse het hullc yerniil ,en geplu nder.

Toen di nuws an di Kanp allkom, word Kolonel Smith claclclik mct ~ll party soldate na el i grcll sc gestllur, en hy bCJ'eik Gmhalll ~tacl ('n distauRi yall 600 myle) in ses dage tyd. Di Gomrcrneur, Sir Benjamin D'Urban,

F

66

yolg Kolonel Smith ell kOln an Grahamstad op 20 Janual'i om stappe t;e nccm om eli Kafl'el's nit di Koloni terup; te dl'ywe, en in hulle eie land an tc val.

Hy maak Fort Wilshire tot s}'n hoofkwartiil', en stuur daal'nndaan 'n ycl'troude bocl', Van IVijk, Jla di Opperhoof Hintza, om hom an te se, elat as hy d i anc1er Ka,ffers ill beskerming nel'111, en eli ve wat hulle gesteel het in syn lanel olltmng, dan sal hy hom as ' II ,"yand behandd. Toen hy op 14 April by di J(, )Ti'"iir kom (eli grens van Hintza syn land) , vaardig by 'n ge­bod uit, dat syn manskappe Vt l' Hintza gen braad moet doen ni, omelat hy hom nog II i bcsl is vyandig gedra htt 11 i. lYrar tOe]), op di 21ste April, 'n party yall :lO milll, onder Luitcllant Armstrong, dcur di Kaffel's van Hintza \"en11oor is, Ytl'klaar hy opclllik oorlog teell hullc.

Di oOl'log ,\"ord toen crm.tig, Cil in ' Il paar dage het hulle 'n mClligte y~ tl:l'llggell eem, ciln klaal "croweI' ,\'aar hllile dag dat Hintza in ycrs]mil was. Toell hy "iin elat dit ni sal goed kom met hom saam ni, kom by met 50 Yan SYll volk om node te maak. Hy was gewillig om 50,000 beeste en 1,000 pCI' Ie te betaal, en om di moorJcnaars uit tc lewer, en ska1cvel'goeding te, betaal an u i wcelewes \vat hullc mans ,"cdoor het. Hy self, en syn seun Kreli, Cll SYll brocr hly gcmnge 3S seknrit;eit, tot elat allcs sal betaal wees.

Hi kOJl1mawlo ,'er trek tocn daalTallelaan af. Ell net soos (lit bekenel was, bcgin lii yolk ,'a n Rintza al eli Fingoes (el i Fingoes was bonelgenote vau di Eng-clse regcring) wat ondcr hulle \roon te ve1'l11OO1'. 800s eli Gouwerneur ' elit hoor, laat lly ] [intza 1'001' hom bring, tn d1'.::ig hom, as hy ui daelelik an eli llloordery 'Jl cinele laat kom ni, dat hy vcr hom, en syn SCUll , ell syn 1.>1'ocr all diselfelc boom sal laat ophang, ,,"aarolleler hulle to ell sit.

Tocn Hilltz;t si ill elat syn le\\"e in gemar W,tS, stUllI' hy daaellik 'n 1.>oodskap an syn yolk om op tc hon met moor. 800s eli Fingoes an eli allderkant van eli Kei was kry l-Lintza ,,'cer syn lTyheid; maar hy wou liwer in eli kamp Lly. Hy stel toen VOOl' an Kolonell-5mith, om lUt thorn saam tc gaan nlt Syll Janel, " 'wn' hy di bcloofde y6 sal uitbctaal. Op pad elaarnatoc p1'obeer hy om tc ont­, lug; mar hy worel dooelg-cskiit. Di Gouwel'lleur heg toen di lanel tussen di Kei eu eli Keiskamma an di Koloni, onelcr eli llaall1 yan Adelaidc.

Ih ander Kalier-kapteins ,,,as toen oek al so moceleloos elem dat hullc mar gec111l'ig YC1'loo1', elat hulle op 13 Augus om \Teele ITaag. 1)i skaele ,,,at !tulle eli Boere yeroorsaak hct deur di yerniling yan hu11c plaase \ 11 eli nr­Immel yall hnlle huise ,,'as om trent £200,000, en eli 00l'10p: self het omtrtnt £:}OO,O()() gekos. Deur eli gLdurige k,,'clling yan eli KaffclOorloge en allelcre olllsLallClighec1e ,,"as 'n men igte yan eli Bocre ,,,at op eli grcnsc gewooll llet 1\ 1'­

Illig om Imlle plase te YCl'koop ,en di Koloni te yerlaat ell o'er eli Gl'ootl'iyiir ell Y aalriyi i1' Lc trek. ]\Jar elaar\"[m sal OilS olll~lngtip;er yert.el in 'n allc1er dfel r an om; r: cskielenis.

KAFFEROORLO'E.

( Vel't'olg.)

OOl'log mn 78-16.-" Britse KafferZmul" an di Koloni geheg.-VyJde K{~tfet­OOt/o,ff in 1850 ell 1851.-E~ai/(,I])oz.ise loop o'er.- Kai/ers o'erstroom dt Oostelike distrikte.- Burgers vall di Westelike P rot'insi oek opgelrommaJl­deel' .-Ko.tre1's '/,'el'slaan--Algemene VI'erle.

VIlRDE KA"F.FEROORLOG.

Watvan di tyd af tot 1846 gebeur is,is yan mindel' belang: daal'om sal ons mal' angaan met di Kafferoorlog yan 1846.

Wat ~tnleid i ng daartoe gege het was elat 'n boer an di kant ,an Groot Visriviil' dooclgeskiit is deUl' di Kaffers. Di ongelukkige man is dooelgeskiit terwyl ,hyen ander boere wou pel'be~r am hulle ve \\'at eli Kaffers gesteel het tel'l1g te kry. Op eliselfele tyd is oek'n aneler boer, Grobbelaar, op 'n and!'r plaas deur di Kaffers doodgeskiit.

Sir P . Mai t land, di nuwe GouWerGHlI', gaan to en self na Kaff~r]and waar hy op $) September 184040 'n nuwe u edeverbond met di Kaffers sluit,

Di KaJftI's gedraag hulle tom ver'n klein tydji goed. :Mar op 21 Jannmrari 18405 moes hyalwed na Kafferlancl gaan om met hulle 'n byeenkoms te Lou. SandHli, di kaptein van di Gaikas, was ni temwoorclig ni. Hulle htt 110m naderhand et"S o'ergehaal om di lJl1We o'er€enkoms te teken.

Kort daarna beg ill eli Kaffrrs ,reel' yall vooraf te steel en te moor. Di Boere kom toen by makaar m stuur 'n memori lla eli Gouwerll€ur am hlllp. Daarin klaag hul 'e dat 'di Kaffers al ,,-eel' tiin Boere hulle plase afgebrand ~ll Hl'l1iil het, en cbt huUe omtrent 17,000 skape, en o'u di 500 perde en becste gesteel het.

Op 31 nlaart 1846 yerklaar eli Gouwerneur oOl'log teen di Kaffers. Op 11 April trek cli kommande op. Mar dit lyk of hulle gedag het: "as eli Gouwel'l1eur twe jaar tyd lean neem om di oOl'log te verklaar, dan kan ons oek ,rei '0 bitji tyd neem am eli Kaffers an te val." Wat was di gevolg? Op 15 April neem eli Kaffers 63 pl'ovisi-'I'a'el1s af; en kort elaarna nog 41 ",a'ens by 'l'rompettel'selrif. Fort Pedeli val di Kaffel's an, skiit"n heeJparty mense dood en neem 4,000 beeste af.

Di eerste neerlaag yall euige bclang ,rat eli Kaffers gely het was op 1 Juni, toen Kolonfl Somerset hulle an eli Gwanga ontmoet en vel'slaan het. Daarna val eli kommande di Tamboekiis an, yerslaan hulle, en neem 'n menig­te ve af.

tlanelilli smcck nou om Hecle. Di Gomrerneur gaan toen n:1 Blokdrif am met hulle te onderhandel en 8)'n yoorwaal'cle was: dat hulle 20,000 stuks ye moes betaal ell 2,ilOO gewHe opgc, en dat hulle na di o'el'sy Yal1 eli Chumi moet trek.

Di Gouwel'l1eur was toen nag onte\Tecle met di gedl'ug yan Kreli, en

F 2

fiR

stn 'U' h0111 'll hood~kap dat hy moot vorgoodi ng eloen yer di mishandcling yall Bl'itse onderdane en verdi we?steek van gosteelde ve in syn land. Kroli la'lt hom gems twe maande wag en stUlll' h0111 ni eens 'n antwoord ni. In Desember stuur di Gouwerneur hom weer 'n boodskap, dat hy 15,000 stuks ve moet betaal, anders sal hy oorlog verklaar teen hom. Toen hy hiiran oek gell gehoor wou ge ni, was eli Gouwerneur verplig om o'er el i Key te trek met. di kommande, en binnen enige dage het hulle 10,000 stuks ve van hom afge­neem.

In tussen tyd word di Gouwerneur weggeroep na Engeland en was verplig om di sake so in di war te laat bly. Syn opvolger, Sir H . Pottinger , besluit om di oOl'log weer vort te set, en Pato en andere kleine kapteins tot vrede te dwing.

1dar omdat di kommande ver di grootste gedeelte ontbillde was, het hy grote moeite gehad om " vrywilligers" te kry.

Toen Sandilli siin dat di Gouwerneur ni in staat was om di andere opstan­dige kapteins te bed wing ni, stuur hy 'n boodskap an di Gouwerneur, uit naam van di lUnder kapteins : dat di sake so moet bly as voor di oorlog en dat hy hom ni wil onderwerp ni. Party van syn volk begin dan oek wecr fiuks op ve te stee1.

Di Gouwel'l1enr dreig hom toen, as hy di diwe ni uitlewer en skadever­goeding betaal ni dat hy hom na Robben Eiland sal laat breng. Toen stUUl' hy 'n paar bokke tel'Ug en weier ewe brutaal om eli volle getal ' te go en di diwe nit te lewer. Di Gouwel'l1eUl' trek op met so venlmense as hy had om hom gevange te neem. Mar, ja wel, 'n Kaffer is mos poliits: hy " .. eet om tc vlug.

Di kleine k011l1ilande word toen angeval deur 2,000 van syn Yolk. Met di grootste Dloeite van di wereld bereik hulle Blokdrif, nadat hulle 15 elage ge­yeg het en elaarby 'n offisiir en verskeie manskappe verloor het.

Di listige Sandilli go nou voor elat hy gewillig was om eli aneler gesteelde ,'e uit te lewer; mal' eli Gouwerneur wil eli eliwe he en al eli ",apens, cn elit wou hy ni ge ni. Toen di koml11anele sterk genoeg was, het di Gou\\"ernel1l' Sandilli al1gepak, en op 19 Oktober het hy hom o'erg-ege met 80 van syn Yolk.

Di geIukJ{igc uitslag van di onelerneming teen Sanelilli ge eli kommanelo tocn moed om Pato en Kreli oek an te pal\. Op 31 Oktaber kom hulle in amaking mct ROO Kaffers \Yat sterk verskans was in eli kraal van Pato langs eli Key. Binnen 20 minute word eli Kaffers daarnit geelrywe, met yerliis yan mar 2 man an ons kant. Op 19 November neem hulle 'n menigte ve, en op 23 Desembcr go Pato hom o'er; sodat eli oorlog nou klaar was. Al di lanel tmscll eli Keiskamnia en eli Kcy worel nou vel' Britse grond verklaaJ', ondcr di naam vall " Britse Kafferla nel."

VYFDE KAFFBROOLOG.

En nOll 1;:om ons by eli vyfde KlLfferoorlog. In eli begin van 1850 was elaar gedurig berigte elat di Kaffel's hulle klaar maak vel' oorlog. Sir H. Smith hct sclf twe maal na Kaffel'lanel geg-aall. Mal' omelat hy ni so goed mct eli Kaffers bekend was as eli Boere, kon hy gen gcvaar siin ni, en wou gCll

toebereidsels maak voor elat eli Kaffers weer eli land 0 'urstJ'oolll het ni. In eli begin van September was dit algemeen bekellel, elat eli Kaffers al hulle

ve begin op te sla~, veral di yolk yan Kreli en Sanelilli; en dit was ' 11 sekcre

69

teken van oorlog. Di Gaikas van Pato bly getrou. Op 19 Desember had Pa~o'n byeenkoms met 5,000 van syn volk, wat beJoof dat hulle di vrede sal bewaar.

Op di 24ste Desernber trek GOO man teen Sandilli op. Toen hulIe deur di Boomkloof langs di Keiskamma moes trek word hune o'erval deur Sandilli, en was verplig om met grote "erliis terug te trek. 21 Man en 1 officiiI' is doodgeskiit en 12 gekwes. Op pad na Fort White lery hn1le toen nog di lyke van 15 ander wat di Kaffers vennoor het. In diselfde tyd val di Katlel's nog dri forte Woburn, Auckland, en Johannesburg an, plunder en Yel'brand dit, en vermoor di mans op 'n grnwelilee wys. Op di dri plase aiken het di Kaffers in di sestig man vermoor, en di vrouells en kinders het hulle laat gaan, nadat hulle van alles, selfs Yan hulle klere geplunder was.

Di Gomrerneur was opgesluit in Fort Oox, en di Kaffers het al di go­meenskap met di Koloni ver hom afgesny. Di soldate vall di fort het '11

uitval gedoen; mar hull~ is ternggedrywe deur di Kaffel's. Twilltig soldate en twe officil'e is gesneuwel en omtrent net so veul is gekwes, en een kanon YfI,l oek in hande YfI,n di Kaffers.

Enige dage daanm het Sir Harry, in pl'i\Oate klere, an d.i hoof van 250 man 'n pad geslaan deur di Kaffel's heen, en op 'n wonderdadige wyse het hy King William's Town bereik.

In tussen tyd ontstaan daar VI"eer andere moieli.khecle. Di Kaffer-polisi, wat opgerig was om di grense teen di inyalle van di vyandige Kaffers te be­skeI'm, begin op di 28ste Desember so mar op di soldate te vnur, en gaan met perde, gewere en ammunsi na hulle landgenote o'er.

Op di 27ste Desember begin 'n Kaffer-kaptein, Hermanus, wat permissi gekry het om hom neer te set op di Hottentots-stasi Blinkwater, met syn allhang openlik te steel en te moor.

Op di 28ste Desember loop di Kaffer-polisi van Whittlesea oek na d vyand o'er. Hulle maak met di ander same 3G5 man uit. Daardeur word di Kaffel's toon so Yrypostig, om di Mle Oostelike Provinsi te o'errompel.

Dit was 'n akeligheid! Di Kaffel's o'erstroom di land by duisende-hulle moor en plunder so Vel' as hune kan bykom! Di anne Boere moes alles Y,rlaat, en mar hals o'er kop vlug om hulle lOwe te redde.

Imand wat dit gesiin het lean dit nooit weer vergeet ni. Verdri dage aotereen was di pad na Uitenhage lettel'lik oopassawel. Honderde en hon­d~rde vlug met bulle wa'ens en ve. Witte vrouens en jonge meissiis VOOl' eli ton! Kaffel's op perde agterna! En vaal' di einde van eli jaar kon 'n mens di Kaffervure siin brande op di Zuurberg, 150 myl ver in di Koloni in.

Op di 7ele Jm1llewari 1851 \"al Hermanus met syn anhang di solclate-pos Fort Beaufort an; mal' hulle word terng geslaall, met 'n vel'lies van 50 man, waarvan Hermanus self een was.

Nadat di Gouwerneur van Fort Oox gevlug en in King William's Town angekolll het, kommandeer hy di burgers van di Oostelike Pl'ovinsi op. Mar hulle leon an syn opraeping gen geboor ge ni, Ol'ndat hulle ni vrouens en kin­del'S so mar an di genade van di ontrouwe ~ Hottentots in so'n tyd kon o'erlaat ni. Di Gouwernenr was toen verplig om di burgers van di Westelike Provinsi op te roep.

Op di I ste lVIei had di Gouwerneur 'n mag bijmakaar van 9,500 man. En tog, deur slegte bestiir en werkeloosheid laat hulle di KaffersJegtig weer di

70

IColoni o'crstroom, en uit lii distrik van Somcrset aneen, billnc (l weke tyel, 5,000 btcste, 20,000 skape, en 3,000 perde wegsteel, en 200 plasc afbra lld.

Di gouwel'l1eur siin toen dat hy Ili in staat was om, met di mag \rat hy hael, di Kaffers te keel' ni. Van Mei tot in Oktober het hy in vcrskcie slage 12 offisire en HJ5 man verloor wat elooelgeskiit is, en omtrcnt -tOO was geklVes. Hy neem toen '0 besluit om di Amatola's van twe kante an te yal, en elit is hom oek so Vel' gelnk, elat hy o'er eli 50,000 beeste afgeneem hct cn yerskcie halc afgebrand en vernitig het.

In eli tuss~n tyd word Sir Harry Smith \reggeroep en GeOl'g e Ca tb cart as Gouwel'lleur in syn plaas be ll oem. Syll eerste ondt)rneming was teen di n:r­radelike Hottentots, .. n hy het hulle heeltemaal tot olldenverpillg gelmmg.

Op eli Gde Augus 1852 begin hy teen Kreli. Hy be~kuldig hom, elat by as Grootopperhoof ni syn invloed gebruik het om eli Gaika-opstalld te ollelerdruk ni, en cis "all hom skaelevel'goeding. Hy wcier om elit te betaal. Di gOUlrer­neur trck tecn hom op. Mal' Kreli het syn krale vcrlaat ell met syn yolk diper land-in getrck. Di GOUwel'tleur doen 'n iuval in syn land en ncem Olll­trent 19,000 stuks ve,

Op eli Hiele September trck eli G ou wemeur op na Waterkloof en yerdrijf Makom ' cn 'n p~ar ande1' kaptcins elaarvanelaanaf. Di yollende lllaand ge nog twe Tamboeki-kapteins hulle o'cr.

Oneltl'tussen gaan eli oOl'log nog "ort in Britse Kafferlanel ; mardi Kaffers en eli Hottentots was al so uitgeput, dat hulle yerplig was om vrede te Ha. Kre­li en Sandilli laat ,,,cet dat hulle gcwillig is om hulle te ondcrwcrp. ell na di o'crgaaf van 100 gewcre en eli gewc1'c wat di Kafferpolise megene III het, ell l1:l,dat hulle bcloof het dat huUc ni weer na di lanel sal kom wat hulle "lTOe'er bewoon hct, 'worel eli \Teele mct hulle gt sluit. Ell hie1'm6 eind ig 'll grote Kafferoorlog.

Sir George Cathcart maak toen eli yollend'.:! o'ere 'llkolllS mct eli Kaffers ; 1) Dat an di F ingoes wat as slawe deur di Kaffers behalldel wordE, moet

lande g~!!6 worde in di distrik Victorin, 008.

2) Dat di lanel ten noorele ya I di ~\.matolas y, rded \yord ill plasc, CI1 an boe-1'C sal gcgc wor,lc .

D1 BANDITE-KWESSI. 'OnverwCt!Jte sto(}i1.-Ert!JeZwut wit OILS ojJs/:;el'jJ met syn Ban£litl'.-Alvememe

ontev}'edel~heid.-Skip anker in Simonsb{((ti.-' Pledge.'-Di I;k~} met Bw~dite vertrek.

Di jaar 18-19 het stil lJpgi'l. ~1ttr o:lvel'lrags kOIll daar 'n onvoorsine storm op. Op 10 September, IH18, ge di l'egering in Enghtllel an di ~c:kretaris van .st ,at hs 0111 oi Illu nigte lJ ~mdit·, 1V,t<tr hlllie in England geu mad mc lV€et ni, na eli Koloni is t~ StuLU'. lJi ~kretal'is besluit to '11 eladelik Olll '11 party vao eli bandite na di ICaap-kololli aJ te skeep, omdat eli kO:olliste klaag o'er gebrek an werkvolk. X et so os elit hiil' bekelJd worel, was elit 'Il 011 vtl'gelloegelheiel o'er di lengte en breelte van eli Ko'oni, ell eli bevolking staltll €enparig op 0111 eli 'smct af te weer.

Di Kaapstael (tot Syll t er gese) het di \'oortouw gentt, en op 'u grote vel'­gaelering, op l!) Mei, het hulle 'n party besluite geneem, waari n hulle eli l'ege­ring in Englanel elaanm heriuuer, el,Lt hiir reeds in ] H+2 objeksi gemaak is om 'n partij jonge miselaeligel's (' juvt'llile elelinquents ') n),ll England hiir te ont­Vltllg, en elat eli Rf'gerillg ill Ellgcland toea toegesten~ hi t elat eli kololliste eel'S moet geraaelpleeg worele voor sodanige 'n stap geneem word; dat in eli vOl'ige maanel, November, llog:eli Gou lVel'l1eur, op aansoek van eli Sekl'etaris \"an Staat yer eli Kolollii~, eli gevoelens van eli koloni~te geHaa.z het of hulle van eli Engelse banelite (' Tickcl:.-of-leave Convicts') wil M, en elat hulle gese bet, ne; ell elat hulle non oek eli banelite-sknim van Engelalld volstrek ni wil .ontvang ni. Hulle het hulle tOCIl plegtig verbinde om eli baJlelite 11i te nee:m ni, en met hulle niks te eloen te he ni; en eli Gouwel'l1eur gevmag em ni'toe te laai; dat hulle hiir lanel ni, en beloof om al eli onkoste te dl';t \Vat elaarvan

mag kom. Op J .J uli word 'n grote ycr aelerillg op eli Paraele gehou, waa,l'0p ruim 7,000

mense tcelllyoorelig was. Di mense ,ras woeelenel. Di opskuelding het hulle naelerhauel eli naam gegc yan eli "Anti-banditp bewe!Jinf}." Di lJeweging het lladerhanel verder gegacln ill Stellen bosch, Paad, ellS. Onder eli anvoel'elel's word di name genoem vall Rutherfoorel, Ebden, Fairbairn, ~tci11, Ross, Ans­

clell, Wicht, euz. Op 19 September ankel' eli Eng-else skip Nfpfune met di Bandite ill Flimons-

baai. )1:11' eli koloniste wou hulle ni laat lanele ni. Tocll llIaak hulle eli 'pleelge' nog strenger. GOl1lVerl1lent-kontrakteurs-slagters-bakkers­kersemakfl's-kol'tom al eli klasse word \"erbiiel eleur eli " Anti-banelite Vereni­ging" om eli Engelse solelate, en skeepsvolk, en bl1l'gel'like mnbtellare te VOOl'­siin so lang as eli kwessi nog gaanele was. En as cell elit elOCll om di l'egel'ing te voorsiin elan k0111 hy onder eli 'pledgt!' : gell eell gaan met hOI11 om ni, en

.as by uitkom dan worel hy met beelol'we eicrs gegoi. iDi skip is 5 maanele in Simollsbaai gebly-(maar gen Imueliit mag syn

voet an wal sit ni) - en toen kOlll eli ord",r uit Engelanel, elat di lmptein na 'n anelere koloni 1110es vertrek. Di skip vertrek op ] 3 Fewerwari ] 85(:). So wel'd ons lanel geluk~i~ W;)l'ml ntH Q'01' tl'oom te worele van Engelse skllrke en eliwe,

AGS 'J;: E HOOFSTVK .

l\fERK'iYAAR])IQSTE GEBEURTENISRE (184G-1855) . Pottinyrr.-Harry Smith .-Britse Krctt'pr/({}ul.-Slfl!/ can BoomjJlaas ,-Cath­md.-Oorlo!/ teen Jlo8itesh .-Bawtos /dojJ IIi Engelse lIit by iJPJ"M.­Hop 1/£ BII!/else (Jelikidf'lli8 skr!J lcP.-Par!pmellt 0Jl//pl'I!J.-1CojJermlJilf'.­U}"((lIji' l'r!Js/rmt OjlIJenfj.-Si,· U. (Jrey.-S!Jn jlol-iti-ik. III 1 '41; OIL IK-!i was di \'iide grote Kaf'feroorlog, IYat OllS a1 ran yertel bet. III tti tyd is S Ir P ereg rine MaitHmd teruggoroep en :::> ir Henry .Pottinger angestel as GOl1\,ernelll'. Di rede daarmn ge Graaff Orey solf op: "Omdat daar gen einde kom an tt i Katferoor1oge ni; omdat daar so yonl pnb1ike gelr1 yennors worel; omdat eli primte eiendomme ,all di boero so yerniil \\'ord: omdat di la~dbou moet stilstaan, en di mense mar altyel in ttoodsgeyaar was." Daaran wou di regering in Enge1anel 'n eiude ruaak. Toell dit onder GoU\rerncur Potting-er Ili bettr gaan Hi, het di regeriug in Eugeblltt in Ui+l Sir H arry SmIth uitgestuUl' vcr Gouwerneur, omelat hy ' il knappe ~eneraal was. ily is angekom op ] Desember ] K47 an di Kaap ell op 17 .IJesember was hy a1 in Orahallstad, waar hy met grote eel' ont­vang is. Op disdfde dag bet by 'll plok1amasi uitge\'aarelig \\'aarin hy hyna 50,uOU \' iirJmnto myle groud all eli Koiolli tOOl"oeg, ell \"ork1aal' elat eli gronse verder salll'ees: an eli SOOl'de kant Grootriyiir (OranjeriYiir), ell an eli Ooste sy di Koiskammariyiil'. Op i3 J lesember het hy 'n grote yergaeleriug gl hOll lll.t di Yem<talllste Kafferkapteills in King William's Town, tll toen het by eli hde land tllssen eli Keiskamma ell eli Kei yerklaar yer'n aparte Engell'c ko­loni, ouder di naam I"an Britse Kaf'ferland. Op 7 .Tanntwari, 1848, het by al di klLpteins lYat in Britse Kaffcrlallcl WOOll laat sweer, dat hulle sal getrou wee an di EIl~else rogerillg, di moorelenaars sal stmf, en ophou met hulle towery ell, t6lHY. Op 17 Jall11ew::tri is Kreli in King ,Yilliam's Town angekolll, en vrede goslnit. ~o het eli oOl'log nIl 18±6 en 18-1-7 ge'eindig, naelat dit eli rc­gel ing mo~r as 'n mi1joeu pOLJele sterling 1:11 'n l1lenigte sile o'ekos het. III 18-1.:1 was dit o'er Grootriyiir so \rodig, dat eli Gouwerneur elaarnatoe oeoaan is, cn di trn,ktaa~ met eli Grikll'as weer r~g g"t'maak het, en 'n traktaat ~leO:t lUoshoslt angegaan, en di Engelse regel'ing o'er eli Boere geproklameel' het, soos GOUlI'tl'llenr l\In,itland al in 1H±,-) Yel'klaal' hl::t, Di Boere wou hulle elaar­an ni oudol'll"t rp ni. Daarelenr is eli oOl'log tussen eli Boere en eli Euge1se ont­staan, ,mar\'an eli slag yan Boomplaas nog in geelagtenis is. Mal' elaar­yan meer in di yolJende eleel yall Ol1S geskidenis. In 18±8 het Rir Harry Smith nog yoorgestel dat di Koloni 'n l'arlement moct lte, en eli Mle Koloni was elaan'oor. , In I8·H) was eli Banelitekwessi. Mar daarnl,ll het ons al vertel m 'n ander, hoofstuk.

Van 18;)0 tot 1852 was biir weer 'n ellenelige Kafferoorlog, waaryan ons al di hoofsaak beskrywe het. Op 14 .Tannewari skryf Graaff Grey uit Eng1an~ dat el i regering elaar ontenede is dat di oorlog so lank dum, en dat hy dt

~" , i)

bestiir nO\l in ander hancle moet ge. N a Sir Harry Smith is Sir George Cathcart gekom in l\iaart, 1852, en gebly tot 5 Desember, 18;)4. Di in­struksi is wat di nn we G omrernenr ni t England gekry het was, dat hy di Kaffer dadelik moes ondenre11), en dat di Engelse regering net belallg het by di Kaap en Tafelbaai Vel' hulle skepe, maar dat hulle gell groud verdeI' land-in ,,·il be ni.

Omdat Moshesh, di opperhoofd van di Basutos, vel' Kreli gehelp hot in di oOl'log teen di Engelse, elaarom stuur eli. Gouwerneur 2,000 soldate om hom te straf. Mar ja weI, in 1853 by Berea hct eli Basutos eli Rooibaatjiis tog lek­ker uitgeklop. Op 13 Desember, 1852, trek di GouwtrntUl' o'tr eli Grootri­viiI' met di soldate, en toen hy by eli Sendelillgstasi Platb~rg kom, stUUl' hy 'n booelskap an Mosh esh: dat hy 10,000 stuks YO tll 1,000 perde skaelever­gocding moet bctaal, omelat hy Yd' Krel i gehelp hct, en as hy ni wil betaal ni, dan sal by oorlog yerklaar teen hom. Moshesh laat yer hom terug weet: elaL hy nog eel'S daaro'er sal raad hou of hy di sl(adeYergoeeling sal bctaal. Ell Vfill

oorlog se hy : "Mott ni so gou praat yan oorlog oi; ek hou ni yan oorlog oi ; mar jy weet as jy 'n honel slaan, dan wys hy syn tande." Di GOUWCl'llellr was daaro'er so gebelg, elat lly Mos11esh ni eeos wou tyd go om syn kapteiusuy ma­leaar te roep en te raaelpleeg of hulle eli boete sal betaal of ni. Hy trek op teen Moshesh en op 20 Desember ontmoet hulle makaar by Bcrca (onn~]'getelike

plek), en daar het di Basutos eli Engelse O'erll'ell. Omstanelig kan OilS ongelukkig di slag ni beskrywe ni; want in eli Engelse

gcskidenisse word so gemaak : as di Engelse o'erwell, 0 ja, elan 1yord daar 'n grote bohaai -van gemaak; mar as hullc Yerloor, dan blij huUe mar mooi stil daarvan. So oek hiir. Laat ons hiir 'n voorbeeld daarmn go. Di uiCYoerig­ste Engelse Geskidenis yan di Kolonio se daanan (IVilmot en Chase, p. 4066): - " His Excellency diclnot take the hint (viz: of Moshesh" that a dog \\~hen bcaten shows his teeth,") persisted, ancl thc battle of the Berea, 01' rather route, ensued <.fn the memorable 20th, over which' untoward cyent' it is judicious to draw a Yeil, for it was not a success." (" Di Gouwerneur won Moshesh sijll raad ni opyolg ni; by hct SYll Imp gcyolg; en daarop is di slag yan Berea, of liwers di oederlaag, geyolg, en dis 1'erstandig om o'cr eli ongelukkige nitslaO' 'n sluier te trek, 1l'allt dis gen gelukkigc ollderneming.") His mooi I Yol­lcns di begiusel clan kan ' II stlrywer yan 'n gcskidenis mar altyd b, slu'}\re "at tot voordeel is yall SY ll kant, en wat tot eli skande strek yan syn yolk, daal' kau hy mar" 'n sluier o'er trek I"

Mar nog mooier. In 'n ander boek se ·Wilmot uitdrukkelik (" H£stoJ '!! 0/ tJle Cape Colony, /01' use i/ ~ Srhools," p. 107): "As there "as ]]0 doubt that the Basuto Ohief Mosllesh had been all ally of Kre!i's, a force of 2,000 troops wa sent across the Orange rinr to chastise him; but the battle of Berea ",bich en­sued, resulted in a Yictory to the Basutos," etc. (Duidelik," die uitslag "as, dat di Basutos o'eru;en.") En in 'n ander boek se diselfde Wilmot (" Colonvll Handbooks," waarin 1'OOrk0111," A Historical and Descriptive Acr-ouilt of tlir Colony o/the Cape of Good Hope," p. 23) : "General Oathcart arrived in March, 1852 ; and it was in July of this year that a grand and successful attack was made upon the Kafirs entren ched in the Watel'kloof, and in December that Moshesh, having failed to furnish the indemnity, was defeated at thc battle of Bcrea," etc. (Duidelik gese, "di Basutos het vbl'loor)."

Dis non 'n mooi staaltji hoe di Engelse geskidenis skrywe. Op een plek i~ elit : "dis verstandig om daar mar 'n sluier o'er te trek, want di uitslag wa

ni gelukkig ni." Op 'n ander pIck is dit: "Di Basutos het gewen," (" a victo­ry to the Basutos.") En weer in 'n ander boek van diselfde skrywer word vertel: "Di Basutos het vertoor" (" Moshesh was defeated at the battle of Btrea.") Wat is nou waar r Wat moet 'n menS nou glo ? Gelukkig leel' daar nog genoeg ooggt:tuige om te verklaar wat waarheid is.

In ] 853 is di vyfde grote Kafferoorlog ge'eindig ; mar dit het di regering na­genoeg tlVe miljoen ponde sterling gekos. Gouwerneur Oathcar t h~t begin om di Isoere wat gediin het op kommandos pl<tse te ge op di grense, en dit was ~n betere beskermillg verdi Kolonie, as al di forte wat hulle gebou bet. Vall toen af het di land 'n bitj i rus gekry van eli Kaffers.

Op 21 April 1853 kom hiir orelers van England om 'n Parlement op te rig­in di Koloni. Di bepaling was toen: Elke Britse onelerelaall wat 21 jaar oud is, en \\"at 'n inkom het van £50 per jaar of wat £25 per jaar uitge, lean ge­registr.:er worde as stemgeregtigde. Daar is twe Huise: Hoger Huis ell JJuger Huis, of anders, Wetgewende Raael en Wetgewenel~ Vergadering. Di Hoger Huis het 211eele ; 11 worel gekiisin di Westelike en 10 in eli Oostelike Provinsi. Nimand lean verdi Hoger Huis geleiis \I'ord ni of hy moet vasgoecl besit yer eli waarde van £2,000. Di Hoofdregter van eli Koloni is voorsitt~r ill di Raad. In eli Lager Huis is 66 leele, 34 Y,LI1 di Westelike ell 32 yan di Oos­telike Pl'ovinsi, lIu'l':! kiis \'d' hulle 'n voorsitt;r uit een yan di leele. D ; Parlmnent moet minst .l1s ecnmaal in eli jaar sitting hon. Di Koloniale Sekl'e­taris, di Prolummr-G meraal, di Tresoriir, en di Auelitelll, lean in albei Huis : it en deeln~em all eli eliskussi;s; mal' Ili st;m ni. Gen besluit Yall eli Parle­

meut sal as ,ret g,wgb.tar Wees ni, \'0:>1' di Goa wemeur dit on lertek 'n nit naam v<tn eli Koningin, Di 1 d~ Ya1. eli Hogdl' Huis IVO·el gekiis vel' tiiu jaar ; mal' slle 5 ja;tl' is ela,tl' weer 'n \'erkising, el tn Vdll tiill en elan van elf leele ; di waG by eli vorige kising eli minste stemme gehad het mo~t d,tn aftre. Di leel '~ vau di Lagt'l' Huis worel gekiis vel' \'yf jaar. D<:ur Akte No.3 van 18G5, waariu Brits Kafferland angdlCg word an eli Koloni, worel eli getalleele V,tll di Par­lement \'enneerelt 1' .

Di kiislVet is egter in 1892 veraneler, eli okkupasi kwalifikasi is \'erhoog vall £25 tot £75, 111 :t di by\Toegillg dat nimand lean St:lll ni of hij moet kall l~es en skrijwe. In plaas i'an2 1 het eli Hoger Huis nOll 221ecle. Di getal vau .eli Lagor Huis is nou 7G . Di l~ele \'an di Hoger Huis worel gekiis vel' 7 jaar, ter­wyl eli yan eli Lager Huis mal' yer 5 jar~ g~l\ii s word. Di :i\Iinsteri bestaall nou nit eli Kololliale S:kretaris, eli Tresoriir-generaal, eli Prokureur-gene­mal, eli Kommissaris ntn Publikt! Werke en Kroonlanele, di Minister yan Lanel­bon. Hulle lmll in albei huis) praat, maar net in eli nuis stem waarvoor bulle gekiis is.

Di eHste sitti g ntll eli Parlemeut Ims op 1 Juli 1854. Sir C. Branel was ill eerst ~ " Speaker," en is clit g ,b ly tot 187 ±, toen het hy beelank en is Prokureur D. Tennaut gekiis.

In 18:H was 'n grote opspraalc van <Ii Kopcnnyne. Dertig Maatskappye is opgerig om te gaan gmlVo, m:!t 'n l(-,pitaal van £1,393,000. :i\Iar 'n menigte is bankl'oet geraak. Mal' later hct elit betel' gegaan. Van 1858 tot 18G7 was di gewone opgaaf al jare +,000 ton kopel', wcrel £98,000.

Op 2G Mei 185± vel' trek Sir G. Oathcart uit eli Koloni na eli Krilll-oorlog, waal' hy geval is ill ili slag va1. Inkermau. In eli selfele jaar het eli Engelse hulle onttl'ek an eli Boel't~ o'er eli Grootriviil'. Toen eli Basutos hulle geklop,

75

llet, tocnlaat hulle di land staan, en laat di Bo~re vry Olll yoortaan yer hulle te beskeI'm ken di Basutos. Di Boet·e het di vrijheid gebrnik en di Oranje Vrystaat opgerig, m~t 'll President en 'n V01ksraad an di hoof. Daal'n1n Illeer op syn plek.

Sir George Grey was hiir Gouwerneur van 5 December ] 8i)-! tot 15 Au­gu~tus 1861. In syn " Op mingsrede" van di Parlement het hy hom uitgelaat 0' er di grens-sake Syn plan " 'as am eli grond tussen eli Boere en di Kaffers te laat bewoon. By het el i regel'ing in England gevraag om 1,000 soldate ,,",tt op pensioen afgegaall is hiirnatoe te st UUl" en hulle dall daar grond te ge

.om te woon ; en later eli getal te vermeer tot 1>,000. By kOll dit egter ni verkry ni. Mar to(m is di " Duitse L egiocn," na hu11c onts1ag van eli Krim-oorlog, hiimatoe gestulU' om op eli gl'msc te 1rOOll. En clit was net 'n fiukse plan yan Sir G. Grcy.

Vereler WC1S syn p:>litiik om eli Kaffcrs te leer wed::. So het hy hullc gehuUl' vcr puolike \Yerke. Uit 'n rapport van] i Des0mber 1855 hlyk cli[ datclaar tocn -o'cr di 900 ICaffers werk an GoulI"el'lllclltsgcboU\rc,wcgc, cns. ])it "'as oek goed.

En om eli yel'clerfe~ikc im'locd y,1,11 bulle to'ercloktcl's tcen te gaan, het hy ycr hulle 'n Hospitaal opgcrig in King William's Towll, onder opsig Yall Dok­tel' Fitzgeralel. In (;ell kwartaal vml ] 8j(j het by :2 ,:278 pasi'cnte in eli Bospi­taal gehael; elaarYan ,,'as 1,!i76 Kaffers. '11 Snaakse briif het CCll yan eli Raffel'S ",at gesonel geworele is geskrywe an eli IConingin op :>3 J nni, lK56 :-

"Baing elanki, myn li,\'c Koniugin Victoria, dat jy yer myn 'Jl goeie elokter en 'n Imap man, gcstuur het. Ek "',1S 1 G .i Ire blinel, myl1 Mocdcr Cll myn Konin­gin, mar non kan ek WCCl' go cd siill. Ek siil! aIles. Ek kan eli stcl'l'ctjiis en eli maan en el i son aHeb siin. Eel'S moes ek gelei worele, maar nOll, myn l\Ioeder, o ! myn Koning- in, non lean ck allenag loop. Mog OilS li1l'e Here jou segen so lang as jy lewe op aarele! Mog God myn Moeeler scgen! Word tog ni mocg om ons swakheele ic yerdra ni, 0 Koningin Victoria!

Dan het Sir G, Grey nog an eli Kaffcrkapteius voorwuarele elat hulle yer hnlle goeel moet geclra. £i'5, na hulle rang; aHes tc same a1 jarc £580.

jaarliksc salal'i s~c g, ge, op Di salaris \\"as yall £30 tot

In 1855 is di wet om DistI'iksraele an te stcl eleUl'gegaall. Di Distrikeracle is omtrent soos eli Hccillracle eel'S was. Een yaH eli YOOl'dele hiil'\"an was dat eli Boerc lcer om meer belang te stel in pub like sake; lmllc moct eli lccle kiis,

. en eli wat ge!{iis warde m03t sorg vcr eli pnblike weJe, CllS.

,

l\IERK'LL\.RDIGSTE GEBEURTEKJSSE (185G-18G8) .

Byn(( lcepr 'n j(((t!r'J'-oorlo.r;.-Prtrlement stem grote somme .r;pltt l..'Pr I lIillligrasl PII j1ublikp /I·"r/rp.-TVPllin,r/ton Spoom·p!J.-Br!'eklUrtfp/" .-Pokkii8 .- Stand-· lwld mil Sir G. Grp!J.-OidhtlJl.-1Yop!renl/et. - Sir J>. TfTodehou8P.- i ,i Koloni in skulrl.-Kerk-kll·pssiis.-Oorlo.r; tU8sen Vr!Jst(wt en Ba8utos.­J'ple.r;ra(rj:-Stor7l1 il~ Taj'elbaai en brmul in Slcellollil(Ol1.-Balwtos ver Rrit.~e onlterr/al1(, rerklaar .

In 185(; is U2,7D3 beeste all eli longsiikte en G4-,850 perele an eli pfmIesiikte ge,Tek in eli Koloni.

In eli Parlement het in eli jaar eli leele van eli Oostclike Proyinsi 'n yoorstcl ingeeliin, om Imlle eie regeering te he. iVIar eli "r estelike leele was tocn me!:'r en eli hl"t hulle o'erstem.

In eliselfele jaar is Xatal yer 'n selfstanelige koloni yerklaar. Hoe eli Engelse Natal yan eli Boere afgeneem het, sa l 011S later siin.

In 1857 was elaar amper weer 'n Kafferoodog. Kreli het 'n to 'erelokter 0]1-

gesteek, elle Umlakazi om al eli Kaffers wys te maak : elat by omgallg hO ll met eli geeste yan Imlle IToegere lmpteins; dat Imlle nou eli Engelse o'erll'en hlt in eli aneler lanel (itl eli Krim-oorlog i'); dat eli koloniste nou gen hulp yan Englanel kan yerwag ni ; en elat, om eli geeste yan hu11e kapteins o'er te haal am yer hulle te help, hulle mar net nOJig het om op te hou met \I"erk in di gronel, en al hulle ve en graan te ycrniil. Kreli syn plan was om eli Kaifel.'s deur honger te nooelsaak om te steel en oOl'log te maak.

Di Kaffers slag oek r egtig hu11e ve op, en eli Engelse Gouwerment het ken­nis elaarvan gekry Cll in eli stilligheiu klaar gemaak as elaar mag oOl'log kom. Di getal velle \"all YC ",at eli Kafl'ers in 'n korte tyelji geslag het en wat eli hanelelaars "au hulle gekoop het, was ui mineler as 130,300.

Einelelik het Umlakazi eli 18Je Fewerwari bepaal; elall sou eli vool'melers van di Kaffers algal' opstaan en al eli wit meuse in di s6 ja. En ofskoon di profesi ni nitgekotll is ui, blyf di bygclowige Kafi'el's tog nog gehoorsamn vel' hulle pro feet.

Steel en moor moes elaarnl,n kom. Mar om oOl'log te maak was hulle te zwak. 'n :Menigte is vall honger omgekom. Di bevolking YaU Britse Kafl'er­lanel is vermineler Yall 104-,000 tot 38,000, en Kreli het ruim so vcul volk ver-1001'. 'n Party is na Basutolanel gegaal1, en omtrent 30,000 is in eli Koloni ingeleom om kos te soek.

In eli ParlemeLt yall 1857 vra Sir G. Grey £100,000 vel' Engelse immigrasi, dog eli Parlement het mar £50,000 gestem. En elit "'as al te veul. Want eli immigrasi het eli lanel gen stuk vooreleel angebreng ni. Diselfele ParJement het nog £40,000 gestem om tronke te bouw, en £500,000 vel' 'n spoorweg vall

\

II

(\i Kaap na Wellington; mal' onder di olll'egverdige bepali 11 Q:: dat di distrikte lvaardeur di tl'eiTi loop 3 pel'sent agterwaal'borg op eli vas goeel moes betaal ·en 3 persent nit lanel~kas . '0 Maatskappy worel to en opgerig. Di meeste aneleelhouers was in Englanel, en moes jaarliks 6 percent vl'r hulle geld kry en eli trein breng gen ± persent op ni. Sodat jaarliks eluisende ponele uit di Koloni na Englanel moes gaan. Gelukl<ig is elit later afgeskaf, soos OllS sal siin.

Di eerste sooi "an eli spoonreg het eli Gouwerneur omgekeer op 31 l\Iaart 1859, en elit was klaar in Noyember 1863. 'n Spoorweg van di Kaap na Wynberg is naelerhanel gemaak eleur 'n private Maatskappy, en eli het betel' be­taa!. In 1874 het di regering eli spoorweg angekoop vel' omtrent £800,000 en toen het eli agterwaarborg opgehou.

In 1860 is elaar 'n akte gepasseer in eli Parlement om £200,000 te Ie, n vel' 'n Breekwater in Tafelbaai. Op 17 September is eli eerste gronel in eli se gegooi deur Prins Alfreel, wat toen net hiir was op 'n besoek.

In 1858 was di pokkiis so erg an eli Kaap, elat tussen Juli en Desember num 2,000 gesterwe is daaran. Dis naelerhanel in eli buite-elistrikte oek ver­sprei; mar gelukkig ni so erg as in di Kaap ni.

Di nuwe gebou\\'e vel' eli Museum en Bibliotheek is oele in eli jaar klaar ge­kom. Jammer mar dat dit op 'n plek staau waar elit gen stuk Yer-toning maak ni ; glael onder di borne. In di Bibliotheek is l'Uim -1-0,000 boekdele, en dan nog 'n kosbarc versam~ling van ou handskrifte en skaarse boeke wat Sir G. Grey daaran porsent gege het. 'n Stalldbe ·lel Yall eli Gouwerneur is voor eli :Museum opgerig; mar (sou dit Engelse smaak wtes?) met Sylll'Ug na eli imigting waaran hy so veul gor.el gedoen het; want hy is in di jaar terugge­roep na England. 'n Menigte versoekskrifte dat hy moes weerkom as Gou­werneur is met diselfele skip ,l'aarme hy vertrek het meg~stuur na eli Konin­gin. Di uitl'llag daaryan salons strakkiis siin.

N og 'n ramp in 1859: di oidium, waarvan ons land nou nog ni ontslaan is ni.

Di eerste voorval van belang in 1860 was eli uitspraak van eli Roge Geregs­hof, elat 'n man so venl p'l'sente yer syn geld }zan neem as hy wiI. Dit het 'n gro­teopskudding yerwek. Di meeste mense het geelag, elat 'n man ni meer as 6 per­sent mag neem ni . Mar di Hof verkla'u' to en elat hiir ni so 'n wet bestaan ni. In di vollende PaJ'lement is 'n menigte memoriis ingestuUl', met eli versoek om so'n wet te maak dat 'n man ni meer as G persent mag neem ni. lHar dis ni deur,:egaan ni. Woeker is dus Hy in ons lanel. Ongelukkig genoeg!

Oader eli sitting Yan di Purlement kom eli gerng dat Sir G. Grey sou tel'Ug kom as Gouwerneur na eli Koioni. Op 4 Juli is hy angekolll.

In 1861 is niks van belallg om op te teken, as elat in eli Parlelllent Sir G. Grey non vel' eli eerste maal elaarme voor di dag kom, elat eli Koloni agtel'Uit gaan, eleur elat di nitgaa£ in eli laaste jare groter was as eli inkollls. Daareleur is eli Koloni in sknld gekol11, waaronder ons van elag nog sug.

Op 14 Augus het eli Gouwerneur di Parlement ontbinele, en eli voUende dag het hy eli Koloni verlaat en is na Nuw Seland gegaan. Hy was groot ge'eerd en \Yorelnou nog di meeste geprys van al Gonwerneurs \Vat ooit an eli Kaap gewees hct. lHar ",aarom? Omdat hy 'n vrindelike man was en 'n voorstan-

del' van puiJlike lYerke Mar wat ons Afrikaners te n hom het is, elat hy eli Koloni in skulll gedompel het met al syn vrindelikheid, deur onnodig geld te verkwis, soos bFoorbeeld £50,000 om 'n party Engelse hiir in te voer wat di Koloni gell stuk nut gcdoen het ni. En toen moes syn opvolger dit besuUl" ell di land elaaronder ly.

Sir P. Wodehouse is angekom as Gouwerneur op 15 Janewr.ri 18G2; hy is met grote eel' ontvang, omelat hy o'eral waar hy vroe'er was hom so knap­geelra het.

Op 2-b April open hy eli Parlement en se, elat hy sal trag om eli politiik \'an syn yoorgauger tJ volge. In ronel;! woorde het hy egter yerklaar elat elit 'n dwa~e stuk was om £270,000 te verspil vel' werke wat self ni betaal en wat eli Koloni oek ni in staat is om te betaal ni ; en hy het di Parlement dit \'oorge· hon as lVaarsklmillg verdi vervolg. Jammer mar dat hulle eli les so gou yer·, geet het, soos ons sal siin in eli sitting van 1874.

In diselfcle jaar (18G2) is cli stoomskip Wrtltlensian gestr.l11d by Strnys Punt met'n hole trop predikantc elaarop wat na eli Synode kOI11. Di mense is gelukkig almal gered.

In di Parlements-sitting van 18G3 het Sir P W odehous3 weer gespreek o'er di skuld van di Koloni en voorgestel om te besuinig so veul as hulle kau. Mar dit sou te venl tyd neem om op di maniir uit eli skuld te kom ; daarom bet hy enige belasti ngs en 'n lening van £150,0(jO voorgestel. En dis allgeneem oek. In di sitting is elit besluit om di vo11ende sitting in Grabamstael te hou. Dit het natuurlik in di Kaap grote onvergenoegdheid gege. En tot nog toe was clit di eerste en eli laaste sitting wat in eli Oostelike Provins gellonis.

Van kerk-sake is claar veul te vertel in 18G3 ; di Ned. Gere£. kerk, eli Epis. kopaalse leerk, en tot eli Mahomedane het stryel gehad oneler makaar. Mar daarYan in 'n aneler deel van ons Geskielenis.

Di Parlelllent het beshlit in 18G4, in eli sitting in Grahamstael, op yoorstel Yan di Gomrerneur, om nog meer bela stings op te ]e, en nog £231,000 te leen OIU di tekorG van di Koloni an te yul ; en yerder om in 18G5 'n nuwe eensus (Yoil(stel1ing) te he .

Di Vrijstaat en eli Basutos was in di tyd in twis o'er d i grensskeieling tussen hulle lande ; toen het hullc eli Gouwerneur gevra verskeidsregter, en hy het be· slis \\'at eli skeieli ng moet \Yees. Mar di Basutos het hu11e ni daaran gehon ni, soos ons later sal siin .

Tn eli begin yan di jaar is eli Telrgraaf van eli Kaap na Graham· stacl-GOO myle-klaar gekom, en an eli eince isdi trein na Wellington geopen.

In UH);, het eli Parlement Brits Kaff~rlanel angeheg an eli KoJoni, teen albei syn sin. En op 17 M ei ,,'as daar een van di grootste storme in Tafel­baai, waarby 18 skepe gestraud, en 70 mense omgekom is. Op diselfcle dag, met eli sterke wind, is byna eli helfte van Swellenelam afgebrand.

Di jaar 18GG ,,'as'n booelskapper van slegte tyeling vel' eli Kolon i. Slegte oeste-swakke handel--daling in di prys van wol-menigte bankroete-oorloO' tllssen Vrijstaat en Basutos-ens., het 'n elonkere " 'olk o'er eli land gebreng. Publike \\'erke moes sttek bly nit gebrl k an gelel. Kaffers begin weer te steel in Britse Kafferland. Al di ongllllleke kom gdyk.

79

Di Parlcmcut was verplig om 'n Komite \"an Besuiniging an te stel, en so veul as molik was di uitgaaf te yerminder. En tog moes hulle nog £250,000 leen.

In Augustus 1867 het Prins Alfred weer di Koloui besoek. Di koors het di jaar 'u menigtc mense weggeneem an eli Kaap, waaronder two doh.-ters, Graaf en Brown.

Di oorlog tussen di Vrijstaat en di Basutos duur nog. Di Gonwernelll' gaan tussen beie to en di Boere so te Be gcwen het, en neem eli Basutos as Britse on­elerelanc oneler syn beskerming. Dnarnm sal OilS later nl( el' se.

VAN 1868 TOT 1894.

YUltIttwoordel-ike Bestuur.-Di Kactpse UniveJ'siteit.-Di sewe Sirkels Wet .­£5,000,000 ver SpooJ'wege.-Grote Brand an Stellenbos.-Vrywillige Beginsel.-Konjederasi.-Besoek vcm Froude.-Genoots7cap van Regte A/tikaners.-Ajri7caanse Taalbeweging.-Galekct O()tlog.-Spl'igg Mi­rlisteJ'i verIJctn.rJ lfolteno.-Di ontwapening en Basut~too,.log.-Aft"ilcaner

Bo nd.-Scanlen en Upingto n lfinisteriis. -Spoorweg vel' leng in.rJ. -Steen­/rool Ontdek7cings.-Westeli7ce Kabel.-TelegraajverZenging.-Sprigg en Rhodes Ministeriis.-Anhegt-ing VCtn Pondoland.

In 1870 kom Sir Henry Barkly hiir an as Gouwerneur. In Oktober 186!) had di Gouwerneur di Parlement ontbinde fll di volk opgeroep om vertegenwoordigers te kiis voor oj teen Verantwoordeli7ce Best~tur. Di meerderhllid van di lede was daar voor, en in 1872 gaan dit deur. Di Koningin keur dit goed en Molteno word as eerste minister ben oem. In 1873 word di Universiteit van di Kaap gest.ig, en in di selfde jaar word 'n wet gepasseer om di Koloni in 7 Kiissirkels te verdeel, in plaas van i f1 twc :a.parte Provinsiis. Di wet word genoem di Sewe SidceLs Wet,

J n eli jaar 1874 stem di Parleu:ent £5,000,000 vel' Spoorwege. In di self­de jaar was di grote brand in Stellenbos.

Klein Solomontji kry in 1875 di VT[jlcillige B pginsel deur. Di geld wat di Engelse Rc~eI'ing beloof het om an di predikante van di Nel. Ger. Kerk te gc, toen hulle di Koloni van di Hollanders o'er geneem het, neem ons eie Pa:'lcmeut verdi kerk af!

In 1875 besoek Men eel' Froude, di grote Engelse geskidenisskrywer, Suii Afrika, in belang van Konfederasi van di verskillende State en Kol0niis, en boewel dit toen ni deur gegaan het ni, tog het syn besoek grote nut p'edoen dem eli andag op di saak te vestig en dem dat hy di party van di Afrikaners opneem en in Engeland antoon hoe skandelik ons hiir van tyd tot tyd behan­del is (J(yk Bylage)

Di Genootskap van Regte Ajri7cctneJ's, opgerig 14 Augus 1875, werk fiuks om OilS tactl tot erkenning as skryftaal te bring. Hulle ge 'n maandblad nit, Di AjI"ikrtanse P atriot, wat finks opgang maak, en 'n Ajriluwnse Sprct(t7c · leWIS, wat algemeen gunstig ontvang word, en gon nitverkoop is. 1/ Di Patriot word 'n wee7cblad in1877. Di Genootskap gc velder 'n Afri- . 7caallse Almanak nit vel' 1877, burgerlik en kerkelik, en verder Di Ges1ci­denis mn ons Land in di Taal van ons Volle, wat von uitverkoop was.

In diselfde jaar gaan Sir H. Barkly terug na Eogeland, en word opgevolg dem Sir Bartle Frere. F,.I Daar ontstaan toen rusi tussen di Fingoes en di Galekl's, wat Kreli Kt-.ptein van was. Di Fin goes "ra di hulp van di Engelse regering, en Kreli word by Gwadana verslaan.

Gedurende di tyd van di oorlog jaag Sir Bartle Frere ver Molteno weg van yn pos as eerste minister, wat 'n Gonwerneur ni mog doen ni en nog

\

81

nooit weer gedoen het ni, en Sir Gordon Spri£:g word geroep 0111 'n nUI\ e ministeri te vorm, wat hy Ili mues angeneem he ni, en geo enkele kolonis win

>beginsels ni. In di jaar 1878 staan byna al di Kafferstamme op teen di Kolo .1 iale rege­

ring, en Mol'. Hope, di m'tgistraat, wod deur Umsloohlo vermoor, wat Kap­tein van di Pond os was. By di 'einde van di jaar word weer vrede g-emaak, en om vrede te hOll, maak di Parlement in 1879 'n wet dat gen kaffer 'n geweer of ammunisi mag dm ni. Di kaffers hiir lu,t daarna gehoor, mar Si l' Gordon Sprigg- \von dit in Basotnland oek tuep IS. Daarteen staan di Basutos

, op Di Koloniale tl'oepe word daarllatoe gestuUI', mar sonIer sukses. Di moeilikhede het angehon, totdat B.lsotulanel in IBM as 'n aparte krOOIl­

Koloni geproklameer is. In 1880 kom Sir Hercules Robinson as Gouwerneur an. In di selflle

jaar word di Afri1cane'l' Bond gestig, wat van daag 'n grote liggaam is. Ds. S. J. du Toit was di stigter en di Patriot van di begin af di tolk yan eli Bo'ld. {}p 20 Juni 1879 publiseer Ds. du Toit di em'ste artikel hiiro'er en kort .o.aarna di konstitusi van di Bond in di PrttTio!. In 1880 werd eel'S enkel~ . Takke opgerig in eli Koloni. Di latere voornitgallg I'em di Bond blijk nit III vollende opgawe:-

1885 1886 1887 1888 1889

Distriks Besture.

28 25 29 31

Lede. :3,470 2,621 2,002 2,080

18\10 18U1 1892 1803 1894

Distriks Besture.

43 51 60 65 73

Lede. ..J.,(iH6 5,5'12 7,7"27 0,237

1l,lu;J In 1884 bedank di Sprigg ministeri, en word Sir Thomas Scanlen gevra Ont

. 'n ministeri te vorlll. In diselfde jaar bedank hy omdat hy 'n nwrlaag in tii Parlement gely het, toen Sir Thomas Upington 'n Iluwe kabinet vorm.

In 1877 werd Transvaal deur Engeland angeheg, waal'teen di bevolking sig , tydelik verset. Di Patriot was eel'S di enigste koerallt ",at di party vel' di TrcLn~­~aalse onafhankelikheid opneem en di Transvalers raad ge, en 'n beweging deur di Mle Koloni opkry om hulle te steun met Petisiis lla eli Koningin, Vergaderinge, ens. JlT ederkerig het di sa~k an di Afrikaans8 nasionale bewe­ging goed gedoen. Mardi bisonderhede verllleld ons later onder di Trall';­vaa1se geskidenis.

In 1884 word 'n Nywerheids Tentoonstelling in di Ka::tp gehou, wat 'Il sukkes was. Kimberley en Port Elisabeth het gou di voorbeeld gevolg.

In 1885 word di Spoorwege reeds geopeo tot Kimberley en Aliwal NOOJ'd, en in 1888 word op verskeie p1ekke in eli Koloni steenkool gckry, wat nUll al grote myne is. Di· VOOl'l1aflll1ste p1ekke was Ind\\e, Molteno, en Syfergat.

Sir H. Brogham Loch yolg in 188~ vel' Sir H. Robinson as Gouwer­neur op, ",at weer in syn plek kom in 1805. III eliselfde jaar word 'n kabel \,;lll Port Nolloth, na England ge16.

In 1800 word eli sp:)Qrweg uitgebrei tot an Himonstad, Bloemfontein, ell Vryburg, in 180 2 tot an Johannesburg, en in 18!J4 tot an ilIafeking. 'n Tcle­graaflyn gele in 1800 tot an Sllashi en deur M.ashona1alld, en ill 1893 en ] W!4 tot an Buluwayo, terwyl 1\1nr Rhodes 'n nool'de1ike \''Orlcngillg bat, begin ,'cur Afrika 11a Egipte toe.

82

In disclfdc jaar word Sir Gordon Sprigg weer gevra om 'n ministeri te­vorm, wat in 1891 deur di Rhodes ministeri opgevolg word omdat di Afrikaner party in Parlement Sprigg syn grote Spoorwegplan uitgegoi het.

In 18U3 kryg di Rhodes ministeri 'n nuwe kiiswet dem, waarby di kiisrtg verder verhoog word van £25 tot £75 okkupasi en lees en skrywe, en waarl,y verder bepaal word dat di stemming met stembrifiis moet plaas vinde (ballotn-­si).

Di Kaapse Parlement annekseer in 1894 vel' Pondoland, waar di kaptein8-in burgeroorlog teen makaar was, en passeer 'n Branelsiikte 'Vet, waarteen 'n , vry sterke bcweging in eli Koloni ontstaan.

DI NOORDELIKE UITBREIDING.

Stmnme in Betjuanrtland.-Eerste Sendelinge.-Grensgesleille met 1'ransvaal.­Bloemhoj Arbitrasi.-Stryd tussen Stamme.-Republilee van StelZctlancl en Land Gosen gestig.-Di Warren Kri/gstog.-Lobengulus Hand cleur Tmnsvactl ajgeslaan, clew' EngeZand geneem.-Di Rhodes-Rudd KOJl­

cessi.-Opening van lfashonaland.-Matabeli Oorlog.-Anleiding tot di Oorlog.-VeTnaamste Veldslage.-Di Jlaxims werleflules.-Na 8 Neer/{lge steele Lobengulu Buluwayo in brand en vlug.-Doocl vcm Wilson en s!Jn 82 Dappere helde, en van Loben self.-Opening van di Land: 1,000 plase en 40,000 Klyms.-Koning Salomo syn Goudvelde.

Daar di Noordelike streke nou so vinnig geopen word, is dit van belallg' dat ons di geskidenis daarvan oek ge. Di uitbreiding het ons groteliks te dank an Mnr. Rhode~. Laat ons begin met

BETJUANALAND.

Dis di landstreek wat nou ten nOOl'de van di Koloni, en ten weste van eli Transvaal Ie. Grote grasvlaktes bedek di land, wat vroe'er beskou werd as 'n grote woestijn, maar nou blijk 'n goeie, bewoonbare land te wees .

Di eerste sendelinge wat onder di Betjl1anas gaan werk het was Moffat en Livingstone. Di vernaamste stamme wat in Betjuanaland gewoon het is an di sl1idekant van di Malopo di Korannas, Batlapins en Baralongs onder Ma~: ­

souw, Moshette, Mankoraan en Montsoa, waar nou di Britse Kroonkoloni is , en in di ~oordekant van Malopo, onder di Britse Protektoraat, is di Bamang-watos, onder Khama; di Bakhatla, onder Linchwe; di Bakwama, ondel' Sebele; di Bangwaketse, onder Bathoen, en di Bamalete, onder Ikanen~. Di genoemde stamme is ni so oorlogsngtig as byv. di SuI us en andere Kaffel's ni, dit het di sendelinge kort na hulle ankoms gou uitgevinde. Khama is eindelik di kaptein wat Moffat onder gewerk het, en hy is al 35 jare gelede geeloop.

Van di jaar 1868 was daar 'n moeilikheid o'er di gl'enslyn tussen Bet juana­land en Transvaal, waarvan ons meer meeleel in di Transvaalse geskideDis. Dit het gedl1ur tot 1884, toen Transvaal 'n deputasi afvaardig na Engeland om di gl'ensgeskille en andere moeilikhede tot 'n end te breng. Di grenslYll word toen vasgestel soos dit van daag nog is.

In 1885 besluit di Britse Regeering om van Betjuanaland 'n Britse kroon­koloni te maak, wat sou grens ten nOOl'de an di Moloporiviir, ten ooste all di Transvaal, ten suide an di Koloni, en ten weste an di Duitse grondgebiid. En nOOJ'elelil~ van di Molopo proklameer Engeland 'n Protektoraat, tot an Mata­beleland, en neem al di stamme onder hulle bescherming; mar Lobengulu syn onwil keel' hulle om verder te gaan .

VOOl' eli proklamasi was daar ogter 'n grote moeilikheid in eli land. Di stamme het onder makaar geveg, Mankoraan teen Ma!.souw en Montsoa teen Moshette. Vrywilligers uit di T:'ansvaal neem di part van Massol1w en Moshette wat di wettige grootopperhoofde was, teeno'er di opstanelige onder-

G 2

...

84

kapteins, :NIaukoraan en Montsoa, wat deur di Engelse gesterk werd in hulle onregmatige ansprake op di grootopperhoofskap. Mas' onw neem vrYIVilligers onder Gert van Niekerk en Moshette onder Gey van Pittins, onder beloftes van plase. Di vrywilligers wen, en stig op di plase wat hulle van Massonw gekry het di Repnbliik van Stellalrmd en op di van Moshette Land Gosen. Di Engelse Regering beslnit toen om 4,000 man te stuur om 'n einde an d i geskille te maak, en di vrywilligers (vrybniters, se hulle) te verdrywe. Di ei del' van di ekspedisi was Sir Charles Warren, en dit het hom oek

geluk deur dat di vryIVilligers vrywillig pad ge en ni veg ni. Bl'itse Betjnanaland is non 'n Kroonkoloni en staan dns onder di Hoge

Kommissaris en 'n Administrateur, IVat di sake daar bestuur. Di teenwoor­dige Administrateur is Sir Sidney Shippard. Di setel van di regering is Vrijburg, di vernaamste dorp in di Protektoraat, en di spoorlyn gaan non daaro'er na Mafeking, wat di verste dorp is, an di Malopo, vanwaar ill spoor­weg nou verleng worde om di verdere noordelike streke te open.

Di hele Kroonkoloni van Britse Betjuanaland beslaan 'n oppervlakte van 60,777 viirkante myle, en met di Sensus van 1891 was ill blanke bevolking 5,211, di Kafl'ers 47,650, (Taungs 19,800, Mafeking 10,015, Kuruman 11,770 en Vrijburg 6,068), en andere kleurlinge van gemengde rasse 7,472; dus'1'1 totale bevolking van 60,333. Mardi blanke bevolking is na ill tyd sterk toegeneem deur dat baing boere daar plase gekoop en daar gaan woon het.

MASHONALAND.

Di eerste stap wat Engeland gedoen het om Afrika van binne te oper. was in 1885, toen hulle Betjuanaland onder proteksi geneem het, mal' Lobengulu het hulle toen gekeer, hy wou van hulle beskerming niks weet ni, en so het hulle Protektoraat mar uitgestrek tot bij Cham. Mar toen Lobengulu siin dat di Engelse Cham, as syn teenparty teen hom wapen met geweers en ammunisi stuur hy 2 male van syn indunas na Transvaal toe, met 'n Olifantstand, en laat di Boere geluk wens met hulle o'erwinning 013 di Engelse, en vra "om hulle hand," dit meen om 'n traktaat. of verhond met hom in te gaan, so dat hij van hulle kan ammunisi kry. Generaal Joubert was toen bereid om na J.obengulu te gaan en met hom 'n Traktaat van Vrindskap te sluit. Mar President Kruger was daarteen. En di gevolg was dat Lobengulu, di Koning van di Matabeles, to en hij siin dat hij by Transvaal ni kon reg kom ni, in 1883 'n Traktaat sluit met Engeland, waarbij hyanneem, om met gen andere mo_ genheid enige o'ereenkoms te sluit ni, sondeI' di toestemming van Engeland syn Hoge Kommissaris. Kort daarna het Menere Rudd en Rhodes 'n konsessi van Lobengulu gekry, om di land te deursoek, en minerale te grawe, onder di voUende voorwaardes: dat, hulle aIle maande an hom £100 moet betaal, dat hulle 1000 Martini gewere en een honderd duisend patrone an hom moet ge, en dat hulle 'n st,oomboot m'!t kanonne 013 di Sambesi moet sit ..

In 1889 het Mnr. Cecil Rhodes en a.ndere stigsters van di "Britse Said Afrikaanse Maatskappy," wat di konsessi van Lobengulu gehad het, an di Koningin gevra om di Maatskappy onder Koninklike charter te hy, om di streke vel' kolonisasi, handel, en delwery te open. 'n Gunstige antwoord word ontvang en di Maatskappy begin met hulle werk.

Di eerste werk wat gedoen word, is om 'n pad te maak en 'n telegraaf an te Ie al an di noordekant van di Limp opo tot na Fort Tuli en van claar cleur di

"

85

hele Mashonaland tot an Salisbury, wat di hoofstad of setelplaas gemaak word.­Di vrijwilligers wat di pad gemaak en eli land geopen het kry almal plase en mynregte, met 'npolisimagtot beskermingall di Forte Makloutsi, Tuli, Victoria, Charter en Salisbury, waar di bevelvoerende offisire met een Magistraat was.

Mnr. Colquhoun is deur di Maatskappy as Administrateur angestel, mar hy het dit ni lank gemaak ni, en Dr. Jameson worel in 1891 as Administratcur angestel, 'n pos wat hy van dag nog bekle.

Di Maatskappy het Mashonaland fiuks begin te open, en eli mense bet rond al begin goud grawe, en plase okkupeer toen onverwags in 1893 eli Matabele­Oorlog uitbreek.

Di oorlog het s6 bep'in. Di Matabeles hael al di stamme rondom verower, elaaronder oek di Mashonas en Makalakas. Dan gaan hulle jaarliks met kommandos om "belastings in te vorder" van di onderwerpte stamme, en waar hu11e ni vrywillig wil ge wat gevorder word ni, word hulle met geweld, selfs met moord, daartoe gedwing en dan van a11es berowe.

Op 12 Juli 1893 kom so 'n Matabele impi en vermoor di Mashonns rondom en tot in Fort Victoria. Di offisire van di Getjarterde Maatskappy belet hulle, mar hulle wou ni hoor ni. Toen is hulle gewapend verdrywe, en so is di 001'­

log begin. Op 9 Sept. sluit eli Kaapse Parlement en 11 Sept. vertrek Mnr. Rhodes al

self na Mashonaland toe Hy tre geheel selfstandig op, vo11ens reg deur d Ryksregering an di Maatskappy verleen. Di Maatskappy roep vrywi.lligers en beloof an elkeen 'n plaas van 3,000 morre, 'n mynreg op 20 klyms en di helfte van di buit. Hulle kry omtrent 1,000 vrywilligers wat van 2 kante af Mata­beleland intrek : een Komande van di weste kant, van Mangwe af, samege­steld uit Hywilligers en 'n gedeelte van di Betjuanaland Poliis, onder kolonel Goold-Adams, en 2 kommandos van di oostekant af, een van Victoria, onder Majoor Wilson, en een van Snlisbury af onder Majoor Forbes, mar di 2 Kom­mandos het same di land ingetrek, en to en had Forbes di opperbevel.

Dr. Jameson gaan met di verenigde kommando same en Mnr Rhodes blyf self in Mashonaland om di sake te bestuur.

Di verenigde kolom het heel voorspoedig di land ingetrek, waartoe veral veul bygedra het di 2 Amerikaanse spioene (scouts) Burnham en Ingram, wat altyd vooruit gespioeneer het waar di Kaffers is en wat hulle maak. Di eerste het di Matabeles hulle angeval an di Shangani di oggend tussen 3 en 4 uur, mar hulle het di Kaffers met grote verliis verdrywe, en min verliis ver eli vrywilligers, wat mar 650 man was teen 5,000 Kaffers. Mar di Maxim Kanonne het baing goed gewerk en 'n skrik onder di Kaffers gebreng.

Toen het di keurresimente van Lobengulu hulle weer angeval digteby di Bembesiriviir, naby Buluwayo, en dit helder agtermieldag 2 uur, nadat hulle in lager getrek was, en op 'n ope plek. Di Kaffers het dapper storm geloop. veral di Imbesi resiment, mar di Maxims het hulle te vreselik wegf,emaai. Hulle moes vlug met grote verlise.

Toen Lobengulu van di neerlaag hoor steek hy syn hoofstad, Buluwayo, met 'n menigte ammunisi, in brand en vlug met 4 wa'ens noord op. SondeI' slag of stoot neem di verenigde kommando di hoofstad in besit, en eel'S 2 dage daarna kom Kolonel Goold-Adams met syn mag. Hulle het al di tyd voor di

86

Mangwe pas geM. Een slag het di Kaffers hulle op di ope vlakte angeval, en 4 wa'ens afgeneem en verbrand, waarby Selous gewond is; mar eli Kaffers werd tog eindelik weer terug gedrywe na di bergpas toe. En toen ill Kaffers hoor van ill neerlage wat di andere resimente gely het en van di verbrand van Buluwayo, toen ontruim hulle self di pas, sodat Goold-Adams sonder veg kon deurtrek.

Majoors Forbes en Wilson laat toen Kolonel Goold-Adams an Buluwayo bly en hulle 2 trek met 160lman te perd agter Lobengulu an om hom te vang. Mar onder an di Shangani, waar hulle hom kry, verslaan di Kaffers eers Majoor Wilson met 32 man, en Forbes met di orige moes al vlugtende terug trek na Buluwayo. Tog word algemeen vertel deur di Kaffers dat Lobengulu dood is, hoewel verskillende siiktes en oorsake van syn dood opgege word, en al di vel'llaamste kapteins kom hulle o'erge. 'n Uitvoerige en noukeurige vel'haal nn di treurige gebeurtenis met Wilson ge ons in di Bylage.

Dit diin vermeld, dat di ryksregeting, kort na di uitbreek van di oOl·log' ;,:',;kabel het, dat Rhodes heel di bestuur van di oOl·log moes o'erge 3,n di Hoge I\:omsaris. Mar Rhodeg weigel' en pl'otesteel' daarteen, en breek daardcllr di i :nperiaIism~ di nek, want dis di eerste Kafferoorlog wat ten einde gebrcng is Son del' inmenging van di Ryksregering.

l{eeds met Krismis 1893 kon di Maatskappy di vl'ywilligers afdank en pIase uitge. Di vrywilligers kry 30,000 beeste as hulle andeel van di buit. Ell nog v66r di einde van 1894 tel Buluwayo omtrent 5,000 blanke inwonel's; 'n duisend plase is uitgeneem in Matabeleland: en in Mashonaland en 1\1ata­beleland same is 'n 40,000 klyms geregisteer, mees almal op oue mYU"lrerke, op meesal ryke goudriwwe. By di ondersoek van di land word so'n menigtc oue mynwerke en bouwvalle oral ontdek, dat di meeste ondersoekers tot di <>'ertuiging kom dat hiir di oue myne van Koning Salomo en di ryk van di Koningin van Skeba was. Daar stroom dan ook 'n menigte mense di land in, en in Nov. 1894 gaan Mnr. Rhodes met Dr. Jameson na Europa onder andere om di spOOl'weg te laat verI eng van Mafeking en Chemoia na BuIuwayo.