Bescherming WOI-erfgoed: erkenning voor de sporen van de strijd (Koen Himpe, Onroerend Erfgoed)

Bescherming WO 1 erfgoedErkenning voor de sporen van de strijd

1 maart 2012

Koen HimpeAfdeling inventariseren en beschermen

Inhoudstafel

1 maart 2012 — Bescherming WO 1 erfgoed, erkenning voor de sporen van de strijd © Onroerend Erfgoed

Aansturende inventarisaties WO 1 erfgoed• Kort overzicht campagnes en –opdrachten binnen Vlaamse Overheid

Chronologie WO 1 erfgoedbeschermingen• Voorafgaande beschermingsintenties en –initiatieven (interbellum)

• Eerste effectieve beschermingen (1942-1959)

• Een zoekende reeks van monument-beschermingen (1980-2005)

• Thematische beschermingsinitiatieven (vanaf 2008)

Ruimtelijke verankering WO 1 erfgoedlandschappen• Planologische beschermingsinitiatieven (vanaf 2011)

Aansturende inventarisaties WO 1

Inventarisatie van de WO 1 relicten in de Westhoek (2002-2006)Samenwerkingsverband Vlaamse Overheid en Provincie West-Vlaanderen

Opzet:

Snelinventaris van gedenktekens, begraafplaatsen en ereperken, bunkers en schuilplaatsen en divers oorlogserfgoed (loopgraven, mijnkraters, gaarkeukens, barakken, noodwoningen,…)

Resultaat:

Gegevens verwerkt in databank (ca. 1500 items)

Ieder relict gekoppeld aan fotobestand en gelinkt aan GIS

Toegankelijk via www.inventaris.vioe.be

Gevolg:

Geïntegreerd in DIBE-databank

Selectie bouwkundig oorlogserfgoed vastgesteld (cf. lijst 9 november 2011)


Inventarisatie Duitse Militaire begraafplaatsen in Vlaanderen (2006)A. Freytag in opdracht van Onroerend Erfgoed

Resultaat:

specifiek archiefonderzoek (Pérenchies, Brussel, Kassel en Zürich)

209 archiefbeelden (planarchiv VDK)

relevante aansturing beheer

Samenvatting uitgegeven in Relicta 7


Vladslo Duitse militaire begraafplaats

Esen Friedhof Roggeveld


Herstelplan (Buro Bossaert)

Hooglede bloeiende dopheidebegroeiing

Heraanleg militaire begraafplaats 2011 (restauratiepremie)

Inventarisaties Zonnebeke (2008-2011)Memorial Museum Passchendaele (MMP1917) en Hogeschool Gent (Departement Biowetenschappen en Landschapsarchitectuur) in opdracht van Onroerend Erfgoed

Opzet:

Proefproject rond opmaak van een geïntegreerde inventaris WO 1 erfgoed

Resultaat:

Inventaris grondgebied Zonnebeke

Gegevens verwerkt in GIS databank (ca. 1020 items)

Aanvullende karakterisering en waardering van het landschap vanuit erfgoedperspectief

Toepassing waarderingsmethodiek casus Zonnebeke-Passendale:

• cultuur-historische waarderingskaart

• historisch-archeologische indicatiekaart

opzet van een beleid rond beheer en ontsluiting van oorlogslandschappen

Samenvatting in Relicta in voorbereiding


Inventarisatie oorlogsrelicten WO 1 (2009-2011)Onroerend Erfgoed

Opzet:

Aanvullende inventarisatie oorlogsrelicten WO 1 met klemtoon op landschappen en archeologie, als basis voor bescherming / planologische verankering van het oorlogserfgoed

Finaliteit landschapsonderzoek:

Hoe was de totaliteit van het oorlogslandschap opgebouwd, welke rol heeft het landschap in de oorlog gespeeld, wat kunnen/moeten we daarvan nog bewaren, hoe moet dit ruimtelijk worden vertaald?

Finaliteit archeologisch onderzoek:

Waarderend onderzoek: kwaliteit van bewaring van archeologische resten in de bodem; evaluatie


Consultaties, publicaties,… (vanaf 2006)


(…)

Chronologie van WO 1 erfgoedbeschermingen

Voorafgaande beschermingsintenties (1922)

Voorstellen Ministerie van Defensie: de oorlogsoorden of zgn. ‘Sites de Guerre’

selectie 25-tal sites, merendeel operatiegebieden van het Belgische leger

hoofdzakelijk in de sector van het IJzerfront:

onder meer:• Nieuwpoort zgn. Grand Redan

• Pervijze Belgische observatie- en gevechtsposten langsheen de FrontzateNieuwpoort-Diksmuide

• Stuivekenskerke torenruïne OLV kerk Oud Stuivekenskerke

• Kaaskerke Dodengang

• Diksmuide zgn. Minoterie

• St.-Jacobskapelle redoutes Albert-Elizabeth

• Merkem schuilplaatsen nabij De Kippe


Recent literatuuronderzoek J. Vaesen (VUB)

Voorafgaande beschermingsintenties (1922)

Verder nog:• Koekelare geschutskanon Lange Max

• Oostende Tirpitz batterie

• Bredene Deutschland batterie

• Zeebrugge geschutskanonnen

• Knokke Batterie Wilhelm II

Doelstelling: inrichting educatieve openluchtmusea gericht op oorlogstoerisme


Eerste effectieve beschermingenals landschap (1942-1959)

Harelbeke-Kortrijk beschermd landschap

Canadees Monument (KB 23/12/1942)

Newfoundland Memorial opgetrokken in 1924

1 van de 5 ‘Caribou Memorials’, verder ook

in Marcoign Masnières, Guedecourt, Monchy-Le-Preux en Beaumont-Hamel (Fr.)

herdenkt het bevrijdingsoffensief van oktober 1918

markeert de oversteekplaats van het regiment aan de Leie


Eerste effectieve beschermingen (1942-1959)Langemark Duits Erekerkhof (BSG 31/07/1943, opgeheven bij RB 11/12/1945)

Duitse militaire begraafplaats Duitse militaire begraafplaats LangemarkLangemark of het mythische of het mythische StudentenfriedhofStudentenfriedhof

ingewijd in 1932, incorporatie van de bunkerlinie (ingewijd in 1932, incorporatie van de bunkerlinie (WilhelmWilhelm--stellungstellung))

toevoeging van het massagraf in 1955, beeldengroep van E. toevoeging van het massagraf in 1955, beeldengroep van E. KriegerKrieger

opnieuw beschermd als monument (MB 06/09/2002)opnieuw beschermd als monument (MB 06/09/2002)

Oud Oud StuivekenskerkeStuivekenskerke (KB 05/05/1959)(KB 05/05/1959)

puin puin van de beschotenvan de beschoten kerktorenkerktoren, de omgeving van het , de omgeving van het oud kerkhofoud kerkhof, , herinneringskapelherinneringskapelter ere van OLV van Victorie, een ter ere van OLV van Victorie, een tweetal gedenkstenentweetal gedenkstenen en de en de paalsteen paalsteen van de van de Belgische Belgische TouringclubTouringclub

Aanvullend beschermd als dorpsgezicht en monument (MB 16/07/1993Aanvullend beschermd als dorpsgezicht en monument (MB 16/07/1993 en 06/09/2002)en 06/09/2002)


Een zoekende reeks van monument-beschermingen (1980-2005)

Beschermingsinitiatieven vanuit verschillende invalshoeken

(bvb. vestingbouwkundig, industrieel-archeologisch,…)

• vaak monumenten met een hoge symboolwaarde

• vanuit een verscheiden motiveringsgrond

• 1 uitzonderlijk Westvlaams thematisch beschermingspakket WO 1 (1992)

• soms begrepen in een geografisch beschermingspakket

• toevallig geïnitieerd vanuit inrichtingsprojecten, concrete bedreigingen

• …

Enkele voorbeelden:

Ieperse Vestingen met Menenpoort met Ramparts cemetery (Lille Gate) bij Rijselpoort (MB 22/10/1986)


• Diksmuide Belgisch loopgravenstelsel IJzerdijk Dodengang (MB 02/06/1992)

• Boezinge Site John McCrae kazematten Kanaal Ieper-IJzer (MB 02/06/1992)

• Zillebeke enkele frontlandschappen bij Sanctuary Wood, kazematten bij Lankhof farm (MB 02/06/1992)

• Wijtschate Spanbroekmolentrechter, mijnkrater zgn. ‘Pool of Peace’ (MB 02/06/1992)


• Ramskapelle fabrieksschoorsteen als Belgische observatiepost (MB 18/07/1992)

• Kaaskerke IJzertorencomplex en Pax-poort met bedevaartsweide (MB 10/11/1992)

• Stuivekenskerke torenruïne OLV Hoekje Oud Stuivekens (MB 16/07/1993)

• Leuven Martelarenplein gedenkteken voor de oorlogsslachtoffers (MB 23/10/1997)

• Klerken molenruïne (MB 01/04/1999)


• Ramskapelle Belgische observatiepost (MB 02/06/1992)

• Pervijze Belgische observatietoren (MB 06/09/2002)

• Zonnebeke Bremen Redoubt (MB 14/01/1994 opgeheven 14/03/2000)

constructie door ontgronding verloren gegaan


• Zandvoorde Duitse commandobunker (MB 19/04/1999)

• Nieuwpoort-Diksmuide Frontzate (MB 10/06/1999)

• Nieuwpoort Ganzepoot sluizencomplex met monumenten en gedenktekens

en Kon. Albert I monument (MB 17/12/1999)


Wijtschate Duitse militaire site Bayernwald (MB 05/03/2001)

• 2 Duitse Militaire begraafplaatsen

Vladslo + beeldengroep K. Kollwitz (MB 18/03/1997)

Langemark + massagraf en beeldengroep E. Krieger (MB 06/09/2002)

• 2 Britse Militaire begraafplaatsen

Zillebeke Bedford House cemetery (06/09/2002)

Passendale Tyne Cot New Britisch cemetery (MB 19/02/2003)


• Koekelare geschutsbedding Lange max (MB 04/12/2003)

• Poperinge Talbot House met tuin en slessorium (MB 15/04/2004)

• Reninge noodwoning (semi-permanent) (MB 27/05/2005)


Thematische beschermingsinitiatieven (vanaf 2008)

Sectorale benadering

selecties obv Decreet 03/03/1976 tot bescherming monumenten, stads- en dorpsgezichten

Algemeen belang: vnl. sociaal-culturele inslag

Waarden: getoetst aan volgende criteria:

Artistiek contextwaarde (zowel chronologisch als ruimtelijk)

Wetenschappelijk ensemblewaarde

Historisch zeldzaamheid

Volkskundig gaafheid en authenticiteit

industrieel-archeologisch representativiteit

Sociaal-cultureel


Militaire begraafplaatsen

Task-force: (externe) specialisten en betrokkenen

Aanbeveling:• exhaustieve aanpak met uitsluiting van ereperken (uitz. Zeebrugge en Zillebeke Churchyard)

• aanpak uitbreiden tot gans Vlaanderen

• evidente overlapping met WO 2 (7 in andere provincies)

Heverlee, Leopoldsburg, Geel, Kasterlee, Adegem en Lommel (2)

Resultaat:• 162 definitief beschermde militaire begraafplaatsen (monument),

zowel aan geallieerde zijde als aan Duitse zijde


Militaire begraafplaatsen

Historische waarde

• belang van de historische context (ligging + ontstaansgeschiedenis van de begraafplaats, bv. ontstaan bij medische posten, ontstaan als frontbegraafplaats, etc.)

• militair-historische waarde (representatief voor bepaalde aspecten van oorlogsvoering vb. gasaanval, mijnenslag, luchtgevecht, zeegevecht,…)

• architectuur-historische waarde (bijzonder ontwerp vb. van befaamd architect, innoverende aanleg)

Artistieke waarde

• kenmerken van aanleg, aanwezigheid kunstwerken, ligging en inplanting,…

Andere overwegingen evt. onderkend als sociaal-culturele waarde

(vb. internationaal aspect, Vlaamse kwestie, impact op burgerbevolking, andere,…)


Zonnebeke-Besleare Polygon wood cemeteryen Buttes new cemetery

Zillebeke Sanctuary wood (tek. J. Geurst)

Gedenktekens

Selectie op basis van:

• Artistieke betekenis

• Link met belangrijk historisch feit uit WO-1

Resultaat:

117 definitief beschermde gedenktekens (monument)

23 voorlopig beschermde gedenktekens

meerdere dossiers in voorbereiding

Ter vergelijking West-Vlaanderen:

ca. 900 gedenktekens, waarvan 600 in de Westhoek, resulteerde in 79 Westvlaamse beschermde objecten


Merkem monument A. Van Eecke

Assebroek momument oorlogsslachtoffers

Gedenktekens

Historische waarde

• Belang van de historische context

• Militair-historische waarde

(herinnering aan militaire gebeurtenis,

militaire eenheid of installatie,…)

• Architectuur-historische waarde

(bijzonder ontwerp vb. van gerenommeerd kunstenaar,

representatief voor zijn/haar werk )

Artistieke waarde

• Kenmerken van ontwerp of aanleg (gebruikte techniek, concept en symbolentaal, aanwezigheid kunstwerken, ligging en inplanting,…)

Andere overwegingen evt. ook onderkend als sociaal-culturele waarde

(vb. internationaal aspect, Vlaamse kwestie, impact op burgerbevolking,

herdenking collectief trauma, devotie, andere,…)


St.-Juliaan The brooding soldier

demarcatiepaal

Bunkers en schuilplaatsen

Task-force (externe) specialisten en betrokkenen

Vaststelling:

• Frontstreek kent slechts 1 intacte linie (spoordijk Nieuwpoort-Diksmuide)

• Overige linies sterk verstoord en/of compleet verdwenen

• Typologisch representatieve voorbeelden

weinig gestandaardiseerde types (uitz. Duitse constructies, Britse shelters)

vaak geïmproviseerde types

• Weinig voorafgaand onderzoek gebeurd, weinig precieze informatiebeschikbaar, archiefmateriaal vaak in buitenland, veel recent bekende / recent verdwenen locaties

• Selectie op basis van huidige beschikbare kennis en inzichten


Houthulst Duitse constructies



Resultaat:• 2 intacte linies definitief beschermd

(Beveren deel Hollandstellung en Antwerpen uitbreidingen 19de E fortengordel)• 2 kustlocaties definitief beschermd

(Oostende kustbatterij domein Raversijde en Adinkerke veldbatterij Cabour incl. WO 2)

• 29 dossiers bunkers definitief beschermd (i.e. noordelijke Westhoek)• 13 dossiers bunkers/schuilplaatsen in procedure (i.e. noordelijke Westhoek)• 22 dossiers bunkers/schuilplaatsen (1e selectie) in opmaak (i.e. zuidelijke westhoek)

Boezinge Ziegler-bunker

Mesen Britse constructie


Historische waarde

• Belang van de historische context (inplanting van de constructie, ligging in het landschap, onderdeel stellingen, afstand tot front; ook tijdstip waarop constructie is opgericht,…

• Militair-historische waarde (als plaats/getuige van een belangrijke historische gebeurtenis, als actor in het oorlogsgebeuren, als onderdeel van een militaire strategie, evt. inscriptie,…)

• Architectuur-historische waarde (bijzonder ontwerp, constructieve eigenschap, innoverende aanleg vb. ‘omkering’, bijzondere vormentaal,…)

Sociaal-culturele waarde

• Als materiële getuige van WO-1

• Als stille getuige die deel uitmaakt van (front)landschap


Lo bunker ArtIIOudekapelle Frans-Arabische bunkerBoezinge Goumier Farm

Divers oorlogserfgoed

• Voorbeelden van landschappelijke restanten (vb. oorlogslandschappen, loopgraafstructuren, mijnschachten en –kraters,…),logistieke oorlogsinfrastructuur (vb. militaire keukens, barakken, watertoren,…),na-oorlogse infrastructuur in verwoeste gewesten (vb. noodwoningen, opvangtehuizen, hospitaalsites,…)

• Vaak aspecten met een gevoelige archeologische component (stoffelijke resten, oorlogsmunitie,…)

• Weinig voorafgaand onderzoek gebeurd, weinig precieze informatie beschikbaar, archiefmateriaal vaak in buitenland, veel recent bekende / recent verdwenen locaties

• Selectie op basis van huidige beschikbare kennis en inzichten

Geluwe Duitse electriciteitspost

Poperinge legerbarak

Zarren watertoren

Klerken geschutsbedding kanon Predikboom

Roesbrugge kantonnement en Franse legerbarakken (archief A. Kahn – Parijs)

Pollinkhove Belgische militaire gaarkeuken

Vlasdlo Duitse officiersmess

Wulveringem schoolkolonie en kinderopvangplaats zgn. School van de KoninginSt.-Jan noodwoning K. Albertfonds

Handzame noodwoning type Jouret en Speltinckx Wervik militair hospitaal

Ruimtelijke verankering WO 1 erfgoedlandschappen

Planologische beschermingsinitiatieven (vanaf 2011)

Opzet:

Plaatsen van de WO 1 erfgoedrelicten in hun context

= belang van de landschappelijke situering

Selecties obv ankerplaatsen uit de Landschapsatlas

(AROHM, Afdeling Monumenten en Landschappen, 2001),

met inbegrip van de oorlogslandschappen

Relicten van het traditionele landschap

Landschappelijk meest waardevolle gebieden

• Geheel van erfgoedelementen

• Gaafheid, herkenbaarheid en samenhang

WO 1 kreeg daarbinnen aandacht maar was niet bepalend voor de afbakening


Ankerplaatsen cf. Landschapsatlas Frontkaart WO 1

Planologische beschermingsinitiatieven (vanaf 2011)

Sectorale benadering:

Aanduidingen obv Decreet 16 april 1996 betreffende de landschapzorg

specifiek het behoud van Erfgoedlandschappen (hoofdstuk IV)

Relatief nieuwe vorm van bescherming, meer afgestemd met RO

Ruimtelijke verankering via planologisch instrument

Doelstelling: goed beheer van waardevolle landschappen

Ankerplaats uit de landschapsatlas

Voorlopige aanduiding als ankerplaats

Definitieve aanduiding als ankerplaats

Erfgoedlandschap in een RUP of PA

Ministerieel besluit

Advisering administratieve overheid en KCML

Ministerieel besluit

Opmaak RUP of PA op 1 van de 3 planningsniveaus

Opmaak aanduidingsdossier

Tussentijds resultaat:

Prioritaire aanduiding van de ankerplaatsen in de Zuidelijke Ieperboog:

• Clustering van 2 ankerplaatsen rond Kemmelberg-Rodeberg-Vidaigneberg-Scherpenberg en Douvevallei (Ieper – Heuvelland – Poperinge)

> AP Westvlaamse Heuvels voorlopig aangeduid (MB 27/02/2012)

• Clustering van 3 ankerplaatsen rond Ieperse vesting, Verdronken weide, Gasthuisbossen, Heuvel Wijtschate-Mesen (Ieper – Heuvelland)

> AP dossier in opmaak

• Ankerplaats rond Polygoonbos en Reutelbeekvallei (Zonnebeke)

> AP dossier in opmaak


Loker Locre Hospice cemetry


Prioritaire aanduiding van extra ankerplaatsen in de Noordelijke Ieperboogop basis van hun unieke waarde, in casu als slagveldlandschap(cf. beschermingskalender 2012-2013):

• Ankerplaats Slagveld Passendale (Zonnebeke) > AP dossier aangekondigd

• Ankerplaats Slagveld Pilkem-ridge (Ieper) > AP dossier aangekondigd

• Ankerplaats Kanaal Ieper-IJzer (Ieper-Langemark-Poelkapelle-Houthulst-Lo-Reninge) > AP dossier aangekondigd

St.-Jan Track X cemetery St.-Jan Ceasars Nose cemetery

Ankerplaatsen cf. Landschapsatlas

en extra ankerplaatsen Frontkaart WO 1


Eindresultaat:

Ruimtelijke vertaling ankerplaatsen naar erfgoedlandschappen

Verankering verloopt ten dele via het instrumentarium van de ruimtelijke planning

Inpassing in het lopende AGNAS-procesoplevering in een gewestelijk RUP Ieperboog-zuid (voorzien eind 2012)

AGNAS-proces laat toe dat RUP in overleg met alle betrokken partners (lokale besturen, sectoren, …) tot stand komt.

Overleg resulteert in een geïntegreerde erfgoedvisie:

• bescherming, waardering, valorisatie en ontsluiting oorlogserfgoed krijgen een prominente plaats

• zonder afbreuk aan natuurlijke, landbouwkundige, economische, toeristische en woonkwaliteiten in de frontstreek.


Aanleidende waarden:

Natuurwetenschappelijksterke relaties tussen reliëf, hydrologie, bodem en (historisch) grondgebruik

Historischoud bosrelicten, middeleeuwse abdijontginningen en nederzettingsrestanten, oorlogsrelicten sterke binding met herinneringsplaatsen of Lieux de mémoire (LDM)

Esthetischafwisseling van valleien en open ruggen, deels gecompartimenteerd door bossen bijzondere zichten, o.m. op stad Ieper

sociaal-culturele waardeherinneringslandschap omwille van de oorlogserfenishuidig landschap als resultaat van de wederopbouw na WO 1 (1920-1924)

ruimtelijk-structurerende waardeoriënterend overzicht op basis van een positief reliëf


Typebepalingen met betrekking tot erfgoedwaarden:

RUP Buitengebied: basisbestemmingenspecifieke bestemmingen

CH

Besluit

Besluit


• interne en externe inventarisatiecampagnes Vlaamse Overheid (2002-2011) hebben een zeer divers en gevoelig WO 1 erfgoed in beeld (kaart) gebracht

• resultaten zijn bruikbaar voor het voeren van een sectoraal beschermingsbeleid maar blijven nadien ook nuttig voor het uitbouwen en begeleiden van een adequaat beheer van beschermd erfgoed

• het sectoraal beschermingsbeleid (landschappen, monumenten, stads- en dorpsgezichten, ankerplaatsen/erfgoedlandschappen) kwam aarzelend en aanvankelijk weinig gestructureerd tot stand, maar werd gaandeweg meer verfijnd en thematisch uitgediept:

- gefnuikte intenties rond 1922 en verrassende aanvang rond WO 2- zoekende reeks tussen 1980-2005- uitzonderlijk thematisch pakket rond 1992- thematisch breder gestructureerd vanaf 2008- planologisch verankerd binnen processen RO vanaf 2011

• sectorale en planologisch verankerde bescherming op gewestelijk niveau is een opstapvoor de erkenning als UNESCO-werelderfgoed

Bescherming WOI-erfgoed: erkenning voor de sporen van de strijd (Koen Himpe, Onroerend Erfgoed)

Documents

Transcript of Bescherming WOI-erfgoed: erkenning voor de sporen van de strijd (Koen Himpe, Onroerend Erfgoed)