Funerair erfgoed

76
onderhoud van funerair erfgoed 1

Transcript of Funerair erfgoed

Page 1: Funerair erfgoed

on

de

rh

ou

d v

an

fu

ne

ra

ir e

rf

go

ed

1

Page 2: Funerair erfgoed

1. Inleiding 5

DEEL1BEGRAAFPLAATSEN 7

2. Infrastructuur 8 Metzevenmijlslaarzendoordegeschiedenis 8 Begrippen:kerkhof–begraafplaats–militairebegraafplaats 9 Kenmerkenvaneenbegraafplaats 11

3. Oorzakenenvormenvanschade 13 Mechanischeschade 13 Vuilenchemischeschade 14 Waterschade 14 Biologischeschade 15 Schadedoorvandalismeendiefstal 16 Verwaarlozing 17

4. Onderhouddoordebeheerder 18 Inventarisenbeheersplan 18 Schadevoorkomen?Regelmatigonderhoudenkleinewerken 19 Overzichtstabelonderhoudenbeheeropbegraafplaatsen 23 Regelmatigemonitoringencontrole 30

5. Eenbegraafplaatsherwaarderen 31

inhoud

2inhoud

Page 3: Funerair erfgoed

DEEL2GRAFTEKENS 33

2. Materialenenconstructie 34 Onderbouw 34 Bovenbouwentypologie 35 Materialen 41

3. Oorzakenenvormenvanschade 50 Mechanischeschade 50 Vuilenchemischeschade 51 Vochtenzouten 52 Biologischeschade 53 Schadedoorvandalismeendiefstal 53 Verliesvaninformatieenschadedoorverkeerdeingrepen 54

4. Onderhouddoordeconcessiehouderofbeheerder 55 Algemeen 55 Regelmatigemonitoringencontrole 55 Regelmatigkleinonderhoud 55 Kleinherstel 59 Overzichtstabelonderhoudenbeheervangraftekens 63

5. Restauratieenhergebruik 70 Restauratie,eentaakvoorspecialisten 70 Bruikleenofpeterschap 71

Besluit 72

Beknopteliteratuurlijsteninternetlinks 73

Colofon 74

3inhoud

Page 4: Funerair erfgoed

LEADERproject ‘Volkegem vernieuwt, Kerselare verbindt’Deze onderhoudsbrochure vloeitvoortuithetLEADERproject‘Volkegemvernieuwt, Kerselare verbindt’. Hetdoel is het basisonderhoud aanbegraafplaatsen te stimuleren metaandacht voor het milieu (bodem­erosieenpesticiden),hetbehoudvanhetfuneraireerfgoed,hetsociaaleco­nomische aspect en het creëren vanbezinningsmomenten. Het kerkhofvan Volkegem bij Oudenaarde is eenschoolvoorbeeld van hoe het moet.Het terrein had erg te lijden onderbodemerosieenwerdin2010heraan­gelegd. In deze brochure wordt her­

haaldelijkverwezennaarditgeslaag­deproefproject.Meerinformatiehier­overop:– www.monumentenwacht.be– www.oudenaarde.be– www.oost­vlaanderen.be

LEADER staat voor Liaison EntreActions de Développement de l’Eco­nomieRurale’eniseenEuropeessub­sidiëringsprogramma voor platte­landsontwikkeling,waarbinnenlokaleactoren in verschillende Europeseplattelandsgebieden (gemeenten,OCMW’s, vzw's, overkoepelende orga­nisaties,feitelijkeverenigingen,…)pro­jectenkunnenindienen.

Het Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland.

Voor Na

Page 5: Funerair erfgoed

5

inLeiding

Begraafplaatsen hebben waardevollebetekenissen. Ze zijn een plek om dedodentebegraven,metgraftekensdiede herinnering levendig houden.Veelalvormenzeookeengroeneoaseeneenrustplaats–letterlijkenfiguur­lijk–indebebouwdeomgeving.Hunkarakterwordtbepaalddoorfaunaenflora, beeldhouwkunst, landschaps­architectuur, dichtkunst en eengeschiedenis die vaak teruggaat totde18de­19deeeuw.

Helaas wordt dit funeraire erfgoedmeer en meer bedreigd. Historischebegraafplaatsen in het centrum vandestadofgemeentewaarnietlanger

begraven wordt, moeten vaak plaatsmaken voor pleinen of parkeerplaat­sen. Ze verhuizen dan naar de randvan de stad. Ook verwaarlozing envandalisme vormen een gevaar voordebegraafplaatszelfenvoordegraf­tekens,dieergbepalendzijnvoorhetkarakter en de beleving van debegraafplaats.

Deze onderhoudsbrochure omvattwee luiken. Het eerste behandelt debegraafplaatsen in hun geheel, deproblemen op het terrein en hunonderhoud.Hettweedeluikgaatcon­creetinopdeschade,hetonderhoudenhetherstelvandegraftekens.

inLEidinG 1

5

Page 6: Funerair erfgoed
Page 7: Funerair erfgoed

deel 1

begraafplaatsen

Page 8: Funerair erfgoed

1. Metzevenmijlslaarzendoor degeschiedenisDegewoonteomdodentebegravenbestaat al lang. De oudst gekendegraven dateren uit de oudere steen­tijd (tot 10.000 v.C.). In de nieuweresteentijd ontstonden er vaste neder­zettingen en daarmee ook degewoonteomdedodencollectiefbijtezetten.IndeRomeinseperiodever­rezenheusedodensteden.Dienecro­polenlagenaanderandvandestadmaar waren gemakkelijk bereikbaarvia de belangrijkste invalswegen. Destedelijke necropolen ten noordoos­tenen tenzuidwestenvanTongerenvormen hoogstwaarschijnlijk hetgrootste samenhangende Romeinsegrafveldencomplex in Vlaanderen.Uit de Gallo­Romeinse tijd daterenooktumuli,dieinVlaanderenstilaanzeldzaam worden. De meeste over­blijfselenvanvóórdemiddeleeuwenbevindenzichonderdegrondenzijnvoervoorarcheologen.

De oudste, duidelijk herkenbare graf­tekens van individuele begraving ofdodenherdenkingdaterenuitdemid­deleeuwen. Toen was het – om reli­gieuze en prestigieuze redenen –belangrijkomzodichtmogelijkbijenhet liefst indekerkbegraven tewor­den. Hoe dichter bij het altaar, hoevoornamer en invloedrijker de over­ledene was voor de kerk of hoe meerhij voor die plaats betaald had. Uitdezeperiodedaterendegrafstenenindekerkvloeren,diezeldennogophun

originele plek liggen. Begraven in dekerk ging vaak gepaard met geurhin­der,watdenotabelendebijnaam‘rijkestinkerd’ opleverde. Maar naast degeurhinder dwongen ook het instor­tingsgevaarvandevloerendekansopepidemieëntoteenandereaanpak.

Eind18de­begin19deeeuwveranderdedebegrafenistraditiegrondig.Bijedictvan26juni1784verboodkeizerJozefIIomdedodennogindekerkentebegraven.Meer zelfs: kerkhoven moesten uit destedenverdwijnenennieuwebegraaf­plaatsenmoestenbuitendestadsmu­ren aangelegd worden. Daarbij kwamdat alle burgers – ongeacht hun over­tuiging – op een zelfde begraafplaatsbegraven moesten kunnen worden. Erwas dus nood aan nieuwe structuren.Bepalendwasdemogelijkheidomeenperceelteverwervenmeteeneeuwig­durendeconcessie,waaropeengrafte­kenopgerichtkonworden.Katholiekenen liberalen bonden een heuse strijdaan om het beheer van kerkhoven enbegraafplaatsenenvooralomhettoe­kennen van vergunningen tegen kost­prijs.Ditconflictwerdin1864officieelbeslechttoenhethofvancassatiehetbeheervandekerkhoventoeweesaandeburgerlijkemacht,maarsleeptefei­telijk nog vele jaren aan. Liberalenbegonnen als eersten met de aanlegvan begraafplaatsen buiten de stad,paslatervolgendekatholieken.OndankshetedictvanJozefIIwerdernogtotverinde19deeeuwinenronddekerkbegraven.

infrastructuur2

8deeL 1 | begraafpLaatsen

Page 9: Funerair erfgoed

In 1971 werden de eeuwigdurendeconcessiesvervangendoorconcessiesvan maximaal 50 jaar, eventueel tevernieuwen. Dit hield vaak een ver­beurdverklaringinvanzoweldeoude,inonbruikgeraaktekerkhovenalsvande graftekens. Vaak zijn precies dekerkhoven rond de kerk beeldbepa­lend voor de gemeente en liggen zeaandebasisvaneenbeschermingalsstads­ofdorpsgezicht.Watgebeurteralsdeconcessiesverlopenzijnennietverlengdworden?

Volgens het decreet op de begraaf­plaatsen van 16 januari 2004 (zie kadertekst p. 19)moethetcollegevanBurgemeester en Schepenen eeninventaris opmaken van graven methistorischbelangineigendomvandegemeente.Degemeentemoetdegra­venopdezelijst50jaarlangbewarenen onderhouden. Zo worden gravenmet een historische, artistieke, volks­kundige of sociaal­culturele waardeendienietbeschermdzijnalsmonu­ment,ookbewaard.Bijeen inventari­satiewordtdebegraafplaatshetbestin zijn geheel beschouwd en wordenallewaardevollegraftekens inde lijstopgenomen,ookalzijndeconcessiesnognietverlopen.

2. Begrippen:kerkhof–begraaf- plaats–militairebegraafplaatsDeeerstekerkhovenontstondenindemiddeleeuwen in en rond de kerk. Zewaren niet volgens een algemenestructuurofopvattingaangelegd.Pasna het edict van keizer Jozef II is ersprakevanbegraafplaatsen,terreinenbuiten de stadscentra ingericht alslaatsterustplaats.Debegraafplaatsen

Kerkhof Volkegem, Oudenaarde

Begraafplaats Schoonselhof, Antwerpen

9 infrastructuur

Page 10: Funerair erfgoed

uitheteindevande18deeeuwhaddenmeestal een strenge geometrischestructuur met hoofd­ en dwarsassenwaarrond de perken lagen. Pas vanafdetweedehelftvande19deeeuwwer­denbegraafplaatsenuitzonderlijkookals landschapspark aangelegd. Inrecentere voorbeelden werden detweeextremenverzoend.Hoewel ‘kerkhof’ en ‘begraafplaats’door elkaar gebruikt worden, is‘begraafplaats’ de algemene termvoordelaatsterustplaatsvandeover­ledenenenduidt‘kerkhof’ophetter­reinronddekerk.

NadeEersteWereldoorlogwerdendegesneuvelde militairen bijgezet inmilitaire begraafplaatsen. Die lagenvaak op het slagveld en waren ver­smoltenmethetachterliggendeland­schap.Kenmerkend ishunstraksym­metrisch aanlegpatroon: een bakste­nen omheining, soms afgewerkt metnatuursteen, een vlaggenmast, eengedenkkruis of monument en eenhoutenschuilhuisjeaandeingang.Degraftekens zelf zijn monotoon enbevatten een eenvoudige verwijzingnaar het slachtoffer. Meestal vervin­gen ze pas enkele jaren na de oorlog

Militaire begraafplaats Charles de Potyze, Ieper

10deeL 1 | begraafpLaatsen

Page 11: Funerair erfgoed

de houten kruisjes. Op sommige bur­gerlijke begraafplaatsen liggen mili­taire graven gegroepeerd of zijn erereperkenopgericht.

3. Kenmerkenvaneen begraafplaats

3.1. BodemgesteldheidDegrondisbepalendvoorhetontbin­dingsproces. Als die voldoende zuur­stofenwaterdoorlaat,zaleenmense­lijk lichaam na 10 tot 15 jaar volledigontbonden zijn en blijven er alleenbeenderresten over. Volgens de wet­geving moet de grond een zo grootmogelijkluchthoudendporiënvolumebevatten om voldoende diffusie vangasteverzekeren.Hijbestaatdaarombijvoorkeuruitgrofzandofzavel.Dehoogste grondwaterstand moet min­stens 30 cm onder de graven liggen.Historische begraafplaatsen en kerk­hoven voldoen vaak niet aan dezevoorwaarden.

De bodemtextuur is een belangrijkeparameter voor het risico op erosie,zeker bij hellende terreinen. Debodemisgevoeligervoorerosienaar­mate het gehalte aan leem en fijnzand toeneemt en het gehalte aankleiafneemt.

3.2. IndelingBegraafplaatsen worden aangelegdvolgens plan, met een welbepaaldebelevingswaardevoorogen.Dehuidi­ge begraafplaatsen kunnen diversezonesomvatten:plaatsenwaarbegra­ven wordt in volle grond, een zonemetgrafkelders,eenstrooiweide,eencolumbarium, een ereperk voor oud­

strijders,urnenvelden,­keldersof­tui­nen … Meestal is er ook een ossua­rium,knekelputofknekelhuis.Daarinkomen de grafresten terecht als hetgraf geruimd wordt, meestal na degrafduurvantienjaarofnadatdecon­cessieverlopenis.

Deverschillendezoneszijnvanelkaargescheiden door toegangswegen,padenenassen.

3.3. Natuuren infrastructuur

Het karakter van een begraafplaatshangtafvandegeografische ligging,de planaanleg, de graftekens, degroenvoorziening, de exploitatie …,eendelicaatevenwicht tussenbouw­kundig erfgoed en natuur. Heel watbomen en planten zijn historischwaardevol en hebben een achterlig­gende symboliek. Zomerlinde staatvoor verbondenheid en bescherming,buxus symboliseert onsterfelijkheid,liefde, vruchtbaarheid en dood, enklimop verwijst naar het eeuwigeleven, volharding, vriendschap, gene­genheidentrouw.

Begraafplaatsen vormen vaak eengroenelonginstedelijkeomgevingeneneenbijzonderebiotoopmetwaar­devolle en zeldzame planten en die­ren.Vogels nestelen in de heggen enstruiken.Vleermuizen zoeken grafkel­ders en grafkapellen op die jarenonaangeroerd gebleven zijn. De vaakbijzonderebloemenenplantenmakenbegraafplaatsen geschikt voor bijen.Demeestedierenzijnonschadelijkenbezorgenweinigoverlast.

11infrastructuur

Page 12: Funerair erfgoed

BiodiversiteitBiodiversiteitiseensamentrekkingvanbiologischediversiteit,eenver­scheidenheid van levensvormen.Diediversiteitvanfauna(dieren)enflora(planten)kanerguiteenlopenvolgensdesituatieofdeplaats.Opeen kerkhof leven heel wat dierenen planten, zelfs enkele zeldzamesoorten. Dat hangt samen met despecifieke biologische kenmerken:rotsachtige omstandigheden doorhetgebruikvanverschillendesoor­ten natuursteen, de specifiekeplantenkeuze maar ook spontaneplantengroei. Het is waardevol omdie biodiversiteit in kaart te bren­genentebewaken.Eengoedehulpdaarbij is een biodiversiteitsplan,eventueel opgemaakt in samen­werkingmet lokalemilieuradenofnatuurverenigingen.

Naast fauna en flora spelen ook deuitgestippelde structuren – of juisthetgebrekdaaraan–eenbelangrijkerol. Begraafplaatsen bestaan meestaluit een aaneenschakeling van paden,trappenofandereverhardewegen.Al

deze‘kerkhofwegels’dragenbijaandenatuurwaarde, zijn van cultuurhisto­risch belang en bieden de zwakkeweggebruikereenveiligalternatief.Opgroterebegraafplaatsenlopendiewegenvaakover inhetachterliggen­de landschap. Verschillende padengeven uit op kerken in de onmiddel­lijkeomgevingoflopennaareencen­traal punt zoals een calvarie of eengedenkmonument.Ouderekerkhovenvertonen vaak een wirwar van padendoordat er eeuwenlang ongestruc­tureerd begraven werd. Ook hier zijndelandschaps­enarchitectuurhistori­schewaardenzeerbelangrijk.

3.4. OmheiningOmheiningen zijn zeer typerend voorbegraafplaatsen:zemarkerendeschei­dingtussenprivéenopenbaargoedofvormeneenbuffer tussenniveaus.Zebestaan uit heggen, metalen hekken,hof­en/ofkeermurenvanmetselwerk,of gewoon uit een metalen gaas. Zewerden eind 18de eeuw door Jozef IIopgelegd om dieren (honden, varkens…) weg te houden van de stoffelijkeresten.Dekerkhofmurenrondhistori­schekerkhovendaterendoorgaansuitdelate17deofbegin18deeeuw.Zewer­den – vaak in kegelvorm – opgemet­seldmeteenkalkmortel,waardoorzeeen ankerplaats vormen voor kleinedierenenzeldzameplanten.

3.5. AndereelementenBegraafplaatsen hebben nog anderesterkbeeldbepalendeelementenzoalsrustbanken, calvaries, Mariagrotjes,eenkruisweg,eenommegang,wacht­huisjes, vlaggenmasten (op militairebegraafplaatsen)…

Uit een studie over de centrale begraafplaats Assebroek in Brugge, blijkt dat er 37 verschillende mossen en 87 verschillende korstmossen aanwezig zijn. Dit is een hoog aantal naar Vlaamse normen.

12deeL 1 | begraafpLaatsen

Page 13: Funerair erfgoed

1. MechanischeschadeBodemerosie

Netalsallebuitenelementenhebbenbegraafplaatsen en hun erfgoed telijden onder een langzame mechani­scheverweringdoorweerenwind.Inprincipeondervindteenbuitenterreinhier weinig last van, tenzij er bijko­mendefactorenmeespelen.Zovormtbodemerosie een belangrijke bedrei­gingopbegraafplaatsenmeteenhel­lendterrein.

Erosie door water komt voornamelijkin heuvelachtige gebieden voor.Regendruppels en afstromend watermaken bodemdeeltjes los en zettendieaf,laagsgewijsoverdeheleopper­vlakteofmeergeconcentreerdingeu­len. Dit proces wordt versterkt bijgebrek aan een degelijke drainage ofafwateringssysteem,enbijgebrekaanbeplanting door overmatig gebruikvanherbiciden.Deschadeismerkbaarin onderspoelde of overspoelde graf­

zerken met stabiliteitsproblemen alsgevolg,eenveranderdegronddrukopomheinings­ of keermuren waardoordekwaliteitvanhetmetselwerkaan­getastwordt,dichtgeslibderiolerings­systemen … Ook paden worden her­haaldelijk onder­ of overspoeld waar­doordelenloskomen.Bijklinkerpadenkomt het voegwerk los. Graspadenzijn soms niet of onvoldoende ver­sterktwaardoorerschadeaanenput­ten inhetgrasoppervlakontstaanbijeentehogebelasting.

LEADERproject ‘Volkegem vernieuwt, Kerselare verbindt’Een directe aanleiding voor dezeonderhoudsbrochurewasdeslech­te toestand van enkele kerkhovenin de Vlaamse Ardennen, waaron­derVolkegem bij Oudenaarde. HetkerkhofronddekerkvanVolkegemhadernstigtelijdenonderbodem­erosie.Diebedreigdenietalleendekerk en het omliggende terrein,maarookdegraftekens.Tijdenseeninspectie stelde Monumenten­wachteenalgemeneerosieengeul­erosievast,waarbijgrotedelenvanhet terrein wegspoelden, ook ronden onder funderingen, met stabili­teitsproblemen tot gevolg. Hetblootliggende funderingsmetsel­werk vertoonde vorstschade, graf­tekens en voetpaden werdenonderspoeld. Het hellende terrein,het verdelgen van bodembegroei­

oorzakEn En vormEn van schadE

3

13oorzaken en vormen van schade

Page 14: Funerair erfgoed

ingen, gebrek aan plantengroei eneen gebrekkige afwatering speel­denhierbijeengrote rol.De leem­en zandbodems in de VlaamseArdennen zijn bekend om hunerosiegevoeligheid.

Naast de langzame schade door ver­weringkomenopbegraafplaatsenooklichte grondverzakkingen voor, eengevolgvanbodemerosie,maarookvaneenslechteondergrondofvantypischeactiviteitenzoalshetinklinkenvankis­ten,hetroerenvandegronddoorwer­ken…Diehebbenvooraleenimpactopdegraftekensenwordenverderindezebrochurebehandeld.

2. Vuilenchemischeschade

2.1. VuilBegraafplaatsenhebbenafterekenenmeteenzeer typischevervuiling:ver­welkteplantenenbloemen,ofzwerf­vuil door ‘hangjongeren’ wanneer erweinig sociale controle is. De meestebegraafplaatsenhebbengelukkigwelvuilnisbakkenengroencontainersomdat vuil snel te verwijderen en ver­waarlozingtevoorkomen.

2.2. ChemischeschadeEen belangrijke vorm van chemischeschade is het gebruik van herbiciden.Zenemenhetonkruidweg,maarookde beplanting. Bovendien wordt detyperende biodiversiteit van debegraafplaats sterk aangetast. Doorhetjarenlangegebruikvanherbicidenisdeondergrond‘dood’waardoornau­welijksofgeenplantengroeimogelijkisalsdebodemnietgesaneerdwordt.

3. WaterschadeWaterschade kan leiden tot bodem­erosie,maarookdegrondsoortisvanbelang voor de vochthuishouding opde begraafplaats. Als het water nietsnelgenoegindebodemkandringenof als waterafvoersystemen verstoptgeraken, blijft het terrein nat, wat debegroeiing, de paden, de graftekensenhetandereonroerenderfgoedkanaantasten.

Ook hof­ en keermuren zijn gevoeligvoordewaterhuishoudingophetter­rein. Vooral keermuren zijn vatbaarvoorzoweloptrekkendgrondvochtalseen zijdelingse vochtbelasting vanuiteen hoger gelegen terrein. De vocht­en vorstschade worden zichtbaar inloskomend voegwerk en verzandebakstenen.Alshetvoegwerkhersteldwordt met een onaangepaste voeg­mortel (onvoldoende dampdoor­latend, bijvoorbeeld door te veelcement) wordt de vochthuishoudingverstoordenzalvocht­envorstschadesnelleroptreden.

Bij keermuren verstoppen de water­afvoergeulen zeer gemakkelijk. Hetwater hoopt zich dan op achter demuren,waardoordegrond­envocht­druk er toeneemt. Ook bodemerosieengrondverstoringkunnendegrond­drukbeïnvloedenendestabiliteitvanhet metselwerk in het gedrang bren­gen. Keermuren herstellen met eenwaterkering kan een kuipeffect creë­ren: het water loopt moeilijk weg ofdringtindegrondendebegraafplaatszelfblijftlangnat.Hetijzerenhekwerkis dikwijls roestig en voornamelijk bijdeingemetseldedelenterhoogtevan

14deeL 1 | begraafpLaatsen

Page 15: Funerair erfgoed

sokkels kunnen door corrosie­expan­siebarstenoptreden.Dekstenen moeten voorkomen datregenwater boven aan de muren kan

binnendringen. Maar als ze losliggenofgebarstenzijn,ofalshetvoegwerksterkverweerdis,kunnenzehunfunc­tienietnaarbehorenvervullen.

Een beschadigde deksteen geeft extra waterinsijpeling.

4. BiologischeschadeFaunaMuizen,konijnen,mollen,dassen,vos­sen…kunnendegrondstabiliteitver­storen door de holen die ze graven.Eentegrotepopulatiekanschadever­oorzaken aan het landschap en degraftekens.Duivendurvenzichtenes­telen in verwaarloosde grafmonu­menten, en ook hun overbevolkingbrengt vervuiling teweeg met mestdie corrosief inwerkt op de meestematerialen.Vleermuizen, egels of kerkuilen bezor­gen echter weinig overlast. Vleer­muizenzoekeneenrustplaatsinkleinegrafkapellenofgrafkelders.Alleenover­matigveelvleermuizenurinekancorro­siefwerkenopgepolijstnatuursteen.Vleermuizen, dassen en uilen zijnbeschermde diersoorten en mogendusnietgejaagdofverjaagdworden.Ook vossenburchten genieten be­scherming.Vossenzelfvallenonderde

jachtwetgeving,zodateralleeninhetjachtseizoenopgejaagdmagworden.Indenatuurhelpenzijbijdenatuur­lijke regulatie van de populaties klei­nere knaagdieren, konijnachtigen,vogels…

FloraBij de aanleg van een begraafplaatswordenbomenenplantengeplantdievaak een symbolische betekenis heb­ben. Ook kan er boom­ en planten­groei ontstaan door toevallige zaai­lingen. Niet altijd wordt er bij hetontwerp of het onderhoud rekeninggehouden met het groeiproces vandie groenvoorzieningen. Zo kan hetwortelstelsel van bomen en struikende omliggende graftekens, paden enhofmuren beschadigen. Soms gaangrotere graftekens daardoor scheefstaan of treden er nog ergere stabili­teitsproblemenop.Zwiependetakkendienietregelmatiggesnoeidworden,

15oorzaken en vormen van schade

Page 16: Funerair erfgoed

kunnen graftekens beschadigen enstukken doen afbreken. Ook vallendetakken of omgewaaide bomen kun­nenheterfgoedergtoetakelen.

Alsklimplantenzichhechtenenworte­leninopenvoegjes,kandathetmonu­mentbeschadigenenleidentotstabili­teitsproblemen. Sommige klimopsoor­tenen Japanseduizendknoopkunnensnel een deel van de begraafplaatsoverwoekeren.Zezijnnietaltijdfysiekschadelijk voor de graftekens, maarbeperken de leesbaarheid van deopschriften,verbergendetailsofvolle­digegraven,verdringenandereplantenen beschadigen bomen en heggen.Clematissenzijnminderschadelijk.

Mossen en algen verkiezen bescha­duwde delen van grafstenen, vooralonder bomen en struiken. Ze gevensoms lichte zuren af waardoor hetbindmiddel(kalk)vanhetnatuursteenoplostenhetoppervlakruwerwordt.Dikwijls is een mosbegroeiing echtersfeerbepalend en vormt zij een soort

van symbiose met het grafmonu­ment. Sommige korstmossen zijnwettelijk beschermd en mogen zelfsnietverwijderdworden.

Verkeerd onderhoud, zoals een foutesnoeimethode of snoeien op eenongeschikt moment, kunnen heggen,struiken en bomen beschadigen envisueelaantasten.

Onkruid is vooral visueel storend engeeft een onverzorgde indruk. Alleenwanneer onkruid en zaailingen vanbomenzichontwikkelenindevoegen,barsten,kierenenspletenvandegraf­constructies, zijn ze om technischeredenen niet wenselijk. Door de wor­telwerking kunnen elementen los­komen of opgedrukt worden. Zekerhoutachtige gewassen kunnen deconstructieoptermijndestabiliseren.Planten hebben vocht nodig om teoverleven. Plantengroei in en op con­structies wijst dan ook op een ver­hoogd vochtgehalte, moeilijke droog­omstandigheden en mogelijke plaat­sen waar water blijft staan. Ook degrindpaden die vaak aangelegd wer­den ter vervanging van de originele,onderhoudsgevoelige graspaden, zijngevoeligvooronkruid.

5. Schadedoorvandalisme endiefstalVandalisme en diefstal komen steedsmeer voor op begraafplaatsen.Grafmonumenten worden vernield,zitbanken in brand gestoken, vuilnis­bakkenomgegooid,beeldjesenorna­menten van koper of brons wordengestolen…Steedsmeergraffitiontsie­ren muren, banken, vuilnisbakken en

16deeL 1 | begraafpLaatsen

Page 17: Funerair erfgoed

andereinfrastructuurelementen,hoe­wel de graftekens daarvan gespaardlijken. Vandalisme gebeurt meestal’savondslaatof’snachtswanneerergeensocialecontroleis.Naast de materiële schade veroor­zaaktditallesvooral veel emotioneelleedvoordenabestaanden.

6. VerwaarlozingEen begraafplaats kan te maken krij­gen met verschillende soorten vanverwaarlozing. Verkeerd onderhoudkan hun beleving sterk aantasten. Zokiezen nogal wat gemeentebesturenbij de heraanleg van begraafplaatsenvoorgravel,betonofasfaltomdatdieminderonderhoudvragen.Vaakwordthiermee echter een troosteloze sfeergecreëerdenwordthetoorspronkelij­keontwerpdatrustenvredenastreeft,tenietgedaan.

Bij het verwijderen en opruimen vangrafpercelenkaneenschataaninfor­matieverlorengaan,zekeralsdegraf­monumenten onvoldoende gedocu­menteerd zijn. Het wegnemen vanéénperceel ineenrijkanhetuitzicht

en de beleving verstoren, ook als datgrafteken zelf niet bijzonder waarde­vol was. Gedenktekens vertellenimmers niet alleen iets over de men­sen die in die gemeenschap geleefdhebben,zezijnookinteressantvoordesociologische en de kunsthistorischegeschiedenisvandiegemeenschapenhebben zelfs een geologisch­weten­schappelijkebetekenis.

Vroeger waren kerkhoven meer ver­wevenindesocialestructuurvaneengemeente en waren ze naast eenplaatsomdedodenteherdenkenookeen‘rust’plaatsvoordelevendenmetruimtevoorontmoetingenbezinning.Door een verminderde aandacht enverloedering, verliezen de begraaf­plaatsen hun aantrekkingskracht enwordenzevoornamelijkalleennogindeaanloopnaarAllerheiligenbezocht.

Vaak zijn ook de oud­strijdersperkenopdeburgerlijkebegraafplaatsenver­waarloosd,terwijldemilitairebegraaf­plaatsen over het algemeen goedonderhoudenworden.

Sommigedelenvaneenbegraafplaats,zoalscalvariesofommegangen,lijdenonderachterstalligonderhoudenzienerergverwaarloosduit.Houtenonder­delenzijningerotofdringendtoeaaneen laagje verf, en bepaalde orna­mentjes zijn beschadigd of verdwe­nen. Banken zijn instabiel of op ver­keerde plaatsen opgesteld. Ook graf­tekens, zelfs monumentale, zijndikwijlsverwaarloosd.Hunonderhoudvalt toe aan de concessiehouder envaltbuitenhetalgemeneonderhoudvan de begraafplaats.Heteffect iser

Bordje met akte van verwaarlozing bij grafteken

17 oorzaken en vormen van schade

Page 18: Funerair erfgoed

nietminderdramatischom.1. InventarisenbeheersplanHet onderhoud en het beheer vanbegraafplaatsen die nog in gebruikzijn, verschilt grondig van dat vanhistorische begraafplaatsen. Elke be­graafplaats heeft zijn typischegeschiedenis,kenmerkenengewoon­ten. Dat eigen karakter moet steedsde leidraad vormen voor ingrijpendewerken en voor de belevingswaardevoorbezoekersennabestaanden.

Inhetidealegevalwordtdeuitgangs­situatie vastgelegd in een inventarismeteenluikoverdebegraafplaatszelfen een luik over de graftekens. Debegraafplaatswordtbenoemdengety­peerd,metadresgegevens,hetgebruik,de bescherming, de hoofdkenmerken,informatie over bewaring en onder­houd,groenaanleg,drainage…Ditalleswordt aangevuld met foto’s en eenoverzichtsplan, waarop tegelijk deafzonderlijkegravengelokaliseerdkun­nen worden. De graftekeninventarisbevatminstensenkelefoto’s,denaamvandeoverledeneeneensitueringophetplan.Grafschriften,deopbouw,dematerialen,destijlendetypologievanhet grafteken en zijn decoratie, debewaringstoestand, eventuele proble­men, de vegetatie, de symboliek engegevens over de overledene kunnendaaraantoegevoegdworden.

Een dergelijke inventaris is een nul­meting: latere inspecties kunnen

steedsmetdezebasisgegevensverge­leken worden. De gegevens kunnenookvanpaskomenbij laterewerken.Zokaneennieuwafwateringssysteemaangelegdwordenopdeplaatsvandeoude infrastructuur, en wordt onont­gonnenterreinnietnodeloosarcheo­logischverstoord.

Wanneer de gegevens in een data­bank opgeslagen worden, zijn zenadien gemakkelijker raadpleegbaaren kunnen ze eventueel opengesteldworden voor het grotere publiek.Betrekdeomwonendenzoveelmoge­lijkbijhetopmakenvandeinventaris.Kerkenenhunkerkhofzijnbijuitstekmonumenten waarin de ziel van dedorpsgemeenschap(vangeboortetotdood) geborgen is. Het vergroot debetrokkenheid en het maakt de kerkenhetkerkhoftoteengekoesterdeentekoesterenverantwoordelijkheidvandelokalegemeenschap.EpitaafvzwmaakteinsamenwerkingmetVCM(nuFORUMVOORERFGOED­VERENIGINGEN) basisinventarisatie­fichesopdiealsleidraadkunnendie­nen. Erfgoedcel TERF digitaliseerdedefichesineendatabank.Meerinfor­matieop:www.epitaaf.orgwww.forumerfgoedverenigingen.bewww.versteendegetuigenissen.be

De inventaris vormt ook een uitste­kende basis voor een beheersplan.Dat houdt rekening met alle compo­

ondErhoud door dE bEhEErdEr

4

18deeL 1 | begraafpLaatsen

Page 19: Funerair erfgoed

nenten: de historische aanleg, hetbeeldvormende aspect van de graf­tekens, de groenvoorziening en huneventuelesymboliek,debiodiversiteit,detoegangen,hetpadenstelselenderelatie met de omgeving. Ook knel­punten of foute keuzes worden daarhetbestinvermeld.Het draaiboek moet vooral een prak­tisch en bruikbaar instrument zijn

voor een efficiënt en vlot onderhoud.Kleinere en/of grotere herstelwerkenendagelijksetipsmogennietontbre­ken,evenminalseentijdsindicatieeneentermijnvoordewerken.Bepaaldewerkenzijnimmersnietaangewezenbij vorst, bij regen of bij te felle zon­neschijn. Voorts spelen seizoenen ofde broed­ en bloeiperiode van dierenen planten op het terrein een bepa­lenderol.

Decreet op begraafplaatsen 16/1/2004Op 16 januari 2004 vaardigde deVlaamse gemeenschap een‘decreetop de begraafplaatsen en de lijkbe­zorging’uit.Datverplichtstedenengemeentenomeenlijstoptemakenvan graven van lokaal historischbelang die als klein onroerend erf­goed beschouwd kunnen worden.Het betreft alleen de graven die uitconcessie zijn en dus onder debevoegdheid van de gemeentelijkeoverheidvallen.Dooreengrafmonu­ment op deze lijst te plaatsen, steltde gemeente zich voor minstens50jaarverantwoordelijkvoordefei­

telijkebeschermingervan.Op14mei2004volgdehetbesluitvandeVlaamseregeringoverdeorganisa­tie, de inrichting en het beheer vanbegraafplaatsen en crematoria. Ditbesluitvermeldtdateen‘graftekenvanlokaal historisch belang’ steeds eenhistorische, artistieke, volkskundige ofsociaal­culturelewaardemoethebben,ofeencombinatieervan.Hetsomtdevoorwaarden op en geeft de nodigeinformatieomgravenopdelijstoptenemen.De lijstvangravenmet lokaalhistorisch belang moet overhandigdwordenaandebevoegdeminister.Dezeenbijbehorendewettekstenzijnterugtevindenop:http://binnenland.vlaanderen.be/

begraafplaatsen­en­lijkbezorging2. Schadevoorkomen?Regelmatig onderhoudenkleinewerken

2.1. MechanischeschadeBodemerosieBodemerosie wordt voorkomen ofbeperktalshetterreinvoorzienisvaneen goed afwateringssysteem. Datkan bovengronds of ondergronds,

afhankelijkvanhetterrein,debodem­gesteldheid en de mogelijke aanslui­tingen op openbare rioleringen … Bijzware ingrepen indebodem,bijvoor­beeld voor een diep omvattend drai­nagesysteem, ishetaan te radenomvooraf contact op te nemen met debevoegde archeologische instantie.Graafwerken kunnen het bodem­archiefverstorenenvernielenenkun­

19onderhoud door de beheerder

Page 20: Funerair erfgoed

neneenschataaninformatieverlorendoen gaan. Tracht altijd om debestaande afwateringssystemenfunctioneel te houden of te maken.Moethettochvernieuwdworden,legdat dan zoveel mogelijk aan op deoudeafwateringstracés.

Naast een goede afwatering kunnenook planten en grassen helpen omerosie tegen te gaan. Ze houden degrond samen en beschermen hemtegen wind­ en watererosie. Goedgekozen planten en eventueel enkelelineaire structuren op strategischeplaatsenzijnbijzonderefficiënt.

LEADERproject ‘Volkegem vernieuwt, Kerselare verbindt’Dekunstbestaaterinomintegrijpenop de factoren die de bodemerosieversterken en zo de schade te beper­ken. Aan de bodemgesteldheid en deneerslag valt weinig te veranderen,maardetopografie–hellingsgraadenhellingslengte – kan wel in beperktemateaangepastworden.Deregenwa­terafvoer en de bodembedekking diedeimpactvanregendruppelsvermin­dert en de waterinfiltratie bevordert,zijn beïnvloedbaar met vrij beperktemiddelen en met een grote kans opverbetering.

De Sint­Martinuskerk en het kerkhofmaken deel uit van een beschermddorpsgezicht. De doodgesproeideteelaardewerdverwijderdenerwerdeen aangepast afwateringssysteemaangebracht. De bodemerosie werdbestredendoor traaggroeiendegras­senintezaaientussendepadenendegraven, door bestaande hagen enplantentebehoudenenaantevullen,en door nieuwe beplanting te voor­zien.Depadenwerdenheraangelegdmeteenwaterdoorlatendeverhardingopworteldoek.

Voor

Na

20deeL 1 | begraafpLaatsen

Page 21: Funerair erfgoed

2.2. VuilenchemischeschadeVervuiling en verwaarlozingGoed onderhoud is essentieel om debegraafplaatspropertehouden,maarookomverwaarlozingenvandalismetegentegaan.Vervuilingtrektvervui­ling aan … Voorzie vuilnisbakken ver­spreidoverhetheleterreinengroen­containersaan in­enuitgangenvoorplantenafval of verwelkte kransen.Maak die regelmatig leeg. Vermijdondergrondse containers die hetbodemarchiefkunnenverstoren.

HerbicidenBeperkhetgebruikvanherbicidenomonkruid te bestrijden. Wanneer degrond‘dood’isdoorhetherhaaldelijkgebruikvanherbiciden,kanhetnodigzijn hem te saneren, bijvoorbeelddooreenlaagvan20cmaftegravenennieuwe teelaardeaan tebrengen.Gavoorzichtigtewerkenletopvoorschade aan of instabiliteit van degraftekens.

Nieuwe wetgeving op pesticidenEen nieuwe Vlaamse wetgevingverbiedt dat er vanaf 2015 noggebruikgemaaktwordtvansproei­middelen op openbare terreinenwant ‘zonder is gezonder’. Eenandereaanpakdringtzichdanookop: een weloverwogen denkprocesomeenevenwichttevindentussendegrafmonumentenengroenvoor­zieningen op de begraafplaatsenerzijds,enhetbevorderenvandebiodiversiteitanderzijds.

2.3. WaterschadeWaterschade is te voorkomen dooreen vlotte waterafvoer, eventueel viadrainage,maarookdoorgoedonder­houden keermuren. ‘Waterkerings’­muren mogen ze niet worden, wantdan wordt het terrein te drassig.Herstel metsel­ en voegwerk met dejuiste materialen en technieken: ste­nenenmortelsdiedetechnischeken­merken en het uitzicht van de oor­spronkelijke materialen zo goedmogelijkbenaderen.Voegmortelszijnin principe ‘opofferingsmaterialen’:zachterdandemetselstenenzodatzeproblemeninhetmetselwerkkunnenopvangen. Na vorstschade is hetgemakkelijkeromvoegwerktevervan­gen dan baksteen of natuursteen.Gebruik vooral bij oudere muren eenmortel op basis van kalk. Cement­mortels zijn vaak te hard in vergelij­king met bakstenen. Onderzoek desamenstelling en eigenschappen vandebestaandeleg­envoegmortel.

2.4. BiologischeschadeBegraafplaatsen zijn bekend om hunbiodiversiteit. Planten en dierenmaken deel uit van hun karakter enzijn niet per definitie nadelig. Grijpalleen in als er schade optreedt ofdreigt aan het terrein of aan graf­tekensenmonumenten.Houderreke­ning mee dat sommige mossen enkorstmossen, evenals muurplantjesbeschermdzijnendusnietverwijderdmogen worden. Ook dieren zoalsvleermuizen, uilen, dassen en vossengenieteninminofmeerderemateeenwettelijkebescherming.Omdekwalijkegevolgenvanplantenen dieren goed te kunnen beoorde­

21 onderhoud door de beheerder

Page 22: Funerair erfgoed

len, zijn een inventaris, regelmatigemonitoringenkennisvanplantenendierennoodzakelijk.Eennuttigwerk­instrument daarbij is een beheers­plan voor het terrein met inbegripvandeschadelijkeplantenendierenen aandachtspunten voor bescher­ming,bloeiperiodes,deerfgoedwaar­devanplantenenbouwkundigeele­menten…

Houddebeplantingbinnendeperken.Vooralwoekerplantenzoalssommigeklimopsoorten of Japanse duizend­knoopmoetenregelmatiggesnoeidofingeperkt worden. Tracht dorre ofgesnoeide takken voorzichtig te ver­wijderenomschadeaandegraftekenste voorkomen. Probeer ook schadedoorvallendebomenoftakkentever­mijden.Eenregelmatigecontroledoorboomdeskundigen en een snoeiplankunnenhierbijhelpen.

Houdbijcouranteonderhoudswerkenaan de groenvoorzieningen steeds

rekening met hun erfgoedwaarde.Behandel oude bomen en origineleaanplantingen met respect. Draagook zorg voor de bouwkundige erf­goedelementen, zoals graftekens,maar ook omheiningen of zitbankenen licht de uitvoerende instanties inover hun waarde. Het gebeurt weleens meer dat een belangrijk graf­teken beschadigd wordt tijdens eensnoeibeurtvanmonumentalebomen,of dat eeuwenoude beplanting ver­wijderd wordt voor het behoud vaneen grafmonument. Plan de werkenop het terrein in functie van broed­,rust­ en bloeiperiodes, zeker vanbeschermdedierenenplanten.

Opbestaandeterreinenmoetonkruidsystematisch, manueel verwijderdworden. Bij heraanleg kan geopteerdworden voor worteldoeken ondergrindofdolomietpaden,ofvoorgroe­ne paden en een beplanting waarinonkruid minder opvalt. Regelmatigwordt om budgettaire redenen (min­der onderhoudskosten) gekozen vooreen heraanleg met gravel, steenslagof asfalt. Dit creëert echter vaak eentroosteloze sfeer en een negatievebelevingswaarde. Bovendien is datnietaltijdeengarantiedathetonkruidwegblijft. Ook herstellingen tussengravenmetasfaltzijnstorend.

2.5. Schadedoorvandalismeendiefstal

Diefstalenvandalismezijnmoeilijktevoorkomen,maarmeteenaangepastveiligheidsbeleid kan de schadebeperkt worden. Sluit het kerkhof’s nachts af of voorzie voetgangers­toegangen uitsluitend op plaatsen

22deeL 1 | begraafpLaatsen

Page 23: Funerair erfgoed

waar er enige sociale controle is.Voldoendeverlichtingisaangewezen.Bijheraanlegkunnenwegstophoekjesvermeden worden, zonder afbreuk tedoenaandeverschillendezonesopdebegraafplaats met hun belevings­waarde.Regelmatigecontroledoordepolitie en camera’s kunnen afschrik­ken, maar zijn niet erg geliefd bijbezoekers.

Elke vorm van diefstal of vandalismewordt het best gemeld aan de over­heidsdiensten. Herstel vandalisme enverwijdergraffitizosnelmogelijkomverderevernielingenvervuilingterugtedringen.

2.6. Verliesvaninformatie enbelevingswaarde

Bestaandegravenengraftekensmoe­tenvaakverwijderdwordenbijgebrekaan plaats. Elke keer gaat daarbijinformatie verloren, niet alleen overde overledene maar ook over degeschiedenisvanhetdorpendemen­selijke verhoudingen binnen de

gemeenschap. Indien het opruimenonvermijdelijk is, documenteer danhet grafteken met foto’s, naam engegevensvandepersoondieerbegra­venligteneventuelegrafschriften.

Verlies van informatie kan globaalondervangen worden met een gede­tailleerde inventaris van de helebegraafplaatsenallegraftekens.

3. Overzichtstabelonderhouden beheeropbegraafplaatsenBijgevoegdetabelgeefteenoverzichtvan courante onderhoudswerken opbegraafplaatsen en tips voor herstel­lingen of werken die het onderhoudkunnen verbeteren of vergemakkelij­ken. De bedoeling is steeds dat deonderhoudswerken de begraafplaatsendebelevingswaardebevorderenenhet historisch karakter versterken.Betrek bij uitgebreide werken of ver­regaande wijzigingen steeds debetrokken partijen: bezoekers, nabe­staanden, heemkundige kringen,omwonenden…

23onderhoud door de beheerder

Page 24: Funerair erfgoed

Overzichtstabelonderhoudenbeheeropbegraafplaatsen

24deeL 1 | begraafpLaatsen

Onderhoud Aandachtspunten Kleine werken Tips

Waterschade aan het terrein

Bodemerosie – drainagesystemenfunctioneelhouden,afvoeropeningenvrijmaken

– verwijderplantennietonnodig,gebruikgeenherbiciden

– drainageherstellenenplaatselijkvernieuwen– bodemherstellen,lineairelandschapselementen

aanplantenen/ofgrasinzaaien

– alsdesystemennietmeervoldoen,nieuweaanbrengenopbestaandetracés

– bijingrijpendewerkenadviesvragenbijdebetrokkenarcheologischedienst

– beplantinghoudtdegrondsamenenwerktbodemerosietegen

Te vochtig terrein – drainagesystemenfunctioneelhouden,afvoeropeningenvrijmaken

– zonodigafwateringssysteemaanbrengenofaanpassen

– hetvochtgehalteregelenmeteenaangepastebeplanting

– ganaofergeenwerkenwerdenuitgevoerddiehetwaterophetterreinhouden,zoalseenwaterkering

– alsdesystemennietmeervoldoen,nieuweaanbrengenopbestaandetracés

Fauna en flora

Gras – regelmatigmaaien – opgepastmettrimmersvoorschadeaangrafstenen,blijfopvoldoendeafstandvooralbijzachteresteensoorten

– kaleplekkeninzaaienmeteengazonherstelmengsel(zelfdetypehuidiggazon)

– vangraspadendieveelbelopenworden:deondergrondverstevigenmeteenmengelingvanlavasteentjes,zandenaarde

– bijoudebegraafplaatsenkanoverwogenwordenomeenbloemengazonmengselintezaaien

– traaggroeiendegrassoortenbeperkenhetaantalmaaibeurten

Heggen – regelmatigsnoeien – oplettenvoorbloeiperiodeshaagenbroedperiodesvogels

– dodestruikenonmiddellijkvervangen – kleineheggenplantengaatbodemerosieofgrondverzettegen

Klimplanten – regelmatiginsnoeien,zekerindeomgevingvangrafmonumenten

– voorzichtigenhandmatigverwijderen,zekerindebuurtvanfragielegraftekens

– wortelinginperken – grafmonumentendienietmeerhersteldkunnenworden,eventueellatenovergroeienmetklimop

Bomen en struiken – eenboomverzorgingsplanopstellenmeto.a.snoeiplan,controleopdoodhout,aantastingenenziektes

– letopdatvallendetakken(bijhetsnoeien)deonderliggendegraftekensnietbeschadigen

– bijingrijpenderewerkenboomchirurgraadplegen,zoalsvoorhetinperkenvanhetwortelgestel

– plantnieuwebomenopvoldoendeafstandvangrafmonumentenenomheiningen

– houdrekeningmethettypeboomendewortelstructuur– houdrekeningmethetoorspronkelijkeaanplantingsplan

Mos en algen – sfeerbepalendbijouderebegraafplaatsen,meerderemossoortenzijnbeschermdenkunnennietzomaarverwijderdworden

– moseventueelmanueelofmetstoomverwijderenopbeelden,ornamenteneninscriptiesinzachtesteensoorten(zoalskalkzandsteen)omdeleesbaarheidteverbeteren

– alserveelmossoortenopdebegraafplaatsvoorkomen,ishetaangeradeneenonderzoekuittevoerennaardesoorten

Page 25: Funerair erfgoed

25 onderhoud door de beheerder

Onderhoud Aandachtspunten Kleine werken Tips

Waterschade aan het terrein

Bodemerosie – drainagesystemenfunctioneelhouden,afvoeropeningenvrijmaken

– verwijderplantennietonnodig,gebruikgeenherbiciden

– drainageherstellenenplaatselijkvernieuwen– bodemherstellen,lineairelandschapselementen

aanplantenen/ofgrasinzaaien

– alsdesystemennietmeervoldoen,nieuweaanbrengenopbestaandetracés

– bijingrijpendewerkenadviesvragenbijdebetrokkenarcheologischedienst

– beplantinghoudtdegrondsamenenwerktbodemerosietegen

Te vochtig terrein – drainagesystemenfunctioneelhouden,afvoeropeningenvrijmaken

– zonodigafwateringssysteemaanbrengenofaanpassen

– hetvochtgehalteregelenmeteenaangepastebeplanting

– ganaofergeenwerkenwerdenuitgevoerddiehetwaterophetterreinhouden,zoalseenwaterkering

– alsdesystemennietmeervoldoen,nieuweaanbrengenopbestaandetracés

Fauna en flora

Gras – regelmatigmaaien – opgepastmettrimmersvoorschadeaangrafstenen,blijfopvoldoendeafstandvooralbijzachteresteensoorten

– kaleplekkeninzaaienmeteengazonherstelmengsel(zelfdetypehuidiggazon)

– vangraspadendieveelbelopenworden:deondergrondverstevigenmeteenmengelingvanlavasteentjes,zandenaarde

– bijoudebegraafplaatsenkanoverwogenwordenomeenbloemengazonmengselintezaaien

– traaggroeiendegrassoortenbeperkenhetaantalmaaibeurten

Heggen – regelmatigsnoeien – oplettenvoorbloeiperiodeshaagenbroedperiodesvogels

– dodestruikenonmiddellijkvervangen – kleineheggenplantengaatbodemerosieofgrondverzettegen

Klimplanten – regelmatiginsnoeien,zekerindeomgevingvangrafmonumenten

– voorzichtigenhandmatigverwijderen,zekerindebuurtvanfragielegraftekens

– wortelinginperken – grafmonumentendienietmeerhersteldkunnenworden,eventueellatenovergroeienmetklimop

Bomen en struiken – eenboomverzorgingsplanopstellenmeto.a.snoeiplan,controleopdoodhout,aantastingenenziektes

– letopdatvallendetakken(bijhetsnoeien)deonderliggendegraftekensnietbeschadigen

– bijingrijpenderewerkenboomchirurgraadplegen,zoalsvoorhetinperkenvanhetwortelgestel

– plantnieuwebomenopvoldoendeafstandvangrafmonumentenenomheiningen

– houdrekeningmethettypeboomendewortelstructuur– houdrekeningmethetoorspronkelijkeaanplantingsplan

Mos en algen – sfeerbepalendbijouderebegraafplaatsen,meerderemossoortenzijnbeschermdenkunnennietzomaarverwijderdworden

– moseventueelmanueelofmetstoomverwijderenopbeelden,ornamenteneninscriptiesinzachtesteensoorten(zoalskalkzandsteen)omdeleesbaarheidteverbeteren

– alserveelmossoortenopdebegraafplaatsvoorkomen,ishetaangeradeneenonderzoekuittevoerennaardesoorten

Page 26: Funerair erfgoed

Onderhoud Aandachtspunten Kleine werken Tips

(On)kruid – manueelverwijderen– gebruikgeenherbiciden

– houdrekeningmetdebeschermingvanmuurplantjesenanderekruiden

– deVlaamseoverheidbeslisteomalleherbicidentegen2015teverbieden.Zonderisgezonder!

– bijovermatiggebruikvanherbicidenkaneenoppervlakkigegrondsaneringnodigzijnvoordathetterreinopnieuwaangeplantwordt

– laateenmilieukundigbodemonderzoekuitvoerennajarenlangovermatiggebruik

Konijnen, dassen, mollen en vossen

Duiven

– voorkomdatkonijnengrafmonumentenondertunnelen

– grafkapellenafsluitenvoorduiven

– houdrekeningmetdebeschermingvandassenenhunburchten,debeschermingvanvossenburchtenendejachtwetgevingopvossen

– toegangopenhoudenvoorvleermuizenenuilen

– grotepopulatiesvanééndiersoortinperkenindienschadelijk

Insecten, bijen, vleermuizen, egels, kerkuilen …

– verwijderuitwerpselenvanonderhoudsgevoeligematerialen

– overhetalgemeenzijndezedierenonschadelijk

– stimuleerdezesoortendooreenbiodiversiteitspanoptemaken

Omheiningen en infrastructuur

Hof- en keermuren – waterafvoergeulenvrijhouden– metselwerkregelmatignakijkenop

stabiliteitsproblemenenconditievoegwerk

– herstelhetvoegwerkmeteenaangepastedampdoorlaatbarevoegmortelmetrespectvoorhethistorischvoegwerk

– losliggendedekstenenvastleggen

Hekwerk – ontroestenenbehandelentegenroest – ingemetselderoestigedokenvervangendoorroestvrijstaal

Verhardingen in steenslag en asfalt

– landschapsplanopmaken,steenslagenasfaltverwijderenenoverschakelenop'groene'ofhistorischealternatievenomdebelevingswaardeoptewaarderen

Grindpaden – onkruidvrijhouden– grindregelmatigaanvullen– losseboordstenenvastzetten

– gebruikgeenherbiciden – wortelwerenddoekaanbrengenonderdegrindpadenvoorkomtonkruid

26deeL 1 | begraafpLaatsen

Page 27: Funerair erfgoed

Onderhoud Aandachtspunten Kleine werken Tips

(On)kruid – manueelverwijderen– gebruikgeenherbiciden

– houdrekeningmetdebeschermingvanmuurplantjesenanderekruiden

– deVlaamseoverheidbeslisteomalleherbicidentegen2015teverbieden.Zonderisgezonder!

– bijovermatiggebruikvanherbicidenkaneenoppervlakkigegrondsaneringnodigzijnvoordathetterreinopnieuwaangeplantwordt

– laateenmilieukundigbodemonderzoekuitvoerennajarenlangovermatiggebruik

Konijnen, dassen, mollen en vossen

Duiven

– voorkomdatkonijnengrafmonumentenondertunnelen

– grafkapellenafsluitenvoorduiven

– houdrekeningmetdebeschermingvandassenenhunburchten,debeschermingvanvossenburchtenendejachtwetgevingopvossen

– toegangopenhoudenvoorvleermuizenenuilen

– grotepopulatiesvanééndiersoortinperkenindienschadelijk

Insecten, bijen, vleermuizen, egels, kerkuilen …

– verwijderuitwerpselenvanonderhoudsgevoeligematerialen

– overhetalgemeenzijndezedierenonschadelijk

– stimuleerdezesoortendooreenbiodiversiteitspanoptemaken

Omheiningen en infrastructuur

Hof- en keermuren – waterafvoergeulenvrijhouden– metselwerkregelmatignakijkenop

stabiliteitsproblemenenconditievoegwerk

– herstelhetvoegwerkmeteenaangepastedampdoorlaatbarevoegmortelmetrespectvoorhethistorischvoegwerk

– losliggendedekstenenvastleggen

Hekwerk – ontroestenenbehandelentegenroest – ingemetselderoestigedokenvervangendoorroestvrijstaal

Verhardingen in steenslag en asfalt

– landschapsplanopmaken,steenslagenasfaltverwijderenenoverschakelenop'groene'ofhistorischealternatievenomdebelevingswaardeoptewaarderen

Grindpaden – onkruidvrijhouden– grindregelmatigaanvullen– losseboordstenenvastzetten

– gebruikgeenherbiciden – wortelwerenddoekaanbrengenonderdegrindpadenvoorkomtonkruid

27 onderhoud door de beheerder

Page 28: Funerair erfgoed

Onderhoud Aandachtspunten Kleine werken Tips

Klinkerpaden – onkruidvrijhouden– regelmatigreinigenmetwaterofonder

lichtedruk

– gebruikgeenherbiciden– gebruikgeenbleekwaterofandere

bijtendeproducten– eentehardereinigingbeschadigtvaak

hetvoegwerk,herstellosgekomenvoegwerkzosnelmogelijk

– loskomendvoegwerkopvoegenmeteenaangepastemortel,boordstenenherplaatsen

Graspaden – grasmaaien – puttenregelmatigaanvullen,kalegrasplekkenherinzaaienmetaangepastmengsel

– ondergrondversterkenmeteenmengselvanzand,lavakorrelsenaarde/gewapendgras

– traaggroeiendegrassoortenbeperkenhetaantalmaaibeurten

Kerkwegels – padenvrijhouden,bermenonderhouden – padenherstellenmetaangepastematerialen – stillewegenbevorderendemobiliteit

Vandalisme, diefstal …

Diefstal – geefelkevormvanvandalismeofdiefstalonmiddellijkaanbijdepolitie

– maaklosseelementenvast

– maakdebegraafplaatsgoedafsluitbaar,zekervoorverkeer,voorzieafsluitbarepoorten

– sluitelkeavonddebegraafplaatsaf

Vandalisme – zorgdatdebegraafplaatsernetjesbijligt – zorgvoorverlichtingopvandalismegevoeligeplaatsen,eventueelmetbehulpvanbewegingsdetectoren

– bevorderdesocialecontroledoordebegraafplaatsuitnodigendertemaken(oasevanrust,bankjes,groeninrichting,verlichting,doorgangspaden…).Betrekdedorpsgemeenschaperbij

Graffiti – verwijdergraffitizosnelmogelijk – brengeventueeleenbeschermlaagtegengraffitiaanwanneerzeopdezelfdeplaatsenweeropduiken,datvergemakkelijkthetverwijderen,maarmoetnaeengraffitiverwijderingopnieuwaangebrachtworden

Andere elementen

Calvaries, ommegangen – verfregelmatigdehoutenonderdelenmeteenaangepasteverfsoort

– vervangingerotteonderdelenenzetlosseornamentjesvast,schermterracottapanelenaf

Banken – verfbankenregelmatigenzetzegoedvast – plaatsvoldoendezitbankenopstrategischeplaatsen – bankenzijnaangewezenvoormindermobielemensen,maarookvooranderendieerevenkunnenrustenentotbezinningkomen

Afval – maakvuilnisbakkenregelmatigleeg – plaatsvuilnisbakkenvoorgescheidenafval – maakcomposthopenineenverlorenhoek,verwegvandebezoekers

Watervoorziening – plaatseenspatplaatachterhetkraantje,voorzieeendegelijkeafvoer

– plaatswatergietersmeteenmuntslot

28deeL 1 | begraafpLaatsen

Page 29: Funerair erfgoed

Onderhoud Aandachtspunten Kleine werken Tips

Klinkerpaden – onkruidvrijhouden– regelmatigreinigenmetwaterofonder

lichtedruk

– gebruikgeenherbiciden– gebruikgeenbleekwaterofandere

bijtendeproducten– eentehardereinigingbeschadigtvaak

hetvoegwerk,herstellosgekomenvoegwerkzosnelmogelijk

– loskomendvoegwerkopvoegenmeteenaangepastemortel,boordstenenherplaatsen

Graspaden – grasmaaien – puttenregelmatigaanvullen,kalegrasplekkenherinzaaienmetaangepastmengsel

– ondergrondversterkenmeteenmengselvanzand,lavakorrelsenaarde/gewapendgras

– traaggroeiendegrassoortenbeperkenhetaantalmaaibeurten

Kerkwegels – padenvrijhouden,bermenonderhouden – padenherstellenmetaangepastematerialen – stillewegenbevorderendemobiliteit

Vandalisme, diefstal …

Diefstal – geefelkevormvanvandalismeofdiefstalonmiddellijkaanbijdepolitie

– maaklosseelementenvast

– maakdebegraafplaatsgoedafsluitbaar,zekervoorverkeer,voorzieafsluitbarepoorten

– sluitelkeavonddebegraafplaatsaf

Vandalisme – zorgdatdebegraafplaatsernetjesbijligt – zorgvoorverlichtingopvandalismegevoeligeplaatsen,eventueelmetbehulpvanbewegingsdetectoren

– bevorderdesocialecontroledoordebegraafplaatsuitnodigendertemaken(oasevanrust,bankjes,groeninrichting,verlichting,doorgangspaden…).Betrekdedorpsgemeenschaperbij

Graffiti – verwijdergraffitizosnelmogelijk – brengeventueeleenbeschermlaagtegengraffitiaanwanneerzeopdezelfdeplaatsenweeropduiken,datvergemakkelijkthetverwijderen,maarmoetnaeengraffitiverwijderingopnieuwaangebrachtworden

Andere elementen

Calvaries, ommegangen – verfregelmatigdehoutenonderdelenmeteenaangepasteverfsoort

– vervangingerotteonderdelenenzetlosseornamentjesvast,schermterracottapanelenaf

Banken – verfbankenregelmatigenzetzegoedvast – plaatsvoldoendezitbankenopstrategischeplaatsen – bankenzijnaangewezenvoormindermobielemensen,maarookvooranderendieerevenkunnenrustenentotbezinningkomen

Afval – maakvuilnisbakkenregelmatigleeg – plaatsvuilnisbakkenvoorgescheidenafval – maakcomposthopenineenverlorenhoek,verwegvandebezoekers

Watervoorziening – plaatseenspatplaatachterhetkraantje,voorzieeendegelijkeafvoer

– plaatswatergietersmeteenmuntslot

29onderhoud door de beheerder

Page 30: Funerair erfgoed

4. Regelmatigemonitoring encontroleNiet alleen onderhoudswerken zijnbelangrijk, ook regelmatige controleen monitoring zijn bijzonder nuttig.Kleinemankementenenongemakkenworden het best genoteerd in eendossierenzosnelmogelijkopgevolgd.Maakopregelmatigebasis(minstenséén keer per jaar) een rondgang, legeenlogboekaanvandeuit tevoerenwerken,enpashetbeheersplanwan­neernodigaan.

Enkeleaandachtspunten:■ maakeersteen inventarisopmet

de onontbeerlijke foto’s en teke­ningen,tekstenuitleg;

■ maakeenbeheersplanopinsamen­werking met natuurverenigingen,heemkundige kringen, erfgoed­raden, het agentschap OnroerendErfgoed als het om beschermdebegraafplaatsen of grafmonumen­tengaat…;

■ zeteenstrategischbeleiduitvoorhet algemeen onderhoud aangebouwen, grafmonumenten,groen…;

■ voer een meerjarenplan in metpraktische maatregelen zoals defrequentie van de maaibeurten,het snoeien van bomen en strui­ken,onkruidverdelging…Houdhetdocument simpel, summier enduidelijk voor iedereen die hetgebruikt;

■ kenalletakentoe,waarnodigaanvakmensen;

■ voer jaarlijks een kleine controleuit, noteer dat in een aanvullendlogboek en houd om de vijf jaareen grondige inspectieronde diegepaardgaatmeteenherwerking/evaluatievanhetbeheersplan;

■ opteer in het beheersplan voorconservering als dat het erfgoedkanbehoedenvoorverderverval.

30deeL 1 | begraafpLaatsen

Page 31: Funerair erfgoed

Een begraafplaats kan een andereaanblikkrijgenofjarenlangeverwaar­lozing kan ongedaan gemaakt wor­dendoorzeteherwaarderenofherinterichten.Daarkomtheelwatvooron­derzoek bij te pas. Sommige begraaf­plaatsenenkerkhovenzijnbeschermdwaardoor ze ook deel kunnen uitma­kenvaneendorpskernherwaardering.

Belangrijkeaandachtspunten:■ historisch onderzoek naar de

begraafplaats;■ grondige opmeting en terreinge­

gevens;■ bestaandeconcessiesuitzoeken;■ een lijst van waardevolle graf­

zerkenopmaken;■ overlegmomentencreërenmetalle

betrokkenpartijen:lokale/regionaleoverheden, omwonenden, lokaleerfgoedverenigingen,natuurvereni­gingen, ontwerpteam, het agent­schap Onroerend Erfgoed voorbeschermdebegraafplaatsen…;

■ de lokale bevolking betrekken bijhetherwaarderingsproces;

■ eenvolledigeinventarisatieopma­ken:grafstenen,groenvoorziening,paden…;

■ eenbiodiversiteitsplanopmaken;■ eendraaiboekopmakenmetland­

schapsplannen met respect enaandachtvoorhetvooronderzoek,de inventaris, het originele con­cept, het natuurbehoud, de graf­monumenten, mogelijke bezin­ningsplaatsen…

EEn bEGraafpLaats hErwaardErEn

5

31een begraafpLaats herwaarderen

Page 32: Funerair erfgoed

LEADERproject ‘Volkegem vernieuwt, Kerselare verbindt’Om de beleving van het kerkhof inVolkegem te versterken, werden aan­gepaste beplantingen aangebracht:bomen en heesters met een symboli­schebetekenisenstinsenbeplantingendie variatie brengen in de natuurlijkeaanblik.Doorhetaanplantenvannar­cissen werd een extra bezinningsmo­

ment naast Allerheiligen gecreëerd.Het perk van de oud­strijders kreegeen bodembedekkende begroeiingwaardoorhetzichopnieuwduidelijkonderscheidt van de overige delenvan het kerkhof en zo zijn waardig­heidterugvindt.Erwerdenzitbankengeplaatstwaardebezoekerseventjeskunnen uitrusten, elkaar ontmoeten,maarooktotbezinningkomen.

Voor Na

32deeL 1 | begraafpLaatsen

Page 33: Funerair erfgoed

deel 2

graftekens

Page 34: Funerair erfgoed

‘Grafteken’iseenneutralerebenamingvoor het meer gangbare ‘grafmonu­ment’. Een grafteken is een symbooldat op een grafperceel wordt opge­richtomdedodeteherdenken.Ditkangaanvaneeneenvoudighoutenkruisofeensimpelegrafzerktoteenmonu­mentaal grafmonument. Graftekensbestaan doorgaans uit een onder­bouw en een bovenbouw. De onder­bouwofdefundering ishetgedeelteonderdegrond,debovenbouwsteektbovenhetmaaivelduitenkanuiteen­lopende vormen aannemen. Door deverschillende atmosferische omstan­digheden van beide delen, staan zeaananderegevarenbloot.

1. OnderbouwEenvoudige funderingenEnkelvoudige, minder robuuste graf­monumentenrustendoorgaansopdevolle grond en worden aan de zijdenofopdehoekengesteunddoor inge­heidepaaltjes,eenondiepefunderingvan metselwerk of een betonnenkader.Dezegrafstenenenzerkenwor­denmeestalinhungeheelgedemon­teerd en teruggeplaatst wanneer ereenoverledenebijgeplaatstwordt.Een grafkruis en een stèle wordenmeestal rechtstreeks in de grondgeplaatst, soms op een (gemetselde)sokkel.

Paalfunderingen of sokkelsDezefunderingstechniekwerdmeest­al toegepast bij zware puntlasten(cyppe, zuilen …) in het gedenkteken.

Dedimensioneringvandepalenendesokkels is afhankelijk van het graf­tekenendebodemgesteldheid.Palenvan hout of steen – al dan niet meteen kop – werden ingeheid en doendienstalsfundering.Ligteronderhetmonument een kelder, dan bevat diedoorgaanseengemetseldebakstenenkolom tussen de funderingspaal enhetmonument.Sokkels zijn in principe gemetseldekolommen onder de grond, veelalvoorzienvaneenvoet.

Grafkelders

Grafkelders werden doorgaans uitge­metseldinbaksteen,meteengemet­seldsteekgewelfofeennatuurstenenplaatalsafdekking.Meestalisaandevoorkant een opening met eenafdichtplaat voorzien. Grotere keldershebbensomsookeen trap.Dekistenwerdenoprekkengeplaatst.Dewan­den waren meestal bepleisterd ensomsbeschilderd.

matEriaLEn En constructiE2

34deeL 2 | graftekens

Page 35: Funerair erfgoed

Tothetbeginvande20steeeuwmaak­ten de eigenaars zelf de grafkelders,die vrij robuust waren.Toen de vraagnaar kelders steeg, werden ze door­gaans door de lokale overheidgebouwd. Tussen die twee uitvoerin­gen zijn soms kwaliteitsverschillenmerkbaar. De bovenbouw werd welnoggeplaatstdoordenabestaanden.

2. BovenbouwentypologieDe bovenbouw van graftekens kanverschillende vormen en stijlen aan­nemen.Zekunneneeneenvoudigeofjuist een heel monumentale opbouwhebben.Indevolksmondwordtdoor­gaansovergrafmonumentengespro­ken,ookvoorgedenktekensdienietzo

monumentaal zijn. In deze brochuregebruikenwedeneutraleretermgraf­teken, die zeer uiteenlopende typeskanomvatten.Aldietypeskunnenopzich voorkomen of in samengesteldevorm.Ookhunstijlvarieertvolgensdehistorischestijlen,maarevenzeervol­gens traditie en geloof. Vrijzinnigefamilieshaddeneenvoorkeurvoorartnouveau, terwijl de katholieken vantoen kozen voor neogotiek. Vanaf dejaren1930volgdendegraftekensnietlangereenbepaaldestijl,waardoorereenvervlakkinginoptrad.

Hiervolgteenoverzichtvandemeestvoorkomendetypesvangraftekens.

Aediculum (Latijn voor tempeltje)Een aediculum is samengesteld uitpilasters,eenhoofdgesteleneenfron­ton met een puntgevel en vormt deomkaderingvaneennis,waarbeeldenofgedenktekensinstaan.Eenaedicu­lum bevat dikwijls verschillendenatuurstenenonderdelen.

35 materiaLen en constructie

Page 36: Funerair erfgoed

BaldakijnEenbaldakijniseenopennis,gevormddoor zuilen of kolommen die op eenvoet of verhoog rusten en een over­kapping dragen. De afgeschermderuimtebiedtplaatsvoorvazenofbeel­den. Het gedenkteken is meestalopgebouwd uit blauwe hardsteen,granietofmarmer.

CyppeEencyppeheeftdevormvaneenafge­knotte piramide en is doorgaans eenmassief geheel. Ze leunt aan bij deobelisk en de sarcofaag, maar heefteen top­ of hoekbekroning, meestalverankerdmetijzerendoken.Dittypewasvooralna1840intrek.

36deeL 2 | graftekens

Page 37: Funerair erfgoed

GrafkapelEengrafkapeliseenklein,toegankelijkgebouwtje, traditioneel opgetrokkenuitbaksteenmetselwerkmeteenleiendakbedekking, maar soms ook uitcomplexere vormen met natuurste­nenkoepeldaken,zuilen…Deopenin­gen zijn afgeschermd met houten,soms bronzen of ijzeren schrijnwerken glas­in­loodramen. De toegangheeftmeestaleenhekwerk.Deruimtebevat een altaar en is versierd metbeelden,vazen,beschilderingen…

GrafkruisEen grafkruis is een vrijstaand kruis­vormig element. Natuurstenen, giet­ijzeren en betonnen kruisen zijnmeestal uit één stuk vervaardigd enzittenrechtstreeksindegrondofzijngevat in een betonnen of natuur­stenen sokkel die zich grotendeelsonderdegrondbevindt.Houtenkrui­senzijnsamengestelduiteenstijleneendwarsregelenzijnrechtstreeksinde grond geplaatst. Kruisen kunneneenafdekkinghebben.Gietijzeren kruisen werden vooralopgetrokken tussen 1840 en 1960.Kruisen van voor 1800 komen inVlaanderen nog nauwelijks voor.Kruisenwerdendelaatstejarenmas­saal verwijderd wegens hun slechteconditie.Zowelhoutenalsgietijzerenkruisenzijnergonderhoudsgevoelig.

37materiaLen en constructie

Page 38: Funerair erfgoed

GraftrommelEengraftrommeliseenmeestalovaledoosvanmetaal,voorzienvandecora­tieve kunstbloemen en kransen enafgedekt met een dunne glasplaat.Voor de trommels werd meestal zinkgebruikt–somsookblikofkoper–dataan de buitenzijde zwart en aan debinnenzijde wit geschilderd werd. Detrommels worden gedragen door ofhangenaanijzerenhaken.Dezecom­binatie leidt dikwijls tot contactcor­rosie in het nadeel van het zink.Graftrommels waren vooral in trek

tussen1880en1945.Doorhunfragieleopbouw en lagere weersbestendig­heidzijnerveelverlorengegaan.

GrafzerkEen grafzerk is een liggende plaat,meestal van natuursteen of architec­tonischbeton,diehetgrafafdekt.Deplaat kan rusten op een gemetseldefundering,eengrafkelderofingeheidepaaltjes. De funderingen zijn somsminiem,waardoordeplaatgemakke­lijkverzaktofbeschadigdraaktbijhetinklinkenvandekist.

ObeliskEen obelisk is een natuurstenenmonolietindevormvaneenvierkantezuildienaarboventoespitsuitloopt.Ze verwijst naar de oud­Egyptischecultuur.

38deeL 2 | graftekens

Page 39: Funerair erfgoed

PinakelEenpinakel,eenneogotischgraftekendaterggeliefdwas inde19deeeuw,ismeestalvanblauwehardsteenmeteengeometrischeopbouw.Demees­te hebben een voet, een schacht eneenspitsmeteenkruisbloemalstop­bekroning.Deschachtheefteenvier­kante of rechthoekige doorsnede.Typischzijndehogels,ornamenteninde vorm van een gekruld blad enknopofeenbloemopdesnijvlakkenvandespits.

SarcofaagDitgraftekenzieteruitalseendoods­kist, is opgebouwd uit monolithischnatuursteenenrust inzijngeheelopdevollegrondofstaatoppoten.Hetkan vrij sober, eenvoudig of rijkelijkversierdzijn.Somsishetafgeschermddooreenhekwerkofkettingen.

SerreEen serre is een metalen skeletstruc­tuur waarin glas gevat zit met stop­verf. Ze rust meestal op een natuur­stenen voet of boord en overkoepelthet graf. Grafserres waren ooit cou­rant,maarzijndoorhunbrozeopbouwen onderhoudsgevoelige structuurgrotendeelsverdwenen.

39materiaLen en constructie

Page 40: Funerair erfgoed

StèleEenstèleiseenrechtopstaandgrafte­ken uit één geheel, meestal vannatuursteen, beton of hout. Somskomenergebeeldhouwdevoorstellin­gen of grafteksten op voor. De stèlekanrechtstreeksindegrondgeplaatstwordenofgevatzijnineensokkel.

ZuilEen zuil is een vrijstaande pijler meteen ronde doorsnede, met motievenzoalsgroevenofversieringenalsklim­op…Dezuilrustopeenvoetofsokkel,ismeestalvervaardigduiteenmonoli­thischstuknatuursteenenheeftsomseen bekroning met vazen of beelden.Eenafgebrokenzuilwijstophetkort­stondige leven of het plotse stervenvandebegravenpersoon.

40deeL 2 | graftekens

Page 41: Funerair erfgoed

Grafstenen in vloeren en gevelsTegendegevelsvankerken,invloerenen paden komen soms grafstenen ofgrafplaten voor. Ze werden gerecupe­reerdofherplaatst.

BeeldhouwwerkOmgrafmonumentenoptesmukken,te personaliseren of er een bepaaldesymboliek aan toe te kennen, kregenze beelden of sculpturen. Die warendoorgaans van marmer, kalkzand­steen, brons, kunststeen (beton) ofterracotta.Beeldenuitzachteremate­rialen zoals terracotta of kalkzand­steenhaddentoteind19de­begin20steeeuwvaakeenafwerklaaginkalkverfof lijnolieverf als bescherming tegenweersinvloeden.

3. MaterialenIn grafmonumenten, zowel boven­gronds als ondergronds, komen heeluiteenlopende materialen voor.Natuursteen,baksteenenbetonwer­den doorgaans gebruikt voor con­structieve onderdelen, maar ook voorbeeldhouwwerk en naamplaten.Beton werd meestal als prefabele­ment aangevoerd, maar kon ook terplaatse gegoten worden. Bakstenenen kleinere natuurstenen elementenwerden gemetseld. Van groterenatuurstenen onderdelen werd één

stabielgeheelgemaaktmetinwendi­ge verbindingen: ijzeren of bronzendokenopgegotenmetloodofvastge­zet met een mortel. Metalen zoalssmeedijzer, lood en brons werdenvooralgebruiktvoordebevestigingofvoor de waterhuishouding, maarevenzeervoordecoratieveelementen,beeldhouwwerk, naamplaten en ket­tingen. Andere materialen zoals glas,email of geglazuurd aardewerk, kera­miekofporselein,werdenhoofdzake­lijkgebruiktvoorsierelementen,kran­sen,kruisjesenbeeldjes.

41 materiaLen en constructie

Page 42: Funerair erfgoed

Overzichtstabelmaterialen

Foto's Kenmerken Verwering en patina Onderbouw Bovenbouw (constructief)

Bovenbouw (decoratief)

Natuursteen

'Petit Granit'– Blauwehardsteen,arduin– Afzettingsgesteente(kalksteen)

– resultaatvanfossilisatieenopeenstapelingvanstukjescrinoïde(zeelelies),schelpenvanbrochioden,koralen…

– aaneengekitmetmicrokorreligkalksteenslib– witteaders:opvullingenvanvroegerebarsten

metcalciet– stylolieten:zwartedunnelaagjesorganische

onzuiverheden– goedvorst­enweersbestendig– gemakkelijktebehouwen

– grijstotdonkergrijspatina,hetoppervlakwordtzeerruw

– lichtetotmatigeuitspoelingvandestylolieten

– lichteafschilferingindiendestylolietenzichinhetvlakbevinden

– mogelijkebarstjesalsgevolgvandecompressie

– funderingen/funderingsplaat

– hoofd­endraagstructuur

– meestalmonolithischmaarookinmetselwerk

– decoratieveenfiguratieveelementen

– beelden

Doornikse steen– Blauwehardsteen– Afzettingsgesteente(kalksteen)

– resultaatvanfossilisatieendeopeenstapelingvanfossieleelementen

– klei­siliciumhoudendekalksteen– weersbestendigindienrekeninggehoudenwordt

methetgroefleger

– patina:zwart,donkergrijstotgeelgrijsachtig– mogelijkebarstjesalsgevolgvan

decompressie– afschilferingdooraanwezigheid

vanonzuiverheden

– funderingen/funderingsplaat

– hoofd­endraagstructuur

– meestalmonolithischmaarookinmetselwerk

– decoratieveelementen

Maaskalksteen– Blauwehardsteen,

Naamsesteen,kolenkalk– Afzettingsgesteente(kalksteen)

– bevatnaastkalkookklei,geconcentreerdinstylolietenenkiezelinhardesplinterige‘chert’knollen

– laminieten:blekebandentot10cmdik,opgebouwduitfijnebandjes

–weersbestendig–grotevariabiliteit,grotevariatieaanfossielen

– bleekgrijs,zeldenbleekblauwgrijstotuitgesprokenwitpatina

– weinighechtingspuntenvoororganismen,tenzijkorstmossenopfijngelamineerdeplinten

– funderingen/funderingsplaat

– hoofd­endraagstructuur

– meestalmonolithischmaarookinmetselwerk

Marmers– Metamorfgesteente

– diversekleurenenschakeringenmogelijk,hoofdzakelijkwitmarmer

– opgebouwduitéénenkelmateriaal,calciet– minderbestandtegenweersinvloeden

– versuikeringvanhetoppervlak– vlakkeendunnereplatenhebbende

neigingomkromtetrekken

– hoofdstructuur – decoratieveelementen

– naamplaten– beelden

Graniet / syeniet– Stollingsgesteente

– zeerhardgesteente– weersbestendig– diversekleurenenschakeringen

– weinigofgeenverwering– lichteopruwingvanhetoppervlak

– vooralhoofd­structuurplaten

– eenvoudigedecoratieveelementen

42deeL 2 | graftekens

Page 43: Funerair erfgoed

Foto's Kenmerken Verwering en patina Onderbouw Bovenbouw (constructief)

Bovenbouw (decoratief)

Natuursteen

'Petit Granit'– Blauwehardsteen,arduin– Afzettingsgesteente(kalksteen)

– resultaatvanfossilisatieenopeenstapelingvanstukjescrinoïde(zeelelies),schelpenvanbrochioden,koralen…

– aaneengekitmetmicrokorreligkalksteenslib– witteaders:opvullingenvanvroegerebarsten

metcalciet– stylolieten:zwartedunnelaagjesorganische

onzuiverheden– goedvorst­enweersbestendig– gemakkelijktebehouwen

– grijstotdonkergrijspatina,hetoppervlakwordtzeerruw

– lichtetotmatigeuitspoelingvandestylolieten

– lichteafschilferingindiendestylolietenzichinhetvlakbevinden

– mogelijkebarstjesalsgevolgvandecompressie

– funderingen/funderingsplaat

– hoofd­endraagstructuur

– meestalmonolithischmaarookinmetselwerk

– decoratieveenfiguratieveelementen

– beelden

Doornikse steen– Blauwehardsteen– Afzettingsgesteente(kalksteen)

– resultaatvanfossilisatieendeopeenstapelingvanfossieleelementen

– klei­siliciumhoudendekalksteen– weersbestendigindienrekeninggehoudenwordt

methetgroefleger

– patina:zwart,donkergrijstotgeelgrijsachtig– mogelijkebarstjesalsgevolgvan

decompressie– afschilferingdooraanwezigheid

vanonzuiverheden

– funderingen/funderingsplaat

– hoofd­endraagstructuur

– meestalmonolithischmaarookinmetselwerk

– decoratieveelementen

Maaskalksteen– Blauwehardsteen,

Naamsesteen,kolenkalk– Afzettingsgesteente(kalksteen)

– bevatnaastkalkookklei,geconcentreerdinstylolietenenkiezelinhardesplinterige‘chert’knollen

– laminieten:blekebandentot10cmdik,opgebouwduitfijnebandjes

–weersbestendig–grotevariabiliteit,grotevariatieaanfossielen

– bleekgrijs,zeldenbleekblauwgrijstotuitgesprokenwitpatina

– weinighechtingspuntenvoororganismen,tenzijkorstmossenopfijngelamineerdeplinten

– funderingen/funderingsplaat

– hoofd­endraagstructuur

– meestalmonolithischmaarookinmetselwerk

Marmers– Metamorfgesteente

– diversekleurenenschakeringenmogelijk,hoofdzakelijkwitmarmer

– opgebouwduitéénenkelmateriaal,calciet– minderbestandtegenweersinvloeden

– versuikeringvanhetoppervlak– vlakkeendunnereplatenhebbende

neigingomkromtetrekken

– hoofdstructuur – decoratieveelementen

– naamplaten– beelden

Graniet / syeniet– Stollingsgesteente

– zeerhardgesteente– weersbestendig– diversekleurenenschakeringen

– weinigofgeenverwering– lichteopruwingvanhetoppervlak

– vooralhoofd­structuurplaten

– eenvoudigedecoratieveelementen

43materiaLen en constructie

Page 44: Funerair erfgoed

Foto's Kenmerken Verwering en patina Onderbouw Bovenbouw (constructief)

Bovenbouw (decoratief)

Kalkzandsteen – MeestalFransesteen,zoals

Euville,Savoniere,Avesne…– Afzettingsgesteente(kalksteen)

– ontstaandoorverweringenafbraakvanstollingsgesteenten,metamorfegesteentenofouderesedimentairegesteenten

– minderbestandtegenweersinvloedenendaardoorminderfrequenttoegepast

– gevoeligvoorluchtverontreiniging,waardoorkorstvormingenafbrokkelingvoorkomen

– hoofdstructuur– meestal

monolithisch,maarookinmetselwerk

– sierelementenenbeeldhouw­werken

Baksteen

Baksteen – gevormduitkleiengebakkenbijeentemperatuurvan900tot1100°C

– hetgehalteijzeroxide(rood)enkalkoxide(geel)bepaaltingrotematedekleurvandebaksteen

– mogelijkeafschilferingenverpulveringvandesteen,vooraldoorvorst­ofzoutschade

– meestalnietzicht­bareconstructieveelementenzoalsfunderingen,grafkelders,ondersteuningen

– nietzichtbareconstructieveelementen

– grafkapellen

Beton

Constructief en architectonisch beton

Cementering / sierbeton

– homogeenmengselvanbindmiddel(cement),zandengroveresteenachtigegranulaten,waarbijeenbepaaldehoeveelheidwaterwordttoegevoegdomhetverhardingsprocesteactiveren

– wapeningsijzerswordentoegevoegdombuig­entrekkrachtenoptenemen

– eenhomogeenmengselvanbindmiddel(cement,kalkofbeide)enzand,waaraaneenbepaaldehoeveelheidwaterwordttoegevoegdomhetverhardingsprocesteactiveren

– sierbetonkomttotstanddooreenskelet–meestalvanijzer–tebesmerenmetcementmortelentelatenuitharden

– dooruitlogingvanhetbindmiddelisaanhetoppervlakverzandingmerkbaar.Inhetbetonkunnenbarstjesvoorkomen,alsgevolgvandroging,mechanischebelastingofeenroestigewapening

– ineenverderstadium,wanneerdewapeningsterkroestigis,brokkelenstukjesbetonaf

– dooruitlogingvanhetbindmiddelisaanhetoppervlakverzandingmerkbaar.Hetcementeerwerkkanbarstjesvertonenenafschilferen

– meestalisdecementdekkingminiem,waardoorbijbarstjesalsnelroestoptreedtophetonderliggendeijzerenskelet

– funderingen,dragendekaders

– cementeringaangebrachtophetfunderings­metselwerkterbeschermingvanhetmetselwerk

– bovenbouw,zowelconstructiefalsarchitectonischbeton,hoofdstructuur

– monolithischegrafelementen

– decoratieveelementenofbeeldhouwwerkinarchitectonischbeton

– zijkantenofminderzichtbaredelenzijnsomsbezetmetcement.Deafwer­kingisvlakofkanvoorzienzijnvandecoratievepatro­nen(bv.imitatienatuursteenmet­selwerk…)

– decoratievepatronenzoalsrotspleister,granito

Metaal

Gietijzer – gesmoltenijzerertsmettoevoegingvankoolstof(2–4,5%)

– gietbaarinelkevorm

– lichtetotmatigeoppervlakkigeroest(poedervorm)

– verruwingvanhetoppervlak

– decoratieveelementenzoalsvazen,guirlandes,kransen

– hekwerk,kettingen,kruisen…

44deeL 2 | graftekens

Page 45: Funerair erfgoed

Foto's Kenmerken Verwering en patina Onderbouw Bovenbouw (constructief)

Bovenbouw (decoratief)

Kalkzandsteen – MeestalFransesteen,zoals

Euville,Savoniere,Avesne…– Afzettingsgesteente(kalksteen)

– ontstaandoorverweringenafbraakvanstollingsgesteenten,metamorfegesteentenofouderesedimentairegesteenten

– minderbestandtegenweersinvloedenendaardoorminderfrequenttoegepast

– gevoeligvoorluchtverontreiniging,waardoorkorstvormingenafbrokkelingvoorkomen

– hoofdstructuur– meestal

monolithisch,maarookinmetselwerk

– sierelementenenbeeldhouw­werken

Baksteen

Baksteen – gevormduitkleiengebakkenbijeentemperatuurvan900tot1100°C

– hetgehalteijzeroxide(rood)enkalkoxide(geel)bepaaltingrotematedekleurvandebaksteen

– mogelijkeafschilferingenverpulveringvandesteen,vooraldoorvorst­ofzoutschade

– meestalnietzicht­bareconstructieveelementenzoalsfunderingen,grafkelders,ondersteuningen

– nietzichtbareconstructieveelementen

– grafkapellen

Beton

Constructief en architectonisch beton

Cementering / sierbeton

– homogeenmengselvanbindmiddel(cement),zandengroveresteenachtigegranulaten,waarbijeenbepaaldehoeveelheidwaterwordttoegevoegdomhetverhardingsprocesteactiveren

– wapeningsijzerswordentoegevoegdombuig­entrekkrachtenoptenemen

– eenhomogeenmengselvanbindmiddel(cement,kalkofbeide)enzand,waaraaneenbepaaldehoeveelheidwaterwordttoegevoegdomhetverhardingsprocesteactiveren

– sierbetonkomttotstanddooreenskelet–meestalvanijzer–tebesmerenmetcementmortelentelatenuitharden

– dooruitlogingvanhetbindmiddelisaanhetoppervlakverzandingmerkbaar.Inhetbetonkunnenbarstjesvoorkomen,alsgevolgvandroging,mechanischebelastingofeenroestigewapening

– ineenverderstadium,wanneerdewapeningsterkroestigis,brokkelenstukjesbetonaf

– dooruitlogingvanhetbindmiddelisaanhetoppervlakverzandingmerkbaar.Hetcementeerwerkkanbarstjesvertonenenafschilferen

– meestalisdecementdekkingminiem,waardoorbijbarstjesalsnelroestoptreedtophetonderliggendeijzerenskelet

– funderingen,dragendekaders

– cementeringaangebrachtophetfunderings­metselwerkterbeschermingvanhetmetselwerk

– bovenbouw,zowelconstructiefalsarchitectonischbeton,hoofdstructuur

– monolithischegrafelementen

– decoratieveelementenofbeeldhouwwerkinarchitectonischbeton

– zijkantenofminderzichtbaredelenzijnsomsbezetmetcement.Deafwer­kingisvlakofkanvoorzienzijnvandecoratievepatro­nen(bv.imitatienatuursteenmet­selwerk…)

– decoratievepatronenzoalsrotspleister,granito

Metaal

Gietijzer – gesmoltenijzerertsmettoevoegingvankoolstof(2–4,5%)

– gietbaarinelkevorm

– lichtetotmatigeoppervlakkigeroest(poedervorm)

– verruwingvanhetoppervlak

– decoratieveelementenzoalsvazen,guirlandes,kransen

– hekwerk,kettingen,kruisen…

45 materiaLen en constructie

Page 46: Funerair erfgoed

Foto's Kenmerken Verwering en patina Onderbouw Bovenbouw (constructief)

Bovenbouw (decoratief)

Smeedijzer en staal – gesmoltenijzererts,gezuiverdzodathetnogweinigkoolstofbevat

– warmsmedenenwalsen

– zetuitbijhetroesten(mogelijktot7keerzijneigenvolume)

– roestinschilfervorm

– profielenalsdragervandekeldergewelven

– doken,bouten – hekwerk,kettingen,kruisen…

Brons – legeringvankoperentin(10tot30%)– groengelekleur– gietbaarinelkevorm

– groeneoxidelaagdoorcorrosie– degroeneoxidelaagkanverkleuringgeven

oponderliggendnatuursteenenlaatgeenmos­ofalgengroeitoe

– doken – decoratieveelementenzoalsvazen,kruisjes,naamplaten

– beelden

Lood – wordtverkregendoorverhitting– zeercorrosiebestendig– flexibel,gemakkelijkverwerkbaarmaarzwaarmetaal– laagsmeltpunt– somstoevoegingvanbroomomhetloodstugger

temaken

– dofferekleurdoorbeschermendoxidelaagje;maarloodisvrijinertenvertoontweinigverweringsverschijnselen

– loodnetten(glasinlood)kunnenbarstjesvertonendoorspanningen(vooralbijhogeconcentratiebroom)ofzakkenuit(kruip)

– waterkeringtussenonder­enbovenbouw

– waterwerendeafdekkingmetselwerk,waterafleiding

– gegotenloodwerdgebruiktomdokenwaterdichtvasttezetten

– glasinlood

ZAMAK – legeringvanZink,AluminiumeninminderemateMagnesiumenKoper

– relatieflaagsmeltpunt– gietbaarinelkevorm– weersbestendig

– dofferekleur;somslichtewitteoxidatielaag– hetoppervlakwordtruwer– doormetaalmoeheidsomslichtebarstjes

ofvervormingen

– decoratieveelementen

– somstervervangingvanijzervoorkettingen…

Zink – wordtverkregendoorverhittingenverwerktinplatenenbladen

– gemakkelijkbewerkbaar

– dofferekleur,somswittezinkoxide– doorinwerkingvanzurenenandere

metalenkan(put)corrosieontstaan

– waterafleiding – graftrommels– decoratieve

elementen

46deeL 2 | graftekens

Page 47: Funerair erfgoed

Foto's Kenmerken Verwering en patina Onderbouw Bovenbouw (constructief)

Bovenbouw (decoratief)

Smeedijzer en staal – gesmoltenijzererts,gezuiverdzodathetnogweinigkoolstofbevat

– warmsmedenenwalsen

– zetuitbijhetroesten(mogelijktot7keerzijneigenvolume)

– roestinschilfervorm

– profielenalsdragervandekeldergewelven

– doken,bouten – hekwerk,kettingen,kruisen…

Brons – legeringvankoperentin(10tot30%)– groengelekleur– gietbaarinelkevorm

– groeneoxidelaagdoorcorrosie– degroeneoxidelaagkanverkleuringgeven

oponderliggendnatuursteenenlaatgeenmos­ofalgengroeitoe

– doken – decoratieveelementenzoalsvazen,kruisjes,naamplaten

– beelden

Lood – wordtverkregendoorverhitting– zeercorrosiebestendig– flexibel,gemakkelijkverwerkbaarmaarzwaarmetaal– laagsmeltpunt– somstoevoegingvanbroomomhetloodstugger

temaken

– dofferekleurdoorbeschermendoxidelaagje;maarloodisvrijinertenvertoontweinigverweringsverschijnselen

– loodnetten(glasinlood)kunnenbarstjesvertonendoorspanningen(vooralbijhogeconcentratiebroom)ofzakkenuit(kruip)

– waterkeringtussenonder­enbovenbouw

– waterwerendeafdekkingmetselwerk,waterafleiding

– gegotenloodwerdgebruiktomdokenwaterdichtvasttezetten

– glasinlood

ZAMAK – legeringvanZink,AluminiumeninminderemateMagnesiumenKoper

– relatieflaagsmeltpunt– gietbaarinelkevorm– weersbestendig

– dofferekleur;somslichtewitteoxidatielaag– hetoppervlakwordtruwer– doormetaalmoeheidsomslichtebarstjes

ofvervormingen

– decoratieveelementen

– somstervervangingvanijzervoorkettingen…

Zink – wordtverkregendoorverhittingenverwerktinplatenenbladen

– gemakkelijkbewerkbaar

– dofferekleur,somswittezinkoxide– doorinwerkingvanzurenenandere

metalenkan(put)corrosieontstaan

– waterafleiding – graftrommels– decoratieve

elementen

47 materiaLen en constructie

Page 48: Funerair erfgoed

Foto's Kenmerken Verwering en patina Onderbouw Bovenbouw (constructief)

Bovenbouw (decoratief)

Andere materialen

Hout – houtiseennatuurlijkmateriaalenvooralgevoeligvoorvochtschommelingen

– omhethouttebeschermenwerdhetgeverfd,gevernistofgeolied.Horizontaledelenzijnsomsafgedektmetlood,zinkofkoper

– vooralkruisen

Glas – wordtverkregendoorhetsmeltenvanwitzand(kwarts)bijeentemperatuurvan1450tot1750°C

– naverhardingkleurloosendoorzichtig,– kleurkanverkregenwordendoortoevoeging

vanmetaaloxiden

– glasisvrijinertenweiniggevoeligvoorweersomstandigheden.Erkunnenweleendoffeschijnofputjesontstaan,meestalalsgevolgvantoegevoegdemetalenofaanwezigesmeltzouten

– glasiseenkwetsbaarenbreekbaarmateriaal,vooralgevoeligvoormechanischeschade

– grafserre – afdekplaatvoorgraftrommels

Email – gesmoltenglasdateenbeschermlaagvormtopaardewerkofmetaaltegenweersinvloedenofeenlaagjeomdecoratiefaftewerken

– vrijinertmateriaaldatgeenspeciaalonderhoudbehoeft

– nalangeretijdvervaagtdekleur– kanweinigspanningenverdragen,

waardoorbijmanipulatieenvervorming,barstenofafschilferingkunnenontstaan

– opkransenensierelementenvanaardewerk

Aardewerk en porselein – voorwerpenuitkleiofleemdienadrogingophogetemperatuurgebakkenworden,waardoordekleideeltjesgesinterdwordenofaaneenkitten

vrijporeus,meestalbeschermddoorglazuur– dezuiverheidbepaaltdekwaliteit

– zolangdebeschermlaagintactis,bestaatweinigkansopschade

– indienwaterkanbinnendringen,ontstaatkansopschadedoorzoutenenvorst.Dezeinwendigespanningenkunnenbreukenofalfschilferingveroorzaken

– alleendecoratieveelementenzoalskransen,kruisjes,beeldjes…

Mozaïek – afwerkingmettegeltjesinallemogelijkematerialen – doorvochtenvorstproblemenkomtdebetegelinggemakkelijklos

– betegelingopbetonnenofgemetseldegrafzerken

48deeL 2 | graftekens

Page 49: Funerair erfgoed

Foto's Kenmerken Verwering en patina Onderbouw Bovenbouw (constructief)

Bovenbouw (decoratief)

Andere materialen

Hout – houtiseennatuurlijkmateriaalenvooralgevoeligvoorvochtschommelingen

– omhethouttebeschermenwerdhetgeverfd,gevernistofgeolied.Horizontaledelenzijnsomsafgedektmetlood,zinkofkoper

– vooralkruisen

Glas – wordtverkregendoorhetsmeltenvanwitzand(kwarts)bijeentemperatuurvan1450tot1750°C

– naverhardingkleurloosendoorzichtig,– kleurkanverkregenwordendoortoevoeging

vanmetaaloxiden

– glasisvrijinertenweiniggevoeligvoorweersomstandigheden.Erkunnenweleendoffeschijnofputjesontstaan,meestalalsgevolgvantoegevoegdemetalenofaanwezigesmeltzouten

– glasiseenkwetsbaarenbreekbaarmateriaal,vooralgevoeligvoormechanischeschade

– grafserre – afdekplaatvoorgraftrommels

Email – gesmoltenglasdateenbeschermlaagvormtopaardewerkofmetaaltegenweersinvloedenofeenlaagjeomdecoratiefaftewerken

– vrijinertmateriaaldatgeenspeciaalonderhoudbehoeft

– nalangeretijdvervaagtdekleur– kanweinigspanningenverdragen,

waardoorbijmanipulatieenvervorming,barstenofafschilferingkunnenontstaan

– opkransenensierelementenvanaardewerk

Aardewerk en porselein – voorwerpenuitkleiofleemdienadrogingophogetemperatuurgebakkenworden,waardoordekleideeltjesgesinterdwordenofaaneenkitten

vrijporeus,meestalbeschermddoorglazuur– dezuiverheidbepaaltdekwaliteit

– zolangdebeschermlaagintactis,bestaatweinigkansopschade

– indienwaterkanbinnendringen,ontstaatkansopschadedoorzoutenenvorst.Dezeinwendigespanningenkunnenbreukenofalfschilferingveroorzaken

– alleendecoratieveelementenzoalskransen,kruisjes,beeldjes…

Mozaïek – afwerkingmettegeltjesinallemogelijkematerialen – doorvochtenvorstproblemenkomtdebetegelinggemakkelijklos

– betegelingopbetonnenofgemetseldegrafzerken

49 materiaLen en constructie

Page 50: Funerair erfgoed

1. Mechanischeschade

1.1. Langzamemechanischeschade

Weersinvloeden en winderosieAlle grafmonumenten hebben te lij­denonderdetanddestijds.Waterenwind veroorzaken een langzame slij­tagevandematerialen,waarhetenemateriaalalgevoeligervoorisdanhetandere.Stenenwordengeschuurdenruwer,gepolijstematerialenverliezenhunglans,onzuiverhedenwordenuit­gespoeld, inscripties vervagen … Deoriëntatie,deopbouw(horizontaalofverticaal), een beschutting doorbomen,hagenofgebouwenbeïnvloe­dendegraadvanverwering.De‘gewo­ne’ wind­ en watererosie vormen opzich geen grote bedreiging voor demeeste materialen en constructies:natuursteen, baksteenmetselwerk enbeton zijn tamelijk weersbestendig.Maar de levensduur van zink, glas,hout,ijzer…isvaakkorterdandievanhet grafteken. Onderhoud, herstel en– in het uiterste geval – vervanging,kunnendaarverbeteringinbrengen.

Verzakkingen en scheefstandHetverdichtenvandegrondzoalsbijhetinklinkenvandekisten,maarookerosie op het terrein of een doelbe­wuste aanpassing van het maaiveldkunnen ertoe leiden dat grafzerkenscheef gaan staan of funderingenonderspoeld worden of bloot komenteliggen.Graftekensmeteeneenvou­

digefunderingzijnextragevoeligvoorveranderingenindebodem.Wanneerhet absorptievermogen van de hou­tenlijkkistenoverschredenis,ontstaatvaakeenplotseondergrondsevolume­vermindering, waardoor de zerkschuingaatstaanofindegrondzakt.Ditverschijnsel isgoed temerkennaaanhoudenderegenperiodes.

Als het funderingsmetselwerk bovenhet maaiveld komt, wordt het bloot­gesteld aan andere fysische actoren,zoalsregen,windenerosie.Preciesdeverhoogde vochtbelasting en opeen­volgende vorst­dooicycli zijn nefast.Een verlaagd maaiveld verandertbovendien de verhouding tussenboven­enonderdeelvanhetgedenk­teken,watvisueelstorendkanwerken.

Carbonatatie van betonBeton is zeer gevoelig voor weersom­standigheden. Onder invloed van desteeds zuurdere regen of slijtage ver­dwijntdebetonhuidenkomendegra­

oorzakEn En vormEn van schadE

3

50deeL 2 | graftekens

Page 51: Funerair erfgoed

nulatenbloot te liggen.Ditkankleur­verandering teweegbrengen. Doorthermischespanningen,droogbarstjesenporeusheidvandebetonhuidkanerwaterinfiltreren.Datneemtkalkopdiereageertmetdezuurstofinhetwater.Zodra de carbonatatie in de helebetondekkingdoorgedrongenis (min­derdan10jaarvooreenmiddelmatigbeton en een betondekking van 5 tot10mm),verliesthetstaalvandebeton­wapening zijn passiviteit. Als het danmet water en zuurstof in aanrakingkomt, ontstaat roest. De expansievereactie van het staal (tot 700%) doethet beton barsten. Als de wapeningroest, neemt de sectie af en verzwakthet beton. Impregneermiddelen omwater af te stoten, hebben meestaleen averechts effect en bespoedigendikwijlsdeaftakeling.

1.2. Plotsemechanische schade

Graftekens zijn zeer gevoelig voorkrassen en breuken. Hebben ze eenbeperkte fundering, dan kunnen zesnelbrekenbijverregaandeverzakkin­genenscheefstand.Ookbijhetinklin­kenvandekistenkaneengrafzerkofonderdelen van het grafteken plotsbreken. Loskomende delen en/of bar­sten in het natuursteen of de con­structiezijnhetgevolg.

Voorbijgangers, onvoorzichtig gebruikvan gereedschap zoals grasmaaiers,omvallende bomen of zwiepende tak­ken en te agressief reinigen kunnenkrassen,afschilferingofafbrokkelendestukjes veroorzaken op monolithischestukken natuursteen, maar zijn nogveelgevaarlijkervoordesierelementen.

2. Vuilenchemischeschade

2.1. VuilDetoestandvandeindividuelegravenbepaaltmeedevervuilingopdehelebegraafplaats. Naast zwerfvuil kun­nendegravenbesmeurdwordenmetslijk door opspattend regenwater endoor takken en bladeren. Dit alles isvrijonschuldigenheeftmeestalgeennegatieve invloedophetbehoudvangraftekens.

2.2. ChemischeschadeChemischgeladenvervuilingkanwelsporen achterlaten op de materialen.Sommige poetsmiddelen zijn agres­sief en kunnen inwerken op natuur­steen én metalen, zeker als ze nietvoldoende nagespoeld worden metwater. De uitwerpselen van duiven,vleermuizen (grote aantallen) enanderedierenhebbeneenhogezuur­tegraadenwerkencorrosiefopmeta­len, steenachtige materialen en ver­ven. Indien ze lang kunnen inwerken,blijvenerzelfsnaeengrondigereini­gingnogsporenachter.

Regenwaterofaflopendwaterkunnenzurenmeedragenendeverweringvande verschillende materialen verster­ken.Druipsporenvanbronzenbeeldenofnaamplaatjesverkleurendeonder­

51oorzaken en vormen van schade

Page 52: Funerair erfgoed

liggendematerialen,watopsteenenbetonmoeilijkteverwijderenis.

Onder chemische schade valt ook decorrosievandeverschillendemetalen,een aantasting door chemische ofelektrochemischereactiesmetstoffenuit de omgeving. Onder invloed vanwater of vocht en zuurstof oxideerteen metaal en vormt het een oxide­laagje.Bijnietijzerhoudendemetalenzoals brons en koper, is dit vaak eenbeschermlaagje dat verdere corrosievoorkomt of vertraagt. Indien de cor­rosie stabiel is, wordt gesproken over‘patina’. Omgevingsomstandighedenof schadelijke producten kunnen decorrosieactiveren.Bij ijzerhoudende metalen is dezeroestlaagvaakergporeusenbiedtzegeen bescherming tegen het voort­schrijdendproces(zieonderhoudsbro­chureOnderhoud van ijzerwerk).

Smeedijzer en staal worden voorzowel constructieve als decoratievedoelen gebruikt, voornamelijk hek­werk,kruisen(bekroningen)…Gietijzerwordt voornamelijk toegepast voordecoratieve elementen en is goedbestandtegendruk,maarbros.Inveelgevallenwordthetgecombineerdmetsmeedijzer waardoor spanningsbreu­ken ontstaan als gevolg van roest­expansie. Bij verticale elementen(kruisen op sokkel) kan gemakkelijkbreuk ontstaan door een belasting(zwiependetakken).

De ijzeren elementen zijn volledigonderhevig aan weersinvloeden enmoeten goed beschermd zijn. Dedetaillering kan het ijzer bijzonder

onderhoudsgevoelig maken, denkmaaraanwaterdatblijftstaanineenornament. Vooral ter hoogte van deinzetting en de verankering met deaansluitende bouwdelen (veelalnatuursteen)komtroestvormingvoor.Roest gaat doorgaans gepaard metmateriaalverlies en dus verzwakking.Ookkunnenopdeomliggendemate­rialenstorenderoestsporenontstaan.

3. VochtenzoutenWater vormt een grote bedreiging,niet zozeer voor de materialen, maarvoordeconstructie,vooralopplaatsenwaarhetblijftstaanofinfiltreertindekernvanhetgrafteken.Stagnerendofinsijpelend water werkt erosie in dehand, veroorzaakt schade aan ijzer­werk en doet doken roesten, metspanningen in het natuursteen enmogelijkebreukentotgevolg.

Metselwerkwordtvochtigdoorregen­water dat er zijdelings op valt, maarookdoorinsijpelendwaterenoptrek­kend grondvocht. Dit geldt evengoedvoor het bovengronds als voor hetondergronds metselwerk. Wanneerstenenenvoegenlangvochtigblijven–zeker indewinterperiode–kunnenzevorstschadelijden.Waterzetuitalshet bevriest, waardoor interne span­ningen ontstaan die kunnen leidentot barsten en afschilfering van debakstenen, maar ook tot schade aanhet voegwerk. Zouten meegevoerdmethetvochtinhetmetselwerk,kun­

52deeL 2 | graftekens

Page 53: Funerair erfgoed

nen bij droging uitkristalliseren ensoortgelijkeschadeveroorzaken.Dit kan degradatie van het metsel­werkingangzetten,waardoordesta­biliteit van het grafteken in hetgedrangkomt.

Waterdatstagneertopnatuurstenenmonumenten is vooral schadelijk alshet doordringt tot de ijzeren verbin­dingselementenindeconstructie.Diegaan dan roesten, waardoor het ijzeruitzet en spanningen veroorzaakt.Roestige doken kunnen natuursteendoenbarsten.

Waterdatinbarstjesdringt,kanleidentot vorstschade in zowel baksteen­metselwerkalsnatuursteenenbeton.

Indienhoutenonderdelenverkeerdofbeperkt onderhouden werden, treedtdoor(regen)waterenvochtsneldegra­datieop,vooralaandegrond,waardeomstandighedenvoortdurendschom­melentussendroogennat,enaandeverbindingen. Ter bescherming wor­den ze geschilderd, gevernist ofgeolied.Opdehorizontaledelenwerdsomslood,zinkofkoperaangebracht.

Sommige betonnen en gemetseldegrafzerken hebben tegeltjes of eenmozaïek die met mortel of lijm vast­gezet zijn. Door de meestal horizon­tale oriëntering van de zerken treedtsnel waterinfiltratie op en komen detegels los door vorst­ of zoutschade.Veel tegeltjes zijn niet geschikt voorbuitengebruik: hun glazuurlaag ver­toontcraquelures,watverderewater­infiltratie bespoedigt. Hierdoor schil­ferendetegeltjesaf.

4. BiologischeschadeEen grote dierenpopulatie op eenbegraafplaats kan de stabiliteit vangraftekens bedreigen. Ook kunnenhun uitwerpselen corrosief inwerkenopdematerialen.Plantenopof indedirecte omgeving van de graftekenskunnen (oppervlakkige) schade aan­richten.Voor meer informatie verwij­zenwenaardeel1vandezebrochure.

Specifiek voor graftekens geldt datUV­licht de afbeeldingen in fotoka­dersdoetvervagen.Recenteremateri­alenenherstellingenmethedendaag­se middelen zoals epoxy, bepaaldelijmsoorten of siliconen, kunnen ver­kleurenenvergelenonderinvloedvanhetzonlicht.

5. Schadedoorvandalisme endiefstalSommigedievenhebbenhetgemuntop losstaande beeldjes en ornamen­ten,maarkunnendriesttewerkgaanomhunbuitbinnentehalen.Meestalbeperken ze zich niet tot één graf,maar belagen ze de hele begraaf­plaats.Koperenbronszijnergintrek.

53oorzaken en vormen van schade

Page 54: Funerair erfgoed

6. VerliesvaninformatieenschadedoorverkeerdeingrepenOok zonder slechte bedoelingen ver­dwijnen er losse grafornamenten ofworden ze omgestoten en dan achte­loosopeengrafteruggeplaatst.Zondereen grondige inventaris van de graf­tekensmetalhuntoebehoren,gaateralsnelheelwatinformatieverloren.

Wanneer gedenktekens verwijderd ofverplaatstworden,isdateenernstigeingreep op de geschiedenis van debegraafplaats waarbij automatischeen massa informatie verloren kangaan.Graftekensuitdekerknaarbui­tenverplaatsen,betekenteeninbreukop de symbolische en emotionelebetekenis. Daarmee verdwijnt infor­matie over mensen die het zich kon­denveroorlovenomindekerkbegra­venteworden.

Een verplaatsing kan ook gepaardgaanmettechnischeproblemen.Dooronregelmatigheden in het natuur­steen kan ’decompressie’ barsten enbreuken veroorzaken (vooral bij blau­we hardsteen en Doornikse steen).Daarisweinigofnietstegentebegin­nen. Het is van het grootste belangdat de steen samengehouden wordt.

Ookeenveranderingvanrichting(eensteen die jaren horizontaal ligt, verti­caalplaatsen)kandesteenvervormendoor decompressie en zijn gelaagd­heid. Vooral wit marmer naar buitenverhuizenisnefast.Waarditmateriaalindebeschermdekerkomgevingnau­welijksproblemenondervindt,kanhetineenbuitenklimaatinkortetijdver­werenenversuikeren.

Ook verkeerde ingrepen of werkenwaarbij niet de juiste voorzorgs­maatregelen inachtgenomenwer­den,kunnenheelwatschadeveroor­zaken.Ongeschiktematerialenzoalssommige kitten of lijmen, een teharde reiniging zoals zandstralen,kunnengraftekensmeerkwaaddangoed doen … Goedbedoelde ingre­pen kunnen een aftakelingsprocesopgangbrengen,versterkenofver­snellen. Zo kunnen siliconen vocht­ophopingenveroorzakenenkunnencementmortelsverkleuringengeven,ook op aanpalende materialen. Eenbeschermlaagaanbrengenofhydro­foberen zonder voorafgaand onder­zoekkandevochthuishoudingdanigverstoren waarbij onomkeerbaarmateriaalverliesoptreedt.

54deeL 2 | graftekens

Page 55: Funerair erfgoed

1. AlgemeenDoor regelmatig onderhoud kan veelschade voorkomen of binnen de per­ken gehouden worden. Het jaarlijksonderhoudomvatvooraldevegetatieinperken en de graftekens poetsen.Soms zijn er kleine onderhoudswer­ken nodig, zoals hout­ en ijzerwerkherschilderen, voegen en barstendichten met een aangepaste voeg­mortel en bronzen beelden bescher­menmeteenwaslaag.

2. Regelmatigemonitoring encontroleVelegraftekenswordenmaaréénkeerper jaar onder handen genomen,meestalinoktoberindeaanloopnaarAllerheiligen. Voor een grafteken ingoedestaatvolstaatdiejaarlijksecon­troledoorgaans.

Eenregelmatigecontrolevandehelebegraafplaatsenvanallegraftekensisechteraanteraden,alleenalvoordeveiligheidvandebezoekers.Dezetaakis weggelegd voor de beheerder vande begraafplaats. Stelt hij gebrekenvast aan graftekens die een gevaarkunnenopleverenvoorbezoekers,danbrengt hij de concessiehouder daar­vanopdehoogte.Diemoetzijngraf­teken zo snel mogelijk stutten. Bijgrootgevaarkunnenwandelpadentij­

delijkafgeslotenwordenmeteensig­nalisatie,ookalkomtdiedeerfgoed­waardemeestalniettengoede.

Monumentenwacht kan helpen bijeen monitoring, zowel van debegraafplaats in zijn geheel als vande individuele graftekens.Voor meerinformatiekuntuterechtopwww.monumentenwacht.beofbijdeprovinciale monumentenwacht­verenigingen. De gegevens vindt uachteraanindebrochure.

3. Regelmatigkleinonderhoud

3.1. MechanischeschadeBij verzakkingen of omgevallen ofgebrokengrafelementenwordterbesttijdig ingegrepen. Begin met de ver­antwoordelijke instanties of conces­siehouder te verwittigen en zo nodighetmonumentofhetgraftekentijde­lijk te stabiliseren. Vermijd dat eronomkeerbare systemen bij te paskomen of dat er bijkomende schadeaangerichtwordt.Wanneerhetscheef­gezakte grafteken stabiel is en nietverderwegzaktofdreigtomtevallenop aanpalende graftekens of voorbij­gangers, hoeft het niet rechtgezet teworden. Scheve graftekens dragenimmers bij tot de beleving van hetverval,inherentaaneenbegraafplaats.

ondErhoud door dE concEssiEhoudEr

of bEhEErdEr

4

55onderhoud door de concessiehouder of beheerder

Page 56: Funerair erfgoed

Contoleer regelmatig de bevestigin­gen en draai losse moeren, vijzen,scharnieren, krammen, spijkers …opnieuwaanofzetzevast.Geïntegreerde overbruggingen ofingewerkte doken zijn niet altijd vanbuiten uit te controleren. Bij proble­men is grondig herstel nodig zonderdathetuitzichtverstoordwordt.

Betonproblemen moeten tijdig aan­gepaktworden.Alshetcorrosieprocesvan de interne wapening in ganggetredenis,ishetnogmoeilijktestop­pen.Laatbetonbijvoorkeurherstellendoordeskundigen.

3.2. VuilenchemischeschadePoetsenMaakgraftekensbijvoorkeur‘schoon’invorstvrijeperiodes,meteenzachteborstel (een niet te harde kokosbor­stel)enzuiverwater.Gebruikzonodigeen milde zeep, zoals biologischegroene zeep zonder loog of baby­shampoo.Hetisnietnodigompatinaop brons of steen te verwijderen.Schoonmaken betekent niet dat hetgrafteken er als nieuw moet uitzien,wel dat chemisch actief vuil zo snelmogelijk weggenomen wordt. Vooraluitwerpselen van vogels kunnenagressievestoffenbevattendie invre­tenopdematerialen.Verwijdermod­der­ en grondaanslag maar ook hetzwerfvuilzosnelmogelijk.

Mijd bijtende reinigingsproducten,zoals zoutzuur, soda, ammoniak,bleekwater en onkruidbestrijders: zekunnen chemische reacties veroor­zaken. Ze logen het bindmiddel innatuursteen en beton uit en werken

corrosiefinopbetonwapening,meta­len constructie­elementen of orna­menten. Agressieve reinigingsmetho­des,zoalszandstralen,schuren,schra­pen,reinigenonderhogedruk,gebruikvan staalborstels … zijn eveneens uitdenboze,tenzijeengrondigevoorstu­dieaantoontdatzegewenst,nodigennietschadelijkzijn.

Druipsporen van brons, koper of ijzeropnatuursteenzijnmoeilijkteverwij­deren.Hetheeftweinigzinzetelijftegaan met agressieve reinigingsme­thoden of producten. Brons, koper enijzer worden soms beschermd tegenverdere corrosie, waardoor tegelijkverderevervuilingafgeremdwordt.

Ruiten, bijvoorbeeld in zinken graf­trommels,kunnenmeteenaangepasten niet agressief detergent gereinigdworden.

56deeL 2 | graftekens

Page 57: Funerair erfgoed

SchilderenControleer alle ijzeren onderdelen,sierelementen, poortjes, kettingen …regelmatig op roest, en werk deafwerklaagwaarnodigplaatselijkbij.Fris de afwerklaag regelmatig op omroestvorming te beletten. Bij achter­stallig onderhoud kan ontroesten envolledig herschilderen nodig zijn.Slechte herstellingen en aanpassin­genwordenhetbestverwijderd.Bewaakbijhetherschilderendeorigi­nele kleuren zodat het uitzichtbewaard blijft. Zorg dat chemischeontroestproducten, primers… geendruipsporen of randbevuiling achter­latenopdeomliggendematerialenenzenietbeschadigen.Controleerbeves­tigingen en maak ze zo nodig vast.Houderrekeningmeedatscharnierenenbewegendedelennietvastgeschil­derdmogenworden.

Oudeverflagenkunnenloodbevat­tendatvrijkomtbijschuren,borste­len … Inname of inademing vanloodpartikels of ­dampen kan optermijn gezondheidsproblemengeven. Zorg voor een persoonlijkbescherming.Datistrouwensaltijdaangewezenbijhetgebruikvanver­ven,ontroest­enandereproducten.

Eenbeschermlaagdieineenatelieraangebracht wordt, is doorgaansduurzamer. Het geheel wordt danmeestal gedemonteerd waardoorde verbindingen extra aandachtkrijgen. Die vormen immers vaakeen zwakke schakel en kunnen insitu niet gemakkelijk behandeldworden.

3.3. WaterschadeVermijd waterschade en stagnerendwater door de graftekens regelmatigna te kijken op vocht. Tracht bij her­stellingen kleine ’putten’ of vergaar­bekkens weg te werken zonder (visu­ele)schadeteberokkenen.

3.4. BiologischeschadeIn het eerste deel werd uitgebreidingegaan op de strijd tegen biologi­scheschade.Watvantoepassingisopdevolledigebegraafplaatsisvaakooknuttigvoordeindividuelegraftekens.

FaunaVleermuizen of andere beschermdediersoortendieineengrafmonumenthuizen, worden het best gerust gela­ten, zeker tijdens de paartijd of dewinterrust. Neem contact op metnatuurverenigingenvooradvies,zekeralseringrijpendewerkengeplandzijn.

FloraBijgraftekensvormtbeplantingopenin voegen en barsten een zeer speci­fiekprobleem.Verwijderjongezaailin­gen zo snel mogelijk, bij voorkeurmanueelenmetdenodigeomzichtig­heid, zeker als de planten al vergegroeid zijn en de graftekens inslechtestaatverkeren.

Het is niet altijd nodig en wenselijkommossen,algenenkorstmossenteverwijderen. Sommige soorten zijnbeschermd. Als ze niet schadelijk zijnvoor natuursteen, baksteen of beton,wordenzehetbestbewaard:zemakendeel uit van het karakter van debegraafplaats. Op waardevolle beel­den, zachtere natuurstenen of gepo­

57onderhoud door de concessiehouder of beheerder

Page 58: Funerair erfgoed

lijste natuursteen of beton kan hetwenselijkzijndemossenteverwijde­ren om verruwing door de afgeschei­denzurentebeperken.

Nietalleenopdebegraafplaats,maarookopelkgrafperceelmoetdevege­tatie onder controle gehouden wor­den.Ditkandoor:■ woekerendebeplantingzoalssom­

mige klimopsoorten, Japanse dui­zendknoop… regelmatig manueeltesnoeienenvoorzichtigteverwij­deren;

■ hetonkruidtewieden,bijvoorkeurmanueel en zonder pesticiden enonkruidverdelgers die niet biolo­gischafbreekbaarzijn;

■ regelmatigdodebladerenenplan­tenresten van uitgebloeide vastebeplanting en verwelkte bloem­stukkenwegtehalen.

3.5. Schadedoorvandalismeendiefstal

Monumentale graftekens kunnenafgeschermd worden met een hekjeofaangepastebeplantingzodatvoor­bijgangers of hangjongeren er nietdirectbijkunnen.Meteengoedgedo­cumenteerde inventaris kunnengestolen stukken openbaar gemaaktworden, waardoor de dief ze mindergemakkelijkkanverkopen.

3.6. VerliesvaninformatieVerwijder losse ornamenten nietzomaarvaneengrafteken.Debeheer­der kan verloren en gevonden voor­werpen via een goede inventaris dik­wijlsopdejuisteplaatsterugbrengen.Bewaar losse elementen of afgebro­ken stukken op een veilige plaats inafwachting van herstel, zo raken zenietverloren.

Muurleeuwenbek fleurt de begraafplaats op en is niet schadelijk

58deeL 2 | graftekens

Page 59: Funerair erfgoed

Bewaar ook zorgvuldig afgebroken ofkapotte delen van graftekens. Na hunherstelling kunnen ze teruggeplaatstworden of dienen als model voorreconstructieofalsgrondstofvoorher­stelmortelsvoornatuursteenofbeton.

Verkeerd uitgevoerd onderhoud ofherstellingenkunnennefastzijnvoorhet grafmonument. Het is van hetgrootste belang dat de producten entechnieken (modern of ambachtelijk)compatibelzijnmetdematerialenende structuur. Degelijk vooronderzoeken advies door een vakman zijn danooksteedsvereist.

4. KleinherstelBijhistorischebegraafplaatsenenher­denkingstekensishetderegelommetminimaleingrepenhetverweringspro­cestevertragen,eventueleoorzakenengevolgen van structurele instabiliteitwegtenemenendeveiligheidvandebezoekers en de grafmonumenten tevrijwaren. Het kan niet de bedoelingzijn om verdwenen ornamenten tereconstrueren,omdeeffectenvanver­wering terug te draaien of de monu­menten er weer als ‘nieuw’ te latenuitzien.Preciesdietekenenvanvergan­kelijkheidzijntyperendvooreenhisto­rischebegraafplaats.

Een handige doe­het­zelver met ken­nisvanmaterialenenrespectvoordehistorischewaardevandegrafmonu­menten, kan gerust zelf enkele werk­jesuitvoeren.Maardoetochlievereenberoep op een specialist als het ombeschermde grafmonumenten enwaardevollegraftekensgaat.Inelkgevalmoeteneerstdeoorzaken

– zoals problemen met de bodem­gesteldheid rond de grafsteen of debegraafplaats – aangepakt wordenvoordathetstructureleherstelvandegraftekens aan de orde is. Houd ookrekening met de weersomstandig­heden, want de meeste werken kun­nen niet uitgevoerd worden bij vorst.Schermdeintactedelenzorgvuldigafom ze niet te bevuilen met mortel­specieofverfspatten.

Grafkeldersenondergrondsestruc­turenzijnnietaltijdgemakkelijk tecontroleren en nog moeilijker teherstellen. Herstellingen aan kel­dersenfundamentenzijnvaakduur,maar onontbeerlijk in functie vanhetbovengrondsegedeeltevanhetgrafteken.Hetzou jammerzijndateenhersteld,goedonderhoudenofgerestaureerdmonumenttenondergaatdoorproblemenaandeonder­grondsedragendeconstructie.

Boven- en ondergronds metselwerkNeemdevolgendevuistregelsinachtom metselwerk te herstellen, zowelbovengrondsalsondergronds:■ verwijder alle losse en beschadig­

destenenenvoegen;■ metseldeweggevallenenwegge­

nomenstenenopnieuwin;■ herstelhetvoegwerkmeteenaan­

gepaste mortel die over het alge­meenkalkrijkendampopenmoetzijn. Het metselwerk moet zuiveren stofvrij zijn en mag niet doorvocht verzadigd zijn (zie ook deonderhoudsbrochure onderhoud en herstel van historisch voegwerk);

59onderhoud door de concessiehouder of beheerder

Page 60: Funerair erfgoed

■ brengbijondergrondsmetselwerkeen platvolle voeg aan om droog­en spanningsbarstjes door onge­lijke dikte in de beraping (cemen­tering)tebeperken;

■ brengeencementeerlaagegaalenniet tedik (±1cm)aan,enwerkzeaf volgens de noden (inwassen,uitvlakken en/of aanbrengen vanmotieven/patronen).

Vermijd in elk geval veegsporen opaansluitende delen (blauwe hard­steen…).

NatuursteenBijnatuursteenherstellingenisdevol­gendewerkwijzeaanteraden:■ leglosseelementenvast;■ maak open voegjes en barstjes

zorgvuldig dicht. Bij het voegenmoet de ondergrond zuiver enstofvrij zijn. De voegmortel moetdampopen (kalkrijk) zijn, bij voor­keur zonder toeslagstoffen enmoetdekleurvanhetvoegwerkzogoed mogelijk benaderen. Devoegspecie moet aardvochtig zijnbijhetaanbrengen;

■ vervang roestige of verzwakte ver­bindingselementen (doken) doorcorrosiebestendigeexemplarenvanbrons,roestvrijstaalofglasvezel;

■ verankerofverlijmbeschadigdeengebarstennatuursteenelementen;

■ verstevig, herstel of vernieuw zonodig de draagstructuren (over­welvingenvaneengrafkelder,fun­deringen…);

■ laateenspecialistnaamplatenen/ofgeschriftenbijwerken.

Vermijd ook dat natuursteen bevuildwordtendaterveegsporenachterblij­

ven. Verwijder cementsporen nooitmet een product tegen cementsluier,wantdatbevatvaakzoutzuur.Diepro­ducten lossen ook het bindmiddel(kalk)vannatuursteenopenversnel­lencorrosiebijcontactmetmetaal.Kiesookzorgvuldighetbindmiddelende granulaten. Bij natuursteen meteenlichtekleurzoalsmarmerkunnenverkleuringenontstaandieonomkeer­baar zijn. Mijd het gebruik van silico­nenkit: dat is ’historisch’ weinig ver­antwoord, heeft een ander verwe­ringspatroonenkanbijwaterinfiltratievochtophoping doen ontstaan.Hierdoorkunnenbijvorstinternever­ankeringen, zoals ijzeren stiften ofdoken,roestenenuitzetten.

GrafstenenBesteed speciale aandacht aan degrafstenen die verwerkt zijn inpaden en vloeren of tegen gevelsstaan. De stenen zijn niet altijdgeschikt voor een buitenklimaat,waardoor de verwering snel kanvorderen. Kijk bij grafstenen tegende gevel de bevestigingskrammenregelmatig na en schilder of ver­nieuwzeoptijd.Waardevollegraf­stenenindevloerwordenhetbestafgeschermdomslijtagedoorbelo­pentebeperken(zieookdeonder­houdsbrochure Onderhoud van natuursteenvloeren). Wanneer zeerwaardevolle middeleeuwse graf­stenen blootstaan aan weersin­vloeden, kan overwogen wordenomzeopnieuwindekerkteplaat­sen. Zorg ervoor dat daarbij geenspanningen in de steen kunnenontstaan.Hoemeerrustpuntende

60deeL 2 | graftekens

Page 61: Funerair erfgoed

steen heeft, hoe beter. Ook is hetraadzaam ze tegen een binnen­muur te plaatsen en ventilatie­ruimtetevoorzien.

Om verwering af te remmen kunnenafschermingen (een afdak, een boom…) voorzien worden maar dit moetobjectperobjectbekekenworden.Ookeen beschermlaag kan helpen. Brengniet zonder meer een beschermlaagaan op natuursteen: die kan meerschade aanrichten dan goed doen. Bijhardere natuursteen zoals blauwehardsteeniseenbeschermlaagmeest­al overbodig, bij de zachtere natuur­steensoorten kan dit nuttig zijn opvoorwaarde dat er een goede keuzegemaaktwordt.

Groenverkleuring of roestvlekken opnatuursteen zijn heel moeilijk te ver­wijderen. Ze worden veroorzaakt dooraflopend regenwater van bronzen,koperen of ijzeren elementen of inge­werktedokenenankers.Eenbescherm­laag op de metalen elementen voor­komtdathetwaterkoperofijzerparti­keltjes meesleurt en afzet op deonderliggendeconstructies.

BetonKleineherstellingenaanbetonvragenwat ervaring en het gebruik van dejuisteproducten.Gaalsvolgttewerk:■ verwijderallelossebetondelen;■ maakderoestigewapeningvrij;■ maakdebetonoppervlakteszuiver

enstofvrij;■ behandel de wapening tegen ver­

dere corrosie en plaats indien

nodig een extra wapening in eenroestvrijmateriaal;

■ breng een hechtlaag of voor­strijklaagaantussenhetbetonendeherstelmortel;

■ maakdeherstelmortelzomogelijkaan met de originele gezuiverdegranulaten om kleurverschil tebeperken en de authenticiteit tebewaren;

■ breng de herstelmortel vakkundigaan;

■ werk de herstelling af met eennabehandeling zoals polijsten offrijnen,zodatzeaansluitbijderestvanhetbetonoppervlak.

Houten kruisenOmhoutenkruisenteherstellen,isdevolgendewerkwijzeaanbevolen:■ herstelofreconstrueerbeschadig­

deonderdelen;■ brengnieuwebeschermlagenaan;■ vernieuwzonodigdeafdekkingen

inlood,koperofzink;■ plaats de voet in een roestvrije

houder om contact met de grondtevoorkomen.

(zie ook de onderhoudsbrochureonderhoud van houten buitenschrijn-werk)

MozaïekbetegelingMaak voldoende foto’s vooraleer delosse elementen te verwijderen. Ditkanhetherstelvereenvoudigen.Gaalsvolgttewerk:■ controleer de drager en de onder­

grondenhersteldiezonodig;■ bufferdoorgaandeijzerenbevesti­

gingen om corrosiespanningen tevoorkomen of vervang ze doorroestvrijstaal;

61onderhoud door de concessiehouder of beheerder

Page 62: Funerair erfgoed

■ leglossetegelsterugopeenzuivereen stabiele ondergrond, met tegel­mortel of lijm en voegspecie diegeschiktzijnvoorbuitengebruik;

■ vervang beschadigde tegeltjesdoor gerecupereerde of nieuweexemplaren;

■ dichtopenvoegjes.

Zinken trommels (uitzonderlijk ook van blik en koper)Demeestegraftrommelszijnverdwe­nen omdat ze zeer fragiel en onder­houdsgevoelig zijn. De overgeblevenexemplaren verdienen dan ook degrootst mogelijke aandacht en debesteconservering.Regelmatigonder­houd omvat het vrijhouden van deverluchtingsopeningen en afvoer­gaatjes om condensvorming te voor­komen of eventueel binnengesijpeld

waterzosnelmogelijkteverwijderen.Maar na verloop van tijd zijn verdereonderhouds­enherstelwerkenonver­mijdelijk.Zoishetnodigom:■ hetschilderwerkregelmatigopte

frissen,■ beschadigde stopverfranden te

herstellen;■ gebrokenofgebarstenglastever­

nieuwen;■ de zinken kuip weer in vorm te

brengen of eventueel te vernieu­wen;

■ een buffer te voorzien tussen deijzerenbevestigingenendezinkenkuipomcontactcorrosietussenver­schillendemetalentevoorkomen.

Wanneer deze maatregelen verdereschadenietuitsluiten,kanhetaange­wezenzijnomdetrommelstebewa­renineenbeschermdeomgeving.

62deeL 2 | graftekens

Page 63: Funerair erfgoed

BeeldhouwwerkRaadpleeg steeds een deskundigeombeeldhouwwerkenenfijneorna­mententereinigenenteonderhou­den. Verschillende graftekens ofonderdelenervanbezitteneenhogeesthetische en kunsthistorischewaarde. Vaak zijn ze uitgevoerd inzachte, fragiele steensoorten zoalsmarmer, kalkzandsteen, architecto­nischbetonofkostbaarmetaal.Erisspecialisatie vereist om een correctoordeeltevellenoverdematerialen,de schadebeelden en ­oorzaken degepasteherstellingenhetgewensteonderhoud. Een schilderij vanRubenslaat je tochooknietbehan­delen door een amateur? Na eenonderzoek en eventuele herstellingkan een deskundige de beheerderalsnoginstructiesgevenvoorverderonderhoud.

BronsEen waslaag op bronzen en koperenobjecten biedt ze bescherming envoorkomttegelijkgroenedruipsporenen verkleuringen op onderliggendenatuurstenen elementen. Breng elkjaar in de zomer, bij voorkeur op eenzonnige dag, een dunne laag aan opde gereinigde voorwerpen. Alleenmicrokristallijne was (een mineralewas)isdaarvoorechtgeschikt.Vermijddierlijke wassen (bijenwas): zij bevat­ten vetzuren waardoor ze een uitge­sproken corrosief effect kunnen heb­ben. Plantaardige wassen zijn ietsminderschadelijk.

5. Overzichtstabelonderhoud enbeheervangraftekensHet onderhoud en het beheer vangraftekens beperkt zich tot ingrependie hun levensduur verlengen. Ditbetekent niet dat grafmonumentengeschrobd moeten worden tot ze erweeralsnieuwuitzien.Debijgevoeg­de tabel geeft een overzicht van demeestcourantewerkenbijgraftekens,dieooktoepasbaarzijnopanderkleinonroerend erfgoed in de buitenlucht.Samenmetdeoverzichtstabelvoordebegraafplaatsenbiedtzeeenleidraadvoorgoedbehoudenonderhoud.

63 onderhoud door de concessiehouder of beheerder

Page 64: Funerair erfgoed

Overzichtstabelonderhoudenbeheervangraftekens

Onderhoud Aandachtspunten Kleine herstellingen Tips

Verzakkingen en technische problemen

Algemeen – graftekensregelmatignakijken– bevestigingencontroleren,lossemoeren,

vijzen,scharnieren…opnieuwvastzetten

– houdsteedsdeveiligheidvandebezoekersinhetoog

– ookdeinstandhoudingvanaanpalendegraftekens

– inwendigebevestigingenzijnmoeilijktecontroleren,maarschadeaandeomliggendematerialenkanproblemenverraden

–zonodigstutten – indiendeverzakkingenstabielzijn,hoeftnietnoodzakelijkopgetredenworden

– zetbijdeingangcontactgegevensvandeverantwoordelijkedienstenvoordemeldingvanproblemen

– kiesbijeventuelevernieuwingvandoken,moeren,schroeven…voorroestvrijematerialen

Vuil en chemische schade

AlgemeenDruipsporen van brons, koper, roest

– kiesvooreenzachtereinigingsmethodediegeenschadeaanricht

– propermaken=eralsnieuwuitzien– indienhetgraftekeninslechtestaatis,

beternietreinigen,oflatenreinigendooreenspecialist

– voordeverwijderingwerdengoederesultatengeboektmetwaterachtigeoplossingenvanammoniumcitaat(roest)enammoniumcarbonaat(brons/koper)

– brengnooiteenbeschermlaagaanzondergrondigevoorstudievanhetmateriaalendemechanismendieproblemenveroorzaken

– zekervoorsculpturenenbeeldhouwwerkishetaangewezeneenrestaurateurteraadplegenvooraleertereinigenenkleinewerkenuittevoeren

– vraagraadaaneenrestaurateur

Bak- en natuursteenmetselwerk

Belgische blauwe stenen zoals Petit graniet, Doornikse steen, Maaskalksteen

– reinigenmetzachteborstelenzuiverwater– eventueelstomen

– oppassenmetzurenenzuurhoudendematerialen

– anderereinigingstechniekenkunneninbepaaldegevallen,maarzijnvaakteagressief.Raadpleegeenspecialist

– belgischeblauwesteenheeftoverhetalgemeengeenbeschermlaagnodig

Marmers – reinigenmetzachteborstelenzuiverwater – oppassenmetfijneornamenteringendetaillering

– anderereinigingstechniekenkunneninbepaaldegevallen,maarzijnvaakteagressief.Raadpleegeenspecialist

– eventueeleenmicrokristallijnewaslaagaanbrengenterbescherming.Raadpleegeenspecialist

– houdlosseenafgebrokenstukkenbij;zekunnenmisschiendienenvoordeherstelmortel

– eenmicrokristallijnewaslaagmoetregelmatig( jaarlijks)opnieuwaangebrachtworden

Graniet / syeniet – reinigenmetzachteborstelenzuiverwater– eventueelstomen

– anderereinigingstechniekenkunneninbepaaldegevallen,maarzijnvaakteagressief.Raadpleegeenspecialist

Kalkzandsteen – reinigenmetzachteborstelenzonodigmetzuiverwater

– oppassenmetwaterinperiodesvanvorst – kalkzandstenensculpturenwareneind19de,begin20steeeuwvaakvoorzienvaneenkaleilaagomdesteentebeschermentegenweersinvloeden.Historischonderzoekkanhierinmeerduidelijkheidscheppen

64deeL 2 | graftekens

Page 65: Funerair erfgoed

Onderhoud Aandachtspunten Kleine herstellingen Tips

Verzakkingen en technische problemen

Algemeen – graftekensregelmatignakijken– bevestigingencontroleren,lossemoeren,

vijzen,scharnieren…opnieuwvastzetten

– houdsteedsdeveiligheidvandebezoekersinhetoog

– ookdeinstandhoudingvanaanpalendegraftekens

– inwendigebevestigingenzijnmoeilijktecontroleren,maarschadeaandeomliggendematerialenkanproblemenverraden

–zonodigstutten – indiendeverzakkingenstabielzijn,hoeftnietnoodzakelijkopgetredenworden

– zetbijdeingangcontactgegevensvandeverantwoordelijkedienstenvoordemeldingvanproblemen

– kiesbijeventuelevernieuwingvandoken,moeren,schroeven…voorroestvrijematerialen

Vuil en chemische schade

AlgemeenDruipsporen van brons, koper, roest

– kiesvooreenzachtereinigingsmethodediegeenschadeaanricht

– propermaken=eralsnieuwuitzien– indienhetgraftekeninslechtestaatis,

beternietreinigen,oflatenreinigendooreenspecialist

– voordeverwijderingwerdengoederesultatengeboektmetwaterachtigeoplossingenvanammoniumcitaat(roest)enammoniumcarbonaat(brons/koper)

– brengnooiteenbeschermlaagaanzondergrondigevoorstudievanhetmateriaalendemechanismendieproblemenveroorzaken

– zekervoorsculpturenenbeeldhouwwerkishetaangewezeneenrestaurateurteraadplegenvooraleertereinigenenkleinewerkenuittevoeren

– vraagraadaaneenrestaurateur

Bak- en natuursteenmetselwerk

Belgische blauwe stenen zoals Petit graniet, Doornikse steen, Maaskalksteen

– reinigenmetzachteborstelenzuiverwater– eventueelstomen

– oppassenmetzurenenzuurhoudendematerialen

– anderereinigingstechniekenkunneninbepaaldegevallen,maarzijnvaakteagressief.Raadpleegeenspecialist

– belgischeblauwesteenheeftoverhetalgemeengeenbeschermlaagnodig

Marmers – reinigenmetzachteborstelenzuiverwater – oppassenmetfijneornamenteringendetaillering

– anderereinigingstechniekenkunneninbepaaldegevallen,maarzijnvaakteagressief.Raadpleegeenspecialist

– eventueeleenmicrokristallijnewaslaagaanbrengenterbescherming.Raadpleegeenspecialist

– houdlosseenafgebrokenstukkenbij;zekunnenmisschiendienenvoordeherstelmortel

– eenmicrokristallijnewaslaagmoetregelmatig( jaarlijks)opnieuwaangebrachtworden

Graniet / syeniet – reinigenmetzachteborstelenzuiverwater– eventueelstomen

– anderereinigingstechniekenkunneninbepaaldegevallen,maarzijnvaakteagressief.Raadpleegeenspecialist

Kalkzandsteen – reinigenmetzachteborstelenzonodigmetzuiverwater

– oppassenmetwaterinperiodesvanvorst – kalkzandstenensculpturenwareneind19de,begin20steeeuwvaakvoorzienvaneenkaleilaagomdesteentebeschermentegenweersinvloeden.Historischonderzoekkanhierinmeerduidelijkheidscheppen

65onderhoud door de concessiehouder of beheerder

Page 66: Funerair erfgoed

Onderhoud Aandachtspunten Kleine herstellingen Tips

Metselwerk – zandwegborstelenmeteenzachteborstel – slechtvoegwerkofopenvoegenherstellenmeteenaangepastevoegmortel,diequakleur,textuurensamenstellingaansluitbijdebestaandemortel

– steedsonder­enomliggendematerialengoedafschermen,zodatzenietbevuildwordenmetmortel

– vermijdsiliconenkitten:zezijnhistorischnietverantwoordenlatensomsverkleuringenachter

Beton

Constructief en architectonisch beton, sierbeton

– reinigenmetzachteborstelenzuiverwater – oplettenvoorlossestukken,tekenenvanroestigeinwendigewapening

– gebruikgeenagressieveproducten

– openvoegjesenbarstendichtenmeteenaangepastemortel

– indienschadevergevorderdenwapeningaangetast:betonherstelling

– houdlosseenafgebrokenstukkenbij,zekunneneventueeldienstdoenvooreenherstelmortel

Metaal

Gietijzer, smeedijzer en staal

– regelmatigcontrolerenoproestenindiennodigplaatselijkbijwerken

– lossebevestigingen(moeren,vijzen…)controlerenenzonodigaandraaien

– controleereventuelebevestigingeninhetmetselwerkofdenatuursteen

– rekeninghoudenmetdeoorspronkelijkekleurzettingen

– decorrosiewerendebeschermlaagregelmatigvernieuwen– bijvergevorderderoest,behandelentegenroest

envolledigherschilderenmeteenaangepasteverf

– onderhoudsbrochure:onderhoud van ijzerwerk– deinatelieraangewendebeschermingstechnieken

zijndoorgaansduurzamer,ookomdathetgeheeluitelkaargehaaldwordtendeverbindingsstukkeneenbeterebeschermingkrijgen

Brons – reinigenmetzachteborstelenzuiverwater – gebruikindiennodigeenpH­neutraal,nietionischdetergentenspoelnametzuiverwater

– eenbeschermendelaagaanbrengenvanmicrokristallijnewas,diemenelkjaardunaanbrengtnareiniging.Overtolligewasmoetweggenomenworden

– raadpleegeenrestaurateurvoorkleineherstellingen

– dewaswordthetbestgesmoltenenaangebrachtintweedunnelagenopeenzonnigedag.Gebruikeenwarmteblazer(haardroger)omdewasweertesmeltenbijhetuitstrijkenofhetwegnemenvandeovertolligewas

Zinken trommels – verluchtingsopeningenenafvoergaatjesvrijhouden

– schilderwerkopfrissen

– zinkentrommelsweerinvormbrengen,sterkgecorrodeerdzinkvernieuwen

– zinkenbloementrommelszijnzeerkwetsbaarenwordenzeldzaam,eventueelafschermenvanweersinvloeden;zonodigineenbeschermdeomgevingbewaren

Andere materialen

Glas (als afdekking van zinken bloemen-trom mels)

– reinigenmeteenaangepastennietagressiefdetergent

– gebrokenengebarstenglasvernieuwen– beschadigdestopverfrandenherstellen

Hout – regelmatigschilderen,vernissenofoliën– bevestigingencontrolerenenzonodig

bijwerken

– eventueeldezinken,lodenofkoperenafdeklaagvernieuwen

– devoeteventueelineenroestvrijehouderplaatsenomcontactmetdegrond(enrottingenopdiegevoeligeplaats)tevoorkomen

– onderhoudsbrochure:onderhoud van houten buitenschrijnwerk

66deeL 2 | graftekens

Page 67: Funerair erfgoed

Onderhoud Aandachtspunten Kleine herstellingen Tips

Metselwerk – zandwegborstelenmeteenzachteborstel – slechtvoegwerkofopenvoegenherstellenmeteenaangepastevoegmortel,diequakleur,textuurensamenstellingaansluitbijdebestaandemortel

– steedsonder­enomliggendematerialengoedafschermen,zodatzenietbevuildwordenmetmortel

– vermijdsiliconenkitten:zezijnhistorischnietverantwoordenlatensomsverkleuringenachter

Beton

Constructief en architectonisch beton, sierbeton

– reinigenmetzachteborstelenzuiverwater – oplettenvoorlossestukken,tekenenvanroestigeinwendigewapening

– gebruikgeenagressieveproducten

– openvoegjesenbarstendichtenmeteenaangepastemortel

– indienschadevergevorderdenwapeningaangetast:betonherstelling

– houdlosseenafgebrokenstukkenbij,zekunneneventueeldienstdoenvooreenherstelmortel

Metaal

Gietijzer, smeedijzer en staal

– regelmatigcontrolerenoproestenindiennodigplaatselijkbijwerken

– lossebevestigingen(moeren,vijzen…)controlerenenzonodigaandraaien

– controleereventuelebevestigingeninhetmetselwerkofdenatuursteen

– rekeninghoudenmetdeoorspronkelijkekleurzettingen

– decorrosiewerendebeschermlaagregelmatigvernieuwen– bijvergevorderderoest,behandelentegenroest

envolledigherschilderenmeteenaangepasteverf

– onderhoudsbrochure:onderhoud van ijzerwerk– deinatelieraangewendebeschermingstechnieken

zijndoorgaansduurzamer,ookomdathetgeheeluitelkaargehaaldwordtendeverbindingsstukkeneenbeterebeschermingkrijgen

Brons – reinigenmetzachteborstelenzuiverwater – gebruikindiennodigeenpH­neutraal,nietionischdetergentenspoelnametzuiverwater

– eenbeschermendelaagaanbrengenvanmicrokristallijnewas,diemenelkjaardunaanbrengtnareiniging.Overtolligewasmoetweggenomenworden

– raadpleegeenrestaurateurvoorkleineherstellingen

– dewaswordthetbestgesmoltenenaangebrachtintweedunnelagenopeenzonnigedag.Gebruikeenwarmteblazer(haardroger)omdewasweertesmeltenbijhetuitstrijkenofhetwegnemenvandeovertolligewas

Zinken trommels – verluchtingsopeningenenafvoergaatjesvrijhouden

– schilderwerkopfrissen

– zinkentrommelsweerinvormbrengen,sterkgecorrodeerdzinkvernieuwen

– zinkenbloementrommelszijnzeerkwetsbaarenwordenzeldzaam,eventueelafschermenvanweersinvloeden;zonodigineenbeschermdeomgevingbewaren

Andere materialen

Glas (als afdekking van zinken bloemen-trom mels)

– reinigenmeteenaangepastennietagressiefdetergent

– gebrokenengebarstenglasvernieuwen– beschadigdestopverfrandenherstellen

Hout – regelmatigschilderen,vernissenofoliën– bevestigingencontrolerenenzonodig

bijwerken

– eventueeldezinken,lodenofkoperenafdeklaagvernieuwen

– devoeteventueelineenroestvrijehouderplaatsenomcontactmetdegrond(enrottingenopdiegevoeligeplaats)tevoorkomen

– onderhoudsbrochure:onderhoud van houten buitenschrijnwerk

67 onderhoud door de concessiehouder of beheerder

Page 68: Funerair erfgoed

Onderhoud Aandachtspunten Kleine herstellingen Tips

Email en porselein – reinigenmetzuiverwatereneenzachtedoek

– lossedelenglazuur,barstenenbreukenverlijmen;lacunesinvullenmeteenpastadiehetoorspronkelijkemateriaalbenadert

– roestigebevestigingenvervangendoorroestvrije

– eventueelkunnenafvoeropeningenaangebrachtwordeninholledelenomwaterstagneringenmogelijkevorstproblementegentegaan

Mozaïek en betegeling – reinigenmetzuiverwatereneenzachteborstelofdoek

– oplettenvoorlossetegels – lossetegelsterugplaatsen,beschadigdetegelsvervangendoorgerecupereerdeofnieuweexemplaren

– doorgaandeijzerenbevestigingenbufferenofvervangendooreenroestvrijmateriaal

– voegenherstellenmeteenaangepastevoegmortel

– maakfoto'svooraleerdelosseelemententeverwijderen.Ditvereenvoudigthetherstelachteraf

– detegelmorteloflijmenvoegspeciemoetengeschiktzijnvoorbuitengebruik

Grafstenen in vloeren en gevels

– reinigenmetzuiverwater– vastzetkrammenvandegrafstenenin

degevelsendewaterdichteaansluitingcontroleren

– indienmogelijk,verhinderendatoverdegrafstenengelopenwordt

– barstenenopenvoegenherstellenmeteenaangepastemortel

– natuursteenenomliggendematerialenafschermenomdruipsporentevoorkomen

Fauna en flora

Flora

Onkruid – plantjesinopenvoegenvoorzichtigverwijderen

– draagzorgvoorbeschermdeplanten,mossenenkorstmossen

– openvoegenherstellenmeteenaangepastevoegmortelomnieuweplantengroeitevoorkomen

– plantendiegeenschadeaanrichten,hoevennietnoodzakelijkverwijderdteworden.Zebepalenmeedesfeeropbegraafplaatsen

Invasieve en houtachtige platen

– invasieveplantenregelmatigsnoeien– regelmatigverwelktebloemenendode

bladerenweghalen

– leterbijhetlostrekkenvandeklimope.a.opdatdegraftekensnietbeschadigdworden

– vermijdbijnieuweaanplantingeninvasieveenhoutachtigesoorten

– herstelgrafaanplantingindiennodig

Mos en algen – bijouderebegraafplaatsensfeerbepalend,meerderemossoortenzijnbeschermdenkunnennietzomaarverwijderdworden

– moseventueelzeervoorzichtig,manueelofmetstoomverwijderenbijbeelden,ornamenteneninscriptiesinzachtesteensoorten(zoalskalkzandsteen)omdeleesbaarheidteverbeteren

– indienveelmossoortenvoorkomenopdebegraafplaatsishetaangeradeneenonderzoekuittevoerennaardeverschillendesoorten

Fauna

Dieren – signaleeraanwezigediersoorten – indienbeschermdenkwalijk,neemcontactopmetderegionalenatuurverenigingen

– schermeengrafkapelzonodigaftegenduiven,maarhoudinvliegopeningvoorvleermuizenopen

Vandalisme, graffiti en verlies

Losse grafornamenten – maaklosseelementen(zoalsfotokaders)vast

Graffiti en vandalisme – verwijderaangebrachtegraffitizosnelmogelijkenhersteleventuelevernielingen

– Zosnelmogelijkverwijderenomindringingindeondergrondtebeperken,maarookomnietuittenodigenvoorverderegraffiti

– indiengraffitivaakvoorkomen:beschermendelaagaanbrengen,zodatzegemakkelijkerteverwijderenzijnenminderinwerkenoponderliggendematerialen

– plaatseenhekjeofaangepastebeplantingzodatgraftekensmoeilijkerbereikbaarzijnvoorvandalismeofgraffiti

68deeL 2 | graftekens

Page 69: Funerair erfgoed

Onderhoud Aandachtspunten Kleine herstellingen Tips

Email en porselein – reinigenmetzuiverwatereneenzachtedoek

– lossedelenglazuur,barstenenbreukenverlijmen;lacunesinvullenmeteenpastadiehetoorspronkelijkemateriaalbenadert

– roestigebevestigingenvervangendoorroestvrije

– eventueelkunnenafvoeropeningenaangebrachtwordeninholledelenomwaterstagneringenmogelijkevorstproblementegentegaan

Mozaïek en betegeling – reinigenmetzuiverwatereneenzachteborstelofdoek

– oplettenvoorlossetegels – lossetegelsterugplaatsen,beschadigdetegelsvervangendoorgerecupereerdeofnieuweexemplaren

– doorgaandeijzerenbevestigingenbufferenofvervangendooreenroestvrijmateriaal

– voegenherstellenmeteenaangepastevoegmortel

– maakfoto'svooraleerdelosseelemententeverwijderen.Ditvereenvoudigthetherstelachteraf

– detegelmorteloflijmenvoegspeciemoetengeschiktzijnvoorbuitengebruik

Grafstenen in vloeren en gevels

– reinigenmetzuiverwater– vastzetkrammenvandegrafstenenin

degevelsendewaterdichteaansluitingcontroleren

– indienmogelijk,verhinderendatoverdegrafstenengelopenwordt

– barstenenopenvoegenherstellenmeteenaangepastemortel

– natuursteenenomliggendematerialenafschermenomdruipsporentevoorkomen

Fauna en flora

Flora

Onkruid – plantjesinopenvoegenvoorzichtigverwijderen

– draagzorgvoorbeschermdeplanten,mossenenkorstmossen

– openvoegenherstellenmeteenaangepastevoegmortelomnieuweplantengroeitevoorkomen

– plantendiegeenschadeaanrichten,hoevennietnoodzakelijkverwijderdteworden.Zebepalenmeedesfeeropbegraafplaatsen

Invasieve en houtachtige platen

– invasieveplantenregelmatigsnoeien– regelmatigverwelktebloemenendode

bladerenweghalen

– leterbijhetlostrekkenvandeklimope.a.opdatdegraftekensnietbeschadigdworden

– vermijdbijnieuweaanplantingeninvasieveenhoutachtigesoorten

– herstelgrafaanplantingindiennodig

Mos en algen – bijouderebegraafplaatsensfeerbepalend,meerderemossoortenzijnbeschermdenkunnennietzomaarverwijderdworden

– moseventueelzeervoorzichtig,manueelofmetstoomverwijderenbijbeelden,ornamenteneninscriptiesinzachtesteensoorten(zoalskalkzandsteen)omdeleesbaarheidteverbeteren

– indienveelmossoortenvoorkomenopdebegraafplaatsishetaangeradeneenonderzoekuittevoerennaardeverschillendesoorten

Fauna

Dieren – signaleeraanwezigediersoorten – indienbeschermdenkwalijk,neemcontactopmetderegionalenatuurverenigingen

– schermeengrafkapelzonodigaftegenduiven,maarhoudinvliegopeningvoorvleermuizenopen

Vandalisme, graffiti en verlies

Losse grafornamenten – maaklosseelementen(zoalsfotokaders)vast

Graffiti en vandalisme – verwijderaangebrachtegraffitizosnelmogelijkenhersteleventuelevernielingen

– Zosnelmogelijkverwijderenomindringingindeondergrondtebeperken,maarookomnietuittenodigenvoorverderegraffiti

– indiengraffitivaakvoorkomen:beschermendelaagaanbrengen,zodatzegemakkelijkerteverwijderenzijnenminderinwerkenoponderliggendematerialen

– plaatseenhekjeofaangepastebeplantingzodatgraftekensmoeilijkerbereikbaarzijnvoorvandalismeofgraffiti

69onderhoud door de concessiehouder of beheerder

Page 70: Funerair erfgoed

1. Restauratie,eentaakvoor specialistenIn de meeste gevallen volstaan regel­matig onderhoud en eventueel kleinewerken om de graftekens te bewarenvoordetoekomst.Consolidatieenres­tauratie gaan een stap verder.Consolidatie omvat een eenmaligehersteloperatieomverderestructurele

aantastingvanhetmonumentofeendeel ervan te voorkomen. Overweeggoedofconsolidatieen/of restauratieecht nodig zijn. Deze maatregelenbetekenenvaakeenverliesaanmate­riaalendusaanauthenticiteit.

Voor de stabiliteit is het soms nodigomhetterreingrondigaantepakken,

rEstauratiE En hErGEbruik5

70deeL 2 | graftekens

Page 71: Funerair erfgoed

bepaalde grafmonumenten eenondersteunendeconstructie tegevenof in te grijpen in de ondergrond ominstortingentevoorkomen.

Restauratie van grafmonumentenWaar onderhoud ontoereikend isgeblekenoftechniekenenmateria­len hun maximale levensloopbereikthebben,isrestauratieaandeorde. Dit is een zaak voor specialis­ten en in geen geval voor doe­het­zelvers. Bij elke restauratie is eendegelijk vooronderzoek absoluutnoodzakelijk.Hetopzetishetmonu­ment structureel weer in goedestaat tebrengenmaarnietomheteen‘nieuwe’aanbliktegeven.

2. BruikleenofpeterschapWanneer nabestaanden niet meeromkijkennaareengraftekenofdecon­cessieverlopenisennietmeerverlengdwordt,ishetmogelijkomdegrafmonu­menten te hergebruiken of in peter­schap te nemen. Beide praktijkenkomen op verschillende begraafplaat­seninVlaanderenvoor,vaakondereenanderenaam,enhelpenomhetfune­raireerfgoedinstandtehouden.

Een grafmonument in bruikleennemen houdt in dat er een stoffelijkoverschot of asurne in kan wordenbegraven.Hetgrafblijftweleigendomvandestadofgemeente.Aanbruikleenzijnenkelevoorwaardenverbonden.Deaanvragermoethetgrafonderhoudenen indien nodig restaureren. Somswordteeneenmaligeretributieaange­rekend,enermoeteenconcessietariefbetaaldwordenwanneerereenoverle­dene in het graf bijgezet wordt. Dezebedragen variëren volgens de stad ofde gemeente, net als de duur van debruikleen,hoeweldiemeestalovereenperiodevan25jaarloopt.

Daarnaastkunnenzowelorganisatiesals personen en groepen een peter­schap over een grafmonument ver­werven. Zij verbinden zich er dan toehet grafmonument te onderhoudenenzonodigterestaureren,maarhetisniet mogelijk om er stoffelijke over­schotten in te begraven. De termijnvoor peterschap wordt bepaald inonderlingoverleg.

Neem contact op met de betrokkenstadofgemeentevoormeerinformatie.

71 restauratie en hergebruik

Page 72: Funerair erfgoed

Zowel de begraafplaatsen in hungeheel als afzonderlijke graftekenszijnonderhevigaanverweringenver­ouderingenhebbennoodaanonder­houd om de tand des tijds zo goedmogelijktedoorstaan.Onderhoudenkleine herstellingen moeten steedsuitgevoerdwordenmetrespectvoordehistorischewaarde,deomgeving,deomliggendenatuurenplantenendesocialecontext.

Debetrokkenheidvanomwonenden,bezoekers en lokale interessegroe­pen is onmisbaar om een begraaf­plaats te herwaarderen en de bele­vingswaarde te versterken. Dat kandoor deze mensen grondig te infor­meren,maarookdoorzeuittenodi­genomdeeltenemenaaninventari­satie, werken of herinrichtingspro­jecten. Informeren kan ook zonderdat er grote werken gepland zijn,bijvoorbeeld via infopanelen aan deingangen van de begraafplaats metde geschiedenis en een overzichts­plan en eventueel een register vanallebegravenpersonen.Ookbordenmettipsomdebegraafplaatsendegraftekens proper te houden en teonderhouden, stimuleren de bezoe­keromerzorgvoortedragen.

Vermeld ook bij wie en hoe ze con­tact kunnen opnemen om proble­mentesignaleren(contactpersonenentelefoonnummers).

Begraafplaatsen worden ook weldodenakkers genoemd, maar daar­omhoevenzenoggeendodeakkerste zijn. Als ze uitnodigen tot eenbezoek,eenwandeling,eenrustpau­ze of een bezinningsmoment, ver­sterken ze de sociale controle enbevorderen ze de verantwoordelijk­heidszin van de betrokkenen en dezinombijtedragenaaneenmooie,goedonderhoudendodentuin.

bEsLuit

72besLuit

Page 73: Funerair erfgoed

■ ‘Caring for Historic Graveyard and Cementery Monuments, onuitgegevenpublicatie,EnglishHeritage

■ DE COCK Lucien, Geschiedenis van de dood – Rituelen en gewoonten in Europa,uitgeverijDavidsfondsNV,2006

■ EH, Paradise preserved, an introduction to the assessment, evaluation and management of historic cemetries,EnglishHeritage,2007

■ www.epitaaf.org

■ ErfgoedcelTERF,Begraafplaatsen,www.erfgoedcelterf.be

■ FVB(Fondsvoorvakopleidingindebouwnijverheid),Bouwtechnologie,Brussel,1991

■ www.grafzerkje.be

■ Herstelling en bescherming van beton,Technischevoorlichting231,WTCB,2007

■ Natuurpunt, Mossen en lichens,- planten en paddestoelen, nieuwsbrief 2010,10°jaargang,nr.4,www.natuurpunt.be

■ O’BRIEN C., Guidance for the Care, Conservation and Recording of Historic Graveyards,TheHeritageCouncilofIreland,2010

■ Technischefichesrestauratieenbeheer,RDMZ(nuRijksdienstvoorhetcultu­reelerfgoedNl)

■ www.uitvaartvlaanderen.be

■ VCM, Een introductie tot de zorg voor het funerair erfgoed, verslagboek 6deontmoetingsdagVlaamsecontactcommissieMonumentenzorg20–21maart1999,VCM,1999

■ VERNIMME Nathalie, Omgaan met oorlogserfgoed, VIOE­Handleidingen 02,VIOE,2010

bEknoptE LitEratuurLijst En intErnEtLinks

73beknopte L iteratuurLi jst en internetLinks

Page 74: Funerair erfgoed

■ 1dedruk■ Redactie DjangoMaekelbergenGeertScheirlinckx, MonumentenwachtOost­Vlaanderen; BirgitvanLaar,MonumentenwachtVlaanderen■ Eindredactie MarijkeHoflack■ Coördinatie BirgitvanLaarenAnoukStulens■ Lay­outendruk DrukkerijLeën,Hasselt■ Foto’s© MonumentenwachtOost­Vlaanderen, MonumentenwachtLimburgen MonumentenwachtVlaanderen■ Metdankaan destadOudenaardevoordebetrokkenheid bijhetLEADERprojectenallendieinhoudelijke inputofconstructievecommentaarhebben geleverdbijdezetekst■ Verantwoordelijkeuitgever LucVerpoest■ Wettelijkdepot D/2011/10.191/1

■ Metdesteunvande5VlaamseProvinciesendeVlaamseOverheid

©MonumentenwachtVlaanderenvzw,mei2011

coLofon

74coLofon

Page 75: Funerair erfgoed

adrEssEn

UvindteenMonumentenwachtvereniginginelkeprovincie.DaarnaastzorgtMonumentenwachtVlaanderenvzwvoorondersteuningencoördinatie.

■ Monumentenwacht Provincie Antwerpen vzw Turnhoutsebaan232 | 2100Antwerpen(Deurne) T+3233605234 | F +3233605236 | E [email protected]

■ Monumentenwacht Limburg vzw Willekensmolenstraat140 | 3500Hasselt T+3211237590 | F +3211237595 | E [email protected]

■ Monumentenwacht Oost-Vlaanderen vzw Directieensecretariaat W.Wilsonplein2 | 9000Gent | T+3292677273 | F +3292677298 Inspectiedienst Abdisstraat2 | 9000Gent | T+3292341855 E monumentenwacht@oost­vlaanderen.be

■ Monumentenwacht Varend erfgoed Provincialesite–ScheepswervenBaasrode Sint­Ursmarusstraat141 | 9200Baasrode T+3292341855 | E monumentenwacht@oost­vlaanderen.be

■ Monumentenwacht Vlaams-Brabant vzw Gemeenteplein5 | 3010Leuven(Kessel­Lo) T+3216319750 | F +3216319758 | E [email protected]

■ Monumentenwacht West-Vlaanderen vzw KoningLeopoldIII­laan31 | 8200Brugge(Sint­Andries) T+3250403136 | F +3250403458 | E monumentenwacht@west­vlaanderen.be

■ Monumentenwacht Vlaanderen vzw Erfgoedhuis'DenWolsack' OudeBeurs27 | 2000Antwerpen T+3232122950 | F +3232122951 [email protected] | www.monumentenwacht.be

75adressen

Page 76: Funerair erfgoed