Beatrix De kroon op de republiek - Historicus, publicist en oud ......reilen en zeilen en tevens is...

BeatrixDe kroon op de republiek

Kroon, revisie 14-04-2005 08:43 Pagina 1

coos huijsen

BeatrixDe kroon op de republiek

uitgeverij balans

2005


Copyright © 2005 Coos Huijsen / Uitgeverij Balans

Alle rechten voorbehouden.

Omslagontwerp Marjo StarinkOmslagfoto Vincent MentzelFoto auteur Gijs KerkhovenBoekverzorging Studio CursiefDruk Wilco, Amersfoort

ISBN 90 5018 658 0NUR 698

www.uitgeverijbalans.nl

www.oranjemythe.nl


Inhoud

Vooraf 9

HET KONINGSCHAP ALS GEZICHT VAN NEDERLAND 15De Nederlandse paradox 16, ‘Meteen goedmaken. Nietzeuren.’ 18, Functionaliteit als criterium 19, Tussen traditieen moderniteit 20, Prinsjesdag 24, Vorm en inhoud moetenelkaar dekken 25, ‘De Majesteit’, ergens tussen titel en naamin 28, Spontaniteit krijgt juist profiel door het protocol 29,Stijl en tijdgeest 31

BEATRIX VAN ORANJE-NASSAU 35Meer dan het gewone, het authentieke 40, Vriendschappen46, Hoofd van het Huis van Oranje-Nassau 52, Inspiratie 58,Een vorstin die zich verantwoordelijk weet 62

DE KONINGIN-KUNSTENARES 67Provocaties op Drakesteyn 68, Contraprestatie: cultureleHolland Promotion 72, Amsterdam & Beatrix 73, Steun voorde kunst 75, ‘The Curator is a Queen’ 76, Ballet, een anderepassie 79, Introductie in de muziek via prins Claus 82, Kunstis wezenlijk 87, Cultuur geeft identiteit en zelfvertrouwen 88

ORANJE ALS VISITEKAARTJE 93De aanbieding van de geloofsbrieven 94, Waardering voorrepresentatie in het buitenland 96, Een constitutioneelincident als onderdeel van een presidentiële campagne? 99,


Uitstekende leerschool 100, Voorbereiding tot in detail 101,Staatsbezoek van de Zwitserse president 103, Staatsbanket in het Paleis op de Dam 105, Noblesse oblige 107

HET KONINGSCHAP ALS HART VAN DE NATIE 111Een kerkdienst te Oene 111, De goede toon 112, Het sociaal-culturele aspect 114, Hart van de samenleving in allerleivariaties 116, Verzoekschriften 119, Een interactieve dialoogtussen koningschap en samenleving 119, Het delen vanverdriet en vreugde 122, Het rouwen en trouwen van deOranjes en de Nederlanders 123, Het ontstaan vanKoninginnedag 126, Folklore en koningschap 128, Hart voorminderheden, ook bij werkbezoeken 131, Met de ministervan Vreemdelingenbeleid op werkbezoek 133, Een verlaatcrossing border-Koninginnedagconcert 135, De band met deAntillen en Aruba 136, Stimuleren waar nodig 138, Om desamenhang 140, Oranje en de erosie van de nationalesoevereiniteit 141

‘VOOR HET BEHOUD VAN DE MENSELIJKHEID’ 145‘Bezielde neutraliteit’ 146, De kerstboodschappen, het meest persoonlijk 147, De identiteit van de spreker 150, Een herkenbare lijn, ook in openbare redevoeringen 154,‘Het symbool geeft te denken’ (P. Ricoeur) 158

‘ZE BINDT HEEL VEEL MENSEN AAN ZICH OP INHOUD’ 163‘Laat Oranje voor de eenheid zorgen, de politiek zorgt welvoor de verdeeldheid.’ 164, ‘Boy-meets-girl’-gevoel 165, De‘klankbordfunctie’ van het staatshoofd 166, ‘Ze bindt heelveel mensen aan zich op inhoud.’ 167, ‘Natuurlijk is hetsysteem niet modern. Moet alles dan modern zijn?’ 168,Eenzame posities 169, Willem-Alexander en het IOC 170,Zorreguieta 171, Beatrixisme? 173, Ze weet scherp de


grenzen van haar bevoegdheden 174, Twee misverstandenals constitutionele ‘kwesties’ 175, De kwaliteit van hetopenbaar bestuur 178, Het straatje schoonvegen 178,Gelukkig het land… 179

GEEN ZWEEDS MODEL, MAAR EEN TYPISCH

NEDERLANDS KONINGSCHAP 181‘Een alerte kennis van het staatsrecht’ 182, De ‘Margarita-a^aire’ 183, Het Kabinet der Koningin 185, Advisering en debesluitvorming in een democratie 187, Lid van de regering,een weloverwogen keuze 189, Een beetje meer inhoudelijkereflectie 190, Het ‘geheim van Noordeinde’ 192, De ‘zwakkeplek van het geheim’ 194, Het ‘ruimtescheppende aspect van de ministeriële verantwoordelijkheid’ 196, Om deonschendbaarheid 198, De elasticiteit van het koningschap202, Een ‘functioneel element in ons constitutioneel bestel’ 203, Optimaal benutten 205

PALEIS EN PERS 209‘De leugen regeert’ 210, Moeizaam was het altijd al 211,Royaltyfixatie en schijnproblemen 213, Satire en theater 216,Een algemene tendens 217, Voorlichting en public relations220, Aanpassingen bij de RVD 222, Specifieke aanpak voor eenuniek instituut 224

DE KROON OP DE ‘RES PUBLICA’ 231Een geslaagd koningschap en een interessante uitgangs-positie 231, Over vernieuwing gesproken 23, Onmeetbaregrootheden en hun functionaliteit 237, Een verwaarloosdebron van inspiratie 239, De natie als een gemeenschappelijkproject van humaan en democratisch burgerschap 242,Oranje een constant element in Nederlands ‘civic religion’244, De kroon op de ‘res publica’ 246


Bronnen 247Noten 248Register 252


Vooraf

Koningin Beatrix jubileert. Zij is vijfentwintig jaar staatshoofdvan Nederland en symbool van nationale eenheid. Kan eenmens symbool van een samenleving zijn? Werkt dat? Als zoietsvroeger al zinvol was, zou het dat ook blijven? Hoe ervaren deNederlanders het koningschap en hoe zou Beatrix dit zelf bele-ven?

Over een staatshoofd dat al zo’n periode regeert, mag veel be-kend worden verondersteld, zodat de schrijver het risico looptdingen te herkauwen. Voor een historicus is de beschrijving vaneen vorstin bovendien een riskante onderneming omdat hij bijvoorbaat wordt verdacht van een neiging tot pluimstrijkerij.1

Hierdoor mag een mogelijk waarderend portret van de vorstinnauwelijks een onbevangen ontvangst verwachten. Later, toenik eenmaal bezig was met schrijven, betrapte ik mij na verloopvan tijd op de neiging tot zelfcensuur, zo van: ‘ja, weer iemandmet een verwijzing naar de hartelijkheid, de inzet en de profes-sionaliteit van de koningin!’

Maar dit boek is geen gangbaar gelegenheidsgeschrift in die zindat het zich beperkt tot de regeerperiode van koningin Beatrix.Het onderzoek naar de betekenis van haar ambtsvervullingmondt uit in de vraag naar de waardering van het koningschapin de eenentwintigste eeuw. Het gaat hier om een van oor-sprong premodern instituut. Toen Beatrix in 1980 aantrad wil-de zij bewijzen dat het functioneel kon zijn in de moderne samenleving van toen en haar stond een inhoudelijk koning-

9


schap voor ogen. Is dit mogelijk gebleken en hoe heeft zij hetaangepakt?

In de afgelopen vijfentwintig jaar zetten ontwikkelingen zo-als Europese integratie, globalisering, individualisering, ont-ideologisering en immigratie zich in versneld tempo voort. Decontouren van de natiestaat werden geleidelijk vager, de be-hoefte zich te herkennen in een Nederlandse cultuurnatie werdbij de Nederlanders sterker. Het oorspronkelijk premodernekoningschap bleek zich te moeten handhaven in een postmo-derne samenleving. Wat zijn daarvan de consequenties en heeftde koningin deze ontwikkelingen onderkend en er voldoenderekening mee gehouden?

In tegenstelling tot bijvoorbeeld Frankrijk heeft Nederlandnooit een uitgesproken opvatting over de staat ontwikkeld. De Nederlanders deelden enige noties van nationale waardenzoals de liefde voor vrijheid en tolerantie en een besef van bur-gerzin en ze vonden elkaar in wat ik eerder heb benoemd als ‘deOranjemythe’. Om het in actueel jargon te zeggen: ‘Zo hebbenwe de boel hier al eeuwen bij elkaar gehouden.’ Aan samenhangen herkenbaarheid heeft de moderne samenleving meer danooit behoefte. De bijdrage van de Oranjes daaraan vormt uitein-delijk de kern van mijn belangstelling voor hun koninklijkereilen en zeilen en tevens is dat het kernthema van dit boek.

Beatrix. De kroon op de republiek begint met de bijzondere oor-sprong van het koningschap van de Oranjes en het daaruitvoortvloeiende authentieke karakter van het Nederlandse con-stitutionele bestel. Geregeld wordt ter illustratie verwezen naarde historie, omdat het koningschap van de Oranjes nu eenmaalniet uit de lucht is komen vallen, maar juist het resultaat vormtvan een langdurig historisch proces.

In het eerste hoofdstuk wordt uitgebreid stilgestaan bij despecifieke stijl van koningin Beatrix. In het tweede hoofdstuk

10


komt haar voorbereiding op het koningschap aan de orde. Ui-teraard worden onder meer in verband daarmee herinneringenaan prins Claus opgehaald. Centraal staat de vraag wat het ei-genlijk inhoudt hoofd van het Huis van Oranje te zijn. Uitge-breid komen de thema’s ter sprake die de koningin inspireren.Omdat kunst en cultuur daarin zo’n belangrijke plaats inne-men is hier een apart hoofdstuk aan gewijd. Velen uit de wereldvan kunst en cultuur vertellen hierover. Zo krijgt in de loop vanhet boek koningin Beatrix als persoon gezicht.

Te eenzijdige aandacht voor het staatkundige aspect van hetkoningschap kan ertoe leiden dat het belang van de cultuurhis-torische betekenis en de sociaal-culturele functie daarvan teveel op de achtergrond raakt. Omdat daardoor vaak oneigenlij-ke discussies ontstaan, wordt in dit boek voor een omgekeerdevolgorde gekozen. Eerst komen dus de hoofdstukken aan de orde waarin het koningschap wordt behandeld als ‘hart en ge-zicht van de natie’ en de inbreng van het koningschap in de civicreligion onder meer via koninklijke toespraken.

Dan volgen er twee hoofdstukken die meer specifiek gaanover de koningin als constitutioneel staatshoofd. Het eerstehiervan is vooral gebaseerd op de opvattingen van personen dievanuit hun functie herhaaldelijk met de koningin te makenkregen. Met andere woorden, hoe oordelen mensen die het we-ten kunnen over de adviserende inbreng van de koningin als lidvan de regering? Bepaalde incidenten worden, in zoverre rele-vant, aan hun oordeel voorgelegd. In een volgend hoofdstukwordt er ingegaan op de discussie over de modernisering vanhet koningschap. In het voorlaatste hoofdstuk wordt de relatievan het koningshuis met de media behandeld, een verhoudingdie nooit zonder spanningen is geweest. Zou de communicatiebeter kunnen, en zo ja, hoe?

In het slothoofdstuk wordt nagegaan of Beatrix erin is ge-slaagd vorm en inhoud te geven aan het koningschap en of zij

11


daarbij voldoende rekening heeft gehouden met eerder gesig-naleerde culturele, maatschappelijke en politieke ontwikkelin-gen. Tevens wordt de vraag opgeworpen in hoeverre men in hetpublieke debat voldoende recht weet te doen aan een onder-werp als het koningschap. Hetzelfde geldt voor thema’s als dedemocratie, de kijk op de samenleving, de ‘civic religion’ en denationale identiteit. Als het debat hierover in abstracties blijftsteken, zal het allemaal van weinig betekenis zijn voor de socialesamenhang. Wezenlijk is aandacht voor de cultuurhistorischecontext, voor het culturele erfgoed, inclusief het ‘republikeinse’koningschap van de Oranjes, per slot van rekening ontstaan als‘kroon op de republiek’. Toegespitst op koningin Beatrix is ditdan ook de titel van dit boek, door haarzelf aangereikt in haarLeidse toespraak van februari 2005. In dit licht wordt het themavan een mogelijke modernisering van het koningschap tenslotte nader bezien.

dankwoord

Hoewel het schrijven van een boek wel een eenzaam proceswordt genoemd, kan dit niet op de voorbereiding van dit boekslaan. Ik heb gedurende die periode tal van mensen ontmoet dieboeiende verhalen te vertellen hadden en ik ben in bijzonderinteressante situaties verzeild geraakt. Ik stel er prijs op al diepersonen te bedanken die me op de een of andere manier be-hulpzaam zijn geweest.

Mijn dank gaat uiteraard in de eerste plaats uit naar Hare Ma-jesteit de Koningin, die haar medewerking verleende voor en-kele achtergrondgesprekken. De gesprekken hadden overigensgeen betrekking op het regeringsbeleid en het mag duidelijkzijn dat beschouwingen en conclusies in dit boek geheel voorrekening van mij als auteur komen.

Vervolgens dank ik de oud-premiers De Jong, Van Agt, Lub-

12


bers en Kok, evenals mr. H.D. Tjeenk Willink, vice-presidentvan de Raad van State, voor hun bereidheid uit hun ervaringente putten en hun visie op het onderwerp te geven.

Dankbaar ben ik ook degenen met wie ik achtergrondge-sprekken heb gehad, die meedachten, die behulpzaam warenbij het leggen van contacten of zelf met suggesties kwamen;meestal ging het om een combinatie hiervan. Zij worden aan heteinde van het boek in alfabetische volgorde vermeld.

Verder wil ik noemen Ino Wubben, hoofd informatievoor-ziening regeringsbeleid van de rvd, voor het achterhalen vantoespraken, teksten uit de media e.d., en Laurens Waling voorhand- en spandiensten op het gebied van de informatica.

Om een boek als dit te schrijven kan de auteur niet zonderkritische meelezers. Bijzondere dank ben ik in dit verband ver-schuldigd aan Ina de Gaay Fortman-Van Bentum, Frans Groe-newoud, Roel Koster en Gerard Pieters en aan mijn echtgenootLank Bos, wiens inspirerende enthousiasme bovendien gedu-rende het gehele project onverminderd standhield.

Amsterdam/Vire sur Lot, januari 2004 – maart 2005

13


Koningin en prins. (NA)


Het koningschap als gezicht van Nederland

– Ceremoniën en gebruiken waarin een samenleving zich herkent –

‘In een land waar het egalitarisme tot nationale deugd is ge-maakt en “doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg” een be-jubeld gezegde is, blijft het stijlvolle koningschap van Beatrixeen cultuurschat. Het Paleis Noordeinde en het Huis ten Boschzijn niet pompeus, maar waardig. In een land zo vaal en kaal alshet onze biedt het koninklijke ceremonieel nog enige fleur.’2

Onmiskenbaar is hier oud-premier Dries van Agt aan hetwoord. Het is opvallend dat hij voor het koningschap van Bea-trix dat hij als stijlvol ervaart, als karakteristiek in de eersteplaats haar behuizing noemt die hij niet pompeus vindt aan-doen, maar waardig. Het is waar dat Paleis Huis ten Bosch be-paald geen Buckingham Palace is en het Nederlandse hofcere-monieel het niet haalt bij de pomp and circumstance die zo kenmer-kend zijn voor de Britse monarchie.

Huis ten Bosch is een charmant landgoed gelegen op de grensvan bos en stad. Er spreekt traditie uit en het is uiterst stijlvol,maar het is, afgezien van de Oranjezaal, niet bedoeld om te im-poneren. Ditzelfde geldt voor het ‘werkpaleis’, Paleis Noordein-de, vroeger het ‘Oude Hof ’, dat zich in de stad bevindt en waartot spijt van veel Hagenaars zelfs het terugkerende ceremonieelvan een kleurrijke aflossing van de wacht ontbreekt, de mo-menten daargelaten dat er oªciële bezoekers ontvangen wor-den of nieuwbenoemde ambassadeurs hun geloofsbrieven ko-men overhandigen. Deze relatieve soberheid en zo’n aandui-ding als ‘werkpaleis’ herinneren ons eraan dat de Oranjes thansde enige nog regerende calvinistische dynastie ter wereld zijn.

15


De Nederlandse paradox

Het functioneren en de stijl van ons koningschap en de verhou-ding tussen de Nederlanders en Oranje kunnen alleen begre-pen worden vanuit de wel zeer bijzondere oorsprong van hetNederlandse koningschap. De Oranjes zijn namelijk niet zoalsde andere Europese vorstenhuizen als monarchen begonnen.Integendeel, de ontstaansgeschiedenis van Nederland en despectaculaire rol van de Oranjes daarin begon ooit in de zestien-de eeuw, juist met de strijd tegen de vestiging van een absolutemonarchie. De stamvader van de Oranjedynastie, Willem vanOranje, leidde deze opstand tegen Spanje en werd daarmee, zeeruniek voor die tijd, de grondlegger van een vrije republiek. Inhet heldenverhaal dat daarover ontstond, werd Oranje defini-tief verbonden met de strijd voor vrijheid en verdraagzaam-heid. Deze ‘Oranjemythe’, die tevens de ontstaansmythe vanNederland is, wordt in het Wilhelmus nog steeds bezongen enis de basis voor de Oranjeliefde die uitgroeide tot het erfcharis-ma van de Oranjes.3

De nakomelingen van Willem van Oranje speelden geduren-de twee eeuwen als stadhouders en veldheren een essentiële rolin deze republiek. Oranje was vooral bijzonder populair onderhet gewone volk. In de zeventiende eeuw beschreef Lieuwe vanAitzema het populistische aspect van het orangisme als volgt:‘Geheel Holland door was het meest alsoo: hoe men berooider,ellendiger en armer wierdt hoe de gemeynte meer riep: “Vive lePrince.”’4 Maar tussen Oranje en de regenten boterde het aller-minst.

Toch bleven de Oranjestadhouders ondanks hun vorstelijkeallure ambtenaren in een republiek die haar burgerlijke karak-ter niet wenste te verloochenen. Dit bepaalde zowel hun poli-tieke uitgangspositie als hun stijl van leven, zoals blijkt uit hetrelatief sobere karakter van hun paleizen en van hun hofcere-

16


monieel. Natuurlijk heeft de ene stadhouder een grootser staatgevoerd dan de andere, zoals Frederik Hendrik en zijn vrouwAmalia in vergelijking met zijn broer Maurits. Frederik Hen-drik, de jongste zoon van Willem van Oranje, die lang aan hetFranse hof had vertoefd, was dol op ceremonieel en hij in-vesteerde veel in de bouw en verbouwingen van de paleizenNoordeinde en Huis ten Bosch en in de inrichting en aankle-ding ervan. Maar toen hij volgens de Nederlandse kooplieden te veel uitgaf voor de bouw van zijn buiten te Honselaarsdijkkreeg hij dat via een knorrig schrijven van hen te horen.

Het koningschap van de Oranjes, dat na de Franse tijd ont-stond, bouwt voort op de ‘Nederlandse paradox’, dat wil zeggenop het constante element in de Nederlandse geschiedenis vantwee schijnbaar aan elkaar tegengestelde tradities, namelijk hetrepublikeins-burgerlijke klimaat enerzijds en de liefde voor deOranjes anderzijds. Hierdoor is het koningschap van de Oranjesenigszins ambivalent van aard gebleven, echt monarchaal is hetnooit helemaal geworden. Busken Huet karakteriseerde Neder-land daarom ooit als ‘een democratische republiek met eenvorst uit het Huis van Oranje tot erfelijk president’5 en zo sprakGroen van Prinsterer van een ‘republikeins koningschap’. Ditsloeg zowel op de inhoudelijke oriëntatie ervan als op de be-trekkelijk bescheiden entourage en het weinig pompeuze cere-monieel waarmee het Nederlandse koningschap doorgaansomgeven is. In essentie heeft zich dit gehandhaafd.

Uiteraard is er net als onder de stadhouders bij de Oranjeko-ningen ook wel een ‘big spender’ te vinden. Koning Willem II

bijvoorbeeld was zeer bouwlustig. Hiervoor en voor de aankoopvan kunst stak hij zich in de schulden. Hij had bovendien eenniet-Nederlands gevoel voor theater. Hij genoot ervan om opPrinsjesdag in grootuniform omstuwd door cavalerieoªcierente paard naar het gebouw van de Tweede Kamer te rijden.

Maar het Nederlandse koningschap werd nooit zoals in En-

17


geland gezien als ‘the top of the class society’. Integendeel. Vol-gens Ed van Thijn zouden nogal wat Nederlanders het juist hetaardige van het sprookje van het koningschap vinden dat het alles en iedereen overstijgt, ook het politieke regentendom.6

Dat zou er tevens een verklaring voor kunnen zijn dat uitgere-kend de bevolking van een toch als rebels bekendstaande stadals Amsterdam koningin Wilhelmina ter gelegenheid van haarinhuldiging de Gouden Koets schonk. Op een bepaalde manieris bij ons de Oranjeliefde ruimte blijven bieden voor een anti-regentesk sentiment.

‘Meteen goedmaken. Niet zeuren’

De inhuldigingsceremonie van koningin Beatrix vond plaats op30 april 1980 en, zoals in de grondwet voorgeschreven, in Am-sterdam en wel in de Nieuwe Kerk. Zo’n plechtigheid biedt hetnieuwe staatshoofd de gelegenheid te laten blijken hoe hetdenkt persoonlijk inhoud en vorm te geven aan het koning-schap. Beatrix had zich hier natuurlijk allang op beraden, sa-men met prins Claus en met anderen van wie zij het oordeel opprijs stelde. Zij wist dat ze het koningschap een professionele en vooral ook eigentijdse invulling wilde geven en haar stonddaarbij een inhoudelijke invulling van het ambt voor ogen. Methaar inhuldigingsrede werd daarvoor de toon gezet. Van Agtwijst erop dat in deze fase de invloed van de toenmalige vice-president van de Raad van State, Marinus Ruppert, erg grootwas. Toen Beatrix een keer een conflictje had met de toenmaligepremier Van Agt en hierover bij hem haar beklag deed, was zijnreactie kort maar krachtig: ‘Meteen goedmaken. Niet zeuren.’En zo gebeurde het. Ruppert heeft ook een belangrijke bijdragegeleverd aan de totstandkoming van de inhuldigingsrede. Ui-teraard kreeg de minister-president ook inzage in de teksten enheeft hij daar commentaar op geleverd.

18


Tijdens deze gesprekken kwam ook het ceremoniële aspectmeermalen aan de orde. Het bleek toen dat voor de hand liggen-de koninklijke tradities voor de koningin niet direct vanzelf-sprekend waren. Van Agt, die stelt zeer te hechten aan de repre-sentatieve functie van het koningschap, ook al omdat hij vindtdat er een verhe^ende invloed van uitgaat, vertelt in dit verbandhoe Beatrix tijdens een voorbespreking over de inhuldigings-ceremonie bij hem als minister-president ter sprake bracht watde meest gepaste kleding zou zijn bij de inhuldiging. Was er nietveel voor te zeggen te verschijnen als een moderne vorstin ineen mantelpak in plaats van zich te hullen in de hermelijnenmantel. Van Agt zegt: ‘Als wetenschapper heb ik vaak aarzeling,maar dit was voor mij een duidelijke zaak. Ik heb de kroonprin-ses geantwoord dat zij er heel goed aan zou doen te verschijnenin de hermelijnen koningsmantel. Die verwijst ernaar dat hetkoningschap een sacrale dimensie heeft. Een vergelijking laatzich hier maken met het dragen van een toga door de leden vande rechterlijke macht.’

De katholieke minister-president Van Agt vertelt dat hij er in een ander gesprek op wees dat het zinnig zou zijn tijdens de inhuldigingsplechtigheid ook aan katholieke elementen eenplaats te geven. Waarom niet de Maastrichter Staar uitgenodigd?Die zou dan het Domine salvam fac reginam nostram kunnen zingenzoals vroeger aan het einde van de hoogmis gebruikelijk was. Aldus gebeurde. En veel katholieken bleken dit te waarderen.

Functionaliteit als criterium

Deze aarzeling tussen het mantelpak en de hermelijnen ko-ningsmantel illustreert Beatrix’ zoeken naar een weg tussen traditie en moderniteit. Dat valt te begrijpen. Beatrix had eenmoderne opvoeding gekregen. Zij was de eerste Nederlandsekroonprinses die een academische studie volledig afgerond

19


had. Ze was er zich terdege van bewust dat de erfelijkheid vaneen ambt niet als vanzelfsprekend voortvloeit uit de politiekelogica van deze tijd. In een interview aan de vooravond van haarinhuldiging zei ze: ‘Het probleem van de erfelijkheid is eencontinue uitdaging.’7 Zij kon weten dat het voor instituties, hoeeerbiedwaardig ook, niet langer voldoende was dat men zich optradities beriep. Ze moesten functioneel zijn.

Toen Beatrix aantrad, wilde ze meer dan het door de Lock-heed-aâire beschadigde prestige van het Nederlandse koning-schap herstellen. Zij wilde bewijzen dat het koningschap func-tioneel kon zijn en dat zij als staatshoofd in staat zou zijn aan alle passende kwaliteitseisen te voldoen. Een eerste voorwaardedaarvoor vond ze dat ze in deze functie altijd over voldoendekennis zou beschikken of die voor zich zou kunnen laten orga-niseren.

De plannen tot modernisering van de ‘liefelijke chaos’, zoalshet hof van koningin Juliana wel werd genoemd, werden door-gezet. Van deze reorganisatie was de basis overigens al tijdens deregering van haar moeder gelegd. Hierbij werden Beatrix enClaus wel betrokken. De invloed van prins Claus op deze reor-ganisatie was groot. Allerlei honoraire functies werden afge-schaft. In tegenstelling tot vroeger is de staf nauwelijks nog af-komstig uit adellijke kringen. De leden worden tegenwoordigzorgvuldig geselecteerd op deskundigheid. Er zijn nogal watgedetacheerde ambtenaren onder die na enkele jaren weer naareen ministerie terugkeren. Zo is er sprake van een dubbele se-lectie van de hoûnctionarissen, eerst als ambtenaar en vervol-gens voor de functie aan het hof. Het doorstromen voorkomtverstarring. Er zijn ook hoûncties waarvoor een meer speci-fieke deskundigheid is vereist. Zo moet de ceremoniemeesterervaring hebben opgedaan met ceremonieel en de stalmeestermoet behalve van auto’s natuurlijk verstand hebben van paar-den. In dergelijke functies blijft de functionaris langer aan het

20


hof verbonden. Het valt op dat er de laatste tijd meer personeelis aangezocht dat de hogere hotelschool als opleiding heeft. Ditgeldt bijvoorbeeld voor de hofmaarschalk, die functioneert alshoofd van de koninklijke huishouding. Sinds de reorganisatiewordt het hof centraal aangestuurd door de grootmeester, eensoort secretaris-generaal.

Vroeger maakte de hofhouding veel meer deel uit van de fami-lie. Men deelde meer met elkaar. De hofdames waren vooral ge-zelschapsdames en voor de prinsesjes was het hoofd van de be-veiliging bijvoorbeeld oom Kees. Er liepen meer van die oomsrond en Beatrix heeft het verschijnsel van die pseudo-ooms en -tantes altijd irritant gevonden. Er is nu sprake van een meer za-kelijke sfeer die in grote lijnen past bij normale arbeidsverhou-dingen.8 De positie van de hofdames kan wat dit betreft tot deuitzonderingen gerekend worden. Hofdame is een wat ouder-wetse titel voor modern denkende vrouwen. Zij moeten aanstrenge eisen voldoen. Er bestaat geen mogelijkheid naar dezefunctie te solliciteren. De koningin kiest hen zelf uit en heeftmet hen direct contact. Ze worden per bezoek door de koninginaangewezen om haar te begeleiden en het bezoek (in Neder-land) voor te bereiden. Daarmee worden ze ook voor veel in-houdelijke zaken verantwoordelijk gesteld. Het zijn zeer ge-kwalificeerde en sociaalvaardige dames die tijdens allerleigelegenheden, zoals bij werken staatsbezoeken, een nuttigetaak vervullen. Het is een ‘bijzondere functie’ en geen ‘gewonebaan’ met variërende vrijheden en gebondenheid. Hun werk-tijden zijn onregelmatig, hun werkterrein is boeiend en ze krij-gen de kans veel uitzonderlijke mensen te ontmoeten. Er staateen onkostenvergoeding tegenover, geen regulier salaris. Geletop ontwikkelingen als emancipatie en individualisering is hetvoorstelbaar dat er in de toekomst voor een daaraan meer aan-gepaste opzet wordt gekozen.

21


De keuze in Den Haag te gaan wonen was een belangrijk besluitdat al in de tijd van het kabinet De Jong moest worden geno-men. Het jonge echtpaar had weliswaar een duidelijke voor-keur voor Den Haag, onder meer omdat dit de contacten met deregering en met veel andere instanties zou vergemakkelijken,maar er was ook niet direct een alternatief. Op Soestdijk woon-den koningin Juliana en prins Bernhard, Het Loo was een muse-um en Drakesteijn was te klein. Praktische overwegingen heb-ben steeds een belangrijke plaats in de besluitvorming ingeno-men.

Tussen traditie en moderniteit

Vanwege de professionele aanpak van het koningschap en demeer bedrijfsmatige opzet van het hof valt wel eens de term deBV Oranje. Maar dat dekt beslist niet de visie van Beatrix op het koningschap. Zij lijkt te beseffen dat het koningschap vande Oranjes deel uitmaakt van ons culturele erfgoed en de conti-nuïteit van Nederland als staat en als natie belichaamt en als zo-danig in tal van nationale tradities is geworteld. Zij weet dat eensamenleving toch ook rituelen en theater nodig heeft zodat deeenheid ervan door een breed publiek kan worden beleefd. Zeheeft zelf al vroeg ervaring met ceremoniën opgedaan. Als zehaar moeder bezig zag, wist ze dat ze eens diezelfde rol zou ver-vullen. In De hofsamenleving, een sociologische studie van het absolute koningschap en de hofaristocratie, besteedt NorbertElias uitgebreid aandacht aan het koninklijke ceremonieel.9

Hoewel er veel veranderd is, zijn symboliek en ceremonieel nogsteeds wezenlijk voor het koningschap. Enerzijds vinden veelmensen dat juist het aantrekkelijke ervan en wordt het insti-tuut hierdoor als extra representatief ervaren. Maar anderzijdszou overdrijving ervan beslist botsen met de burgerlijke tradi-tie in Nederland en met het moderne levensbesef dat nu een-

22


maal weinig hiërarchisch is. Ook hier moest een aansprekendeweg tussen traditie en moderniteit worden gevonden.

Het eerste belangrijke ceremoniële gebeuren waarmee Beatrixna haar inhuldiging te maken kreeg, was Prinsjesdag, dat onge-twijfeld tot pièce de résistance van het Nederlandse ‘theater vande staat’ moet worden gerekend.

Tot de grondwetswijziging van 1983 heette Prinsjesdag deopening van het parlementaire jaar, maar sindsdien is er vol-gens artikel 65 van de grondwet sprake van een ‘uiteenzettingvan het te voeren beleid die door of namens de Koning gegevenwordt’. Maar voor de meeste mensen is er niet veel veranderd.Het is voor hen gewoon de opening van het parlementaire jaargebleven. Deze ontmoeting tussen het parlement en de konin-gin wordt door de bevolking nog steeds ervaren als het ‘feest derdemocratie’.

Maar hierop zijn steeds uitzonderingen geweest. Zo vond deantirevolutionaire politicus Abraham Kuyper het geheel maareen ‘parlementaire klucht’. Omdat het om een erfelijk staats-hoofd gaat, waren er altijd wel enkele politici die vonden dat zeop ‘democratische gronden’ zo’n plechtigheid niet moesten bij-wonen. Erg veel begrip is hier nooit voor geweest, want de gang-bare opinie is dat een democratische gezindheid verondersteltdat een democraat participeert in een staatkundig gebeuren datdoor de overgrote meerderheid van de bevolking wordt gewaar-deerd. Gelet op de resultaten van opiniepeilingen door de jarenheen, op de steun voor het instituut in het parlement en op de verwevenheid met tal van democratische instellingen, kan er immers gesproken worden van een afgeleide democratische legitimatie van het Nederlandse koningschap. Wegblijven opPrinsjesdag is daarom eigenlijk nogal arrogant. Paul Rosenmöl-ler, de vroegere leider van GroenLinks, verhaalt dan ook hoe hij‘tenenkrommend’ de namen moest aanhoren van enkele frac-

23


tieleden die zich ‘om principiële redenen’ voor Prinsjesdag af-wezig meldden. Hij concludeert: ‘Wat een onzin heb ik dat al-tijd gevonden.’10

Prinsjesdag

Walter Bagehot, die in de negentiende eeuw over het koning-schap publiceerde, vond het voordeel van dit soort koninklijketradities, dat hierdoor een breed publiek bij de nationale insti-tuties werd betrokken. Iets wat belangrijk zou zijn voor de aan-spreekbaarheid van deze instituties.11 Ook tegenwoordig trektPrinsjesdag jaarlijks veel bezoekers naar Den Haag en wordt er op de tv elke keer weer uitgebreid verslag van gedaan. Dat iswel begrijpelijk. Er wordt met de inschakeling van de GoudenKoets, die door acht prachtige Friese of Gelderse paarden wordtgetrokken en door een optocht van militairen in ceremonieeltenue wordt begeleid, zonder veel schroom ingezet op hetsprookje van het koningschap. Prinsjesdag is een van de weinigekeren dat zoiets in ons land plaatsvindt. Het is een spectaculairen voor Nederlandse begrippen eigenlijk barok gebeuren. Vooreen koningin die zoveel aªniteit met moderne kunst heeft endie functionaliteit als criterium hanteert, zou Prinsjesdag weleens te barok kunnen zijn. Maar met dat tweeslachtige gevoel,dat een koningin in een moderne democratische samenlevingwel vaker moet ervaren, lijkt zij goed te kunnen leven. Iemanddie koningin Beatrix al vanaf het begin van haar regeringsperio-de begeleidt zegt hierover: ‘Als het ceremoniële plechtighedenbetreft, voelt ze haarscherp aan wat het publiek van een vorstinverlangt. Ze is zich bewust van de ambivalentie. Zo’n schouw-spel als Prinsjesdag: Zo willen we immers allemaal dat de vor-stin eruitziet, maar laten we ook weer niet merken dat het echtzo is. Haar kracht is dat ze weet wat “men” van haar verwacht,hoewel “men” tevens beter weet.’

24


Doordat het ceremonieel rond Prinsjesdag in 1969 onder ko-ningin Juliana al ingrijpend was vereenvoudigd, waren weinigveranderingen noodzakelijk. Wel zijn de leden van de civielehofhouding niet meer in ceremonieel tenue, maar in jacquet. Inde Ridderzaal is het parlement trouwens de ontvangende partij.Dit blijkt uit de rol die de voorzitter van de Eerste Kamer opPrinsjesdag speelt. Een verandering binnen in de Ridderzaal diemeer inhoudelijk van aard is, betreft de plaatsing van de ledenvan het kabinet. Sinds 1984 zitten de ministers in de Ridderzaalnamelijk niet meer tegenover, maar naast de troon. Dit om duidelijk te doen uitkomen dat de Koningin en de ministers sa-men de regering vormen. Nieuw is tevens dat bij binnenkomstvan het staatshoofd twee minuten muziek klinkt. Hiermeewordt de waardigheid van het koningschap wel net even bena-drukt.

Vorm en inhoud moeten elkaar dekken

De representativiteit van het koningschap komt op allerlei ter-reinen tot uitdrukking. Oud-premier Van Agt noemde in ditverband de paleizen van de koningin.

Maar ook het rouwen en trouwen en de doop van Oranjeshebben niet alleen een persoonlijke kant, maar vallen onder deceremoniën die gemeenschappelijk beleefd worden. Ze beho-ren als zodanig zowel tot het koninklijke ‘theater van de staat’als tot de activiteiten die het koningschap als ‘hart van de natie’raken en sommige ervan worden daarom onder dat hoofdstuknader uitgewerkt.

Het publieke optreden van de koningin beslaat een breedscala aan activiteiten. Hieronder vallen het te water laten vanschepen, het bijwonen of openen van congressen en conferen-ties en van herdenkingen, het oªcieel bezoeken van exposities,het bijwonen van concerten en voorstellingen, het aanwezig

25


zijn bij de uitreiking van onderscheidingen en het ontvangenvan sportkampioenen enz.

Ook de herdenking van de gevallenen van de Tweede Wereld-oorlog en de viering van 5 mei kunnen hiertoe worden gere-kend. Bij beide plechtigheden is de aanwezigheid van de konin-gin vanzelfsprekend. Op 4 mei legt zij een krans bij het Natio-naal Monument en op 5 mei is zij aanwezig bij het feestelijkeconcert op de Amstel. In een column in NRC Handelsblad, onderde titel ‘Meewuiven met de vorst’, geeft Rita Kohnstamm eeninteressante observatie van de verhouding tussen de koningin,het Nederlandse publiek en het maatschappelijke establish-ment.12 Ze schetst de rondvaart die de koningin aan het eind vande avond na het concert maakte, waarbij zij door het overwe-gend Amsterdamse publiek werd toegejuicht en toegezongen.De koningin wuifde terug, maar, constateert de columniste:‘Alleen jammer dat ook allerlei andere mensen meenden in deachterkuip van het bootje te moeten gaan staan wuiven naar hetvolk.’ Dat sloeg op de politici die ook op de boot aanwezig wa-ren. Vervolgens: ‘… Ik wil als symbool van nationale eenheidgeen van de dames of heren uit de achterkuip of van onder hetbaldakijn, die krijgen maar praatjes, zonder te weten hoe het als hooggeplaatst persoon behoort.’ Kohnstamm geeft hier een ironische schets van een aspect van de Nederlandse politiekecultuur. ‘Politici kunnen hier veel van hun ambities bereiken,maar het koningschap geeft de grenzen ervan aan; de ereplaatsis bezet. Een volk dat nooit van regenten hield, heeft deze plaatszeer eigenzinnig al eeuwenlang voor de Oranjes gereserveerd.Waarschijnlijk intuïtief ervan uitgaand dat waar de waardig-heid van het gezag erkend wordt, de arrogantie van de machtminder gauw een kans zou krijgen.’13 In Frankrijk kan een poli-ticus zonder veel kritiek op te roepen zijn macht demonstreren,maar in ons land wordt een minister die te arrogant gedrag ver-toont of het algemeen belang uit het oog dreigt te verliezen zijn

26


plaats gewezen door hem eraan te herinneren dat ‘hij een die-naar van de kroon is’. Niet zo gek dat Bas de Gaay Fortman tegenzijn buitenlandse studenten van het Institute of Social Studieszegt: ‘Our system separates the power from the glory.’

De Franse journalist Stéphane Bern, die een boek schreef over deEuropese koninkrijken, spreekt van de paradoxen in het Neder-landse koningschap, omdat er zowel sprake is van traditie alsvan moderniteit en zowel van eenvoud als van praal.14 Wat datlaatste betreft noemt hij de tegenstelling tussen het gebruikvan de Gouden Koets en het feit dat Nederlandse vorstinnen wel eens op de fiets gesignaleerd zijn. Maar kenmerkend voorkoningin Beatrix is haar besef dat zij als moderne vorstin zowelvan de koets als van de fiets slechts spaarzaam gebruik moet maken.

Koningin Beatrix is voor een relatief sobere hofstijl. Dit pastzoals we zagen in de tradities van haar Huis en van onze burger-lijke samenleving, maar het komt tevens overeen met haar per-soonlijke smaak en met het criterium van functionaliteit dat zijhanteert. Samen met prins Claus en anderen heeft zij alles goeddoordacht en is er al doende een eigen stijl uit voortgekomen.We constateerden al dat ceremoniën, i.c. ‘het theater van destaat’, daarin zeker passen. Zij ziet in dat het koningschap in be-paalde opzichten voldoet aan het verlangen van het grote pu-bliek naar het sprookje. Ze is ervan overtuigd dat het koning-schap zich moet onderscheiden. Mogelijk weet ze van de op-merking van haar grootmoeder koningin Wilhelmina hierover.‘Zij liet zich eens ontvallen dat wanneer alle uitzonderlijke vor-men, heel het protocolreliëf, zouden wegvallen, het Koning-schap wel eens zou kunnen verdwijnen, zomaar afvloeien.’15

Maar Beatrix lijkt het gevaar van te veel aandacht voor het uiterlijke, voor glamour en glitter te onderkennen. Zij moetniets hebben van ‘koninklijke kitsch’. De koningin komt daar-

27


aan ook niet tegemoet. Zij gelooft evenmin in ceremonieel alstheater om het theater, als een ‘l’art pour l’art’. Het mag het zichtop de professionele uitoefening van de koninklijke functie nietbenemen en het mag nooit de inhoud overstijgen of erger nog,ermee in strijd komen, het moet hier juist de uitdrukking vanzijn. Uitgangspunt voor koningin Beatrix is dat het Nederland-se koningschap staat voor inhoud en dat vorm en inhoud elkaardekken.

‘De Majesteit’, ergens tussen titel en naam in

In het vraaggesprek dat Hella Haasse in 1988 met koningin Bea-trix had ter gelegenheid van haar vijftigste verjaardag, werdentwee aspecten in de uitoefening van het koningschap onder-scheiden, namelijk het optreden als staatshoofd, de dignitas, enals privé-persoon, de humanitas. Voor de koningin bleek dit eenzeer herkenbaar onderscheid en zij ging toen ook in op de span-ning die hier soms uit voortvloeit.

Waar de koningin optreedt of aanwezig is, dienen dignitas,de waardigheid van het koningschap, en het prestige van Ne-derland tot uitdrukking te komen. De koningin heeft het ge-voel dat het ambt haar regeert, dat zij een functie die ze tijdelijkvervult, moet hooghouden en overdragen aan volgende genera-ties. In haar Leidse rede heeft zij hier ook op gewezen. Het res-pect dat zij verlangt, betreft dus niet zozeer zichzelf persoonlijkals wel het ambt dat zij vervult. Uit die overweging en tevensomdat ze een onafhankelijke, boven de partijen staande positiewil innemen, stelt zij prijs op distinctie en decorum.

Het verhaal gaat dat Beatrix toen zij als koningin aantrad, integenstelling tot haar moeder, zou hebben verlangd dat ieder-een haar met ‘majesteit’ zou aanspreken. Maar dat klopt niet he-lemaal. Het is bijvoorbeeld onjuist dat koningin Juliana er nietvan hield te worden aangesproken met majesteit. De aanhef

28


‘mevrouw’ boven de brief van Den Uyl waarin hij zijn formatie-advies aan haar op schrift had gesteld, verraste Juliana. Zij heefthet erbij gelaten en zo is het verhaal ontstaan en een eigen levengaan leiden. Het paste natuurlijk bij haar stijl. Het ‘gewone’ laghaar tot op zekere hoogte wel en ze besefte ook heel goed dat ereen beetje mee flirten de Nederlanders wel zou aanspreken.

Toen er in het begin bij het aantreden van Beatrix herhaalde-lijk werd gevraagd hoe de nieuwe koningin moest worden aan-gesproken, antwoordde een adjudant ‘alleen met majesteit’. Ditwerd toen door iedereen als oekaze overgenomen. Zelf zou zijhet Engelse Ma’am een charmante tussenweg vinden, maar datbestaat nu eenmaal niet in het Nederlands. De koningin vindthet het belangrijkst dat de mensen de aanspreektitel gebruikenwaar zij zichzelf prettig bij voelen. ‘Mevrouw’ en ‘Majesteit’zijn beide goed.

Het koningschap behoort tot ons culturele erfgoed. De aan-spreektitel majesteit brengt symbolisch daarbij de cultuurhis-torische opdracht van ons staatshoofd tot uitdrukking en kantevens worden gezien als de consequentie van het staatkundigerollenspel waarvoor we met elkaar hebben gekozen. Het lijkt indit verband wel iets op wat de schrijver Frans Kellendonk zomooi aanduidde met de paradox ‘oprecht veinzen’. Mogelijkwordt het door de meeste mensen zo ervaren. Hare Majesteit,vaak foutief ‘de majesteit’, is inmiddels zo ingeburgerd dat heteen begrip is geworden, een persoonlijke aanduiding, ergenstussen titel en naam in. De essentie van Beatrix’ houding is nietdistantie, maar distinctie.

Spontaniteit krijgt juist profiel

door het protocol

Koningin Beatrix hecht aan protocol omdat iedereen erdoormet heldere regels te maken krijgt, zodat iedereen ook kan we-

29


ten waar hij/zij aan toe is en het geheel goed kan verlopen. Daar-aan moet het dienstbaar zijn. Bij het plaatsen van gasten aan tafel wordt aan het Nederlandse Hof daarom niet alleen naar dehiërarchie gekeken, maar ook of de mensen die naast elkaar ko-men te zitten elkaar wat te zeggen hebben. Protocol is alleen alnodig om het te kunnen doorbreken. Spontaniteit krijgt juistprofiel door het protocol. Maar het protocol behoedt de konin-gin natuurlijk ook voor verrassingen waar zij eigenlijk niet zovan houdt, en een andere prettige bijkomstigheid voor haar zouook kunnen zijn dat het haarzelf structuur biedt zodat zij haarneiging tot al te spontaan reageren wat kan indammen. Hetprotocol heeft ze ook wel nodig om zichzelf een beetje te sturen.Tenslotte moet een koningin een rol spelen. Iemand zegt: ‘Van-zelfsprekend treedt ze in haar rol en ze blijft daarbij meestal instaat tot een knipoog.’

Beatrix manifesteert zich als een modern professioneel staats-hoofd tegen de achtergrond van een functioneel traditionalis-me.

De inzet en arbeidsethos die aan haar taakopvatting tengrondslag liggen, de criteria van functionaliteit en perfectie enhet accent dat de inhoudelijke kant van haar functie krijgt, datallemaal maakt dat er in cultureel opzicht toch nog enigszinsgesproken kan worden van een protestants koningschap.

Op grond van haar kijk op het koningschap en haar eigensmaak heeft koningin Beatrix zo’n specifiek eigen stijl van kle-ding, kapsel en hoeden ontwikkeld dat Nederlanders alleen bij het zien van haar silhouet al weten: dat is de koningin. Haar koningschap heeft daardoor ook iets ‘gestileerds’.

Koningin Beatrix is meer dan betrokken bij kunst en cultuur;het gaat om een passie, een passie die zij weliswaar dienstbaarweet te maken aan het prestige van haar koningschap, maar om-gekeerd komt deze grote betrokkenheid de kunst en de cultuur

30


ten goede. Sinds Beatrix en Claus hangt er een sfeer van sophisti-cation rond het Nederlandse koningschap.

Toen Beatrix in 1980 aantrad, liep de periode van het protest metde spijkerpakken en sandalen ten einde. Men verlangde profes-sionaliteit en stond open voor meer stijl en allure. De jaren tach-tig gaven onder invloed van de economische crisis in zekere zinzelfs een ‘re-hiërarchisering en formalisering van de sociale ver-houdingen’ te zien.16 Men zou kunnen zeggen dat, zoals het so-ciale en sterk persoonlijk getoonzette koningschap van Julianapaste bij de tijd van het socialisme van Drees, de visie die Beatrixontwikkelde naadloos aansloot bij de periode van ‘de nieuwezakelijkheid’, waarvan onder meer de kabinetten Lubbers expo-nent waren. Over de indruk die het eerste optreden van Beatrixmaakte zegt Harry van Wijnen: ‘Haar charmes brachten in bin-nen- en buitenland de handen van het publiek op elkaar, ze be-toverde de media en ze ontwapende de ministers en fractievoor-zitters met wie ze in contact kwam. Ze raakten niet uitgepraatover het uitgebreide netwerk van haar internationale relaties enze spraken met een mengeling van bewondering en verrukkingover haar ambities.’17

De historicus dr. E.H. Kossmann sprak ter gelegenheid vanhet twaalf-en-een-halfjarig regeringsjubileum van koninginBeatrix van een ‘nieuwe vorm van glorie’ waarin het koning-schap onder Beatrix in onze maatschappij verscheen.18

Stijl en tijdgeest

Niet alleen het merendeel van de politieke en culturele eliteweet de stijl en inzet van Beatrix te waarderen, opiniepeilingentonen aan dat de meeste Nederlanders de wijze waarop deze ko-ningin haar taak uitoefent op prijs stellen en zich erin herken-nen. Dat betekent nogal wat in een wereld waarin te veel men-

31


sen zich in meerdere of mindere mate verdwaald voelen. Datsluit niet uit dat er soms geluiden te horen zijn die erop wijzendat haar inzet niet altijd even ontspannen overkomt. Er is veelwaardering voor haar capaciteit en inzet, maar ‘een tandje min-der’ zou haar zeker niet worden aangerekend.

Het koningschap van Beatrix wordt gekenmerkt door stijl,dat is ongetwijfeld een bijzonder sterke kant van haar. Toch wasdaar ook wel kritiek op te horen. Dat is niet zo verbazingwek-kend. Zij is immers vorstin van een volk dat geen grote traditievan stijl en allure kent. In haar beginperiode verwees een enke-ling dan ook niet zonder nostalgie naar de gemoedelijkheid on-der koningin Juliana.19 Daarnaast valt in Nederland de laatstejaren steeds vaker het woord verloedering. Er zou een zekerespanning kunnen bestaan tussen de tijdgeest zoals deze zichsinds de jaren negentig steeds vaker manifesteert en sommigeaspecten van het functioneren van koningin Beatrix. De ruimtedie de tijdgeest biedt aan het banale, staat op gespannen voetmet waardering voor kwaliteit en waardigheid. Juist in haarprofessionele aanpak en in haar stijl schuilt daarom een aangrij-pingspunt voor mogelijke critici. De zorg voor de waardigheidvan het ambt heet dan al gauw afstandelijk, en inzet, professio-naliteit en inhoudelijkheid laten zich dan licht verwarren metbemoeizucht en regelzucht.

Na een lovende beschrijving concludeert Stéphane Bern:‘Beatrix door Nederlanders wel gewaardeerd, niet altijd begre-pen’. Het kan ook anders gezegd worden: daar waar de stijl vanhet koningschap van Beatrix voor sommigen lijkt te botsen metde tijdgeest, zullen anderen deze juist ervaren als een verade-ming ten opzichte van diezelfde tijdgeest.

32


Beatrix wandelt met haar moeder over het Rapenburg te Leiden na haar afstuderen op 7 juli 1961. (NA)


Beatrix van Oranje-Nassau

– Verantwoordelijkheidsbesef en een zorgvuldige omgangmet haar medemens –

De aankondiging in 1965 van de verloving van prinses Beatrixmet de elf jaar oudere Duitse diplomaat Claus von Amsberg be-tekende in meerdere opzichten een breuk in de geschiedenisvan de Oranjes. De partner die zich aandiende was niet van hogeadel en het ging niet om een gearrangeerd huwelijk. Het paarhad elkaar leren kennen tijdens een huwelijksfeest van vrien-den en ze waren spontaan verliefd op elkaar geworden. Dat laat-ste bleek overduidelijk toen het verloofde stel via de pers aan hetNederlandse volk werd voorgesteld. De verliefdheid straalde ervanaf. Beatrix was ervan overtuigd dat ze naar hart en hoofd eengoede keus had gedaan. Claus von Amsberg had een opleidingtot diplomaat gevolgd en was een man die al behoorlijk wat levenservaring had. Eigenlijk was dit een uitstekende uitgangs-positie voor de echtgenoot van een toekomstig staatshoofd.Maar in die tijd was daar niet direct veel belangstelling voor.Twintig jaar na de oorlog veroorzaakte het feit dat de klein-dochter van koningin Wilhelmina, symbool van het verzet te-gen de Duitse bezetter, zou gaan trouwen met iemand die eenDuits uniform had gedragen, ongekend grote opwinding. Destellige verklaring van dr. Loe de Jong, de directeur van hetRijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie, dat nader onder-zoek naar het verleden van Claus von Amsberg geen belastendmateriaal had opgeleverd, was voor velen niet afdoende. Maar erwaren mensen die op dat moment ook helemaal geen behoeftehadden aan een afdoende verklaring. In de jaren zestig kwamenalles en iedereen die tot de gevestigde orde behoorden, onder

35


vuur te liggen en het was ook nog eens de tijd dat het Neder-landse moralisme zich vooral uitte in een manifest anti-Duitseinstelling. Het verloop is bekend. Prins Claus kreeg een bijzon-der moeilijke start in Nederland, maar in korte tijd wist hij veleopposanten voor zich in te nemen en uiteindelijk keek menigvoormalige demonstrant met enige gêne op zijn verleden terug.

Prins Claus was een bijzonder mens, een echte diplomaat diezich eerst grondig in alles verdiepte alvorens zijn mening te ge-ven; hij trok eerst het land in om het te leren kennen en daarnaging hij pas praten. In de periode rond het huwelijk waren erheel veel discussies en daarbij konden de emoties hoog oplopen.Het is bekend dat er Nederlanders waren die niet op de bruiloftwilden komen, maar er waren ook wel Duitsers die weigerden.Contacten met deze mensen werden niet verbroken. Integen-deel, hieruit zijn goede vriendschappen voortgekomen.

De prins en prinses wilden beiden intensief met mensen incontact kunnen komen. Op Drakesteyn werden veel mensendaarom vaak in klein gezelschap ontvangen. Er was de groepvan ‘oude vrienden’, dat waren vrienden van boven de tachtig.Dan was er het groepje van ‘successors’, dat waren mensen uithet bedrijfsleven, bijvoorbeeld aankomende president-direc-teuren. Ook waren er de ‘tijdgeestgroepen’. Hierbij ging het omkunstenaars die wat te melden hadden en dat is een heel projectgeworden. (Zie volgende hoofdstuk.)

Vaak ook waren er zo maar kleine dineetjes thuis. Prins Clauskon goed luisteren en had grote kwaliteit in het stellen van vra-gen en hij voelde goed aan wat mensen bewoog. Dat leverdemeestal zeer boeiende gesprekken op. Zo kwam er eens een Afri-kaans staatshoofd met een heel mooie echtgenote op bezoek. Erwas een grootscheeps programma voor haar gemaakt. Aan tafelvroeg de prins wat zij eigenlijk het liefst zou willen doen. Hetverrassende antwoord was: ‘Eigenlijk niets.’ Toen heeft hij alles

36


voor haar afgezegd. Dit paste bij zijn overtuiging dat we veel teveel menen te weten wat andere mensen moeten vinden. Nu le-verde dat afzeggen natuurlijk ook weer problemen op, zodat dekoningin wel blij was dat hij daar later wat minder rigide in was.

Prins Claus toonde vanaf het begin belangstelling voor zeer uiteenlopende gebieden en hij heeft veel initiatieven genomen.Zijn betrokkenheid bij de biowetenschap en de medische we-tenschap leidde bijvoorbeeld tot de Stichting Biowetenschap-pen en Maatschappij, die later opging in de Stichting Weten, die later werd opgeheven. Hij had ook veel belangstelling voorruimtelijke ordening, maar zijn grote passie was ontwikke-lingssamenwerking. Zijn kennis op dat gebied werd algemeenerkend. Afrika, waar hij een deel van zijn jeugd had doorge-bracht, bleef altijd zijn liefde houden.

Filosofie boeide hem. Hij had een uitgesproken gevoel vooren kennis van kunst, ook wat dat betreft kon hij goed kijken en luisteren. Toen prinses Christina uit Amerika terugkwam,dacht hij dat het aardig kon zijn als zij hier, om zich weer thuiste gaan voelen, een concert zou geven. Via Queekhoven werdeen plan opgezet. Daar kwamen de huisconcerten uit voort enlater volgden de beeldententoonstellingen in de tuin. Beatrixhad eveneens grote belangstelling voor kunst. Bij haar ging hetvooral om beeldende kunst en ballet, aanvankelijk met een tra-ditionele smaak. Door veel over kunst te praten en samen te kij-ken en te luisteren is de koningin meer ontvankelijk gewordenvoor klassieke muziek en voor uitingen van moderne kunst. Deculturele belangstelling, die bij haar altijd al aanwezig was,kreeg een meer cultuurkritische component.

Mensen van zeer verschillende achtergronden, vrienden, mi-nisters-presidenten, hofpersoneel, mensen uit de wereld vankunst en cultuur, zijn in de loop der jaren in contact gekomen

37


met Beatrix en Claus. Vaak ontmoette men hen afzonderlijk,maar veel mensen zijn ook in de gelegenheid geweest zich eenbeeld te vormen hoe zij samen functioneerden.

Beatrix wordt gezien als een intelligente en hartelijke vrouw,authentiek, direct en uitermate dynamisch. Ze heeft gevoelvoor humor en kan zichzelf relativeren. Maar wat haar taak aan-gaat, is zij in de eerste plaats bijzonder veeleisend voor zichzelf,daarnaast ook voor anderen. Dat kan wel eens een zekere drukop haar omgeving leggen. Ze komt uit de gesprekken naar vo-ren als doelgericht en volhardend, als iemand die zichzelf wilblijven en zich niet laat opjuinen, charmant en gehecht aan stijl.Een vriend zegt: ‘De keus voor Claus is de beste beslissing die zein haar leven heeft genomen.’

Er zijn verschillende mogelijkheden geweest voor buiten-staanders zich een beeld te vormen van de koningin en de prinsals paar. Zo is het gebruikelijk dat de minister-president aanwe-zig is op de periodieke bijeenkomsten (eens per twee maanden)van alle leden van het Koninklijk Huis. Dan wordt de agendavoor de komende tijd doorgenomen en worden de vragen be-sproken die zich in verband daarmee kunnen voordoen. Vooreen buitenstaander, die een minister-president in die situatietoch is, was het aardig de onderlinge verhouding gade te slaan.Van Agt vertelt dat prins Claus zuinig bleek met zijn woorden.‘Maar wat hij zei was meestal tre^end en waardevol en het wasopvallend hoeveel aandacht Beatrix gaf aan wat Claus te zeggenhad.’

Er wordt nogal eens op gewezen dat hun karakters elkaar zogoed aanvulden, ook als het ging om beleidsontwikkeling. Ko-ningin Beatrix is spontaan en heeft een sterk ontwikkelde intuï-tie, waar zij op vertrouwt – vaak terecht, een enkele keer ten on-rechte. Ze heeft een scherp inzicht, vaak een helder oordeel,maar ‘omdat ze nogal eens gelijk heeft, gaat ze er op een andermoment dan net iets te gemakkelijk vanuit dat ze wel weer ge-

38


lijk zal hebben. Zo laat ze zich soms wat moeilijk van haar onge-lijk overtuigen.’ Luisteren is dan niet haar sterkste kant. PrinsClaus met zijn meer analytische, beschouwende en ironischeinstelling, die meer vragenderwijs zijn conclusies trok, wisthaar dan toch de zaak weer eens van een andere kant te laten be-kijken. Hij stelde zich volop in op haar ambt, hoewel de veron-derstelling geopperd wordt dat wat het koningschap in essentievoor zijn vrouw betekende, uiteindelijk toch ondoorgrondelijkvoor hem was en dat het dat ook altijd voor hem zou zijn geble-ven. ‘Ik ben nooit een prins geworden’, zei hij op zijn zestigsteverjaardag over zichzelf. Met Claus kreeg de ironie een plaatsjebinnen de paleismuren. Dat is niet onbelangrijk voor een ouden eerbiedwaardig instituut als het koningschap dat aanslui-ting moet vinden bij het levensgevoel in een moderne democra-tische samenleving. De prins wordt geschetst als de pater fami-lias. Hij was een zeer intelligente en gevoelige man met een indrukwekkende culturele bagage, die zijn persoonlijkheidvolledig meebracht in zijn gezin. Hij had daardoor grote in-vloed op de intellectuele vorming van zijn kinderen, die iederhun eigen band met hem hadden. Hij leerde hun denken en eigen meningen ontwikkelen, ‘zodat ze zich eveneens tot inte-ressante gesprekspartners ontwikkelden’. Hij had een soberejeugd gekend en was internationaal georiënteerd. Dat werkteeveneens in de opvoeding door. Prins Claus kon zeer kritischzijn, ook wat betreft de meisjes die zich aandienden. Zijn zoonsspreken met grote tederheid over hem, ‘en’, zegt iemand die hetgezin al twintig jaar meemaakt, ‘het aardige is dat naarmate zeouder worden, die jongens steeds meer op hem gaan lijken’.

Prins Claus had wel gevoel voor humor, maar hij stond niet meteen glimlach in het leven. Zoals W.F. de Gaay Fortman het in1983 ironisch formuleerde: ‘Vergeleken met Zijne KoninklijkeHoogheid ben ik een volstrekt lichtzinnig type.’

39


Prins Claus werd eigenlijk al in de loop van 1976 naar 1977ziek. Hij deed zijn best, maar er was daardoor minder samen-hang. Voor hem was de vraag vooral hoe hij het elke dag allemaalweer aan zou kunnen. Zijn ziekte betekende natuurlijk een lastvoor het gezin, waar altijd rekening mee moest worden gehou-den. Degenen die het van dichtbij konden bekijken, zagen datBeatrix dat ‘met grote liefde en eindeloos veel geduld heeft ge-daan’. Voor haar was de ziekte van de prins extra moeilijk, omdathet leven van een staatshoofd een aaneenschakeling van ver-plichtingen is. Zij wilde haar taak perfect vervullen, maar moestdoor die ziekte compromissen gaan sluiten. Als alles stipt geti-med is, moet er opeens tijd worden uitgetrokken voor een ziekeechtgenoot. Als zij zich moet concentreren op een rede, is ze ingedachten bij haar man die zich ellendig voelt. Op het momentdat ze het gevoel heeft niet aan de gestelde verwachtingen tekunnen voldoen, veroorzaakt dat uiteraard spanningen en konhet haar wel eens te veel worden. Ze kreeg in die moeilijke tijdbijzonder veel steun van de zusters van haar man. Ze heeft eenhechte band met hen.

Ondanks deze slopende ziekte van haar man wilde koninginBeatrix haar taak goed volbrengen. Dit paste bij de hoge taakop-vatting die ze beiden hadden. Beatrix en Claus waren allebei uitop kwaliteit. Inhoud en stijl van het Nederlandse koningschapzijn de afgelopen vijfentwintig jaar in hoge mate bepaald doorde combinatie die zij vormden.

Meer dan het gewone, het authentieke

In 1948, toen ze tien jaar was, maakte Beatrix eerst de groot-scheepse festiviteiten mee ter gelegenheid van het gouden rege-ringsjubileum van haar grootmoeder, koningin Wilhelmina.Vervolgens trad die af en volgde de inhuldigingsplechtigheidvan haar moeder, koningin Juliana. Beatrix herinnert zich er

40


niet zo erg veel van. Ja, dat ze een extra mooi jurkje aankreeg endat was bijzonder in de naoorlogse tijd, ook voor een prinsesje.

Een vriend uit haar kinderjaren herinnert zich hoe Beatrix alsklein meisje de eerste steen moest leggen voor de Jaarbeurs inUtrecht. ‘Ze was er zorgvuldig op voorbereid en deed alles zeergeconcentreerd. Het was zichtbaar dat het vervullen van sym-bolische functies een taak voor de rest van haar leven zou zijn.’

Als dertienjarige zegt ze over het koningschap: ‘Koninginzijn is moeder zijn van je land. Iedereen ziet naar een koninginop zoals een kind naar zijn moeder. Ze moet altijd het goedevoorbeeld geven. Dat is een vreselijke verantwoordelijkheid.’20

Het koningschap komt hier in beeld als iets dwingends. Er iseen tijd geweest dat zij zich verzette tegen de gedachte dat dithaar bestemming was. In het filmportret dat ter gelegenheidvan haar vijftigste verjaardag werd gemaakt, zei ze: ‘Het is ietswaar je in groeit, (…) waar je langzaam naartoe groeit. Er komtnatuurlijk wel een moment in je leven waarin je… waarin ik hetook aanvaard heb, waarin ik het ook heel bewust op een mo-ment gekozen heb in die zin, dat ik me er zelf bij heb neergelegden in positieve zin aanvaard heb als een opdracht in mijn leven.En, dit moet ik nu eenmaal doen, maar dan wil ik het ook goeddoen.’

Als Beatrix deze opdracht in haar leven, zoals zij het koning-schap ziet, eenmaal heeft aanvaard, accepteert zij ook volledigde verantwoordelijkheid die eruit voortvloeit, ook al in haarjeugd in de weg erheen, maar dit was niet meteen een vanzelf-sprekendheid.

In het interview met Hella Haasse in 1988 werd ook besprokenin hoeverre leden van een koninklijke familie gewoon kunnenzijn. De koningin zei voor haar kinderen wel zoveel mogelijkeen gewone opvoeding voor te staan, maar ze gaf tevens blijkvan haar scepsis. Dat heeft met haar realisme en met haar kijk

41


op het koningschap te maken. Het is nu eenmaal geen gewonefunctie en de mensen kijken er zo ook niet tegenaan. Bovendienheeft zij van jongs af wel ervaren dat het ‘gewone’ van een ko-ningskind met een korreltje zout moet worden genomen.

Zo was haar moeder, koningin Juliana, van plan Beatrix enhaar zusjes een gewone opvoeding te geven. Als kind had Julia-na zelf aparte paleisklasjes bezocht, maar dat wilde zij haar kin-deren niet aandoen. Zij moesten zoveel mogelijk gewoon on-derwijs krijgen. Maar Juliana was wars van conformisme en hetmoest ook weer geen gewone school worden. Hierin zat natuur-lijk een zekere tegenstrijdigheid. Na intensief speurwerk viel dekeus op ‘De Werkplaats’ in Bilthoven. Dit instituut was geba-seerd op de onderwijskundige ideeën van Kees Boeke, een peda-gogische vernieuwer. Zijn ideeën komen er onder meer op neerdat niet alleen de vakken uit het klassieke basisonderwijs – toennog lager onderwijs – onderricht werden, maar dat er veel werdverwacht van de vormende invloed van werkzaamheden in huisen tuin en van creatieve activiteiten. De prinsesjes leerden bij-voorbeeld kleedjes kloppen, dweilen en de stoep schrobben.Verder zat het vak Engels in het lespakket. De artistieke en crea-tieve aanleg van Beatrix bleek toen al bij tekenen en boetseren.

Ondanks de intenties van Juliana om haar kinderen een ge-wone opvoeding te geven, was De Werkplaats wat betreft de locatie, de afkomst van de leerlingen en de progressieve ideeënwaar de ouders op afkwamen toch een elitair schooltje. Beatrix’vader, praktischer van aard en kritischer ten aanzien van de educatieve idealen, verwachtte er niet veel van. Hij kreeg gelijk.Toen de prinsesjes uiteindelijk van school werden gehaald,bleek hun achterstand op het gebied van de leervakken. Beatrixzelf heeft nooit enige aªniteit gevoeld met het idealisme dateen Kees Boeke kenmerkte.

Toen haar middelbareschooltijd aanbrak, was vanuit PaleisSoestdijk bekeken het Baarns Lyceum voor de prinses een voor

42


de hand liggende vervolgopleiding. Maar er kwam wel een apar-te afdeling, het Incrementum, waar Beatrix en later ook haarzusjes werden geplaatst. Bij het aantrekken van de medeleerlin-gen werd er rekening mee gehouden dat de prinsessen deze afdeling zouden gaan bezoeken. Wat de samenstelling van hetlesprogramma aangaat, ook voor vakken buiten het gewonepakket van een gymnasium, was de toekomst van Beatrix alskroonprinses in grote lijnen het uitgangspunt. Er werden regel-matig bekende buitenstaanders ingeschakeld om les te geven.Die deden dat over het algemeen graag, want niet iedereenkrijgt nu eenmaal de kans les te geven aan een troonopvolger.Het grote voordeel van deze opzet is wel geweest dat Beatrix deelheeft uitgemaakt van een klas, van een groep, zodat zij met leef-tijdsgenoten heeft leren omgaan. Op deze manier heeft ze men-senkennis kunnen opdoen en vriendschappen kunnen sluiten.Maar een gewone middelbare schooltijd, nee, dat was het niet.

Beatrix bleek een ambitieuze leerling, die al vroeg goed konorganiseren; zij was sociaal in de omgang, maar ze kon driftigzijn en was een echte flapuit. Later maakte ze dan berouwvolhaar excuses. Voor haar jongste zusje, Marijke, thans Christina,toonde ze zich altijd bijzonder zorgzaam. In die middelbareschooltijd ontstonden er ernstige spanningen tussen haar ou-ders, met de positie van Greet Hofmans als inzet. Greet Hof-mans werd de vertrouwelinge van koningin Juliana. Prins Bern-hard kreeg daar steeds meer moeite mee. De conflicten liepen zohoog op dat echtscheiding dreigde. Het hof raakte in twee kam-pen verdeeld. Er dreigde een constitutionele crisis. Als Julianaen Bernhard gescheiden waren, zou dat in die jaren tot troons-afstand hebben geleid en vervolgens tot een vervroegd koning-schap van Beatrix. Zij moest ervaren dat het privé-leven van haarouders een hot item voor de internationale pers was geworden.Ze werd zich bewust van de zelfbeperking die het koningschapde drager van de kroon oplegt. Het werd haar steeds meer

43


duidelijk dat het een functie is die zeer diep in het privé-levendoordringt en grote consequenties kan hebben voor huwelijken vriendschappen. Door deze a^aire is over een niet onbelang-rijk deel van haar jeugd een schaduw gevallen. Ook dit was geenaspect van een gewone jeugd.

Deze a^aire liep nog toen zij in 1956 in Leiden ging studeren.Van een onbezorgd begin van haar studie kan dus niet wordengesproken. Ze koos eerst sociologie als hoofdvak en later de‘vrije studierichting’; hieronder vielen: economie, sociologie,parlementaire geschiedenis, rechtswetenschappen en staats-recht. Zij volgde niet, zoals haar moeder, een verkort speciaalprogramma, maar een volledige universitaire opleiding. Eenmedestudente vertelt dat ze graag naast Beatrix ging zitten. Datdeed ze niet alleen omdat dit gezellig was, maar ook omdat Bea-trix pienter was en zeer consciëntieus aantekeningen maakte.Het was dus wel zo prettig als je na een moeilijk college haar dictaat kon overnemen. Na vijf jaar studeerde Beatrix af als doc-toranda (zoals dat toen nog heette) in de rechtswetenschappen.Later zou ze concluderen dat ze geboeid was door de studie en de uiteenlopende onderwerpen waarmee ze in aanrakingkwam, maar als bevlogen wetenschapper zag zij zich niet.

In die jaren had ze uiteraard haar eerste verliefdheden. Denaam van Bob Steensma drong vaag tot het grote publiek door.

Als kroonprinses maakte zij veel internationale reizen en zebezocht onder meer de door haar vader in het leven geroepenBilderbergconferenties, waar ze als jong meisje tal van toppoli-tici en topindustriëlen zowel uit Europa als Amerika ontmoet-te. Op achttienjarige leeftijd deed ze geloofsbelijdenis bij devrijzinnig hervormde predikant dominee H.J. Kater. In hetzelf-de jaar kreeg zij, zoals voor een troonopvolger gebruikelijk, toe-gang tot de Raad van State. Ook de deelname aan dit college namze serieus. Zij verscheen er zeer regelmatig, in het bijzonder nahaar Leidse studietijd.

44


Beatrix heeft zich bijzonder ernstig voorbereid op haar toe-komstige functie. Zij leerde de samenleving op allerlei manie-ren kennen. Er was sprake van een brede maatschappelijkeoriëntatie. Deze liep onder meer via de Academische Raad en deNationale Raad van het Maatschappelijk Welzijn. Hierondervielen ook bezoeken en stages aan zeer verschillende instellin-gen. Vanaf het begin had zij oog voor het sociale aspect van hetkoningschap. Ze vond dat wezenlijk en het lag ook in haar aard.Zelfs een bezoek, onder leiding van majoor Bosshardt, aan deAmsterdamse wallen, waarbij zij als heilsoldate was vermomd,hoorde erbij.

Van Agt, die als minister van Justitie eens een bezoek (incog-nito) van de kroonprinses aan een afkickcentrum voor drugs-verslaafden in Den Haag meemaakte, beschrijft een gesprek naafloop als volgt: ‘Haar oprechte betrokkenheid bij de problema-tiek en bij de mensen die daarmee als hulpverleners of patiën-ten te maken hadden was intens voelbaar. Kroonprinses Beatrix,vaardig en aardig in het aanknopen van gesprekken, kwam metheel rake vragen aan de psychiaters en aan de bewoners van hethuis. Tijdens dit nagesprek in kleine kring in een zusterhuis inde Oude Molstraat bood zij de gelegenheid ook over haar eigenoptreden opmerkingen te maken. Dat ging haar gespreksgeno-ten natuurlijk niet gemakkelijk af. Ten slotte zei iemand: “Veelmensen vinden wel dat u gea^ecteerd spreekt.” Ze keek verle-gen om zich heen en bloosde. Van assertiviteit was geen sprake,van ontvankelijkheid veeleer.’

Een andere ervaring, die Beatrix opdeed toen zij bij de Raadvoor Maatschappelijk Werk stage liep, zette haar weer eens aanhet denken over haar eigen functioneren. Zij was toen als sta-giaire aanwezig in een inrichting voor gestoorde mensen. Ookbij die gelegenheid zat ze vermomd tussen de anderen. Dezemensen, die zeer instinctief kunnen reageren, voelden aan dater iets niet klopte en reageerden daarom erg agressief op haar.

45


Dit was nog eens een bevestiging dat wat niet echt is uiteinde-lijk door de mand valt. Je moet doen wat bij je functie past enwat je persoonlijk ligt. Het koningschap is bovendien een spe-cifieke functie die je lang uitoefent. Je wordt er zelf niet geluk-kig van en voor anderen is het niet geloofwaardig als je zo’n taakzou doen op een manier waarin je niet echt gelooft. Je moetdaarom niet te veel doen wat anderen je voorschrijven. Het ge-woon zijn moet je in deze functie niet forceren. Liever jezelf blij-ven en niet streven naar valse populariteit, stelde de koningin ineen eerder interview vast.

Vriendschappen

‘Tsja, is de koningin huiselijk? Ze is huiselijk in de zin dat zezich afvraagt wat er die dag gegeten wordt, welke bloemen waarmoeten staan, hoe iets staat en ze is gevoelig voor wat de sfeerbepaalt. Ze heeft in het paleis haar eigen vertrekken en daarinkomen geen buitenstaanders en die vertrekken worden ookniet gefotografeerd, net zo min als haar huis in Italië. In een vandie privé-vertrekken is haar papegaai en als je binnenkomt,denk je, wat hoor ik nu. Want met haar intonatie roept hij “hál-loo, hálloo”.’

Koningin Beatrix houdt van dieren. Ze rijdt graag paard,vooral op haar prachtige schimmel Bonito. Vaak rijdt ze langshet strand, soms gaat ze een grote tocht maken, als het kan meteen vast groepje vrienden, de picknickmand mee, bijvoorbeeldin Brabant of op de Veluwe. Ze vindt het prettig om te wandelenmet haar honden, borderterriërs en ze werkt graag in de tuin. Zeis echt een natuurmens. Verder maakt ze tijd vrij om in elk gevaleens per week te kunnen beeldhouwen. Dit doet zij samen met Tony, een professionele beeldhouwster. In beeldhouwen is Beatrix goed en dat is heel belangrijk voor haar. Ze bezoekt zeerregelmatig balletvoorstellingen en concerten. Omdat ze veel

46


stukken moet lezen, zal ze er niet gauw toe komen de laatst uit-gekomen roman ter hand te nemen. Als ze voor haar plezierleest, gebeurt dat in de vakantie en dan vaak biografieën. Eennieuwe roman van Hella Haasse zal ze echter altijd meenemen.

Puzzelen vindt Beatrix prettig om even de zinnen te verzet-ten. Zeilen, uiteraard met de Groene Draeck, vindt ze heerlijk.Dan staat zij zelf aan het roer, ook als het stormt en indien nodigmogen de mannen haar helpen, maar ze geeft het roer alleenover aan goede zeilers. De vakanties brengt ze hoofdzakelijkdoor in haar huis in Tavarnelle in Italië of ’s winters in Lech omte skiën. Beatrix is gehecht aan de beslotenheid van haar eigenomgeving en de intimiteit met haar dierbaren, haar familie envrienden. Daar kan zij nog het meest van genieten.

Een koningin leeft altijd enigszins afgeschermd. Het is voorhaar bepaald niet gemakkelijk oprechte vriendschappen te slui-ten. In zo’n functie zijn er nogal wat mensen die zich op on-eigenlijke gronden met je verbonden kunnen voelen. Beatrixbeseft dit heel goed en heeft er een scherp oog voor ontwikkeld.Haar grootmoeder, prinses Armgard, heeft zij trouwens al ho-ren schamperen over de ‘hermelijnvlooien’.

Desondanks heeft ze een aantal hechte vriendschappen die al dateren uit haar kindertijd. Soms zijn er familievriend-schappen aan voorafgegaan. Vrienden zoals Paul Fentener van Vlissingen, Renée Smith-Röell, Lydia Stuart-Clark-Loudon en Piet-Hein Houben hebben Beatrix altijd meegemaakt in de bij-zondere situatie als prinses en ze zagen hoe zij zich op een bij-zondere toekomst voorbereidde. Ze gaan zeer zorgvuldig metdeze vriendschap om en beschrijven haar als altijd consciën-tieus en betrokken, met zelfdiscipline en doorzettingsvermo-gen. Hoofdpijn was nooit een reden het te laten afweten. ‘En ooknu we ouder zijn, komt het vaak voor dat, als je na een gezelligeavond om een uur of twaalf bij haar vertrekt, zij nog een uurtjegaat zitten werken.’

47


Het feit dat zij koningin is, kan nooit helemaal genegeerdworden en vraagt ook enig begrip, maar dat koningschap raaktnooit aan de essentie van de vriendschap. De koningin heeft na-melijk de gave het formele snel achter zich te laten, ‘het ritueeleven buiten de kamer te plaatsen’. Zij kan zichzelf goed relative-ren, ze kan soms ook wel eens haar functie relativeren, maar zekan nooit haar verantwoordelijkheid voor haar functie relative-ren.

Haar vrienden roemen haar trouw, haar attentheid en haarzorgvuldigheid. ‘Ze kan veel warmte geven, maar heeft hier ookzelf veel behoefte aan.’ Paul Fentener van Vlissingen veronder-stelt dat hij de oudste Nederlandse vriend van koningin Beatrixzal zijn. Beatrix, Renée Smith-Röell en hij hebben met z’ndrieën hun vijftigjarige vriendschap gevierd met een week zei-len op de Middellandse Zee. Ze hebben als kinderen met elkaarin de modder gespeeld met knikkers, ze zijn samen naar schoolgefietst en zijn op het terrein rond het paleis stiekem in een jeepgaan rijden waarna ze ernstig werden toegesproken door prinsBernhard. Er is tussen hen een echt diepe en hechte vriendschapontstaan waarbinnen mensen zich vrij en veilig voelen, waarinproblemen en zorgen kunnen worden gedeeld of het nu deziekte van de partner of de zorgen om de kinderen betreft of watook. ‘Zoiets is voor buitenstaanders per definitie ontoeganke-lijk. Daar heeft de publiciteit dan ook niets mee te maken.’ Wathaar vrienden erg waarderen in Beatrix is juist haar vermogentot vriendschap.

Verantwoordelijkheidsbesef en een zorgvuldige omgangmet haar medemensen worden door haar vrienden kenmer-kend voor Beatrix genoemd. Paul Fentener van Vlissingen iszich daar nog meer van bewust geworden toen hij jaren geledenernstig ziek werd. Zij gaf toen blijk van een niet-aflatende be-langstelling en aandacht.

‘Maar die zorgvuldige omgang met mensen beperkt zich

48


niet tot het beperkte kringetje van familie en vrienden. Ze on-dersteunt ook nogal wat mensen anoniem en als de media daarlucht van zouden krijgen zou dit haar imago zeker ten goedekomen. Maar dat is het laatste wat ze zou willen, daar zou ze zicherg ongemakkelijk bij voelen en daar gaat het haar niet om. Alshet erop aankomt is ze verlegen. Je kunt haar soms echt aan hetblozen krijgen.’ Ze verwacht ook van anderen dat ze zorgvuldigmet mensen omgaan en voor haar heeft dat ook betrekking opde relaties die mensen met elkaar hebben. Op grond van dezeopvatting kon ze behoorlijk streng zijn op het terrein van de ze-den. Los-vast gedoe, dat kan ze ook in haar vriendenkring nietzo waarderen. ‘Hare Majesteit is niet zo dol op middelbare man-nen die hun echtgenote inruilen en met een nieuw liefje aanko-men. Zeker niet als voorstellen aan de koningin gebruikt wordtom indruk te maken op de nieuwe aanwinst.’ Maar, zo zeggenvrienden, ze is hier milder in geworden en zeker minder for-meel.

Beatrix heeft een waar communicatietalent ontwikkeld doorhet schrijven van brieven. Ook dit doet ze subtiel en met haarvolledige inzet. Iemand bedankte haar eens in een kattebelletjevoor een attentie en schreef erbij dat zij, gezien haar overbezettetijd, vooral geen brief terug moest schrijven, maar binnen enke-le dagen ontving zo iemand dan een brief van enkele pagina’swaarin de betekenis van het schrijven van brieven voor de on-derlinge communicatie uit de doeken werd gedaan.

Behalve vriendschappen die dateren uit haar vroege jeugd heeftde koningin ook vriendschappen die teruggaan naar haar stu-dententijd of naar de periode dat zij zich samen met prins Clausoriënteerde op haar toekomstige functie. Een voorbeeld van eenactiviteit die tot vriendschap leidde, is toen Beatrix in 1961 sa-men met andere jonge Europeanen de EWG (Europese WerkGroep) oprichtte. De aanleiding daartoe was een rede die prin-

49


ses Beatrix op uitnodiging van de Europese Culturele Stichtingin Toulouse had gehouden voor een publiek van vierhonderdEuropese jongeren. Daaruit kwam de werkgroep voort die alshoofdthema had de Europese identiteit in relatie met anderen.Beatrix werd later president. De Werkgroep richtte zich op vrij-willigerswerk. Toen Iran in 1962 door een aardbeving werd ge-tro^en, adopteerde de werkgroep het dorp Dousadj en organi-seerde de herbouw ervan. Uitgangspunt van deze jonge Euro-peanen was namelijk dat er alleen geloofwaardig over waardengesproken kan worden als er tegelijkertijd sprake is van een in-spanning om ze te verwezenlijken.

Dit is altijd een belangrijk uitgangspunt voor Beatrix geble-ven. In de Europese Werk Groep leerde zij ook Bas de Gaay Fort-man kennen. Het werd een hechte persoonlijke vriendschap,die zich later verbreedde tot een vriendschap tussen de gezin-nen. Een van de thema’s die beiden nog steeds interesseren is devraag wat de consequentie zou moeten zijn van je persoonlijkelevensovertuiging in een bepaalde concrete situatie. Er kan ge-sproken worden van geestverwantschap.

Koningin Beatrix is van jongs af zeer internationaal georiën-teerd; hetzelfde gold voor prins Claus. Zij hebben in de loop derjaren een uitgebreide kring van vrienden en kennissen om zichheen verzameld. Daartoe behoren internationaal bekendemensen als Nelson Mandela, James Wolfensohn, de presidentvan de Wereldbank, en Kofi Annan, de secretaris-generaal vande Verenigde Naties. De laatste twee beschrijven Beatrix als eenwarme, spontane vrouw met een open instelling en grote be-langstelling voor de mensen om haar heen, zorgvuldig in deomgang met mensen en trouw.

James Wolfensohn ontmoette koningin Beatrix en prinsClaus voor de eerste maal zo’n twintig jaar geleden tijdens eenBilderbergconferentie. Het klikte meteen. De eerste keer dat

50


het echtpaar Wolfensohn bij de koningin logeerde, viel de per-soonlijke aandacht op die zij aan ieder besteedde. Dit sprak bij-voorbeeld duidelijk uit het aparte voedsel dat er was omdat zijveronderstelde dat dit door hen vanwege hun joodse geloof opprijs gesteld zou worden. Dit ging veel verder dan nodig was endus verwacht zou mogen worden. Er is in de loop van de jareneen echte vriendschap ontstaan zodat ze het prettig vondensoms met elkaar op vakantie te gaan.

Behalve dat er vanaf de eerste ontmoeting sprake was van we-derzijdse sympathie, bleken zij ook als echtparen veel raakvlak-ken te hebben. Mevrouw Wolfensohn en prins Claus deeldenhun belangstelling voor literatuur, muziek, filosofie en in hetbijzonder het belang van het onderwijs. James Wolfensohn hadvaak zeer interessante gesprekken met de prins over ontwikke-lingssamenwerking. Ook de koningin hechtte hier veel waardeaan, maar haar belangstelling ging het meest uit naar de we-reldpolitiek. Wolfensohn spreekt van een inspirerende intellec-tuele nieuwsgierigheid en van een heerlijk gevoel voor humor.

Kofi Annan verwijst eveneens naar de boeiende gesprekkendie ze met elkaar hebben, vaak vooral over de wereldpolitiek,maar ook over veel andere onderwerpen. Hij vindt dat koninginBeatrix bijzonder doortastend kan zijn als het nodig is. Hij ziethaar als een fascinerende mengeling van kwaliteiten en karak-tereigenschappen.

Hij herinnert zich dat hij en zijn vrouw op bezoek waren ineen periode dat het duidelijk niet goed ging met prins Claus. Zezaten in een vertrek in het paleis in afwachting van het dinertoen de prins binnenkwam. Hij zag er erg vermoeid uit.

Iedereen stond op en de koningin liep direct op haar man af.Kofi Annan ging naar prins Claus toe en zei: ‘Waarom zoudenwe niet gaan zitten en praten over ons geliefde Afrika?’ Dat deedde prins merkbaar goed, zodat het een speciaal moment voorhen was en aan de ogen van de koningin kon je zien dat dit haardiep ontroerde.

51


Hoofd van het Huis van Oranje-Nassau

Gezins- en familieleven zijn voor Beatrix net als voor de meestemensen van grote betekenis. Maar wat voor andere mensen een privé-kwestie blijft, kan in een koninklijke familie tege-lijkertijd ook een staatkundige dimensie krijgen. De politieken de media kunnen dan natuurlijk al gauw als opdringerigebuitenstaanders worden ervaren. Die beleving is haar nietvreemd.

Een ander belangrijk element dat doorwerkt in de familiever-houdingen is het bijna constant aanwezige gevoel van verant-woordelijkheid jegens de Nederlandse samenleving, samenge-vat in het credo van koning Willem III: ‘Oranje kan nooit, neenooit, genoeg voor Nederland doen.’ Hij legde dat wel op zijnzeer specifieke wijze uit, maar het is een soort ‘noblesse oblige’dat ook bij Beatrix leeft. Haar stelling komt erop neer dat Oranjevoor Nederland beschikbaar is zolang de Nederlanders daarprijs op stellen. Het spiegelbeeld daarvan is de manier waarop deNederlanders tegen de Oranjes aan- en ook opkijken.

Beatrix is niet alleen staatshoofd en lid van de regering, maarzij is ook hoofd van het Koninklijk Huis. Wat de omvang van hetHuis van Oranje aangaat, is er veel veranderd. Gedurende eengroot deel van de twintigste eeuw ging het om een kleine ko-ninklijke familie. Het Huis van Oranje was aan het eind van denegentiende eeuw zelfs bijna uitgestorven. Zowel Wilhelminaals Juliana was enig kind. Beatrix kende als meisje, buiten haardrie zusters, haar ouders en twee oma’s, jarenlang alleen eenoom en tante en twee stiefneven als familieleden. De laatste de-cennia is de koninklijke familie sterk uitgebreid. Dat levert eenwezenlijk andere situatie op, waar niet iedereen meteen bij stil-stond. Het Nederlandse koningschap is namelijk niet zoals inGroot-Brittannië de top van een klassenmaatschappij, waar dekoninklijke familie geleidelijk overgaat in een adellijke kaste.

52


Het koningschap hier is zeer specifiek gekoppeld aan de liefdevoor de Oranjes en hun rol in de vaderlandse geschiedenis. Eenkleine koninklijke familie past daar goed bij. Het staatshoofd enhaar dierbaren, daar voelt de Nederlander zich bij betrokken,maar verder wordt het al gauw welletjes gevonden. Daar komtnog bij dat hoe meer familieleden verder van de troon komen testaan en gewoon moeten werken en in de maatschappij functio-neren, des te moeilijker het voor hen wordt rekening te houdenmet hun koninklijke achtergrond.

Een complicerende factor is dat er onderscheid moet wordengemaakt tussen het Koninklijk Huis en de koninklijke familie.De laatste spreekt voor zich omdat gewoon alle familieliedenvan de koningin eronder vallen. Maar het Koninklijk Huis iseen staatsrechtelijk begrip. Het lidmaatschap is bij wet gere-geld. Momenteel behoren daartoe, behalve de koningin, haarzoons Willem-Alexander en Constantijn en hun echtgenotes enkinderen. Friso valt erbuiten sinds zijn huwelijk met MabelWisse Smit. Voorts behoren prinses Margriet en mr. Pieter vanVollenhoven tot het Koninklijk Huis en hun zoons met huneventuele echtgenotes.

De beslissing dat alleen de kinderen van de Prins van Oranjeprins of prinses worden en de nakomelingen van beide anderezoons van de koningin graaf of gravin van Oranje-Nassau, is eenbewuste keus.

Wat betreft de nakomelingen van prinses Margriet en mr.Pieter van Vollenhoven is de beslissing gevallen toen beslotenwerd mr. Van Vollenhoven geen titel te verlenen en zijn zoonspersoonlijke titels. De enige bij wie men recent even heeft ge-aarzeld of men hem en zijn nakomelingen alsnog een erfelijketitel zou verlenen was prins Maurits. Maar de wet inzake een erfelijke titel was net gewijzigd, zodat daar tegenin gaan geenoptie was. Prins Bernhard sr. vond bovendien het verlenen vanadeldom in deze tijd eigenlijk geen issue meer. Alleen de kinde-

53


ren van prins Maurits hebben naast de naam Van Vollenhovenook de naam Van Lippe-Biesterfeld gekregen, omdat anders de-ze naam zou uitsterven.

Hoofd van de familie is geen juridisch begrip, maar de konin-gin is het voornaamste lid van de Oranjefamilie en fungeert infeite wel als zodanig. Tante, ‘Tia’ voor de Bourbontak, wordt bijveel familiezaken betrokken. Zo’n omvangrijke familie metveel opgroeiende jongelui enigszins aansturen is nog niet zoeenvoudig. Zoiets verdraagt zich nogal moeilijk met de huidigegeïndividualiseerde verhoudingen.

Het is begrijpelijk dat zo’n rol de relatie met de bloedverwan-ten kleurt, zeker als zoiets zich over een periode van vijfentwin-tig jaar uitstrekt. Het komt de spontaniteit in de verhoudingenniet altijd ten goede. Zeker niet als zo’n rolvaste zuster of tanteals koningin Beatrix de familie aanvoert. Een vriend heeft zicheens, toen Beatrix nog niet zo lang koningin was, enigszins eenvoorstelling kunnen maken van wat die positie eigenlijk kanbetekenen. Hij zei: ‘Het was niet zo gemakkelijk voor Beatrixdat haar vader en haar man slechts een halve generatie scheel-den. Bovendien waren Bernhard en Claus volstrekt tegengestel-de persoonlijkheden, die elkaar aanvankelijk maar moeilijk la-gen. Als echtgenote en dochter kwam zij daar tussenin te zitten.Maar ze was hoofd van het Huis van Oranje en bij verschil vanmening was de beslissing aan haar. Als een ouder de bevoegdhe-den moet overdragen aan het kind krijg je een situatie die doetdenken aan King Lear. In het begin leverde dat dan ook spannin-gen op en het vroeg veel diplomatie van Beatrix om averij tevoorkomen. Na een langdurige ziekte van Bernhard, toen Claushem regelmatig bezocht en ze veel zijn gaan praten, is hierinverandering gekomen en uiteindelijk was Bernhard bijzondergesteld op zijn schoonzoon.’

54


Als hoofd van de familie is de koningin uiteraard vertrouwdmet haar familieleden en toch kan zij in een situatie komen teverkeren dat zij grenzen moet stellen. Zij wil iedereen van haarverwanten zoveel mogelijk gelijk behandelen, maar er is welonderscheid tussen de leden van de koninklijke familie die wel en die geen lid van het Koninklijk Huis zijn. Tot voor twee àdrie jaar ging alles eigenlijk probleemloos. Er werd zelfs gezegddat Beatrix haar Huis scandal proof had gemaakt. Zulke tevreden conclusies zijn riskant. De opwinding rond de huwelijken vanhaar zoons Willem-Alexander en Friso kwam hoofdzakelijk nogvan buitenaf. Maar de problemen met haar nichtje Margarita enhet ‘finale interview’van prins Bernhard dat na zijn dood in deVolkskrant werd gepubliceerd, waren ‘a^aires’ die van binnenuitkwamen. Behalve dat die haar persoonlijk raakten, is zoiets haareen gruwel, omdat het botst met de waardigheid van het ko-ningschap die zij hoog wil houden. (Dit onderwerp komt lateraan de orde.)

De uitgangsposities zijn bij de leden van het Koninklijk Huisniet dezelfde. De koningin verkeert uiteraard in een unieke po-sitie. Ze heeft de beschikking over de gehele koninklijke entou-rage van paleizen, escortes, adjudanten enzovoort. Voor haarzusters, die in eenzelfde omgeving opgroeiden, ligt dat nu we-zenlijk anders. Dan is er het verschil tussen het kleine groepjedat een vergoeding van de staat krijgt (de koningin, Willem-Alexander en Máxima) en de andere familieleden die dat nietkrijgen en soms toch verplichtingen op zich nemen en – zij hetin mindere mate – altijd rekening moeten houden met de be-perkingen die voortvloeien uit de huidige interpretatie van hetprincipe van de ministeriële verantwoordelijkheid. Als ledenvan het Koninklijk Huis in het openbaar optreden, is het na-tuurlijk van belang dat dit gebeurt op een manier die past bijhun positie. Opmerkingen hierover kunnen soms wat irritatie

55


geven en dat vraagt van de koningin weer de nodige tact. Meest-al is het een kwestie van coördineren, ervoor zorgen dat ieder lidvan het Koninklijk Huis een eigen herkenbare taak heeft.

De Oranjes maken natuurlijk deel uit van de Europese vorsten-familie. Tussen de Europese vorsten onderling bestaat een unie-ke relatie. Er is in meerdere of mindere mate sprake van bloed-verwantschap en tevens zijn ze eigenlijk collega’s. Ze ontmoetenelkaar veelvuldig bij vorstelijke huwelijken en begrafenissen ensoms is er ook gewoon sprake van hartelijke vriendschapsban-den zoals tussen Beatrix en Juan Carlos van Spanje en vroegerBoudewijn van België. Een Belg die vorstelijke ontmoetingen ingrotere combinaties meerdere keren heeft kunnen gadeslaan,zegt dat het een bijzonder fenomeen is. Er zijn mensen bijeendie duidelijk stuk voor stuk gewend zijn als middelpunt op ei-gen territorium te fungeren. Dan lopen ze op elkaars terreinmiddelpunt te wezen. Dat ontregelt hen enigszins, ‘niet echterkoningin Beatrix, die zich overal gemakkelijk beweegt’.

Wat de gezinsverhoudingen betreft, komt het natuurlijk vakervoor dat binnen een relatie de ene partner veel belangrijkerwerk doet dan de ander. Een ambt als het koningschap heeft on-vergelijkbaar meer consequenties, dat slokt alles op. Als konin-gin Beatrix zegt dat deze functie haar regeert, dan is duidelijkdat haar man en kinderen er ook dagelijks op allerlei terreinenmee te maken kregen. Het gezin dat zij vormden, was tenslottehet koninklijke gezin. Er wordt extra op gelet.

Als zij ondanks, of mogelijk juist vanwege, de traditioneleambiance thuis hun kinderen een moderne opvoeding willengeven, kan het extra moeilijk worden om grenzen te trekken.Voor ze het weten verkeren ze in een spagaat tussen vrijheidenerzijds en traditie en verplichtingen anderzijds. Vrienden enbezoekers omschreven het koninklijke gezin als sympathiek en

56


ontspannen, maar de jongens hebben zeker ook gepuberd. Er is een tijdje geweest dat de jonge prinsen bepaald geen konink-lijke taal uitsloegen en bijzonder recalcitrant waren. ‘Ze warensoms ronduit brutaal.’ Oud-premier Lubbers heeft hier weleens iets van gezegd. Toen de jongens opgroeiden werd er – be-grijpelijk met deze ouders – heel wat afgepraat. Totdat de prin-sen vriendinnen meenamen, was het ‘een beetje een mannen-samenleving’. Het was er wel gezellig. Beatrix is huiselijk inge-steld. Humor en gezelligheid zijn erg belangrijk voor haar. Zijhoudt van spelletjes. Zij denkt altijd aan de cadeautjes en ver-geet met sinterklaas nooit gedichtjes te maken. Ze heeft oogvoor haar omgeving en weet sfeer te scheppen. Maar de strengeeisen die koningin Beatrix aan zichzelf stelt, stelt zij ook aan anderen. Dit gold tevens voor prins Claus. Het was bepalendvoor de opvoeding die zij aan hun zoons gaven. Vooral Willem-Alexander, als eerste opvolger, kreeg daarmee te maken en datwerd hem wel eens wat te veel. Hij had er ook een tijdlang hele-maal geen zin in ooit koning te worden. In Leiden heeft hij ookeen tijdje studentikoos gedrag vertoond. Nu hadden zijn ou-ders hem wel gezegd: ‘Je bent één keer jong, leef ’t dan uit; laterkan het niet meer.’ Maar dát was nu ook weer niet de bedoeling.Friso voelde zich niet aangetrokken tot het koningschap, hijwas al vroeg internationaal georiënteerd.

Naarmate de prinsen ouder werden, moesten ze meer reke-ning gaan houden met hun bijzondere positie, met name alshet om hun partnerkeuze ging. Koningin Beatrix en prins Claushadden uiteraard het geluk van hun zoons op het oog en von-den het niet meer dan normaal dat ze uit liefde zouden trou-wen. Bij de Prins van Oranje kreeg dat onderwerp jarenlang bij-zonder veel aandacht in de media. Er werd besmuikt op gezin-speeld dat het lang duurde en soms werd er een beeld gecreëerdvan: ‘Ach, die arme jongen mag weer niet van zijn strenge moe-der.’ ‘Nu is de prins niet het doetje waarvoor men hem soms

57


houdt’, zodat het voor de hand ligt dat moeder en zoon van tijdtot tijd van mening verschilden. Het staatshoofd en de troonop-volger hebben als het goed is veel met elkaar te maken. Beatrixheeft een uitstekende voorbereiding op haar functie gehad,maar haar moeder heeft haar nooit laten delen in haar ervarin-gen. Juliana was ‘wat haar ambt aangaat, voor haar kinderen eengesloten boek’. Koningin Beatrix betrekt daarentegen Willem-Alexander heel bewust veel meer bij haar werk. Zij hebben eenhechte band, maar als je meer met elkaar te maken hebt, zijn ermeer mogelijkheden om van mening te verschillen en dat is ooknogal eens voorgekomen. Zij zijn beiden tamelijk verschillendepersoonlijkheden. Maar de koningin beseft heel goed dat Wil-lem-Alexander in de toekomst weer een andere invulling aanhet ambt zal geven. Over de opleiding van de Prins van Oranjezegt oud-premier Kok: ‘Het komt ook niet zo vaak voor dat ie-mand zijn of haar zoon tot koning moet opleiden. Ik geef het jete doen.’

Dat koningin Beatrix als het erop aankomt vierkant achterhaar zoons staat, bleek wel ten tijde van de opwinding rond Ma-bel Wisse Smit toen zij – zeer opvallend – met haar aanstaandeschoondochter een kerkdienst bezocht. Zoals iemand zei: ‘Voorhaar familie en haar zoons staat ze als een leeuwin voor haarwelpen.’

Inspiratie

Waardoor weet de koningin zich geïnspireerd en ervaart zij ietsvan zingeving in het leven? In welke mate heeft ze besef van hetunieke van haar positie, en als ze tegenslag heeft, wat houdthaar dan op de been? Wat voor persoon was Beatrix toen ze in1980 koningin werd en hoe keek zij tegen sommige culturele enmaatschappelijke veranderingen aan? Op de vragen naar inspi-ratie en zingeving gaf de omgeving van de koningin in ruimere

58


zin, dat wil zeggen haar vrienden, leden van haar staf en politicidie vaak met haar van doen hadden, geen tegenstrijdige ant-woorden, maar eensluidend waren ze evenmin. Eigenlijk kwamer een drietal thema’s of inspiratiebronnen naar voren die voor-al in onderlinge wisselwerking veel voor haar zouden beteke-nen.

Een van haar vrienden schetst koningin Beatrix als een sterke,warmvoelende vrouw, die haar kracht voor een belangrijk deeluit zichzelf put. ‘Tijdens haar boetseer- en beeldhouwwerkkomt ze met zichzelf in dialoog. Ze haalt iets uit steen wat ze erallang in heeft gezien.’ Hij meent dat ze überhaupt inspiratiezou putten uit kunst, vooral beeldende kunst, dans en muziek.Het is ongetwijfeld waar dat dit thema voor Beatrix uitermatebelangrijk is. Kunst en cultuur worden bijna door iedereen ge-noemd. Haar kerstboodschap van 1991 is bovendien gewijd aankunst en cultuur in relatie tot zingeving en is veelzeggend. Zijzegt daarin: ‘Cultuur betekent daarentegen niet een vlucht uithet leven van alledag, maar beleving, zingeving en verbeeldingvan het bestaan.’ En over kunst: ‘Kunst wil ons wakker schud-den, onze ogen en oren, onze harten en zinnen openen voor datwat juist niet deel uitmaakt van de sleur van alledag.’ Met kunsten cultuur heeft Beatrix zo’n gepassioneerde relatie dat er daar-om een apart hoofdstuk aan is gewijd.

Een vriend vertelt dat de koningin graag intelligente en oor-spronkelijke mensen ontmoet. Zij is zeer geïnteresseerd in gro-te gebeurtenissen, die de loop van de geschiedenis kunnen be-palen. Het ligt daarom voor de hand dat ze ervan houdt te com-municeren met internationaal invloedrijke mensen en metkunstenaars. Een gesprek met bijvoorbeeld Nelson Mandela ofKofi Annan kan haar bijzonder goed doen. Haar omgeving zietdan dat ze optimaal tot haar recht komt. Op zo’n moment kanze ook behoorlijk wat frustraties en kritiek verdragen, waar ze

59


anders nog wel eens moeite mee heeft. ‘Je zou kunnen zeggendat de koningin sterke behoefte heeft aan spirituele contactenmet hoogstaande mensen, wil ze tevreden kunnen zijn met watze doet. Altijd is ze op zoek naar die sparringpartner, die er echtiets aan toevoegt.’ Vaak zal dat een intellectueel of een kunste-naar zijn, maar het kan ook een boer zijn met een originele kijkop zijn vak. Prins Claus was in dit opzicht haar sparringpartnerbij uitstek.

Die behoefte aan inhoudelijke gesprekken had ze al jong. Tij-dens een bezoek dat ze in 1963 aan de Verenigde Staten bracht,had ze geluncht met president Kennedy. Later vertelde ze daarin een interview enthousiast over: ‘Het bleef beslist niet bij eenbeleefdheidsgesprekje. Ik heb maar heel weinig mensen ont-moet met wie ik direct zo fijn contact had. Van mijn kant pro-beer ik altijd wel zo snel mogelijk door het koetjes-en-kalfjes-stadium van een gesprek heen te breken. Het is zonde om je tijddaarmee te verknoeien als je bijzonder interessante mensenontmoet. En dat is lang niet altijd gemakkelijk. Maar met presi-dent Kennedy heb ik geloof ik de hele wereld afgepraat.’21

Ook in het dagelijkse leven heeft de koningin graag kritischegeesten om zich heen, die inhoudelijk iets te melden hebben.Vrijheid van geest is voor haar erg belangrijk. Ze houdt niet vanscherpslijpers.

De levensbeschouwing van koningin Beatrix heeft een religieu-ze basis. Haar kerstboodschappen getuigen daarvan, maar dezekan ook doorklinken in persoonlijke gesprekken. Hoewel reli-gie belangrijk voor haar is, beperkt deze zich niet tot een exclu-sieve band met de protestantse Kerk in Nederland, waarvan zijlid is. De koningin gaat wel met enige regelmaat naar de Kloos-terkerk in Den Haag. Soms wordt ze geraakt door een preek ofgebed en ze wil daar dan nog wel eens op terugkomen bij de pre-dikant. Het komt wel voor dat ze zo’n tekst opvraagt, bijvoor-

60


beeld omdat ze veronderstelt dat een ander er enige troost uitzou kunnen putten. Zij kan ook geboeid worden door iemanddie zich door zijn of haar geloof geïnspireerd weet en daar con-sequenties aan verbindt, bijvoorbeeld dominee Beyers Naudéin de tijd van de Apartheid. Er is dan sprake van een voelbare be-trokkenheid.

Prins Claus vond niet zozeer zijn inspiratie in een preek,maar in muziek des te meer. Vooral de Bachcantatedienstenspraken hem aan. Deze maandelijkse diensten in de Klooster-kerk werden door Beatrix en Claus regelmatig bezocht. In Am-sterdam werd ook de Westerkerk wel bezocht om Bachcantateste beluisteren, of om er gewoon met de Amsterdamse bevolkingeen dienst bij te wonen. ‘Hallo meneer Claus, hoe is het ermee,sterkte hoor’, klonk het eens in een doodstille kerk uit de mondvan een onconventionele Amsterdammer.

Toen de prinsen nog het VCL, het Vrijzinnig Christelijk Lyceum,in Den Haag bezochten, werd ds. Carel ter Linden gevraagd ofhij catechisatie aan hen zou willen geven. De koningin bleekwaarde te hechten aan de geloofsopvoeding van haar kinderen.Ze heeft ook behoefte om bepaalde momenten in het leven reli-gieus te markeren. Zo ging zij in 1980 in op een voorstel van ds.Nico ter Linden om voorafgaande aan haar inhuldiging, samenmet de gemeente de dienst in de Westerkerk mee te maken enGods zegen te vragen over haar bijzondere opdracht. Zo werdook in de zondagse dienst in de Kloosterkerk, samen met haarfamilie, aandacht geschonken aan hun dertigjarig huwelijk. Be-grijpelijk dat aan de kerkdiensten die het ‘rouwen en trouwen’van de Oranjes religieus omlijsten en ook aan de doopdiensten,een uitgebreid overleg voorafgaat. Er wordt veel heen en weergepraat over de keuze van de liederen en de bijdragen van kooren orkest, en de hele stijl van de dienst. Alles wordt zorgvuldigafgewogen. Het persoonlijke aspect wordt bekeken, maar ook

61


of een breed publiek er iets aan zou kunnen hebben. ‘De konin-gin denkt graag mee in de voorbereiding van deze diensten, zo-wel inhoudelijk als wat de vormgeving aangaat. Bijzonder washet met welk een zorg het gezin in kleine kring, samen met familie en goede vrienden, aan de vooravond van de uitvaart vanprins Claus, vorm gaf aan een persoonlijk afscheid rond echt-genoot en vader. Zoals dit ook plaatsvond op Soestdijk, na hetoverlijden van koningin Juliana en later van prins Bernhard,voorafgaande aan de overbrenging van de overledene naar DenHaag.’

Voorafgaand aan de doopdienst van Catharina-Amalia kwamkoningin Beatrix ook in de kerk kijken, liep met haar fototoestelheen en weer en vertilde zich haast bij het bepalen van de besteplaats voor de zware doopvont. Organiseren doet Beatrix metovergave op alle niveaus.

Een vorstin die zich verantwoordelijk weet

Beatrix onderkent het unieke van haar positie, en haar kijk open beleving van het koningschap staan niet los van haar levens-beschouwing. ‘Hoewel ze een open en vrijzinnige levensinstel-ling heeft, heeft ze op de een of de andere manier weet van eengoddelijke opdracht.’ Zij is zich daarbij bewust van haar fami-lietraditie. Het is geen recht, maar een plicht, die zowel voorhaar als persoon geldt als voor de familie als zodanig. Een vorst ispas vorst als hij het volk dient. Het koningschap behoort ook ineen traditie van plichtsuitoefening te blijven staan. De konin-gin weet dat het geboorterecht in deze tijd geen vanzelfspre-kendheid meer is en dat zij haar functie elke keer weer moetwaarmaken.

Maar daar heeft zij ook behoefte aan. Uit het interview metHella Haasse blijkt dat het koningschap voor Beatrix een plichtis, die ze uiteindelijk van binnenuit aanvaardde, maar dat er in

62


zekere zin ook sprake was van een sociale druk om die bijzonde-re taak te accepteren. Ze zegt dat het koningschap een functie is die haar regeert. Uit alles blijkt tevens dat zij als moderne westerling is aangeraakt door de geest van deze tijd en dus moet zij ook de behoefte kennen aan individuele ontplooiing en persoonlijke erkenning. Haar uitgangspunt dat, als ze het dandoet, zij het ook goed wil doen, is te verklaren op grond van haarplichtsgevoel, maar zou ook passen bij dit moderne levensbesef.Het verlangen naar privacy is eveneens van deze tijd. Tegelijker-tijd wringt hier iets, omdat het koningschap terugreikt naar tijden toen privacy een onbekend begrip was. Sterker nog, Nor-bert Elias wijst er in zijn studie De hofsamenleving op dat het genotvan een privé-leven nu juist het enige was wat de koning nietwas gegeven.

Nederlanders zijn natuurlijk geïnteresseerd in de taakopvat-ting van de koningin. Hierover is zij eigenlijk altijd tamelijkopenhartig geweest. Meer dan haar voorgangers en haar colle-ga’s heeft zij zich hierover publiekelijk uitgelaten. Als enkele ci-taten uit haar inhuldigingsrede en uit de interviews die konin-gin Beatrix gegeven heeft, worden gecombineerd, ontstaat eenaardig beeld van haar visie op het koningschap.

Zo zei ze in haar inhuldigingsrede tot de leden van de Staten-Generaal: ‘Al wat ons volk ervaart als juist, rechtvaardig, natio-naal, wordt in ons staatsbestel getoetst aan uw vertrouwen. Ver-trouwen van volk en parlement is ook de grondslag van de con-stitutionele monarchie.’22 En verder: ‘Ik ken mijn opdracht: tehandelen buiten eigen voorkeur en te staan boven partij- engroepsbelangen. Die opdracht wil ik vervullen naar plicht engeweten, vanuit het vaste geloof dat God mijn leven leidt.’

‘Niet macht, persoonlijke wil of aanspraak of erfelijk gezag,maar slechts de wil de gemeenschap te dienen, kan inhoud ge-ven aan het hedendaagse koningschap.’

63


In een interview aan de vooravond van haar inhuldiging:‘Het is bepaald niet zo dat, omdat je in een bepaalde wieg hebtgelegen, daarmee je bed is gespreid. Het probleem van de erfe-lijkheid is een continue uitdaging. Je moet het elke keer voor je-zelf verwerven en het waarmaken. Dat is een extra uitdaging enmisschien een extra probleem.’

Beatrix van Oranje, die in 1980 aantreedt, is een democraatuit de tweede helft van de twintigste eeuw, die geen blijk geeftvan superieure pretenties en geen achterhaalde rechten claimt.Zij beschouwt het koningschap zelf als een nationaal herken-ningspunt dat gedragen dient te worden door een breed pu-bliek en dat zowel een inhoudelijke als een sterk symbolischefunctie heeft. Zij stelde: ‘Wij proberen een invulling te gevenvan wat het goede is in Nederland en daar ook naar te leven.’

Het zijn uitspraken van iemand die een unieke functie te ver-vullen krijgt en dit ook zelf inziet. Zij weet dat de mensen veelvan het koningschap verwachten en zij beseft wat haar persoon-lijke aandacht voor andere mensen kan betekenen. Zij zegt ver-der: ‘Het is een voorrecht een rol te vervullen die voor velen nietalleen een historische, maar ook een actuele betekenis heeft. ’

64


Beatrix wordt ingezworen als koningin. 30 april 1980. (ANP)


De koningin-kunstenares

– Een passie voor kunst en cultuur –

Koningin Beatrix weet wanneer er van haar wordt verwacht datzij ergens koninklijk binnenschrijdt. Maar eens per jaar maaktze met een huppelpasje haar entree. Dat is het moment als ze deBurgerzaal binnenkomt in het Paleis op de Dam, waar ze jaar-lijks de Koninklijke Prijs voor Vrije Schilderkunst uitreikt. Ditis een prijs die in 1871 door koning Willem III is ingesteld omjong talent op het gebied van de schilderkunst te stimuleren.Vier schilders onder de vijfendertig jaar krijgen een aanmoedi-gingsprijs van ¤ 4600. Door de achtereenvolgende koningin-nen is de prijs uitgereikt. Maar langzamerhand had de prijs weinig aanzien meer. Koningin Beatrix heeft het geheel toen zeaantrad gereorganiseerd en zij besteedt er sindsdien persoon-lijk veel aandacht aan. Een jury geeft het oordeel en stelt het ju-ryrapport op, maar Beatrix is er wel bij betrokken. Iedereen dieop de een of andere manier met de prijsuitreiking heeft te maken, weet te vertellen dat de koningin hier altijd bijzonderveel plezier aan beleeft. Dat is niet zo verwonderlijk. Beeldendekunst is haar grote passie en met kunstenaars gaat ze graag om,zeker met jonge kunstenaars die soms weer nieuwe ontwikke-lingen en trends aangeven. Tijdens de prijsuitreiking maakt zeeen tocht langs alle kunstwerken en ze neemt hier ruimschootsde tijd voor. Met elke kunstenaar bespreekt ze zijn of haar werk.Aanvankelijk toonden de kunstenaars zich wel eens verbaasddat de koningin uitgebreid op de toegepaste techniek inging.Maar tegenwoordig zijn ze hierop voorbereid. Men weet dat zij veel kennis heeft op dit terrein. Ze blijft lang op de tentoon-

67


stelling. Het is een verplichting waar ze zichtbaar van geniet.Dat werkt aanstekelijk. Tegenwoordig is de Koninklijke Prijsvoor Vrije Schilderkunst een prestigieuze prijs, die wordt be-schouwd als een opmaat tot bekendheid.

Provocaties op Drakesteyn

Het gaat bij Beatrix om meer dan een aardige, maar vrijblijven-de hobby. In kringen van kunstenaars en van kenners op het ge-bied van kunst en cultuur spreken ze eerder van een passie. Hierheeft zij, vinden ze, in wisselwerking met prins Claus in de loopder jaren veel kennis en inzicht vergaard.

In de jaren zestig en zeventig zat de kunst in een moeilijk par-ket. Dat hadden de kunstenaars gedeeltelijk aan zichzelf te wij-ten. Maatschappelijk stelden ze zich nogal dogmatisch op. Geldwas vies. Je moest geen opdrachten van het bedrijfsleven aan-nemen en de monarchie was verdacht. Geen wonder dat spon-soring nog nauwelijks bestond. Behalve dat er bij Beatrix enClaus veel belangstelling bestond voor kunst en cultuur, warenzij nieuwsgierig naar eigentijdse cultuuruitingen en stelden zezich de vraag of daarin de tijdgeest te herkennen zou zijn. Ze be-spraken dat onder andere met Oskar van Leer en die organiseer-de een bijeenkomst bij hem thuis in Blaricum. Het was een uiterst boeiende avond op een zolder met dertig kunstenaarsdie grote indruk wisten te maken. Er ontstond een geanimeerdeen soms zeer ironisch getoonzette discussie met als thema detijdgeest, waarbij het soms meer ging in de richting van: ‘Watnou tijdgeest? Is er eigenlijk wel sprake van een tijdgeest?’ Enkelen van de kunstenaars die daar aanwezig waren: Cardena, Judith Herzberg, Ton de Leeuw, Huub Oosterhuis, Romein Meijer en Peter Struycken.

Ook andere kunstenaars werden later op Drakesteyn uitge-nodigd voor bijeenkomsten en uitvoeringen. Er werden ten-

68


toonstellingen en voorstellingen in de tuin gehouden en con-certen en voordrachten in huis. Aanvankelijk was het een tame-lijk vreemde situatie. In kunstenaarskringen liepen er figurenrond die eigenlijk iets fobisch hadden, dat wil zeggen dat zezich vaak wel erg anti-Duits, antikoningsgezind en anti-esta-blishment uitten. Maar tegelijkertijd wisten ze daar dan tochweer niet goed raad mee. Sommigen noemden de prinses bij debegroeting mevrouw Van Amsberg, of ze liepen langs haar heenzonder een hand te geven. Maar ze kwamen wél. Het was ergtweeslachtig: wel een uitnodiging accepteren en tegelijkertijdprovoceren.

De kennismaking met kunstenaarskringen moet voorname-lijk in de beginjaren van hun huwelijk hebben gespeeld. Hetbegon namelijk in dezelfde tijd dat Huub Oosterhuis een ge-dicht schreef ter gelegenheid van de geboorte van Friso. Het‘tijdgeestproject’ werd afgerond met een diner op de Lage Vuur-sche in september 1971. Al na enkele maanden ontdekten Bea-trix en Claus dat ze deze ontmoetingen enorm misten en enkelekunstenaars werden uitgenodigd mee te denken over een opzetvoor een vervolg. Het was in de tijd dat er scherp werd bezuinigdop cultuur zodat al gauw de gedachte opkwam om ‘de functievan de kunst’ als centraal thema te kiezen. Er kwam een vastebasisgespreksgroep van ongeveer 12 mensen en die nodigdenanderen uit voor de bijeenkomsten die werden georganiseerdop Drakesteyn. Er lekte wel eens wat uit en aanvankelijk werdhierover in de media enigszins badinerend gedaan, maar algauw probeerde iedereen die meende ook maar een beetje meete tellen te worden uitgenodigd.

Prins Claus wist door zijn manier van vragen de aanwezigenaltijd te stimuleren. Het viel de kunstenaars elke keer op dat hijveel wist van zeer verschillende aspecten van kunst. Hij wist al-les van Bauhaus, maar hij wist ook precies aan te geven waarombepaalde stukken van een compositie van Sjostakovitsj extrahard aangezet moesten worden.

69


Deze sessies hadden drie- tot viermaal per jaar plaats en ditheeft geduurd tot het voorjaar van 1979. Het werd afgerond meteen afscheidsdineetje bij Peter Struycken.

De bezoekers hebben het als stimulerend ervaren dat Beatrixaltijd zo enthousiast participeerde en ook zo veel aandacht gafaan de mensen persoonlijk. Als het even kon was zij er als bij-voorbeeld Herman Gordijn exposeerde, of ze bezocht met eenhofdame Poëzie Hardop, waarvan ze wist dat Huub Oosterhuiser de hand in had, of ze had de laatste gedichten gelezen van Ju-dith Herzberg. Het was een rommelig, maar zeer inspirerendproject dat echter niet tot een publicatie leidde, zoals aanvanke-lijk de bedoeling was. Maar het was wel een van de activiteitendie zorgde voor een hofsfeer van een volstrekt andere allure danin Nederland gebruikelijk was en die ook elders in Europa nogniet wordt aangetro^en.

Het kostte allemaal veel tijd en energie, maar de koningin enhaar man hebben er plezier aan beleefd, ervan geleerd en er goe-de vrienden aan over gehouden. Er was veel talent in Nederlanden er kon ook veel. In kunstenaarskringen leerden ze fascine-rende mensen kennen. Er was zeker sprake van aªniteit, maarhet was ook een uitdaging. De kunst verkeerde in die tijd na Co-bra in een crisis, vooral wat betreft de communicatie met demaatschappij. Koningin en prins veronderstelden dat ze vanuithun positie wellicht mensen bij elkaar zouden kunnen bren-gen.

Rudi Fuchs, de vroegere directeur van het Stedelijk Museum,was een- of tweemaal uitgenodigd voor zo’n bijeenkomst opDrakesteyn. Maar hij was er niet toegekomen erheen te gaanomdat hij een beetje kopschuw was. Hij vroeg zich af wat hij ereigenlijk moest doen. Daardoor leerde hij de koningin pas ken-nen in 1986, toen zij een bezoek bracht aan een expositie in hetVan Abbemuseum in Eindhoven. Het klikte meteen en ze raak-

70


ten in een geanimeerd gesprek. Hij verbaasde zich over wat zeallemaal wist van beeldende kunst. ‘Ze bleek ook uiterst geïnte-resseerd, niet op een formele beleefde manier, dat kan ze uiter-aard ook – ze is een meesteres in het doen alsof, dat is tenslottehaar vak – maar ze kon niet ophouden met kijken.’ Later bleekdat haar bezoeken aan exposities meestal veel langer duren dangepland.

Er was werk aanwezig van onder anderen Rudolf Schwarz-kogler, die tot de Weense ‘Aktionisten’ behoort. Zijn werk (fo-to’s) was nogal bloederig, het leek erop alsof hij een geslachts-deel had afgesneden. ‘De koningin stond er manmoedig naar tekijken en zei: dat is niet mijn smaak.’ Volgens Fuchs zijn er men-sen in haar omgeving die vinden dat je de koningin van bepaal-de dingen moet afschermen. Hij vindt dat onzin. ‘Ze houdt vaneerlijkheid. Als iemand gewoon zegt wat hij van iets vindt, kanze daar goed tegen, maar mensen moeten niet gaan draaien. Zelfzegt ze ook wat ze van de dingen vindt.’

Hij werd nieuwsgierig naar haar persoonlijke smaak envroeg haar welk werk zij het meest waardeerde. Tot zijn groteverbazing noemde Beatrix de abstracte en zeer avant-gardisti-sche Robert Ryman. Die maakt alleen witte schilderijen die debewegingen van het penseel op het doek weergeven en hetschitterende ontvangen van het licht. ‘Deze smaak was heel bij-zonder, zo’n avant-gardistische voorkeur associeer je niet meteen koningin, die je een meer conventionele smaak toedenkt endie ze op bepaalde terreinen ook wel heeft. Het werk van Rymanbehoorde tot het meest autonome en was toen buiten een klei-ne kunstkring zeker niet beroemd.’

71


Contraprestatie:

Culturele Holland Promotion

Mensen die een rol spelen in de wereld van kunst en cultuurworden met enige regelmaat uitgenodigd voor een staatsban-ket. Zo was Fuchs eens bij een lunch die werd aangeboden aanpresident Bush en waar ook Jaap van Zweden aanzat.

Vroeger bood een Nederlandse koningin die ergens opstaatsbezoek was de ontvangende partij een diner aan, zoals allestaatshoofden dat deden. Tegenwoordig is de ‘contraprestatie’daarvoor als regel in de plaats gekomen. Dat is een prestatie ophet gebied van de kunst. Koningin Beatrix biedt haar gastheer of gastvrouw bijvoorbeeld een voorstelling, uitvoering of ten-toonstelling aan. Er wordt vooraf overleg gepleegd tussen hethof en de leiding van een kunstinstelling. Degene die zoiets or-ganiseert, krijgt natuurlijk een budget.

Een contraprestatie op het gebied van de beeldende kunstwas er in 1990 tijdens het staatsbezoek aan Ierland in Dublin,waar een expositie was van aquarellen en tekeningen van deHaagse School en Mondriaan. Als cadeau voor de ontvangendepartij was er toen een tekening van Lucebert. Op de vraag of mendat daar wel zou kunnen waarderen, zei Beatrix dat je altijdmoet geven wat je zelf mooi vindt.

In 1994 was er tijdens het staatsbezoek aan Tsjechië in Praageen kleine expositie van Nederlandse kunst van grote schilde-rijen en sculpturen en nog in hetzelfde jaar tijdens het staatsbe-zoek aan Jordanië een expositie ‘Petralandscapes’ van GertieBierenbroodspot. In 1999 werd er gedurende het staatsbezoekaan China een Escher-tentoonstelling gehouden.

De praktische kant van de organisatie van een expositie kannog wel eens wat lastig zijn, omdat de ruimte er zich niet altijdvoor leent. Er moeten ook altijd nog bloemen geplaatst wordenen dat kan dan weer botsen met de plaatsing van en het uitzicht

72


op de kunstwerken. In Praag, met die grote schilderijen ensculpturen, luisterde het nauw. Als er een compromis gezochtmoet worden, weet de hofmaarschalk dat de koningin hechtaan een optimale plaatsing van de kunstwerken en hij gaf Fuchsde vrije hand. Het is niet zo verbazingwekkend dat de contra-prestaties door de kunstenaarswereld worden beschouwd alseen vorm van culturele Holland Promotion.

Amsterdam & Beatrix

Koningin Beatrix en Amsterdam hebben een bijzondere relatie.Heel de wereld kon in 1966 via de tv zien hoe rookslierten afkomstig van een rookbom de Gouden Koets even aan het oog onttrokken. Tijdens de inhuldigingsplechtigheid in 1980drong het rumoer van op rellen beluste anarcho’s de NieuweKerk binnen. Zo is gemakkelijk de conclusie getrokken dat Am-sterdam en Oranje een wat moeizame verhouding zouden heb-ben. Soms wordt dat simpelweg beschouwd als een voortzet-ting van de situatie zoals die tijdens de Republiek zou hebbenbestaan. Dat is een vergissing. Weliswaar was er in die eeuwenmet enige regelmaat sprake van spanningen tussen Amsterdamen de Oranjes, maar dat waren spanningen tussen de Oranjes en de regenten. Dat was de toenmalige ‘grachtengordel’. De ge-wone man was daar zelden bij betrokken. Integendeel, de volksbuurten, waar onder anderen de ‘bijltjes’, de Amsterdamsescheepstimmerlieden, woonden, waren juist vaak het beeld vanrelletjes vóór Oranje en tegen de regenten. De Jordaan was in denegentiende eeuw een buurt die zeer orangistisch was. De be-volking zorgde voor erebogen en vooral veel oranje als de ko-ning Amsterdam bezocht. In deze buurt werd ook het initiatiefgeboren om Wilhelmina een gouden koets te schenken. De stu-denten die in de jaren zestig en tachtig relletjes schopten, warenhoofdzakelijk van buiten de stad afkomstig. Amsterdammers

73


die wat minder vriendelijk over de Oranjes denken, zijn vooralte vinden in kringen van de ‘grachtengordel’ of wat daar graagtoe zou willen behoren.

Beatrix weet dat natuurlijk en ze gaat graag naar Amsterdam.Het wordt op prijs gesteld dat zij niet alleen komt om gasten teontvangen bij staatsbezoeken en voor de herdenking en de vie-ring van 4 en 5 mei, maar ook voor kleinschalige projecten zoals‘Hulp voor onbehuisden’, een feestelijke straatspeeldag of deopening van een groot woningbouwproject in Oud-West.

Beatrix heeft zich altijd bijzonder aangetrokken gevoeld totAmsterdam als centrum van kunst en cultuur. Zij vond en vindter veelal de kwaliteit en originaliteit die ze zoekt en die haar in-spireren. Gesprekken met kunstenaars en kunstkenners zoalswijlen Benno Premsela wist ze bijzonder te waarderen. In hetStedelijk Museum ontmoette ze in de loop der jaren directeu-ren die haar zeer aanspraken, eerst Edy de Wilde en Wim Beeren,later Rudi Fuchs. Van het Rijksmuseum waardeerde ze SimonLevie vanwege zijn kennis van de Italiaanse kunst. Later kreeg zeeen goed contact met Henk van Os. De koningin bezoekt graagexposities samen met haar hofdame Miente Boellaard. Dezeheeft als hofdame vooral Amsterdam en omgeving als werkter-rein en heeft veel gevoel voor kunst en cultuur. Een bezoekjeaan een galerie komt regelmatig voor en ook de KunstRai zal ze liever niet missen.

Koningin Beatrix koopt ook kunst. Dat kan voor zichzelf zijn.In haar verzameling bevindt zich werk van: Armando, Appel,Constant, Dekkers, Jan Dibbets, Rudi van de Wint die het pla-fond in Paleis Noordeinde schilderde, Peter Struycken en MarteRöling, voorts Sam Francis, Montijn, Lucebert, Uwe Poth en David Vandekop. Zij heeft in de loop van de jaren vooral een uit-gebreide verzameling moderne Nederlandse kunst bijeenge-bracht. Maar het kan ook zijn dat ze op een KunstRai iets aan-schaft dat meegaat als geschenk op staatsbezoek. Natuurlijk

74


beperkt ze zich wat kunstbezoek aangaat niet tot Amsterdam.Ook in andere plaatsen worden musea en galeries bezocht. Zeheeft veel kennis en blijft nieuwsgierig. ‘Ze heeft een brede,maar in bepaalde opzichten toch uitgesproken smaak, deze isklassiek en beslist vernieuwend. Het kan zijn dat ze werk koopt,bijvoorbeeld van een Raedeker, ver voor zo iemand bekend is.’Voor de toeschouwers is het merkbaar dat de koningin echt kan genieten van een bezoek aan museum of galerie. Als ze metkunst bezig is, vergeet ze bijna alles. Als ze niet alleen op bezoekgaat of met een hofdame, neemt ze soms een van haar zoons oftegenwoordig ook wel een schoondochter mee.

Steun voor de kunst

Rudi Fuchs is ervan overtuigd dat de houding van het konink-lijk paar van invloed is geweest op de appreciatie van modernekunst onder een breder publiek. Hij herinnert zich de openingvan de nieuwe vleugel van het Kröller-Müller Museum eind ja-ren zeventig. Aanwezig waren onder meer mr. W.J. Geertsema,commissaris van de Koningin van Gelderland, en Henk Vonho^in zijn hoedanigheid van voorzitter van het Nationale Park DeHoge Veluwe. Het was mooi weer. In de tuin waren moderne ab-stracte beelden tentoongesteld van Ulrich Rückriem. Beide he-ren ‘stonden over deze abstracte beelden te schuddebuiken’.Zo’n houding was toen in bepaalde kringen nog bon ton jegensmoderne kunst. De koningin was er ook. ‘Ze voerde een geani-meerd gesprek met de kunstenaars, die haar omstuwden. Zegeeft dan heel openlijk haar mening en zegt dingen die ze zichnormaal niet toestaat. Maar ze weet ook dat de kunstenaarswe-reld wat dat betreft zeer discreet kan zijn. Ze voelt zich er thuis.’

Ook na oªciële gebeurtenissen blijft ze daarin herkenbaaren benaderbaar. Om te illustreren dat Beatrix jegens kunste-naars een wezenlijk andere houding aanneemt dan andere

75


hoogwaardigheidsbekleders, verhaalt Fuchs van een bezoek datde koningin aan Frankrijk bracht. Ze moest daar zijn in Bloisvoor de onthulling van glas-in-loodramen van de Nederlandsekunstenaar Jan Dibbets. De Franse politicus Jacques Lang, ooitroemrucht minister van Cultuur, was er in zijn hoedanigheidvan burgemeester. Alles gebeurde op zijn Frans en dus vooralformeel en plechtstatig. De kunstenaars, onder wie Hans vanManen en ook Rudi Fuchs, zaten in een apart vak achter Fransebobo’s. Ze moesten daar uitdrukkelijk blijven en ze werdendoor de autoriteiten geen blik waardig gekeurd. Dan springt deinformele houding van de koningin eruit. Bij het vertrek naarde auto lopend zei de koningin tegen Jan Dibbets dan ook: ‘Ver-geet Rudi Fuchs en Hans van Manen niet de groeten van me tedoen.’

Het gaat om haar betrokkenheid bij de kunst en de kunste-naars en de steun die zij geeft. Fuchs concludeert: ‘Zo’n houdingjegens moderne kunst zoals van Vonho^ en Geertsema is nu to-taal verdwenen. Dat kan niemand zich meer permitteren en datis toch die merkwaardige invloed van deze koningin. De kun-stenaarswereld ziet dat ook goed en bewondert dat in haar.’

‘The Curator is a Queen’

De suggestie om de koningin als gastconservator in 2000 een ex-positie in het ‘Stedelijk’ te laten inrichten, kwam van prinsClaus. Hij vroeg aan Rudi Fuchs of dat niet wat voor zijn vrouwzou zijn. Deze was meteen voor, maar Beatrix zelf maakte nogvoorbehoud. Zij vroeg hem waarom ze dit zou doen. Hij ant-woordde dat zij een begaafde amateur was en verwees naar haarvoorvader Frederik Hendrik. Deze Oranjestadhouder had, 27jaar oud, Rembrandt opdracht gegeven de passieserie te schil-deren. Constantijn Huygens had daarbij als tussenpersoon ge-fungeerd.

76


Het feit dat ze koningin was, deed Beatrix aarzelen. Zij vroegzich af hoe ze dit zou kunnen doen zonder daarmee al te directuit te spreken wie er goed of minder goed is. Al pratende ont-stond het idee van de kamers, het inrichten van een fantasie-paleis eigenlijk. Uiteindelijk leidde dit tot ‘De voorstelling, Ne-derlandse kunst in het Stedelijk Paleis’.

Zij is daarvoor naar alle depots gegaan en heeft alles zelf ge-zien. Ze zei: ik kom aan het eind van de middag na mijn werkwel langs. Soms was ze er dan al een uur eerder. Uiteindelijkwerden in een werkkamer de muren bedekt met softboard. Deplaatjes van de uitgekozen werken werden met spelden en pu-naises bevestigd en zo zat ze uren met een mond vol spelden dieplaatjes op te prikken. Beatrix bleek een scherp visueel geheu-gen te hebben. Als iets niet combineerde, wist ze wel iets wat be-ter was, dat ze enkele zalen terug gezien had. Elk schilderij werdindividueel opgehangen. Ze kreeg een vriendschappelijke ver-houding met Willem van het technische personeel. Beiden had-den soms hele discussies over het al of niet scheef hangen vaneen schilderij. Als ze het oneens bleven zei hij met een knipoog:‘De klant is koning, nou ja koningin.’ Later hing hij het op zijneigen manier weer recht.

De eerste keren werden er broodjes zalm gegeten, maar datwerden al gauw broodjes kaas en erwtensoep. Met sinterklaasnam de koningin voor iedereen speculaaspoppen mee.

Dit speelde zich af in de tijd dat koningin Beatrix zich grotezorgen maakte over de gezondheidstoestand van prins Claus enover het langdurige ziekbed van haar vader. En dan was er ooknog de beroering rond Máxima. Prins Willem-Alexander heeftwel gezegd dat de voorbereiding voor de expositie zijn moederwaarschijnlijk juist kracht heeft gegeven. Op de vraag hoe hetnu met haar vader ging, gaf zij weer eens blijk van, zoals RudiFuchs het noemt, ‘haar merkwaardige gevoel voor humor’. Zeantwoordde: ‘Het gaat wel weer. Hij drinkt weer wat witte wijn,met een rietje.’

77


Bij de inrichting van de expositie meende de koningin dat zeniet te veel blijk moest geven van persoonlijke statements. Zoalsze zei: ‘Ik vond dat ik dat, vanuit mijn positie, niet moest doen’23

Waarschijnlijk speelde haar grote verantwoordelijkheidsgevoelhaar weer even parten. Het is zeer de vraag of het Nederlandsevolk die voorzichtigheid wel zo nodig vindt. De expositie werdin elk geval druk bezocht. Het publiek was over het algemeenzeer positief. Kunstvrienden, die de smaak van de koningingoed menen te kennen, zeggen wel dat het voor haar doen watvol hing. Ze zou zich een volledig eigen keuze namelijk niethebben toegestaan. Dit klonk hier en daar door in de kritieken.De recensente in de Volkskrant schreef: ‘Zo te zien kon ze het “pu-re plezier” van het maken van een tentoonstelling wegredene-ren, door er een hoger maatschappelijk belang voor in de plaatste stellen.’24 Ze vond dat niet Beatrix zelf, maar het instituut Bea-trix keuzes had gemaakt en daardoor zou de expositie te onper-soonlijk zijn geweest. Deze recensente was ook negatief over decombinatie van de tentoongestelde werken. Maar tegenover datlaatste verwijt stond het oordeel van de New Yorkse journalistAbigail R. Esman in een artikel onder de titel ‘The Curator is aQueen’. Hij kan het voorbehoud tegen de combinatie in eersteinstantie billijken, maar zijn oordeel over het e^ect ervan is al-lerminst negatief: ‘Have these works anything to do with oneanother in art historical terms? Not really. But oh, how they capture the eye and the imagination when seen together!’25

Toen Fuchs eens aan de koningin vroeg of zij misschien, als zegeen koningin was geworden, ook wel conservator had willenworden, aarzelde zij. Hieruit concludeert hij dat Beatrix moge-lijk zelf wel beeldend kunstenaar had willen zijn. Abstract werkinteresseert haar het meest. Haar waardering geldt vooral schil-deren beeldhouwkunst. Dat is met de handen gemaakt en datkrijgt daardoor voor haar iets sacraals. Fotografie en videokunstspreken haar wat minder aan. Ze heeft een praktische kijk op de

78


dingen en voor haar gesprekspartners is duidelijk dat zij zelfcreatief werkt. Zij wordt een begaafde amateur genoemd. Be-kend is dat ze onder andere kopjes heeft gemaakt van haar zoonstoen ze opgroeiende jongens waren, een buste van de dichterRoland Holst en koppen van Mari Andriessen en Alfred Moser.

Behalve ‘Jantje Beton’ zijn de ‘appeltjes van Oranje’, die hetOranje Fonds uitreikt aan mensen die een opvallende bijdragehebben geleverd aan de kwaliteit van onze multi-etnische sa-menleving, eveneens van haar hand.

Ballet, een andere passie

Ballet is een andere grote liefde op het gebied van de kunst vankoningin Beatrix. Zij bezoekt graag balletvoorstellingen. Vier àvijf keer per jaar bezoekt ze incognito het Nederlands Dans-theater; het Nationale Ballet wordt zo’n keer of twee bezocht.Meestal komt ze met een hofdame, een enkele keer kwam zemet haar man of met haar zoon Constantijn.

Na een voorstelling praat de koningin graag nog met de dan-sers na. Ze heeft uitgesproken kennis van de dans en ze leeft al-tijd met de dansers mee. Aangenomen wordt wel dat dit bij haarwat sterker is dan bij een ander doordat ze als meisje ooit ballet-les kreeg van Hans Snoek, de toenmalige artistiek leidster vanhet Scapinoballet. Waarschijnlijk zullen niet veel staatshoofdenballetles in hun cv kunnen opnemen. Zij heeft daardoor de fy-sieke weerstanden die een danser moet overwinnen in elk gevalaan den lijve ervaren. Doordat ze doorgaans persoonlijk contactheeft met de dansers is ze uitstekend op de hoogte van hun wel en wee. Zo had zij eens gehoord van de ziekte van de moedervan de choreograaf Jiri Kylian en tot zijn verbazing was de ge-zondheidstoestand van zijn moeder het eerste waar zij tijdensde eerstvolgende ontmoeting, een jaar later, naar vroeg. PrinsClaus ontwikkelde een bijzondere vriendschap met haar.

79


Eigentijds repertoire, dat is wat haar grote belangstellingheeft en dan toegespitst op Kylian en Van Manen. Ze is vaak aan-wezig bij experimentele voorstellingen zoals bijvoorbeeld in deWestergasfabriek. ‘Ze consumeert merkbaar met volle teugenwat er op het gebied van avant-gardekunst geboden wordt.Voor kunstenaars is het stimulerend om op die manier gehoorte krijgen en bevestigd te worden bij het nemen van artistiekerisico’s.’ Volgens Anton Gerritsen, voorheen directielid van hetNationale Ballet en van Het Muziektheater, stimuleert de ko-ningin de belangstelling voor twintigste-eeuwse kunst en is zetrots op de Nederlandse dans. Ze kwam graag kijken bij Alexan-dra Radius en Han Ebbelaar en had een goede band met hen. Radius ontving de eremedaille voor Kunst en Wetenschap in deHuisorde van Oranje-Nassau, die aan haar is uitgereikt op Huisten Bosch.

De choreograaf Jiri Kylian is ook wel wat dieper op de voor-keur van koningin Beatrix voor moderne kunst ingegaan. Hijwas namelijk verbaasd te ontdekken dat zij die uitgesprokenvoorkeur had voor moderne dans. Gekroonde hoofden hebbenmeestal een voorkeur voor klassieke kunst. Het Britse en Deensekoningshuis bijvoorbeeld doen wel aan kunst, maar vooral alsbeheerders van het cultuurgoed. Koningin Beatrix ziet daarinzeker ook een taak voor zichzelf, maar het moderne spreekthaar meer aan, raakt haar meer. Kylian zegt: ‘Ze heeft uitgespro-ken voorkeuren en heeft er ook uitgesproken opvattingen over.’Uit haar gesprekken met Kylian blijkt dat ze in tegenstelling totveel andere vorsten niet naar kunstinstellingen kijkt als naarmusea, maar dat zij deze als creatieve instituties beschouwt dievoor de historie van de toekomst van belang zijn. Zij zegt dat alsons de durf ontbreekt om nieuwe dingen te maken die contro-versieel zijn, onze toekomst dan ook geen rijke historie zal ken-nen.

Kylian ervaart het als bijzonder inspirerend dat de koningin

80


zo duidelijk blijk geeft van haar aªniteit met de dans. Het deed hem goed te zien hoe Beatrix en Claus samen van modernekunst konden genieten en dan samen hun enthousiasme toon-den. ‘Ze vormden dan zeer zichtbaar een hechte twee-eenheid.’Hij herinnert zich dat hij eens een solo had geschreven, speciaalvoor zijn vrouw Sabine. De dans heette Silent cries en was op mu-ziek van Debussy’s l’Après-midi d’un faune. Sabine stond bijnanaakt achter een doorzichtig glas, deels spiegel, waarin ze zich-zelf herkent en probeert zichzelf te accepteren met alle onvol-komenheden, maar ze kan er ook doorheen naar de wereld kij-ken. Het was een diep persoonlijk stuk, maar het had tevens eenalgemene betekenis. Beatrix en Claus waren beiden zeer ont-roerd. Jaren later vroeg de koningin of het nog een keer gedanstzou kunnen worden. Maar inmiddels was Sabine opgehoudenmet dansen en daardoor was ze enigszins ‘out of shape’. Kylianzei dat het daarom niet kon. De koningin was teleurgesteld,maar zei dat ze het gelukkig nog op video hadden. Toen ze er la-ter nog eens op terugkwamen, verduidelijkte Kylian nogmaalsdat het niet mogelijk was omdat zijn vrouw door het stoppenmet dansen zich wat te dik vond om bijna naakt achter een deelsdoorzichtig glas te gaan staan. ‘Ach’, zei de koningin, ‘als ze hetwel gedaan had, was ze ook mooi geweest.’

In zoverre ze invloed kan uitoefenen, let ze er ook op dat velenvan kunst kunnen genieten. Zij wil ook graag laten zien wat Ne-derland op het gebied van de kunst in huis heeft. Ze wordt om-schreven als een echte ‘multiplier’. De vervanging van het dinerdoor de ‘contraprestatie’ bij staatsbezoeken is daar een duide-lijk bewijs van. Hiervoor is het ballet ook herhaaldelijk uit-genodigd. Het Nationale Ballet ging mee naar Duitsland en Canada, het Nederlands Danstheater, dat een meer eigentijdsprogramma heeft, ging mee naar Frankrijk, Nieuw-Zeeland,Bulgarije, Rusland en Roemenië.

81


Het staatsbezoek aan Duitsland viel in de beginperiode vanBeatrix’ koningschap. Er was vooroverleg met het hof en er werdtoen gedacht aan een groot ensembleballet en daarnaast een re-cent gechoreografeerd Nederlands werk. Voor het eerste viel dekeuze op Balanchines Theme and variations met muziek van Tsjai-kowski. De vaststelling van het volgende werk had meer voetenin de aarde. Van de zijde van de hofhouding werden er beden-kingen geopperd tegen Sarcasmen van Hans van Manen, omdattijdens een passage een danseres een hand op het kruis van haarpartner moet leggen. Dit stond voor het relativeren van macho-gedrag. De balletwereld, die de koningin op dat terrein heelgoed kent, was ervan overtuigd dat dit bezwaar beslist niet vanhaarzelf kon komen. Rudi van Dantzigs Vier letzte Lieder werdminder geschikt gevonden omdat het anderhalf jaar ervoor aleens in Hamburg was opgevoerd. De keus viel uiteindelijk opRudi van Dantzigs kersverse Onder mijne voeten met muziek vanPeter Schat.

Echte kunstminnaars waren al die autoriteiten natuurlijkniet. Tijdens de voorbesprekingen in Bonn vernam de Duitsetheaterdirecteur toevallig dat het plan aanvankelijk was ge-weest de Vier Letzte Lieder op te voeren. Zijn reactie was: ‘Ach, HerrGerritsen, Sie möchten auf unserer Bühne die Vier Letzte Liederaufgeführt haben? Wie schade. Das Publikum is gar nicht inte-ressiert an demjenigen, dass Sie anbieten. Man setzt sich, schautherum. Wo ist die Königin? Sieht sie mich? Sieht sie meine Or-den? Die richtige Vorstellung ist nicht auf der Bühne, sondernim Zuschauerraum. Sie könnten den Vorhang ohnehin zulas-sen.’

Introductie in de muziek via prins Claus

De muziek was vooral het terrein van prins Claus. Hij was eenkenner en liefhebber van klassieke muziek. Zijn bescherm-

82


heerschap van het Koninklijk Concertgebouworkest en van deBachvereniging was voor iedereen een vanzelfsprekendheid. Deeerste keer dat Beatrix en Claus samen oªcieel in het openbaarverschenen was trouwens tijdens een uitvoering van het Con-certgebouworkest in Amsterdam op 20 oktober 1965, toen prinsBernhard een eredoctoraat werd verleend.

Van oorsprong heeft koningin Beatrix op muzikaal gebiedeen meer traditionele en minder uitgesproken smaak. SieuwertVerster, onder meer directeur van het Orkest van de AchttiendeEeuw, die het paar gezamenlijk jarenlang heeft meegemaakt,zegt het zo: ‘Er zijn drie verhoudingen ten opzichte van de mu-ziek te onderscheiden: er zijn mensen voor wie muziek heel be-langrijk is, de stem van de planeet als het ware; dan degenen dieer doof voor zijn, dat zijn de hopeloze gevallen; en ten slotte hetmiddenveld, degenen die, mits goed begeleid, zich de muzieklangzaam eigen kunnen maken en zo nog een heel goede smaakkunnen ontwikkelen. Tot de laatste categorie behoort de ko-ningin.’

Prins Claus bezocht niet alleen concerten, maar hij bemoeidezich ook met de organisatie van de muziek. Zo was hij ondermeer voorzitter van het Comité ‘Musica 85’, dat het Europesejaar van de muziek moest voorbereiden. Hierin zaten promi-nenten die in het dagelijks leven hun handen natuurlijk al volhadden en die aan uitvoerende activiteiten in het geheel niet toekwamen. Verster werd juist voor die meer praktische werk-zaamheden aangezocht. Hij heeft toen kunnen ervaren hoeprins Claus leiding gaf aan het Comité. Hij zegt: ‘De prins hadautoriteit, veel liefde voor het onderwerp en hij was een uitste-kende voorzitter, die wist te stuwen. Hij was iemand van snel enintelligent reageren, die goed wist hoe ver hij te ver kon gaan.Hij had namelijk een scherp zicht op verhoudingen. Mensenkunnen in de ambiance met een prins verlamd raken of juist tebravoureachtig worden. Bij hem kwam dat niet voor. De verga-

83


deringen waren onder zijn leiding een waar genoegen. Ze kre-gen soms een soort schoonheid.’

Het ‘jaar van de muziek’ werd een redelijk succes en werd ge-bruikt om het hedendaagse Nederlandse muziekleven een liftte geven. Er kwam een Muziekgeschiedenis van Nederland, die er nogniet was, en het Cuba Festival kwam eruit voort. Het Cuba Festi-val was bedoeld om de 300 levende Nederlandse componisteneen cadeau aan te bieden. Zes Cubaanse componisten zoudeneen compositie leveren en daarvoor naar Nederland overko-men. Op een gegeven moment ontstond onder de organisato-ren het gerucht dat twee van hen misschien niet zouden mogenkomen omdat ze homoseksueel zouden zijn. Homoseksuelenvormen een categorie die in Cuba wordt onderdrukt. PrinsClaus kreeg de vraag voorgelegd of hij hier iets aan zou kunnendoen. De prins heeft toen in een brief aan de minister van Cul-tuur van Cuba, die hij in het Spaans schreef, meegedeeld dat hij zich zeer op het festival verheugde, in het bijzonder op dekomst van de delegatie van de zes Cubaanse componisten, endat hij het festival zeker samen met zijn vrouw zou bezoeken.Ook in het revolutionaire Cuba werkte ‘deze brief met kroon-tje’. Voor Claus was dit een vanzelfsprekende actie. ‘Hij was er deman niet naar om zich te verschuilen achter zijn functie.’

Het muziekjaar bood prins Claus de mogelijkheid zich bezig tehouden met iets waarvan hij hield. Toen dit project ten eindeliep, kwam Beatrix op het idee van het ‘Koninginnedagconcert’.Dit concert gaat gewoonlijk vooraf aan Koninginnedag en ismeestal gewijd aan een thema of een bepaalde componist. Hetplan was vooral bedoeld om haar man iets te bieden waar hijmet veel plezier naartoe zou kunnen werken. Hiervoor waren er3 à 4 keer per jaar vergaderingen op het paleis, waaraan ook dekoningin deelnam. Naarmate ze meer ingevoerd raakte, meng-de ze zich meer in het gesprek.

84


In de wereld van kunst en cultuur gunden zij het gezelschapsoms onbevangen een inkijkje in hun huwelijksleven. Zoietskon voorkomen tijdens een gesprek over kunst of tijdens eenvergadering ter voorbereiding van het Koninginnedagconcertof van de Paleiscommissie. In deze laatste commissie worden deculturele activiteiten gepland die in het Paleis op de Dam zou-den plaatsvinden. Die openheid werd soms als ontroerend er-varen. Er wordt gesproken van ‘een bijzonder goed stel’ en van‘een diepe liefde tot het einde’. Dat sloot niet uit dat er soms be-hoorlijk felle discussies konden ontstaan. Vaak werd er op deplannen nog eens teruggekomen en soms, als het nodig werdgevonden, kwam men er nog eens op terug, en nog eens, maarhet gevolg ervan was wel dat de uiteindelijke plannen weer werden verbeterd. Deze discussies vormden dus eigenlijk hetschaafwerk, het afwijzen van het al te gemakkelijke, het zoekennaar de finishing touch. ‘De weg van de minste weerstand wasvoor hen beiden een onbegaanbaar pad.’

Het beeld dat wel wordt geschetst van een prins die zich inzijn functie onvoldoende heeft kunnen ontplooien, wordt doorde toeschouwers uit de wereld van kunst en cultuur volstrektniet onderschreven. Er dienden zich veel gelegenheden aan diede prins aanspraken en die hij heel goed wist te benutten.

Ook voor de muziek is de contraprestatie qua opzet bijzon-der stimulerend. Het Residentie Orkest ging al in 1981 mee naarLuxemburg; Jaap van Zweden ging als violist mee naar Venezu-ela om te spelen met het Symfonisch Orkest Venezuela. Voortsbegeleidden onder andere het Radio Kamerorkest, de Neder-landse Bachvereniging, het Koninklijk Concertgebouworkest,het Osiris Trio, het Loeki Stardust Quartet, het Nederlands Bla-zersensemble en het Rotterdams Philharmonisch Orkest de ko-ningin op staatsbezoek.

85


We zien dat het vorstelijke vertoon onder Beatrix in het tekenstaat van moderne kunst. Denk bijvoorbeeld aan de staatsiepor-tretten van Herman Gordijn en van Ger van Elk, het fotogra-fische portret in zeefdruk van Marte Röling, de moderne, gesti-leerde opzet van beeltenissen op munten en postzegels, zoalsbijvoorbeeld de ‘stippenpostzegel’ met Beatrix en face van PeterStruycken.26

Dat kan zowel een kwestie zijn van uitgesproken smaak envoorkeur van de koningin als van haar kijk op het koningschap.In de wereld van de kunst bestond aanvankelijk achterdocht jegens Beatrix en Claus. Er was twijfel over hun motieven. Hetbegon er al mee dat het koningschap in de ogen van de kunste-naars stond voor de gevestigde orde en daar heeft een kun-stenaar gewoonlijk al niet zoveel mee. Bovendien viel niet te ontkennen dat de Oranjes er belang bij hadden de culturele bo-venlaag, waar het republikeinse sentiment altijd sterker is ver-tegenwoordigd, voor zich te winnen. Tevens wordt beseft datBeatrix’ passie voor kunst en cultuur het prestige van haar ko-ningschap ten goede komt. Maar inmiddels is men ervan over-tuigd geraakt dat dit een integere betrokkenheid absoluut nietuitsluit. Dit geldt zowel voor de dansers en de beeldende kun-stenaars als voor de musici. Ook de muziekwereld stond aan-vankelijk kritisch tegenover Beatrix en Claus. Maar nu wordt er met overtuiging gezegd: ‘Deze mensen zijn echt en oprecht.Kunst en cultuur is wezenlijk voor hen beiden. Vanaf het beginhebben ze er zich volledig voor ingezet.’

Wat het Koninginnedagconcert betreft, blijkt uit gesprekkenmet buitenlanders dat geen enkel koningshuis jaar in jaar uitzoiets op touw zet. ‘Ja, een lakei belt wel eens om incidenteel eenbarok concertje te laten organiseren. Maar hier gaat het vaak omavant-garde. Het is nooit gemakzucht, het Schönberg Ensem-ble wordt ook meegenomen op staatsbezoek.’

Ook in muziekkringen is het een uitgemaakte zaak dat de

86


koningin zich bij kunstenaars thuis voelt. Er wordt veronder-steld dat dit kan komen door de informele sfeer die er heerst.Maar het feit dat het om kwaliteit draait, dat de kunstenaar voorde uitdaging staat kwaliteit te leveren en kan worden toege-juicht, maar ook meedogenloos bekritiseerd, is voor haar eenherkenbare situatie.

Kunst is wezenlijk

Behalve dat de koningin de kunst zoveel mogelijk steunt enkunst aanschaft en allerlei voorstellingen en uitvoeringen bij-woont, zal zij als het enigszins kan kunst in haar persoonlijk le-ven integreren.

Toen Beatrix en Claus in 1991 hun zilveren bruiloft vierden,wilde zij dit doen in het Muziektheater. Dit gebouw was als lo-catie geschikt omdat het veel mensen kon bergen. Bovendienleent het zich bijzonder voor een balletvoorstelling. De konin-gin verlangde wel dat het honderd procent Nederlandse voor-stellingen zouden zijn en zij zocht zelf het programma uit. De keuze viel uiteindelijk op Mythisch voorwendsel van Toer vanSchaik met muziek van Bartók, Corps van Hans van Manen metmuziek van Alban Berg en de Vier letzte Lieder van Rudi van Dant-zig met muziek van Richard Strauss.

In 1988 kreeg Beatrix als cadeau voor haar vijftigste verjaar-dag van de Nederlandse regering een documentaire in de vormvan een vijfluik van Nederlandse topkunstenaars. Het ging omde wording van een beeld van Carel Visser, een ballet van Hansvan Manen, een concert onder leiding van Reinbert de Leeuw,een gedicht van Ida Gerhardt en een schilderij van Armando.Het blijkt dat de koningin zo op een gepaste manier aan haar eigen belangstelling en voorkeuren weet te denken en er tege-lijkertijd naar streeft zoveel mogelijk mensen met kunst in aan-raking te brengen. De film is overal vertoond. Ook hier zien we

87


dus weer het opduiken van het multiplier-e^ect. Met haar pas-sie voor kunst ligt het voor de hand dat zij zich heeft afgevraagdwat kunst voor haar betekent en wat het voor een ander kan be-tekenen en ze zei er onder meer eens over: ‘Kunstenaars roepengedachten en gevoelens op, verwondering en vragen, verruk-king en verbijstering. In kritiek op de massaliteit loopt kunstvoorop, zij is onontkoombaar elitair, exclusief en soms moeilijkte volgen. Maar wat eerst slechts voor enkelen toegankelijk was,kan later voor velen een aanknopingspunt zijn voor een nieuwebeleving en zingeving van het leven.’27

Cultuur geeft identiteit

en zelfvertrouwen

Het is traditie dat het Koninklijk Huis zich op allerlei maniereninzet om het culturele leven in Nederland te stimuleren. In veelgevallen komt dit erop neer dat de koningin of een ander lid vande familie conferenties en congressen die daarvoor van belangzijn, bijwoont of prominenten op het gebied van wetenschapen cultuur ontvangt.

In het najaar van 2004 werd op 4 november de Erasmusprijsin het Koninklijk Paleis uitgereikt. Dit is een gebeurtenis dievoor het paleis onder de traditionele activiteiten valt. De Prae-mium Erasmianum werd in 1958 in het leven geroepen doorprins Bernhard en het doel ervan is: ‘uitgaande van de cultureletradities van Europa in het algemeen en van het gedachtegoedvan Erasmus in het bijzonder, de positie van geestes- en maat-schappijwetenschappen en van kunsten te versterken, alsmedehaar maatschappelijke erkenning te bevorderen. Hierbij staantolerantie, culturele veelvormigheid en ondogmatisch denkencentraal.’28 De prijs werd op die datum, twee dagen na de moordop Theo van Gogh, uitgereikt aan drie gerenommeerde mos-limwetenschappers die zich sterk maakten voor tolerantie: Sa-

88


dik Jalal Al-Azm, Fatema Mernissi en Abdulkarim Soroush. Inhun dankwoord zijn ze uitgebreid ingegaan op deze thematiek.Behalve de koningin waren van het Koninklijk Huis aanwezig:prinses Máxima, prins Constantijn, prinses Laurentien en mr.Pieter van Vollenhoven. Door zo nadrukkelijk met elkaar aan-wezig te zijn wordt het gewicht van de prijs nog eens extra be-klemtoond.

De Paleiscommissie is een instelling waarin de koningin zelfmeedenkt over keuze, aard en opzet van activiteiten die wordengeorganiseerd en die liggen op het gebied van cultuur en we-tenschap. Het werd zonde gevonden dat zo’n prachtig stijlvolgebouw als het Koninklijk Paleis op de Dam, in het hart van dehoofdstad gelegen, niet méér benut zou worden. Er is daaromooit door koningin Juliana een commissie ingesteld die zich be-zighoudt met activiteiten die in het Koninklijk Paleis kunnenplaatsvinden. De commissie staat onder voorzitterschap van deburgemeester van Amsterdam. Het betreft een klein erudiet ge-zelschap. ‘De koningin en de prins in eruditie niet de minsten,participeerden met verve.’ ‘Tijdens de bespreking gaat het nietover politiek, er heerst grote vertrouwelijkheid zodat iedereenkan zeggen wat hij wil, ook de koningin.’ Het zijn vaak langevergaderingen, die meestal niet voor middernacht stoppen.Hier wordt bijvoorbeeld besloten welke wetenschappelijke enculturele symposia er geagendeerd worden, wie de sprekerszouden moeten zijn en welke opzet het meest wenselijk is. VanThijn spreekt van ‘lucide brainstormsessies’. Voorbereiding enuitwerking van een thema vergen twaalf tot veertien sessies.Wat planning betreft wordt er gewerkt met een longlist en eenshortlist.

Jaarlijks is er een tweetal culturele en/of wetenschappelijkesymposia. Vooraanstaande beoefenaren van wetenschap en cul-tuur uit de hele wereld worden uitgenodigd om een inleiding te

89


houden over een belangrijk, vaak ook actueel thema. Illusteresprekers waren onder meer de stedenbouwkundige CharlesCorrea, de filosoof Hans Magnus Enzensberger, de dirigent Ni-kolaus Harnoncourt, de stadssociologe Jane Jacobs, de econoomLester Thurow en de historicus Simon Schama. Ongeveer 150personen worden op grond van hun belangstelling voor het be-tre^ende onderwerp uitgenodigd om de inleiding(en) bij tewonen en deel te nemen aan de daaropvolgende discussie.

Voor de koningin zijn gebeurtenissen zoals deze symposiavooral zo aantrekkelijk omdat zij een groot scala aan mensen uitde samenleving kan leren kennen en omgekeerd leren die filo-sofen en literatoren, maar ook medici en chemici of andere we-tenschappers haar kennen. Tijdens die bijeenkomsten gaat heter allemaal erg ontspannen aan toe. Er is weinig protocol. Bea-trix is meestal zeer geïnteresseerd, zij leest zich dan ook goed in.Ze praat er ook wel met anderen over, bijvoorbeeld met haarzoons. Hierdoor zijn er soms verrassende reacties mogelijk.Voorafgaand aan een symposium ontmoet zij de spreker. ‘Hierkan ze echt van genieten. Tijd kent dan geen grenzen, wie naarhuis wil, die gaat maar.’

Een voorbeeld van zo’n symposium dat voorbereid en geor-ganiseerd werd door de Paleiscommissie vond op 5 november2004 in het paleis plaats. Dit symposium was gewijd aan de ze-ventiende-eeuwse Nederlandse filosoof van joodse afkomst,Spinoza. Zijn tijdgenoten konden hem niet allemaal zo waarde-ren. Hij werd door het Amsterdamse rabbinaat dan ook in deban gedaan op grond van zijn vrijzinnigheid. De inleiders tij-dens het symposium waren de Britse hoogleraar dr. Jonathan Is-rael, die een inleiding hield over ‘Spinoza and modern society’,en de Belgische hoogleraar dr. Herman de Dijn, die een inlei-ding hield over ‘Spinoza on knowledge and religion’. Het sym-posium stond onder leiding van de Amsterdamse hoogleraar dr. Kees Schuyt. De koningin was er met haar schoondochterMáxima.

90


Er waren academici uitgenodigd die in meerdere of minderemate thuis waren op dit gebied, maar ook politici zoals euro-commissaris Frits Bolkestein en oud-minister Joris Voorhoeve,opiniemakers zoals Paul Sche^er en Adriaan van Dis, en opval-lend genoeg bevonden zich nogal wat studenten onder de gas-ten.

Na de inleidingen kregen de bezoekers een bu^et aangebo-den. Ze werden verdeeld over een aantal tafels. Tijdens de maal-tijd werd er druk gediscussieerd, ook aan de tafel waar de konin-gin, de gastvrouw, zat met onder anderen de beide inleiders. Dediscussie werd na het diner plenair en in het Engels voortgezet.Aan de orde kwamen de verhouding tussen religie en weten-schap en religie en moderniteit en de essentie van tolerantie.Door de dramatische moord op Theo van Gogh op 2 november2004 werd het thema onverwacht geplaatst tegen de achter-grond van de huidige culturele crisis. In principe is dit een on-derwerp dat de koningin bijzonder interesseert. Over cultuurzei de koningin in haar kersttoespraak in 1991: ‘Cultuur is geenmal, geen eenheidsmodel, waaruit identieke vormen wordengeboren; het gaat altijd om eenheid én verscheidenheid, pluri-formiteit én eigenheid. Cultuur geeft mensen identiteit en zelfvertrouwen.’ En verder: ‘In onze cultuur zijn we dragers endoorgevers van een gemeenschappelijk verleden, een geschie-denis die zichtbaar wordt in hedendaagse verworvenheden, inherkenbare verbindende elementen.’ Deze duiding is actueel enzegt iets van haar culturele belangstelling, maar zij belichaamtzelf natuurlijk ook een functie die tot het culturele erfgoed kanworden gerekend.

91


De nieuwe koningin op het balkon van het Paleis op de Dam. 30 april 1980. (NA)


Oranje als visitekaartje

– De representatieve functie van het koningschap –

Royalty doet het goed in het buitenland. Veel Nederlanders die,om wat voor reden dan ook vaak in het buitenland zijn, onder-schrijven dit. Deze opvatting wordt niet alleen gedeeld door po-litici, maar ook door topsporters en topindustriëlen. Onder depolitici werd dit element bijvoorbeeld genoemd door de oud-premiers De Jong, Van Agt en Lubbers. Een topsporter als JohanCruy^ wees ter gelegenheid van de geboorte van prinses Amaliain een tv-uitzending zeer nadrukkelijk op de impact van hetNederlandse koningschap in het buitenland. Een grote onder-nemer als André A. Olijslager zegt dat er in het kielzog vanstaatsbezoeken wel delegaties uit het bedrijfsleven meegaan.Hij vindt dit belangrijk uit overwegingen van public relations.Dat zou natuurlijk ook met een president kunnen, maar hijvindt ‘dat royalty iets meer cachet heeft, het ligt emotioneel netiets anders’. Vooral in het buitenland zou dat spelen. Mensen uithet bedrijfsleven vinden het een eer aan te zitten aan een staats-banket. Relaties worden graag uitgenodigd voor een receptiewaar een echte koningin of prins aanwezig is. Voor een onder-nemer is het belangrijk dat hij zijn relaties kan meenemen.

Olijslager vertelt dat tijdens het staatsbezoek van koninginBeatrix aan Japan er ook een Japanse agent was met zijn vrouw.Zij was voor deze gelegenheid traditioneel gekleed. Ze vond heteen grote eer te worden voorgesteld aan de Nederlandse konin-gin en ‘ze vond het misschien een nog groter wonder dat daar deeigen Japanse keizer zomaar in levenden lijve rondliep’. Die hadze nog nooit gezien doordat het Japanse hof enorm veel afstand

93


bewaart. Als de heer Olijslager buitenlanders terugziet die eenkeer aan de Nederlandse koningin zijn voorgesteld, komen zeer altijd op terug.

Deze representatieve functie van het koningschap in het bui-tenland heeft op vele momenten een belangrijke meerwaarde.Er zijn tal van oªciële gelegenheden waarbij dit speelt, zoals denieuwjaarsreceptie voor het corps diplomatique in het Paleis op de Dam in Amsterdam. Andere momenten zijn bij de ont-vangst van buitenlandse gasten of als de koningin zelf een be-zoek aan het buitenland brengt. Die bezoeken en ontvangstenkunnen weer worden onderscheiden in verschillende catego-rieën, waarvan het staatsbezoek het meeste gewicht heeft. Eenaardig ritueel in Nederland is bijvoorbeeld te zien als nieuwbe-noemde ambassadeurs hun geloofsbrieven komen aanbieden.Bij hun vertrek wordt hun weer een afscheidslunch aangebo-den door de koningin.

Ook de tv-uitzendingen van de ceremonies die het ‘Oranje-lief en -leed’ omringen en die in het buitenland door een grootpubliek worden bekeken, hebben een representatief aspect. InDuitsland worden de Oranjehuwelijken e.d. integraal uitge-zonden, soms zelfs op twee zenders. Het is daarom niet zo ver-bazingwekkend dat koningin Beatrix in Duitsland op straateven vaak wordt herkend als in Nederland.

De aanbieding van de geloofsbrieven

Zoals gesteld vormt de aanbieding van de geloofsbrieven aan dekoningin aan het Nederlandse hof een aantrekkelijk ceremo-nieel, dat gemiddeld om de veertien dagen op woensdag plaats-vindt.

De ambassadeur wordt met zijn partner per galarijtuig pluseen volgrijtuig voor enige leden van zijn staf, van de residentie

94


of het hotel waar hij verblijft opgehaald en naar Paleis Noord-einde vervoerd. De rijtuigen worden elk getrokken door eentweespan paarden. Voor het galarijtuig rijden twee bijrijders ingalatenue en de galakoets wordt begeleid door twee lakeien ingalatenue, het volgrijtuig door één lakei. Voor en achter de stoetrijden eveneens in galatenue twee ruiters van de politie Haag-landen. Aan de voorkant van het paleis aangekomen zal de ambassadeur gewaarworden dat er zich enkele tientallen toe-schouwers hebben verzameld die nieuwsgierig kijken naar deaangetreden erewacht en de militaire kapel. Na vier erero^elswordt het volkslied gespeeld van het land dat de diplomaat ver-tegenwoordigt en vervolgens inspecteert hij de erewacht. Hijwordt ontvangen door de ceremoniemeester. In de Pieter Post-kamer, een vertrek (genoemd naar een van de architecten) datnog in de stijl is van het vroegere, zeventiende-eeuwse Noord-einde, wordt hem verzocht het gastenboek te tekenen. Mochtde ambassadeur de geloofsbrieven zijn vergeten, dan ligt hiereen envelop als nepgeloofsbrief die hij in plaats daarvan kanoverhandigen. De koningin weet van deze mogelijkheid. In debalkonkamer op de eerste etage wordt hij ontvangen door dekoningin in aanwezigheid van de minister van BuitenlandseZaken of zijn vervanger, bijvoorbeeld de staatssecretaris en degrootmeester. De heren zijn in jacquet. Tijdens de overhandi-ging staat een adjudant met sabel achter de koningin. Vervol-gens onderhoudt de koningin zich geruime tijd met de diplo-maat. Hierop bereidt zij zich terdege voor.

Ambassadeurs zijn wat dit soort ceremonies betreft natuur-lijk wel wat gewend, maar toch zijn ze vaak oprecht verbaasdover de kennis van de koningin. Ook het gebruik van paardenen rijtuigen beschouwt men als een bijzondere geste. Ambassa-deurs laten bij hun complimenten vaak woorden als stijlvol enplechtig vallen en zij blijken ervan gecharmeerd dat het alle-maal niet overdone is. Zoals er een opmerkte: ‘Your ceremonies

95


are never intimidating.’ En zo had de koningin het nu net be-doeld.

Onder koningin Juliana stelde het ceremonieel van de aanbie-ding van de geloofsbrieven weinig meer voor. Zij had ook nietzo veel oog voor ceremonieel. Bij de regeringswisseling werd ditopnieuw bekeken. We zien dan dat een combinatie van traditieen puur pragmatische overwegingen kan leiden tot een stijlvol,vernieuwd ceremonieel. In Den Haag waren namelijk de koet-sen en de paarden die toch al training nodig hadden en in bewe-ging moesten blijven. Hetzelfde gold in zeker opzicht voor deerewachten. Zo ontstond de gedachte voor de huidige opzet. Af-wijkend van vroeger is ook de ontvangst van de partners van dediplomaten. Vroeger, in de negentiende eeuw, ontving de ko-ning de diplomaten en de koningin hun echtgenotes, maar be-grijpelijkerwijs voelde prins Claus niet zo voor deze taak. Ookzij worden nu dan ook door de koningin ontvangen.

De keuze van het ceremonieel is dus enerzijds het voortbou-wen op een traditie en anderzijds een kwestie van opportuniteiten smaak. Door deze wijzigingen in het ceremonieel van de aan-bieding van de geloofsbrieven heeft het allemaal net iets meercachet gekregen en is de nadruk meer komen te liggen op defunctie van de koningin als staatshoofd en op haar rol in de bui-tenlandse betrekkingen.

Waardering voor representatie

in het buitenland

Uit de uitspraken van politici zoals de oud-premiers blijkt datde politiek de koninklijke representatie in het buitenland hoogaanslaat. Dat is niet zo verwonderlijk. Niet alleen de probleem-loze staatsbezoeken zoals aan de buurlanden België, Luxem-burg en Duitsland zijn destijds door Beatrix en Claus met vaart

96


en verve afgelegd en bleken een succes, ook bij de staatsbezoe-ken die veel subtiliteit vroegen gaf de koningin steeds blijk vangrote diplomatieke behendigheid. Dit bleek bijvoorbeeld bijhet staatsbezoek aan de Verenigde Staten in 1982, toen de gevoe-lige kwestie van de plaatsing van kruisraketten speelde. Evenalshaar grootmoeder koningin Wilhelmina en haar moeder ko-ningin Juliana viel koningin Beatrix de eer te beurt te wordenuitgenodigd een toespraak te houden voor het AmerikaanseCongres. In haar toespraak herinnerde zij hier uiteraard aan enzij verwees naar de o^ers die de Verenigde Staten voor de bevrij-ding van Nederland hadden gebracht. Zij liet évenmin na erkort aan te herinneren dat tweehonderd jaar eerder Nederlandde eerste mogendheid was die de Verenigde Staten oªcieel alsnatie erkende. Hoewel Beatrix wist dat Amerika de in Neder-land levende bezwaren tegen een plaatsing van kernwapens ab-soluut niet kon waarderen, ging zij dit onderwerp niet uit deweg. Ze pleitte verder voor meer aandacht voor de mensenrech-ten en voor uitbreiding van de ontwikkelingssamenwerking.Beatrix veronderstelde kennelijk dat haar betoog wel eens watbelerend kon zijn overgekomen. Zij wees er daarom aan heteind van haar bezoek, tijdens de lunch van de National PressClub in Washington, niet zonder enige nationale zelfspot opdat wij Nederlanders toch altijd een volk van dominees enschoolmeesters waren gebleven. Harry van Wijnen, ‘een repu-blikein die er geen traan om zou laten als de monarchie zou blij-ven bestaan’, stelt naar aanleiding van dat bezoek: ‘Ze was nogmaar kort in functie toen ze op een staatsbezoek de Amerikaan-se pers in de Verenigde Staten in de vermaarde Press Club inWashington imponeerde door haar présence, haar kennis vande internationale verhoudingen en haar high-church Engels.’29

Veel tact vroeg ook het bezoek aan Japan in 1991. Er moest toenrekening worden gehouden met de gevoelens van de oorlogs-

97


slachto^ers en met gevoeligheden bij de gastheren. Maar Bea-trix ging het verleden niet uit de weg. In haar toespraak tijdenshet diner in Tokio zei ze onder meer: ‘Een eerlijk besef van debeproevingen die ons verleden belasten, kan ons helpen gevoe-lens van wrok en verbittering te overwinnen. De geschiedeniskan niet ongedaan worden gemaakt, maar wij willen ook niethaar gevangenen zijn. De nieuwe generaties in onze beide lan-den moeten zich nu – weerbaar door de kennis van het verle-den – aan de toekomst kunnen wijden. ’

De redevoeringen die bij staatsbezoeken worden afgelegd,hebben in grote lijnen wel een terugkerend stramien. Door destaatshoofden worden mogelijke herinneringen uit een ge-deeld verleden ter sprake gebracht, er wordt gewezen op raak-vlakken op het gebied van cultuur en commercie en politiek,waar mogelijk worden overeenkomstige belangen genoemd ener komt altijd wel een ethisch aspect aan te pas. Toch behoeftzo’n terugkerend stramien daarmee nog niet tot cliché te wor-den. Het gaat om de combinatie van elementen, de toonzettingen net een enkel verrassend zijstapje, die uiteindelijk het succeservan bepalen.

In 1995 bracht de koningin een bezoek aan Israël. Ze werd uitge-nodigd een redevoering te houden in de Knesset. Dit werd alseen eer beschouwd, hoewel er wel werd gewaarschuwd dat hetde vraag was of de parlementsleden zouden komen opdagen endat het voorkwam dat ze luidkeels uiting gaven aan hun mis-noegen over iets, ook over onwelgevallige uitspraken van hogebezoekers. Maar de rede die de koningin hield maakte grote in-druk. Dat wil niet zeggen dat in Nederland iedereen even ge-lukkig was met haar relativering van de steun die de Nederlan-ders in de oorlog aan hun joodse landgenoten gegeven hadden.Critici vonden dat iemand die als klein meisje de oorlogsjarenin het veilige Canada had doorgebracht, dit beter niet zo had

98


kunnen uitspreken. Anderen vonden daarentegen dat ze gelijkhad, dat dit ook wel eens gezegd mocht worden, zeker door ie-mand die het woord voert namens een land dat de morele latvoor anderen altijd zo hoog legt. Maar oud-premier Lubberszou indertijd bij haar wel de vraag opgeworpen hebben of hetwel zo tactisch was dit aan de orde te stellen.

In augustus 1995 vierde Indonesië dat vijftig jaar eerder deonafhankelijkheid was uitgeroepen. De koningin werd ge-vraagd bij die gelegenheid een staatsbezoek te brengen. Deemoties hierover liepen vooral in Nederland hoog op. Volgenssommigen moest de koningin niet gaan vanwege de mensen-rechtensituatie in Indonesië, anderen meenden dat zij juist welmoest gaan om excuses aan te bieden voor het Nederlandse ko-loniale verleden en het optreden tijdens de politionele acties.Weer anderen pleitten voor het aanhalen van de economischebanden na het afbreken van de ontwikkelingsrelatie door In-donesië. Aan de Indonesische kant was er onduidelijkheid overhet karakter van de onafhankelijkheidsviering: nationaal of met buitenlandse gasten. Onder deze omstandigheden kon ditstaatsbezoek moeilijk een groot succes worden.

Een constitutioneel incident als onderdeel

van een presidentiële campagne?

Buitenlandse bezoekers stellen het meestal bijzonder op prijsdoor de koningin te worden ontvangen. De politiek maakt daargraag gebruik van. De koningin heeft dan ook in de loop der ja-ren ontelbaar veel gasten ontvangen. Zo’n ontmoeting vindt al-tijd plaats ‘onder het zegel van geheimhouding’. Eén keer liepdit mis. Dat was in september 1983, toen de Amerikaanse presi-dentskandidaat Jesse Jackson na een ontvangst door koninginBeatrix op Huis ten Bosch op een persconferentie vertelde dat dekoningin hem gezegd zou hebben vóór uitstel van plaatsing

99


van Amerikaanse kruisraketten op Nederlands grondgebied tezijn. In een interview met de Volkskrant herhaalde hij dit verhaalnog eens. In Den Haag zat men hier behoorlijk mee in zijnmaag. De koningin had tegen de gewoonte in, op speciaal ver-zoek van het ministerie van Buitenlandse Zaken, deze Ameri-kaanse presidentskandidaat ontvangen. Jackson zou bewust dehem politiek bruikbare opvattingen aan de koningin hebbentoegeschreven. Uiteraard kon hij zich erachter verschuilen deNederlandse constitutionele spelregels niet te kennen. Hoewelde publiciteit op zich en de teneur ervan hem natuurlijk wel be-vielen. Misschien was deze potentiële Amerikaanse presidenttoch niet zo naïef? Het gevolg was wel dat de indruk bleef han-gen dat Beatrix, overigens te goeder trouw, wat te openhartigwas geweest. Door de relativerende manier waarop Lubbers de-ze materie placht te behandelen, verwaterde de aandacht ervoorin Den Haag weer snel.

Uitstekende leerschool

Op het gebied van de internationale contacten heeft deze ko-ningin een uitstekende leerschool gehad. Als jong meisje hoor-de zij al van de staatsbezoeken die haar ouders hadden afgelegd;zij ontmoette de internationale gasten van haar vader en moe-der en ze hoorde natuurlijk de verhalen van prins Bernhard dieveel reisde. Een zeldzame buitenkans was ook dat zij al jong meemocht naar de Bilderbergconferenties waar zij de leidinggeven-de politici, wetenschappers, militairen en topindustriëlen uitde westerse wereld ontmoette. In 1961, zij was nog maar net af-gestudeerd, hield zij op uitnodiging van de Europese CultureleStichting in Toulouse de eerder genoemde toespraak over Euro-pa. Haar huwelijk met Claus von Amsberg, een oud-diplomaat,gaf haar internationale belangstelling nog een extra krachtigeimpuls. Claus had op dit gebied bovendien een uitgesproken

100


professionele inbreng. Later, na hun bruiloft, toen Beatrix noggeen koningin was, hebben zij de gelegenheid benut om samenveel internationale reizen te maken.

Eerder kwam aan de orde dat de koningin in de loop der jareneen ongekend uitgebreid en interessant internationaal netwerkheeft opgebouwd. Daar zijn hechte, warme vriendschappen uitvoortgekomen met onder anderen Nelson Mandela, Kofi An-nan en James Wolfensohn, de president van de Wereldbank. Delaatste twee spraken hun verbazing uit over haar dossierkennis,haar uitgebreide netwerk en haar kennis van en scherpe inzichtin de internationale verhoudingen.

Volgens medewerkers van de koningin treedt zij in het bui-tenland zo vanzelfsprekend en zo overtuigend op als de Neder-landse vorstin dat iedereen ‘altijd hartstikke trots op haar is’. Detoekenning van de prestigieuze Karel de Grote-prijs door destad Aken was niet alleen een blijk van waardering voor haar bij-drage aan de Europese eenwording, maar werd algemeen gezienals een formele erkenning van het gezag dat zij in de loop dertijd ook internationaal had verworven.

Voorbereiding tot in detail

Wat staatsbezoeken e.d. betreft, is het begrijpelijk dat in derichtlijnen voor de ontvangsten van buitenlandse staatshoof-den de koningin een belangrijke rol wordt toebedacht. Uit-gangspunt is dat een buitenlands staatshoofd bij een bezoekaan Nederland de gast van de koningin is en dat er door haarwordt bekeken op welke wijze zij aan haar taak als gastvrouwinhoud wil geven. Het uitnodigen van buitenlandse staatshoof-den vindt daarom ook plaats na overleg met de koningin.

Als de politiek uiteindelijk een beslissing heeft genomen ofer van een bezoek sprake zal zijn en zo ja van welke soort (staats-,werk- of oªcieel bezoek), gaat als het een staatsbezoek betreft

101


de grootmeester aan het werk. Een staatsbezoek vraagt de mees-te voorbereiding van de internationale contacten. Er is verschiltussen een inkomend en een uitgaand staatsbezoek, maar in allegevallen gaat de voorbereiding door het hof tot in detail en is erintensief overleg met de chef van de directie Kabinet en Protocolvan Buitenlandse Zaken.

Zo’n maand of acht van tevoren begint de voorbereiding en zo’n anderhalf tot twee maanden voorafgaand aan het be-zoek vindt de ‘advance party’ plaats, waarbij alles nog eens zeergrondig wordt doorgenomen en ter plaatse gecontroleerd. Hetkwam al even aan de orde dat Beatrix bij een uitgaand staatsbe-zoek het traditionele ‘contradiner’ dat aan de gastgevers aange-boden werd, verving door de ‘contraprestatie’ in de vorm vaneen balletvoorstelling, een muziekuitvoering of een expositieop het gebied van de beeldende kunst.

Dat de contraprestatie meer is dan het op zich zinvolle pro-moten van Nederlandse kunst, heeft de choreograaf Jiri Kylianervaren. Het viel hem op dat koningin Beatrix zich heel bewustafvraagt op welke wijze Nederland het beste in een bepaald landvertegenwoordigd kan worden en dat zij daar dan de kunst enhaar eigen smaak en voorkeuren harmonieus in weet te verwer-ken. Het is onderdeel van een weloverwogen strategie. Tijdensde opening van het Holland Festival had Beatrix het ballet Ka-guyahime gezien met deels Japanse deels Europese drummers,kortom, een mooi stuk met veel drumgeweld. Toen zij Kylian naafloop zag zei ze: ‘Dat was een denderende opening, mijnheerKylian.’ Maar zij had het onthouden en koos het stuk uit als con-traprestatie tijdens het staatsbezoek aan Frankrijk, ‘het landvan de grandeur’. Koningin Beatrix heeft toen ‘de Opéra ingeno-men’. Het hele gebouw verdronk in de prachtigste bloemstuk-ken, op het podium, vanuit de loges en in hangvazen in de foyer.Het denderende stuk Kaguyahime werd te midden daarvan opge-voerd. Tijdens de pauze waren er lakeien in livrei en liepen er

102


Walcherse vissersvrouwen in klederdracht met manden oestersrond. Bij binnenkomst in de Opéra liepen koningin en prinsmet de heer en mevrouw Mitterrand de ‘grand escalier’ op, maartoen de koningin vanuit haar ooghoek Jiri Kylian zag staan, zeize opgewekt in zijn richting: ‘Ik verheug me op vanavond!’

Geruime tijd voor de reis leest de koningin zich in; zij laat zich door deskundigen voorlichten en vraagt eventueel sugges-ties voor redevoeringen die ze zou moeten houden. Toen prinsClaus nog leefde, had hij hierin een heel wezenlijke inbreng.

Hij legde vaak contacten met buitenlandspecialisten of ken-de zelf van eerdere reizen het te bezoeken land. Wat de degelijk-heid van de voorbereiding aangaat, deed de prins niet ondervoor zijn vrouw. Toch bleef hij tegelijkertijd de relativiteit vanhet ‘oªciële’ inzien. Mr. Van Mierlo herinnert zich een staats-bezoek: ‘Ik weet niet meer aan welk land. Het was een afgrijse-lijk hete dag, er was een enorm groot plein waar de militaire regimenten in carrévorm opgesteld stonden. Koningin Beatrixmaakte de ronde om de erewacht te inspecteren. Het staat meniet meer voor de geest waarom prins Claus en ik als minister elkaar dwars over dat immense plein tegemoet moesten lopen.Toen we vlak tegenover elkaar stonden fluisterde prins Claus:“Hands up”. Voor hem was alle ceremonieel betrekkelijk.’

Staatsbezoek van de Zwitserse president

Onder de activiteiten uit het programma van koningin Beatrixwaarbij ik aanwezig kon zijn, ook wel ‘participerende observa-ties’ genoemd, viel ook een staatsbezoek. Het was een beetjejammer dat er in 2004 geen spectaculaire staatsbezoeken plaats-vonden. Een Zwitserse president is nu eenmaal geen Bush, Poe-tin of Chirac. Het komt me voor dat voor het koningschap eenstaatsbezoek de functie heeft van het vroegere meesterstuk in

103


het gildenwezen. Als er één activiteit is waarbij overtuigendblijkt dat het koningschap een eigentijds instituut is dat inhou-delijk, organisatorisch en representatief op hoog niveau func-tioneert, dan is het wel een staatsbezoek. Beatrix heeft daarbijduidelijk zelf de regie in handen. Zoals iemand zei: ‘Als de ko-ningin als gastvrouw optreedt, is ze ook op-en-top gastvrouwen is het iedereen duidelijk wie de gastvrouw is. Ze bepaalt vanhet begin tot het einde de sfeer.’

Maandag 24 en dinsdag 25 mei 2004 bracht de Zwitserse pre-sident de heer J. Deiss met zijn echtgenote een staatsbezoek aanNederland en dus aan de koningin. De week daaraan vooraf-gaand ontvingen alle betrokkenen een boekwerkje waarin alle,maar dan ook werkelijk alle, noodzakelijke gegevens rond hettweedaagse programma zeer overzichtelijk waren vastgelegd.

Als Amsterdammer valt je meteen op dat op zo’n dag de Damer on-Amsterdams schoongeveegd uitziet. In het paleis zag alleser tiptop uit, de kostbare verzameling empiremeubelen glomde bezoekers tegemoet en overal stonden prachtige boeketten,samengesteld in de koninklijke bloemenkamer.

Op het marinevliegkamp Valkenburg werden de presidenten mevrouw Deiss door de koningin en de Prins van Oranje ontvangen, in aanwezigheid van leden van het kabinet en ande-re functionarissen. Hier vond het gebruikelijke ceremonieelplaats zoals het inspecteren van de erewacht, het spelen van devolksliederen en het aan elkaar voorstellen van de delegaties.

Vervolgens vertrok het gezelschap in hofauto’s onder begelei-ding van een motorescorte naar Amsterdam. Daar was na aan-komst in het paleis gelegenheid voor de gasten zich te verfris-sen. Na de kranslegging werd er in kleine kring geluncht, zodater voor de president en de koningin de mogelijkheid was elkaarnader te spreken. Later in de middag bezocht het gezelschap eeninformatiecentrum over diverse projecten aan de AmsterdamseZuidas.

104


Staatsbanket in het Paleis op de Dam

’s Avonds bood de koningin haar gasten een galadiner aan.Voorafgaand aan het diner werd iedereen voorgesteld aan de ko-ningin, het presidentsechtpaar, aan de Prins van Oranje, prinsesMáxima en aan mr. Pieter van Vollenhoven. Aansluitend werdde gasten een aperitief aangeboden. Het diner werd opgediendin de statige Burgerzaal. In deze centrale zaal, met veel marme-ren beeldhouwwerk, die eigenlijk een weerspiegeling van dekosmos voorstelt, ligt op de grond het kleed dat Ria van Eyk erspeciaal voor maakte. Dit overwegend blauwe kleed van bijna600 m2 verbeeldt het Melkwegstelsel en ‘harmonieert uitbun-dig met het blauwe hemelgewelf dat Atlas hoog boven de Melk-weg uittilt’. De tafels waren prachtig aangekleed met damast,zilverbestek, kristallen glazen en, wat al eerder opviel, tal vanbijzonder mooie bloemstukken.

De gasten in smoking en avondjapon die inmiddels de zaalbinnen gekomen waren, zochten hun plaats op in afwachtingvan de komst van de koningin en haar gasten. De genodigdenwezen elkaar op het mooie geheel, op de lakeien die in hunfraaie donkerblauwe met goud afgebiesde jassen en witte pan-talons in afwachting langs de muren stonden. (Naarmate ermeer rood in het kostuum zit, gaat het om een hogere rang.)Met twee tikken met zijn staf op de grond attendeert de cere-moniemeester het gezelschap op de binnenkomst van de ko-ningin en haar gasten. Nadat men zijn plaats heeft ingenomenvolgen meteen de toespraken. De koningin grijpt in haar redeterug op het verleden en trekt vergelijkingen. Zwitserland enNederland zijn beide ontstaan uit een vrijheidsstrijd tegen deheerszucht van het Habsburgse Huis en beide staten werdenoªcieel erkend bij de Vrede van Münster en kennen een sterkedemocratische traditie. Zij herinnert eraan dat beide volken eenrol hebben gespeeld bij de bevordering van het volkenrecht en

105


de internationale rechtsorde. Aansluitend bij de actuele, ook inZwitserland levende discussie over de multi-etnische samenle-ving, wijst zij erop dat ondanks zijn grote culturele en taalkun-dige verscheidenheid Zwitserland toch een herkenbare natie is.Het Zwitserse saamhorigheidsbesef berust kennelijk niet op et-nische homogeniteit, maar op de wil een natie te zijn. De konin-gin constateert dat de uitspraak van Ernest Renan, dat de natieeen ‘plébiscite de tous les jours’ is, bij uitstek van toepassing isop Zwitserland. Als grote Zwitser noemt ze Henri Dunant, degrondlegger van het Rode Kruis, als grote Nederlander Eras-mus. Zodra de koningin heeft gesproken, wordt het Zwitsersevolkslied gespeeld.

Vervolgens spreekt de Zwitserse president. Hij verwijst even-eens naar Erasmus, die in Rotterdam werd geboren en stierf inBazel. Hij herinnert eraan dat de stamvader van het Huis vanOranje-Nassau, prins Willem van Oranje, tevens de titel droegvan Graaf van Genève. De president gaat in op de economischebetrekkingen tussen Nederland en Zwitserland en op de econo-mische betekenis van Rotterdam voor zijn land en op de relatievan Zwitserland met Europa. Om Europa als culturele en socialerealiteit te plaatsen verwijst hij naar een tekst van de Neder-landse schrijver Cees Nooteboom. Na zijn rede klinkt het Wil-helmus.

Dan starten de lakeien allemaal tegelijk om te gaan serveren;als een ‘corps de ballet’ bewegen ze zich door de zaal. Gedurendehet verdere verloop van de avond is het gedempte gepraat en ge-lach te horen van de ongeveer 130 genodigden die zich kenne-lijk vermaken. De ambiance is uiterst stijlvol en toch relaxed.Onder de genodigden bevinden zich leden van het kabinet, ministers van Staat, leden van de Raad van State, uiteraard Zwit-serse gasten en personen die op een of andere manier iets be-tekenen voor de politieke, zakelijke of culturele betrekkingentussen Nederland en Zwitserland.

106


Ook de koningin zit geanimeerd te praten met haar gasten.Het zou kunnen dat president Deiss informatie ingewonnenheeft bij zijn voorganger, die de koningin in 1992 in Zwitser-land ontving. Van hem zou hij kunnen weten dat hij in elk gevalzijn stukken goed moet kennen.

Noblesse oblige

Na afloop van het diner is er de mogelijkheid met elkaar nog ietste drinken en wat na te praten. De genodigden spreken van eenstijlvol geheel en een perfecte organisatie. Hun conclusie is datde koningin kennelijk aan kwaliteit hecht. De Zwitsers vindenhet attent dat er die avond ook wijn uit de geboortestreek vanhun president is geschonken. Iemand met de pretentie van een fijnproever die vaker te gast was, constateert spijtig dat dekoningin wat haar keuken aangaat toch een echte Nederland-se gastvrouw is, namelijk zonder culinaire hoogstandjes. Hijvindt de kwaliteit van de maaltijd eigenlijk maar gewoontjes.Een Zwitser zegt dat een koningshuis in Zwitserland niet zoupassen, maar hij veronderstelt dat de Nederlandse samenlevinger wel eens meer samenhang door zou kunnen hebben dan deZwitserse. Hun presidenten zijn niet langer dan een jaar infunctie en blijven voor het grote publiek meestal onbekenden.Een ander die complimenten had gemaakt over de stijl van hetgeheel, veronderstelt dat ‘een natie met stijl vertegenwoordigenkennelijk kwaliteiten vraagt die politici zich op hun weg naarde macht zelden eigen maken’. Sommigen vragen zich af ofstaatsbezoeken met de huidige communicatiemogelijkhedennog wel zo veel nut hebben. Ernaar gevraagd zegt oud-ministervan Buitenlandse Zaken mr. Hans van Mierlo staatsbezoekentoch nog wel van belang te vinden. ‘Je zou natuurlijk ook anderevormen kunnen bedenken om allerlei mogelijke verbintenis-sen tussen staten te erkennen en te verbeteren, maar deze vorm

107


bestaat nu eenmaal en blijkt wel degelijk enige zin te hebben. Inde nagalm ervan gebeuren meestal dan ook profijtelijke dingenop het terrein van handel en cultuur. De koningin doet het bo-vendien erg goed.’

Het bezoek eindigt de volgende middag met een receptie die deZwitserse president als contraprestatie aanbiedt. Waarschijnlijkinspelend op de culturele belangstelling van koningin Beatrixvindt deze plaats in het Gemeentemuseum in Den Haag, waareen expositie te zien is met onder andere werk van Gustav Klimten Egon Schiele. Ook hier weer veel autoriteiten, veel Zwitsers(ook Zwitsers die in Nederland wonen zijn door hun presidentuitgenodigd), en weer veel Nederlanders die op een of anderemanier iets met Zwitserland te maken hebben. Er zijn drankjesen hapjes van Zwitserse oorsprong. Het is amusant te zien dat debezoekers steeds in de buurt van de koningin drommen en alszij zich naar de andere kant van het museum heeft begeven,blijkt een kwartier later dat daar de schilderijen kennelijk op-eens erg interessant zijn geworden, want bijna het hele gezel-schap heeft zich dan ook daarheen verplaatst.

Er wordt daar tussen de gasten gesproken over de Neder-lands-Zwitserse betrekkingen, over de economische ontwikke-lingen en over de situatie in het bedrijfsleven. Bij haar vertrekzegt de secretaresse van het Zwitserse consulaat-generaal overhet staatsbezoek nog: ‘Wat een organisatie en wat een stijl; ikzou niet zo gauw een Nederlands bedrijf weten dat hieraan kantippen.’

108


Tijdens de uitreiking van de Beatrix-prijzen voor jonge kunstenaars in het Paleis op de Dam in Amsterdam. 1980 (NA).


Het koningschap als hart van de natie

– Om de sociale samenhang –

Een kerkdienst te Oene

In 2001 heerste er in grote delen van Oost-Nederland mond- enklauwzeer. Het was de tijd van de MKZ-crisis. De boeren daarkregen harde klappen te verwerken. Ze leefden in een geïsoleerdgebied en voelden zich wanhopig en in de steek gelaten. Konin-gin Beatrix, die erg met hen meeleefde, wilde dit op de een of an-dere manier laten blijken, bijvoorbeeld door met haar aanwe-zigheid de mensen te bemoedigen. Zij dacht dat de beste vormdaarvoor zou zijn om ergens in het hart van het gebied, de Velu-we, op een zondagmorgen een kerkdienst bij te wonen. Dat wasniet eenvoudig, omdat er op de Veluwe kerkelijke verdeeldheidheerst en men veronderstelde dat deelname aan een kerkdienstbij het ene genootschap slecht zou kunnen vallen bij het andere.

Het bleek dat die verdeeldheid niet gold voor Oene, waar al-leen een Gereformeerde Bondskerk is. Het isolement van destreek werd nog eens benadrukt doordat door de MKZ-crisis deviering van Koninginnedag er zou komen te vervallen. Dit ter-wijl een jonge predikant in een plaatselijk kerkblad de verlo-ving van de Prins van Oranje met Máxima nog een lichtpunt indonkere tijden had genoemd. De koningin wilde toch bij demensen zijn en is zondag 29 april naar Oene gegaan. Ze deed ditalleen in gezelschap van een vriendin. De dienstdoende predi-kant werd pas de zaterdagavond voorafgaand aan de dienst opde hoogte gesteld.

De kerkdienst de volgende morgen, midden in het afgeslo-

111


ten MKZ-gebied, is als een ontroerende gebeurtenis ervaren.Volgens het Veluws Dagblad spraken de dominee en de kerk-gangers van een ‘onvergetelijke dag’. De koningin had niet ge-sproken, ‘maar de boodschap die ervan uitging, vond men voorzichzelf spreken’. Een oude dame liepen de tranen over de wan-gen en toen de koningin buiten kwam, zong het publiek spon-taan het ‘Oranje boven’.30

De goede toon

Niemand behoeft Beatrix te attenderen op zoiets als de ellenderond de MKZ-crisis. Zij is uitstekend op de hoogte van wat er inhet land gebeurt en van nature voelt ze zich betrokken bij men-sen die het moeilijk hebben. Daar komt bij dat zij het nadruk-kelijk tot haar taak als koningin rekent deze solidariteit ook totuitdrukking te brengen. In haar dankwoord ter gelegenheidvan de aanvaarding van het eredoctoraat van de Universiteit Leiden in februari 2005 zei ze hierover: ‘Maar als zich ergens eenramp voordoet wil ik bij de mensen zijn en medeleven latenblijken. Op zulke momenten overheersen gevoelens van ver-bondenheid.’ De manier waarop zij dat doet is erg persoonlijk.Wie herinnert zich niet de foto van een diepgetro^en koninginBeatrix die de verschrikkelijke gevolgen van de vliegramp in deAmsterdamse Bijlmermeer aanschouwt. Ed van Thijn, die haartoen als burgemeester van Amsterdam begeleidde, zegt hier-over: ‘Bij de Bijlmerramp was de koningin zodra het kon aanwe-zig. Haar bezoek maakte veel indruk. Dan blijkt dat de aan-wezigheid van de koningin wat betekent voor de mensen. Dangebeurt er wat. Ze is authentiek, iedereen voelt dat ze geen to-neel speelt.’

Als de koningin spontaan, daags na de fatale gebeurtenis deplaats van de ramp bezoekt, gaat zij er zonder hofdame heen.Als zij besluit er in een later stadium heen te gaan, wordt het be-

112


zoek wel door een adjudant en een hofdame voorbereid. Bij eenbezoek als dat na de rampzalige cafébrand in Volendam spelenvan tevoren natuurlijk vragen zoals naar wie van de slachtoêrs,helpers en nabestaanden gaat de koningin en op welke locatiezou de ontmoeting het best kunnen plaatsvinden.

In zo’n situatie weet Beatrix dat haar compassie met deslachtoêrs haar parten kan spelen en vraagt zij zich ook af watzijzelf wel of niet zou kunnen verdragen. Ze is dan bang voorhaar eigen emoties. ‘Beatrix wil altijd de koningin blijven diehet allemaal aankan.’ Zij wil niet met tranen worden gefotogra-feerd, ook al omdat ze niet aan sensatiezucht tegemoet wil ko-men. Dat laatste is alleszins begrijpelijk, maar nogal wat men-sen om haar heen vinden dat zij ‘zich niet altijd die flinkheidzou moeten opleggen’.

Tijdens de ontmoeting met de nabestaanden in Volendamwas er een boze ouder, die tegen de koningin zei dat als het haar kind geweest was, er wel meer gedaan zou zijn. Een andere ouder ging daar tegenin en zei: ‘Dat weet jij niet.’ Weer een an-dere ouder vertelde toen dat Willem-Alexander de slachtoêrsvan het café had bezocht en op een goede manier uitgebreid methen had gesproken. Zij besloot: ‘U hebt uw zoon goed opge-voed.’ Later zou de koningin het bezoek aan Volendam hetmeest indrukwekkende van dat jaar noemen.

In vergelijkbare situaties, zoals bij de ramp in Enschede, wa-ren de reacties op het optreden van de koningin steeds ongeveergelijkluidend. Men vindt haar op deze momenten zo sterk om-dat ze als geen ander de goede toon weet te treên en het juistegebaar weet te maken. De vroegere minister van Grote Steden-en Integratiebeleid, Roger van Boxtel, die aanwezig was toenkoningin Beatrix Enschede bezocht, had in grote lijnen dezelf-de bevindingen als Van Thijn. Ook hij constateert dat bij natio-nale gebeurtenissen zoals zo’n vuurwerkramp, de aanwezig-heid van de koningin de mensen meer doet dan die van welke

113


andere autoriteit ook. ‘Men doet er wel eens schamper over,maar ik hecht aan de symboolfunctie van het koningschap.’

Het sociaal-culturele aspect

Het koningschap heeft altijd veel meer omvat dan de klassiekerol van constitutioneel staatshoofd. Vooral de betekenis van hetsociaal-culturele aspect ervan moet niet worden onderschat.Ook bij onze negentiende-eeuwse koningen speelde dit. Ko-ning Willem I trachtte zich met van alles en nog wat te bemoei-en, hield audiënties waarbij iedereen welkom was en manifes-teerde zich zeer bewust als ‘Vader Willem’. In zijn tijd verscheener een plaat waarop men links koning Karel X van Frankrijk zietdie een rit maakt in een galakoets omringd door een groot ge-volg, en rechts Willem I die tussen het publiek wandelt en eengroentevrouw helpt haar mandje te bevestigen.31 Koning Wil-lem II had bijzonder veel belangstelling voor kunst, vooral voorbeeldende kunst en bouwkunst. Zijn zoon Willem III hieldvooral van schilderkunst en van opera en toneel. Willem III waszo gefrustreerd door de geringe, politieke ruimte die de nieuwegrondwet van 1848 hem nog liet, dat hij zich soms zeer langdu-rig op Het Loo terugtrok en daar dan het leven van een landjon-ker leidde. Maar dan niet in de zin van alleen een luxe leventje.Hij had er kwekerijen en modelboerderijen. De koning hadzelfs een behoorlijke deskundigheid op het gebied van land- enbosbouw ontwikkeld. Hij bevorderde de stichting van een Ko-ninklijke Nederlandse Landbouwvereniging, die in het Huisten Bosch mocht vergaderen.

Omdat ons land van oudsher door het water werd bedreigd,wordt er veelvuldig melding gemaakt van Oranjes die bij over-stromingsrampen meeleefden met de getro^en bevolking. Ooktoen bleek dat de aanwezigheid van de vorst veel deed. Natuur-lijk was de ene Oranje populairder dan de andere. Maar ook bij

114


de viering in 1874 van het zilveren regeringsjubileum van ko-ning Willem III, het bête noire onder de Oranjes, werd er veel-vuldig verwezen naar zijn hartelijk meeleven tijdens nationalerampen.

Traditiegetrouw waren de echtgenotes van die koningen al-lemaal actief op het gebied van de liefdadigheid. Dat werd alseen passende taak beschouwd voor vrouwen van stand. In eentijd dat er veel armoede was en nog geen sociale wetgeving, wasdat ook een zeer zinnige tijdsbesteding. Tot en met koninginEmma, de tweede vrouw van Willem III, was dit het voornaam-ste terrein waar de koninginnen zich aan wijdden.

De gebieden waar de vorstelijke aandacht naar uitgaat, zijnaan veranderingen onderhevig. Daarom moet met enige regel-maat de vraag worden gesteld of hier voldoende rekening meewordt gehouden en of de onderwerpen waarmee men zich alskoninklijke familie bezighoudt dus nog wel relevant zijn. Te-genwoordig vinden er periodiek zulke evaluaties plaats.

In de tijd van Juliana en Bernhard stond de wederopbouw inhet middelpunt. Hoewel de staat nu via sociale wetgeving dezorg grotendeels op zich heeft genomen, blijven er altijd men-sen die in de hoek zitten waar de klappen vallen. Deze groepmag niet worden vergeten, maar er zijn natuurlijk inmiddelswel duidelijk verschuivingen opgetreden. Bovendien speelt depersoonlijke belangstelling van een lid van de koninklijke fa-milie natuurlijk ook mee. Zo hebben koningin Beatrix en prinsClaus vanaf het begin met groot plezier aandacht gegeven aankunst en cultuur. Koningin Beatrix vindt dat zij in haar strevencontacten te leggen met de maatschappij meer begrip onder-vindt en meer mogelijkheden heeft dan haar moeder. Toen ko-ningin Juliana het veertigjarige jubileum van het CNV wildebijwonen, had het toenmalige kabinet daar bezwaren tegen.Maar toen Beatrix naar een bijeenkomst van een vakbond wildegaan, reageerden premier Lubbers en de toenmalige minister

115


van Sociale Zaken, Jan de Koning, juist zeer positief. Ze lietenblijken er alle vertrouwen in te hebben dat zoiets een goedezaak was. De Koning zei alleen: ‘Als u naar het FNV gaat, zou uook naar het CNV moeten gaan en de andere sociale partnersniet vergeten.’

Hart van de samenleving

in allerlei variaties

In het begin van de jaren tachtig heeft koningin Beatrix in ge-sprekken met prins Claus en premier Lubbers en enkele ande-ren zich diepgaand beraden over de plaats van het koningschapin een moderne democratie. Ze waren het erover eens dat dekwetsbaarheid van het koningschap schuilt in het politieke as-pect ervan en dat op dat terrein daarom terughoudendheid isgewenst. Maar ze vonden dat de betekenis van het koningschapin relatie tot het natiebesef en daarmee tot de samenleving alszodanig juist belangrijker is geworden en dat het koningschapzou moeten functioneren als het ‘hart van de natie of van de samenleving’.

Omdat het hart van de samenleving niet alleen klopt bij ram-pen, maar ook bij vreugdevolle gebeurtenissen, leeft Oranjeook daarin mee. Dat blijkt bijvoorbeeld als er in een of anderesport een kampioenschap is behaald. Als het erom spant, zit ersoms een lid van de koninklijke familie op de tribune en laterwordt het gloriërende team of de kampioen(e) op het paleis ont-vangen en gefêteerd. Iedereen weet dan dat de erkenning vanhet gepresteerde natiebreed wordt gedragen.

De koningin beseft heel goed wat dit voor mensen kan bete-kenen en ondanks haar drukke bestaan probeert ze het via de tvtoch zoveel mogelijk te volgen. Als het dameshockeyteam moetspelen, zit zij voor de buis. Tijdens de ontvangst houdt ze metiedereen een praatje en vertelt ook van haar impressies. Volgens

116


sportjournalist Jack van Gelder vindt iedere sporter het fantas-tisch door de koningin te worden ontvangen. Johan Kenkhuis,winnaar van een zilveren zwemmedaille tijdens de OlympischeSpelen van 2004, vertelt het als volgt: ‘Alles verloopt redelijk los-jes. Je staat met een groepje bij elkaar en de koningin loopt ronden maakt met alle groepjes een praatje. Al met al duurt het eenhalf uurtje en dan is het alweer voorbij. Maar het blijft wel ergbijzonder. In 2000 was ik heel erg zenuwachtig. Maar ook ditjaar moest ik even mijn hand droog maken. Niks erger dan dekoningin zo’n klef handje geven.’32

Ook allerlei andere categorieën, personen en instanties waarde-ren koninklijke aandacht. Dit geldt zowel voor honderdjarigenen diamanten bruidsparen die de felicitaties namens de konin-gin krijgen toegestuurd als voor jubilea van verenigingen. Eenviering is in Nederland pas echt bijzonder als de koningin zelfaanwezig is. Toont de koningin duidelijk belangstelling voorbepaalde culturele of maatschappelijke ontwikkelingen, bij-voorbeeld door evenementen op die terreinen bij te wonen, danwordt dat als stimulerend ervaren.

De zorg van de koningin om de kwaliteit van de samenlevingals zodanig is niet los te zien van haar rol als staatshoofd. Zo ont-vangt zij als staatshoofd tweemaal per jaar de burgemeestersvan de grote steden en de commissarissen van de Koningin.Maar tijdens deze gesprekken komen natuurlijk weer veelmaatschappelijke vraagstukken aan de orde. Ed van Thijn diegedurende een groot aantal jaren de koningin heeft bezochttoen hij nog burgemeester van Amsterdam was, vond haar in-tense belangstelling altijd bijzonder inspirerend. ‘Ik herinnerme dat de gesprekken altijd uitliepen en dan dacht ik, ik hoopmaar niet dat dit bij iedereen gebeurt, want dat lijkt me slechtvoor de planning.’

Jan Fransen vertelt dat hij in zijn functie van commissaris van

117


de Koningin in Zuid-Holland de koningin meestal enkele ke-ren per jaar ontmoet. Zij ontvangt de commissarissen gemid-deld eens per jaar voor een gesprek van zo’n anderhalf tot tweeuur. Dat gesprek gaat dan hoofdzakelijk over de toestand in deprovincie. Beatrix legt ongeveer twee tot drie grote streekbezoe-ken per jaar af. Een commissaris zal de koningin altijd begroe-ten als zij zijn provincie bezoekt. Het laatste grote bezoek aan deprovincie Zuid-Holland bracht Beatrix aan de streek rond Al-phen aan de Rijn. Fransen had de koningin verzocht het mooienieuwe gemeentehuis van Alphen te komen openen. Maar ge-meentehuizen vallen niet in de categorie gebouwen die doorhet staatshoofd worden geopend. Omdat zij het met Franseneens was dat ze al een tijd niet in die buurt was geweest, werdwel een bezoek aan de streek op het programma geplaatst. Tij-dens dit bezoek werd de koningin geconfronteerd met verschil-lende problemen waar de agrarische sector mee te kampenheeft, met de boomkwekerijen in Boskoop, met de waterpro-blematiek in de streek en met aspecten van de Rijn-Gouwelijn.Beatrix heeft zich zoals gebruikelijk van tevoren terdege in dezeverschillende aandachtsgebieden verdiept, zodat de communi-catie met betrokkenen ook zinnig kan verlopen.

Als Beatrix op vrijdagavond 19 november 2004 een concertbijwoont van de Jostiband in de Grote Kerk in Den Haag, ont-moet Fransen de koningin uiteraard weer in zijn provincie,maar nu in een volstrekt andere ambiance. De artiesten, ver-standelijk gehandicapt, kijken al tijden uit naar de komst vande koningin. Ze voelen zich zeer vereerd, spannender bezoek iser voor hen niet mogelijk. De reacties zijn ernaar. De koninginkomt er niet vanaf zonder allerlei verhalen te hebben aange-hoord of enkele zoenen te hebben geïncasseerd. Het werd doorhaar ervaren als een warme deken.

118


Verzoekschriften

Zolang het koningschap bestaat, hebben de burgers zich tot devorst gericht met verzoeken. Koning Willem I bijvoorbeeld ont-ving de mensen daarvoor nog persoonlijk. Ook tegenwoordigworden er nog verzoeken tot de koningin gericht. Wij kennenhet instituut van de Ombudsman en men kan zich richten totde ministers en tot de Kamerleden. Toch ontvangt de koninginnog jaarlijks ongeveer 4000 verzoekschriften van burgers. Inverband met de ministeriële verantwoordelijkheid worden debrieven via het Kabinet der Koningin in behandeling gegevenbij de minister of staatssecretaris die daarvoor het meest in aan-merking komt. Het gaat vooral om brieven van mensen die dekoningin om hulp of aandacht vragen omdat ze het gevoel heb-ben te worden fijngemalen in de bureaucratie. Vaak is de aanhefvan de brief: ‘In opperste wanhoop wend ik me tot u…’ De brie-ven geven een duidelijk beeld van wat er in de maatschappijleeft. Veel zaken handelen om een verblijfsvergunning, om asielof naturalisatie, en tegenwoordig is er een stijging te zien vanverzoeken om hulp bij financiële problemen. De koningin kanin die gevallen meestal niet zelf helpen, maar het feit dat zij opeen bepaalde problematiek attendeert, betekent dat hier in elkgeval serieus aandacht aan wordt besteed. De betrokken minis-teries verplichten zich de koningin van hun uiteindelijke stap-pen op de hoogte te brengen. Zij kan daarvan gebruikmaken inhaar gesprekken met bewindspersonen of tijdens (streek)be-zoeken e.d.

Een interactieve dialoog

tussen koningschap en samenleving

Wat maatschappelijke participatie betreft liggen er voor de le-den van het Koninklijk Huis zeker beperkingen. De koningin is

119


zich daar als geen ander van bewust en ziet er kritisch op toe wathaar familieleden op dit vlak ondernemen.

Maar desondanks is in Nederland het koningschap op aller-lei manieren met de samenleving verweven. Dit blijkt ondermeer tijdens de koninklijke nieuwjaarsreceptie die elk jaar be-gin januari in het Koninklijk Paleis op de Dam wordt georgani-seerd. De gasten, die maar wat graag gehoor geven aan de uitno-diging, behoren voor een niet onbelangrijk deel tot de politie-ke, maatschappelijke en culturele elite. Ze komen er zo graagomdat ze het een eer vinden door de koningin te zijn uitgeno-digd en natuurlijk ook om te worden gezien. Omdat dit voor iedereen geldt, is het natuurlijk een uitgelezen plaats om te net-werken. Tussen al die grijze pakken zijn er veelvuldig van die si-tuaties waarin twee mensen met elkaar staan te praten, terwijléén of beiden schichtig om zich heen kijken of er elders iemandvrij is met wie ze nog net iets liever zouden praten. Beatrix, diedit verschijnsel natuurlijk al veel vaker gesignaleerd heeft, gafin haar toespraakje in 2004 het gezelschap tot slot schertsender-wijs het advies om na haar toast het netwerken vooral voort tezetten. Tijdens de receptie in januari 2005 besteedde koninginBeatrix aandacht aan de slachto^ers van de tsunami in Zuidoost-Azië van een maand daarvoor. Voor deze speciale gelegenheidmocht de toespraak op radio en tv worden uitgezonden. Daarnawerd de traditionele nieuwjaarstoast uitgebracht.

Van de ongeveer 550 bedrijven, verenigingen of instantieswaaraan het predikaat Koninklijk is verleend zijn ook nogal watvertegenwoordigers tijdens zo’n receptie aanwezig. De criteriawaarop dit predikaat wordt verleend heeft koningin Beatrix bijhaar aantreden opnieuw vastgesteld. Hetzelfde geldt voor hetverlenen van het predikaat van hofleverancier. André A. Olij-slager, voorzitter van de Concerndirectie van Royal FrieslandFoods, zegt dat het predikaat Koninklijk letterlijk ‘de kroon opje werk’ betekent. Zijn bedrijf bestaat al 125 jaar en zoiets ver-

120


hoogt aanzien en reputatie. ‘We kregen enorm veel felicitaties.Het eêct ervan is nooit exact aan te tonen, maar het is er onge-twijfeld. In het buitenland zelfs nog meer dan in Nederlandzelf.’ Hij constateert dat de relaties tussen het koningshuis enhet bedrijfsleven vroeger intensiever waren en dat men kenne-lijk van mening is dat dit niet meer kan. Dat daarmee voorzich-tig moet worden omgegaan vindt hij begrijpelijk, maar weljammer. Een aandachtsveld als het watermanagement van Wil-lem-Alexander acht hij van belang, maar heeft een minder di-rect eêct.

Zo’n nieuwjaarsreceptie is een van de gelegenheden waarbij hetopvalt hoeveel personen in maatschappelijke en culturele sleu-telposities koningin Beatrix om zich heen heeft verzameld enhoeveel intellectuelen zij aan zich weet te binden. Haar positie,in het bijzonder wat de consequenties van de ministeriële ver-antwoordelijkheid aangaat, legt haar uiteraard beperkingen op.Voor de overige leden van het Koninklijk Huis geldt dat in min-dere mate. De ministeriële verantwoordelijkheid biedt hunmeer speelruimte en deze wordt ook benut om bepaalde func-ties te bekleden. In dat verband kunnen de activiteiten wordengenoemd van prinses Margriet ten dienste van de gezondheids-zorg en het Rode Kruis en als voorzitter van de Europese Cultu-rele Stichting, het ECF, en ook zeker die van mr. Pieter van Vol-lenhoven die in tal van zeer uiteenlopende functies actief was ofis, zoals bij de Onderzoeksraad voor Veiligheid, bij Slachtoêr-hulp, bij het Nationale Restauratiefonds en bij het NationaleGroenfonds.

De Prins van Oranje ontwikkelde op advies van zijn vader on-der meer een specifieke deskundigheid op het gebied van hetwatermanagement en hij kon na allerlei afwegingen uiteinde-lijk lid worden van het IOC. Prinses Máxima heeft veel belang-stelling voor de integratie van de ‘nieuwe Nederlanders’. Zij is

121


momenteel ook lid van de Commissie Pavem (Participatie vanVrouwen uit Etnische Minderheidsgroepen).

Frank Houben, oud-commissaris van de koningin in Noord-Brabant, vindt dat er gelet op deze verwevenheid van de Oranjesmet de maatschappij in Nederland gesproken kan worden van‘een interactieve dialoog tussen het koningschap en de samen-leving’.

Het delen van verdriet en vreugde

In bepaalde omstandigheden kan het delen van vreugde en ver-driet op nationaal niveau een vast gemeenschappelijk ritueelworden. De herdenking van de Tweede Wereldoorlog is hier eengoed voorbeeld van. Nu is Oranje zodanig verweven met destrijd tegen de bezetter dat het moeilijk voorstelbaar is dat hetKoninklijk Huis daar niet op allerlei manieren bij betrokkenzou zijn. Op 4 mei woont koningin Beatrix op de Dam in Am-sterdam de nationale herdenkingsplechtigheid bij en legt zijeen krans bij het Nationaal Monument. Op 5 mei is zij bij hetfeestelijke concert op de Amstel ter gelegenheid van de afslui-ting van de nationale viering Bevrijding.

Dat de bijdrage van de koningin zich niet beperkt tot het for-meel bijwonen van deze plechtigheden werd Pauline Krusemanal spoedig duidelijk. Zij was van 1996 tot 2004 voorzitter van het‘Nationaal Comité 4 en 5 mei’. Zij vertelt dat het in die functiegebruikelijk was dat de koningin haar eens per jaar ontving. ‘Dekoningin had alles dan van a tot z gelezen, bleek veel te weten enwist altijd inspirerende vragen te stellen of suggesties te doenzonder de indruk te wekken dat ze het gebeuren naar haar handzou willen zetten. Ze gaf er dan bovendien bij herhaling blijkvan oog te hebben voor het menselijke aspect. Ze attendeerdeons er bijvoorbeeld op dat de deelnemers aan de herdenkingsteeds ouder werden en dat het dus goed zou zijn te zorgen dat

122


er zitgelegenheid op de Dam zou komen.’ Pauline Krusemanheeft ervaren dat de koningin zich op alle momenten terdegebewust is van haar functie als symbool van nationale eenheid.Het voorgenomen bezoek van de Japanse keizer bleek indertijdbij veel mensen nog zeer emotioneel te liggen. Omdat het be-zoek paste in het kader van de 400-jarige relatie tussen Neder-land en Japan, meende de regering dat beide volken zoudenmoeten proberen echt tot een verzoening te komen. Maar menvond dat de gevoelens van de oorlogsslachto^ers daarbij zoveelmogelijk moesten worden ontzien. Mevrouw Kruseman vertel-de onder de indruk te zijn geraakt van de subtiele en zorgvuldi-ge wijze waarop de koningin een en ander heeft voorbereid enhoe zij er zelf een belangrijke bijdrage aan heeft geleverd. De be-trokkenen werden ruimschoots aan het woord gelaten en erwerd uitvoerig naar hen geluisterd. Bij de kranslegging bleekhoe. Normaal doet het bezoekende staatshoofd de kransleggingop de Dam alleen, maar toen begeleidde de koningin zelf de kei-zer en zij liet zich begeleiden – zeer symbolisch – door haartwee adjudanten met een Indische achtergrond, generaal derInfanterie b.d. G.L.J. Huyser en brigade-generaal der Fuseliersb.d. R. Boekholt.

Het rouwen en trouwen

van de Oranjes en de Nederlanders

De koningin deelt niet alleen de vreugden en het verdriet van debevolking, maar er zit ook een wederkerigheid in, in die zin datde bevolking meeleeft met het lief en leed van de koninklijke fa-milie. Dit is overduidelijk het geval als het gaat om rouwen oftrouwen of als er van de Oranjes een kind wordt gedoopt. Hetbetreft weliswaar gebeurtenissen die zeer persoonlijk van aardzijn en zich voor de gemiddelde burger beperken tot de familie-en vriendenkring, maar omdat het om de koninklijke familie

123


gaat, zitten er altijd tevens publieke kanten aan. De consequen-tie hiervan is dat deze familierituelen ook tot het ‘theater van destaat’ gaan behoren. Geen van deze gebeurtenissen gaat daaromaan de koningin als hoofd van het Huis van Oranje voorbij.Maar de graad van bloedverwantschap is wel bepalend voor demate waarin de koninklijke regie merkbaar is. Over de begrafe-nis van haar moeder hebben de koningin en haar zusters inten-sief overleg gepleegd. Zij hadden hierover al eerder uitgebreidkunnen spreken, omdat het met prinses Juliana daarvoor aleens erg slecht ging. Wat de vormgeving aangaat, is van de fami-lie de koningin in laatste instantie verantwoordelijk. Zij let ervooral op dat de begrafenisplechtigheid persoonlijk en waardigis en veel mensen kan aanspreken.

In de media, ook in het buitenland, worden de begrafenissenen huwelijken van de Oranjes geprezen om het vlekkeloze ver-loop van de ceremoniën en om het stijlvolle karakter ervan. Zemogen gezien worden, figuurlijk en letterlijk. Een koningin diewaakt over haar privacy en die niet direct een ontspannen ver-houding met de media heeft, houdt toch vanaf het eerste mo-ment rekening met het meeleven van het publiek. Bij de huwe-lijken, waar het om vreugdevolle gebeurtenissen gaat, lijkt datnog wel te doen, maar bij het verlies van een dierbare moet dataanmerkelijk moeilijker liggen. Toch is er naast de ruimte voorde familie om te rouwen al heel gauw de mogelijkheid voor pu-bliek rouwbetoon in een daartoe ingerichte rouwkapel. Zeerbewust wordt ervan uitgegaan dat het publiek deelgenoot is.Dat gaat ver, ook onder koningin Beatrix. Wie herinnert zichvoorafgaand aan de begrafenis van prins Claus bijvoorbeeldniet de ontroerende, in zijn indringendheid wellicht zelfs te in-tieme opname van zijn drie intens verdrietige zoons, toen hetlichaam van hun vader het paleis werd uitgedragen? Of de welerg lange close-up van een treurende koningin en haar dierba-ren bij de ingang van de grafkelder.

124


Het begrafenisritueel is gestoeld op oude gebruiken. Vroegerwas het theaterelement belangrijker, maar nu is er ruimte geko-men voor een meer persoonlijke invulling. Het viel veel toe-schouwers op dat, ondanks het publieke karakter ervan, de be-grafenisplechtigheden toch een zeer persoonlijk beeld gavenvan de overledenen. In de diensten werd recht gedaan aan dezeer authentieke karakters van prins Claus en van koningin Juliana en prins Bernhard. Bij prins Bernhard lag op zijn uit-drukkelijke wens het accent op het militaire vertoon. De kistmet het sto^elijk overschot werd op een afuit vervoerd. Op hetmoment vlak voordat de kist de kerk ingedragen zou worden,vlogen drie F-16’s van de luchtmacht en een Spitfire van het typewaarin de prins zelf in de oorlog had gevlogen, in een zoge-naamde ‘missing man-formatie’ over de Grote Kerk in Delft. Degenodigden waren zoveel mogelijk in uniform gekomen.

Zelfs bij de levensbeschouwelijke toonzetting van deze dien-sten wordt rekening gehouden met de specifieke plaats die deOranjes innemen in de Nederlandse samenleving. Ondankszijn protestants-christelijke achtergrond weet het Oranjehuisbij dit soort gelegenheden een meer religieus-humane sfeer tetre^en waardoor ook een niet-kerkelijk publiek en aanhangersvan niet-christelijke religies zich aangesproken kunnen voelen.In het hoofdredactioneel commentaar op de begrafenis vanprins Claus meldde NRC Handelsblad dan ook: ‘De sobere hofbe-grafenis onderstreepte de rol van het koningshuis als samen-bindend symbool van nationaal sentiment. De kerkdienst deeddoor zijn intieme karakter recht aan Claus’ persoonlijkheid.’

De massamedia hebben zo’n impact dat het wel en wee van deleden van de koninklijke familie nog veel meer dan vroeger on-derdeel is geworden van de collectieve belevingswereld van hetpubliek. De illusie wordt erdoor gewekt dat de Oranjes familie-leden zijn die de natie gemeenschappelijk deelt. De film Claus:

125


op handen gedragen van Michiel van Erp over de publieke reactiesop het overlijden van prins Claus geeft een goed beeld van deze‘familialisering’ van de koninklijke familie.

De betekenis hiervan moet niet worden onderschat. De jour-nalist van Amerikaanse afkomst Gary Schwartz schreef in maart2004 een column in Het Financieele Dagblad naar aanleiding vanhet rouwen en trouwen van de Oranjes. Nadat hij nog eens uitde doeken heeft gedaan waarom hij de Nederlandse staatsvormaanvankelijk niet zag zitten, stelt hij nu: ‘Het feit dat er een fa-milie is, met vreugdes en verdriet die door de hele natie wordengedeeld, maakt dat de Nederlanders bij vlagen een soort fami-lieband voelen. Dat is veel waard voor zo’n samenleving… ’

Het ontstaan van Koninginnedag

Op zichzelf is deze constatering niet nieuw. Schwartz’ impressieheeft veel weg van de observatie van de negentiende-eeuwseFranse historicus Ernest Renan die de band tussen de Nederlan-ders en hun Oranjes vergeleek met een intiem huwelijk, ‘unmariage si intime’.

Dit verschijnsel is zo interessant omdat Nederland in tegen-stelling tot Frankrijk of Amerika nooit een politiek idee gewor-den is. We hebben geen heldere, gemeenschappelijke visie op deNederlandse natie. Bij ons gaven de verschillende zuilen tot opzekere hoogte hun eigen inkleuring aan het nationale besef.Daarin speelde het Oranjehuis een belangrijke rol en enkelekernwaarden die met Oranje werden geassocieerd zoals vrijheiden verdraagzaamheid. Maar de interpretatie ervan was bij de li-beralen bijvoorbeeld weer anders dan bij de orthodoxe protes-tanten. Men vond elkaar niet zozeer in een gedeelde visie op denatie als wel in de gemeenschappelijke betrokkenheid op Oran-je, iets wat uiteindelijk uitmondde in wat wij nu het ‘Oranje-gevoel’ noemen.

126


Toen er in de tweede helft van de negentiende eeuw bezorgd-heid ontstond over de toenemende nationale verdeeldheid tengevolge van het emancipatiestreven van verschillende bevol-kingsgroepen, ging men zich afvragen wat Nederlanders eigen-lijk aan elkaar zou kunnen binden. Aanvankelijk dachten libe-rale intellectuelen dat een nationaal feest rond de grondwet deeenheid zou bevorderen, maar zoiets is natuurlijk veel te intel-lectualistisch gedacht en werd dus niets. Anderen vonden hetrealistischer de al bestaande Oranjeliefde als uitgangspunt tenemen en daarom meer nadruk te leggen op de betekenis vanhet koningschap als symbool van nationale eenheid. Omdat eenoude, nurkse koning als Willem III daarvoor weinig inspiratiebood, dacht men eraan de verjaardag van zijn dochtertje Wil-helmina te gaan vieren. Zo kwam men er toe in 1885 Prinsesse-dag, later Koninginnedag, in te voeren. De teneur voor de nieu-we nationale feestdag werd aangegeven in een artikel in hetUtrechts Provinciaal en Stedelijk Dagblad van 26 juli 1885. Hierin lagniet de nadruk op eerbied en ontzag voor de monarchie, maarop liefde en genegenheid voor het Huis van Oranje. Daaromgeen festiviteiten waarbij de grandeur van de natie of de majes-teit van het koningschap centraal stond, maar feesten die be-doeld waren om de bevolking eensgezindheid en liefde voor vaderland en vorstenhuis bij te brengen. Dit bood de mogelijk-heid van een emotioneel beleefde eenheid, waarbij de onderlin-ge verschillen niet weggepoetst behoefden te worden. Hierbijwas opvallend veel aandacht voor de kinderen. Kortom, eenvolksfeest met zoveel ruimte voor gemoedelijkheid en kneute-righeid, zo typisch Nederlands, dat Koninginnedag wel eensucces moest worden.

Een feest dat niet vrij is van kneuterigheid en een koningin diedaar het middelpunt van is en die helemaal niets kneuterigsheeft, dat kan iets paradoxaals krijgen. Een van de veranderin-

127


gen die koningin Beatrix introduceerde, betrof de viering vanKoninginnedag; de wijze waarop, niet het moment. De verjaar-dag van haar moeder, 30 april, zou de oªciële Koninginnedagblijven. Volgens een van die verhalen, die de eigenzinnigheidvan deze koningin zouden moeten bewijzen, zou de nieuwe ko-ningin de premier hebben overruled door hem hiermee tijdensde inhuldiging te overvallen. Van Agt zegt hierover: ‘In de mi-nisterraad had drs. Van Aardenne, de minister van EconomischeZaken, ervoor gepleit om voortaan Bevrijdingsdag en Konin-ginnedag samen te vieren op 5 mei. Ik vond hier veel voor te zeg-gen. Maar Beatrix toonde zich verknocht aan 30 april. Voor haartelde zwaar dat aldus de viering van Koninginnedag verbondenzou blijven met de herinnering aan haar moeder.’ De premierheeft, gehoord de ministerraad, dit aanvaard.

Het traditionele defilé zoals koningin Juliana dat afnam vanhet bordes van Paleis Soestdijk had iets huiselijks, zo van: ‘de ko-ningin ontvangt thuis’. Maar koningin Beatrix vond dat de tra-ditie op paleis Soestdijk niet in een andere, minder geschikteomgeving gekopieerd kon worden en dat het praktischer enmeer bij de tijd paste om met haar familie het land in te trekkenen bij de mensen ter plaatse de festiviteiten te beleven die erdoor de Oranjeverenigingen worden georganiseerd.

Hoewel het traditionele Oranjepubliek aanvankelijk metenige nostalgie terugkeek op het vroegere gebeuren op Soest-dijk, is er tegenwoordig bij de plaatselijke festiviteiten aan enthousiasme geen gebrek. En de reportages over deze steedsterugkerende gebeurtenis trekken ook voor NOS-Aktueel be-hoorlijk wat kijkers.

Folklore en koningschap

Over de meningen van de leden van de koninklijke familie overKoninginnedag is wel eens gespeculeerd.33 Zo zouden de jonge-

128


re Oranjes er ronduit gezegd ‘van balen’. Maar in een gesprekmet de pers, tijdens een staatsbezoek aan Griekenland in 1997,sprak koningin Beatrix dit pertinent tegen.

Het optreden van de koningin met haar grote belangstellingvoor kunst en cultuur, in een sterk folkloristische setting als Ko-ninginnedag, is voor haarzelf waarschijnlijk minder paradoxaaldan voor de buitenstaander. Door Koninginnedag niet op haareigen verjaardag en niet in haar eigen paleistuin, maar het feestop 30 april en op steeds verschillende plaatsen met het publiekte vieren, is er sprake van een functionelere benadering waar-door de koningin voor zichzelf ruimte heeft geschapen Ko-ninginnedag als volksfeest te kunnen waarderen. Bovendienwerkt zo’n volksfeest weer inspirerend op de gasten, doordathet als echt wordt ervaren.

Folklore en het koningschap hoeven ook niet met elkaar tebotsen, maar sluiten juist aan bij de oude koningsmythe en hetvolkse aspect van het koningschap. Het koningschap verwijstnaar het verhevene en juist de koningin die zich daarnaar ge-draagt, kan het volkse verregaand accepteren en ermee omgaanzonder zichzelf geweld aan te doen. Sociaal-cultureel kan hetworden gezien als een theaterstuk met veel improvisatiemoge-lijkheden, mits er spelers blijven die het spel willen spelen en deuitgangspositie van het rollenspel gerespecteerd blijft. Dit laat-ste vormt de basis voor de traditionele wisselwerking tussen hetbrede publiek en het koningschap en hiermee kan het tevensfunctioneren als een vanzelfsprekend ontmoetingspunt tussende ‘lagere’ en de ‘hogere’ cultuur.

Als ik er begin mei 2004 in Middelburg getuige van ben dat ko-ningin Beatrix aanwezig is bij de uitreiking van de ‘Four Free-doms Awards’ moet ik hieraan denken. Het is erg koud die dag.Het publiek is zoals gebruikelijk een half uur van tevoren aan-wezig in afwachting van de komst van de koningin. De deuren

129


staan al die tijd wagenwijd open en er trekt een ijzige tocht naarbinnen. Men veert opgelucht op als het ‘de koningin!’ weer-klinkt. Bij het opstaan kijk ik in het gezicht van vakbondsleiderDoekle Terpstra. Opeens besef ik dat ik hem en verscheidene an-deren van de aanwezigen, onder wie politici, vertegenwoordi-gers van het bedrijfsleven, de banken en de universitaire wereld,ook al bij eerdere gelegenheden zag waarbij de koningin aan-wezig was. Het geeft aan hoe klein de Nederlandse incrowd is.

De koningin blijkt in gezelschap te zijn van haar zoon prinsConstantijn en diens echtgenote prinses Laurentien, de dochtervan Laurens-Jan Brinkhorst, minister van Economische Zaken.Ik bedenk dat ons koningschap nooit fungeerde als ‘the top of aclass society’ en dat de Oranjes zich altijd verre hielden van deregenten en de inheemse adel. Oranje ontsteeg de elite en viel ernooit mee samen. Hierdoor kon de Oranjeliefde gedijen bij diegroepen die niet of nauwelijks toegang hadden tot de macht.Deze specifieke band met de volksmassa vormt het populisti-sche element in het orangisme. Antiregenteske sentimentenkonden erin worden geïntegreerd.

Er is natuurlijk niets mis mee als het koningschap ook hetestablishment aanspreekt, integendeel. Maar als het koning-schap zich in stijl en opvattingen niet voldoende meer weet teonderscheiden van het establishment gaat er wel iets mis. Alshet koningschap de gulden rand van een meritocratie zou wor-den, als we bij het staatshoofd eerder aan de mastertitel dan aanmajesteit gaan denken, zou de communicatie er niet gemakke-lijker op worden. Veel van de vanzelfsprekendheid in de relatietussen de Oranjes en het grote publiek zou verloren gaan. Dis-tinctie blijft geboden.

Hoe dan ook, Koninginnedag is een volksfeest en volksfees-ten zijn per definitie niet elitair. Zaklopen, kinderspelletjes envrijmarkten horen er zonder meer bij. Maar het is natuurlijk devraag of Koninginnedag gedurende de gehele regeringsperiode

130


van een vorstin altijd op eenzelfde manier gevierd zou moe-ten worden. De relatie tussen de Nederlanders en hun Oranjesheeft ook een inhoudelijke kant. De ‘Oranjemythe’ verhaalt im-mers van de ontstaansgeschiedenis van Nederland en is verwe-ven met kernwaarden als vrijheid en verdraagzaamheid. Daarwordt minder mee gedaan dan je zou mogen verwachten en de-ze tijd juist verlangt. Door terug te grijpen op dat aspect uit onsverleden zou dat inhoudelijke meer accent kunnen krijgen. Bijkoningin Beatrix zelf speelt op de achtergrond het inhoudelijkezeker mee als ze de wens uitspreekt ook zoveel mogelijk alloch-tonen bij de feestelijkheden te betrekken. Het toont aan dat zijhet koningschap ook ziet als een integratiefactor in de Neder-landse samenleving.

Hart voor minderheden,

ook bij werkbezoeken

De Oranjes hebben trouwens altijd oog gehad voor de positievan minderheden. De joodse gemeenschap koesterde daaromdoor de eeuwen heen warme gevoelens voor hen.34 Na de soeve-reiniteitsoverdracht aan Indonesië besteedde koningin Julianaveel aandacht aan de repatriërende Indiërs. Ruud Lubbers her-innert zich hoe koningin Beatrix zich veel moeite gaf de onte-vreden Molukkers te laten voelen dat ze erbij hoorden door hente bezoeken, vertegenwoordigers van hen te ontvangen en per-soonlijk onderscheidingen uit te reiken aan hun leiders. Alvroeg, zo’n twintig jaar geleden, toonde Beatrix belangstellingvoor een goede integratie van allochtone minderheden.

In het kader van haar werkbezoeken besteedt zij hier ruimaandacht aan. Werkbezoeken vormen een wezenlijk onderdeelvan haar activiteiten. Zelf zegt zij erover: ‘Werkbezoeken gevende gelegenheid mij te verdiepen in kwesties van onderwijs, pro-blemen van jongeren, plattelandsontwikkeling, lokaal bestuur,

131


minderheden, achterstandswijken, milieubescherming en me-dische zorg en nog zoveel meer. Voor mij is het belangrijk eenindruk te krijgen van de zeer uiteenlopende omstandighedenwaaronder mensen werken en leven, om zó als het ware “de an-dere kant van de werkelijkheid” te leren zien. Daarbij gaat hetniet alleen om de werking van algemene wetten en regels, maarook om de werkelijkheid van individuele burgers die in de in-gewikkelde maatschappij hun weg vinden.’ En verder: ‘Ik pro-beer die rijkdom aan ervaringen in te brengen in mijn contac-ten met ministers en staatssecretarissen.’35

Oud-minister van Grote Steden- en Integratiebeleid, Rogervan Boxtel, noemt deze werkbezoeken zeer doelgericht en ont-daan van plichtplegingen, zoals de verplichte aanwezigheid vaneen burgemeester e.d. De koningin, ‘op werkbezoeken zonderhoed’, is altijd goed geïnformeerd en toont zich zeer betrokken.

Beatrix heeft al behoorlijk wat van deze werkbezoeken afge-legd, bijvoorbeeld aan Rotterdam-Feyenoord in het kader vansuccesvol allochtoons ondernemerschap. Hier werd een succes-volle bakker van Marokkaanse afkomst bezocht die ook stagiai-res begeleidde. Weer een ander project betrof het Arena-Initia-tief waaronder in de jaren 1999 en 2000 allerlei opleidingsactivi-teiten vielen voor jongeren zonder werk in de AmsterdamseBijlmermeer. Uitgezonderd de directeur was niemand van te-voren op de hoogte. De koningin, die ontmoetingen zonderpoespas wil, wist binnen een paar minuten het ijs te brekenwaardoor er boeiende gesprekken ontstonden.

Op een bijeenkomst van diverse migrantengroepen in Maas-tricht ontstond een tweeënhalf uur durend gesprek over aller-lei zaken zoals huwelijksimmigratie, inburgering, hoe je eenplaats vindt in de westerse wereld na de ‘Twin Towers’, de bete-kenis van hoofddoekjes enz. De koningin nam zonder enigeschroom aan het gesprek deel en dat was van invloed op het pu-bliek dat eveneens openhartig reageerde. Als mensen zich be-

132


klaagden over iets kon het gebeuren dat de koningin vroeg watze er zelf aan deden.

Met de minister van Vreemdelingenbeleid

op werkbezoek

Op 1 september 2004 bracht koningin Beatrix met Rita Ver-donk, minister voor Vreemdelingenzaken en Integratie, eenwerkbezoek aan het Uitzettings- en Verwijdercentrum op delocatie Schiphol. Hieraan gingen twee voorbesprekingen voorafwaaraan ambtenaren van het ministerie, medewerkers van decentra, leden van de Koninklijke Marechaussee, een vertegen-woordiger van het Kabinet der Koningin, een hofdame en eenadjudant van de koningin deelnamen.

Het eerste gesprek ging over de keuze van de onderwerpen enhet tweede over de voorbereiding van het bezoek. Bij zo’n voor-bereiding wordt besproken welke plaatsen de koningin zal be-zoeken, wie zij zal spreken en in welke omstandigheden dat het best kan gebeuren. De adjudant en de hofdame wezen erop dat de koningin zoveel mogelijk de reële situatie wil aantre^en en dat zij vooral mensen van de werkvloer wil ontmoeten. Zevonden dat daar in elk geval voldoende tijd voor uitgetrokkenmoest worden. Ook bij de gesprekken aan tafel zou moetenworden voorkomen dat deelnemers op grond van hun positiein de hiërarchie het hoogste woord zouden claimen. Tamelijklang werd er gesproken over de vraag of de koningin ook de uitgewezen asielzoekers zou kunnen ontmoeten. Uiteindelijkachtte iedereen dit toch niet wenselijk, omdat bij dit bezoekniet de asielzoekers centraal stonden, de bedoeling was aan-dacht te besteden aan de medewerkers en de organisaties die bijde uitzetting van asielzoekers betrokken zijn.

Op de dag zelf bezocht koningin Beatrix de locatie ’s middagsnadat zij ’s morgens de directeur van de Bank van de Antillen

133


had ontvangen en vervolgens de olympische sporters. Zij bleekop een schrijfblok een groot aantal vragen te hebben voorbe-reid. Er ontstond al snel een ontspannen sfeer, alleen het meisjedat de koªe inschonk had wat moeite het trillen van haar han-den te onderdrukken.

Beatrix vroeg of men zicht had op wat er gebeurde nadatmensen eenmaal weggestuurd waren, wat er met kinderen ge-beurde, hoe het met de medische zorg was gesteld, hoe er metaids-patiënten werd omgegaan en hoe de gang van zaken in eenvliegtuig was. Er werd ook uitgebreid aandacht besteed aan deafstemming en samenwerking in de gehele vreemdelingenke-ten in het kader van het terugkeerbeleid. Deze vragen warennogal kritisch wat betreft de zorgvuldigheid van de uitzettings-procedures en de mate waarin het humane karakter van het be-leid zou kunnen worden gegarandeerd.

Hoewel koningin Beatrix uitgebreid inging op de vraag hoede medewerkers hun werk ervoeren, zei een van de deelnemersna afloop dat er nog wat meer aandacht had mogen worden be-steed aan de dilemma’s op de werkvloer en wat minder aan hetbeleid.

Aan het eind was er gelegenheid gezamenlijk iets te drinken.De koningin ging de verschillende groepjes medewerkers langsom nog wat na te praten. Toen zij het koªemeisje zag, stapte zeop haar af om even iets vriendelijks tegen haar te zeggen. Hetgesprek liep zoals gewoonlijk weer wat uit. In haar dankwoordzei de koningin dat zij de indruk had dat de organisatie van hetgeheel was verbeterd en dat ze veel waardering had voor hetmoeilijke werk dat er op de werkvloer werd verzet. Ze hechttebetekenis aan de wijze waarop dit werd uitgevoerd, omdat hierde humaniteit in het geding is en daarmee natuurlijk ook denaam van Nederland in het buitenland.

134


Een verlaat crossing border-Koninginnedagconcert

Koningin Beatrix benut ook andere gelegenheden om te ken-nen te geven dat zij grote betekenis hecht aan de positie van deminderheden. Zo stond in 2004 het Koninginnedagconcert, datgewoonlijk in de week voorafgaand aan Koninginnedag wordtgegeven, in het teken van muzikale interculturele inspiratie.Dit was vanwege het overlijden van koningin Juliana verscho-ven naar 9 juni.

De tekst in het programmaboekje kondigde aan dat het con-cert zich bewoog voorbij de grenzen van de klassieke muziekvan het Westen. Er werden twee prachtige composities ten ge-hore gebracht door een interculturele bezetting. Het ensemblevan Farida Mohammed Ali vertolkte een aantal traditionelemaqams uit Irak. Weshm, de groep rond Najib Cherradi, speel-de muziek uit Marokko, maar hierin waren weer westerse mu-zikale invloeden hoorbaar. Kortom, het betrof een ‘crossingborder-concert’ dat werd gegeven in de goudkleurige balzaalvan Paleis Noordeinde, waar de voorouders van de koninginooit het wonderkind Mozart beluisterden.

Er was een bont gezelschap uitgenodigd. Er waren mensenuit de kunstwereld en uit de wereld van de migranten. Onderhen waren Marokkanen en Irakezen van onder meer de Stich-ting Marmoucha en de Stichting 400 Jaar Nederland-Marokko.Iemand van deze laatste stichting vertelde trots dat de Prins vanOranje en de Marokkaanse koning hun beschermheren waren.Verder waren er personen uitgenodigd die op de een of anderemanier zijn betrokken bij de discussie over ‘de multiculturelesamenleving’, zoals Paul Sche^er en Kader Abdolah en ook im-migranten van het eerste uur zoals Frits Behrendt.

De gasten werden ruim van tevoren ontvangen door een uit-gebreide staf van koningin Beatrix, die vanaf het begin intensief

135


met de bezoekers in gesprek ging. Later werden de gasten be-groet door de koningin en door prins Willem-Alexander enprinses Máxima. De muzikale prinses Christina voegde zich erook bij. Zij wilde dit bijzondere concert kennelijk niet missen.Na het optreden, dat ongeveer een uur duurde, werd de gasteneen drankje aangeboden en was er ruimschoots gelegenheidvoor gesprekken. Hiervan werd op geanimeerde wijze gebruik-gemaakt, zeker ook door de leden van de koninklijke familie.

Van Boxtel zegt: ‘Behalve dat de koningin persoonlijk belang-stelling heeft voor het onderwerp, heeft ze de intrinsieke be-hoefte een bindende figuur te willen zijn. Ze wil zeer nadrukke-lijk staatshoofd zijn van alle Nederlanders, ook van de nieuweNederlanders. Het blijkt ook steeds voor mensen uiterst be-langrijk dat de koningin komt om zich met hen te verstaan.Ook als minister constateer je de meerwaarde van deze activitei-ten in relatie met haar samenbindende functie. Er is ook na demoord op Fortuyn bewust gekozen om het ontmoetingspro-gramma met allochtonen door te laten gaan om zo de betrok-kenheid van het staatshoofd met heel de Nederlandse samenle-ving te beklemtonen.’ Om dezelfde reden was koningin Beatrix,ondanks dat prins Claus ernstig ziek was, aanwezig bij de ont-hulling van het Slavernijmonument in het Oosterpark in Am-sterdam.

De band met de Antillen en Aruba

Het is algemeen bekend dat Aruba en de Antillen in het hart vanBeatrix een zeer bijzondere plaats innemen. Dat dateert vanafhaar eerste reis naar ‘De West’ in 1958. Toen was het nog een reisals kroonprinses naar Suriname en de Nederlandse Antillen.Oud-premier P.J.S. de Jong, die toen nog adjudant van konin-gin Juliana was, heeft de reis voorbereid en haar later vergezeld.

136


Hij herinnert zich dat alles vlot verliep en dat Beatrix haar bij-naam van ‘prinses Glimlach’ waarmaakte. Hij heeft toen ook ervaren dat zij koppig kon zijn. Men zou in het donker met eenkorjaal de rivier opgaan en omdat dit gevaarlijk werd geacht,kreeg de prinses het advies een zwemvest aan te doen. Zij vonddit zwaar overdreven en dacht er niet over de raad op te volgen.Gouverneur Tilburg en premier Ferrier van Suriname warenhet met De Jong eens, maar deze moest alle mogelijke moeitedoen de prinses te overtuigen. Met een ‘moet dat nou echt’ gingzij uiteindelijk akkoord.

Sinds die reis heeft koningin Beatrix voor onze rijksgenotenoverzee een intense belangstelling en genegenheid behouden.Zij is er later vaak geweest, gaat er graag naartoe en voelt er zich,ondanks dat er soms sprake is van drukke programma’s, altijdbijzonder ontspannen.

Beatrix wil voor de bevolking van deze landen dan ook graagvoluit koningin zijn. Dit blijkt zowel op constitutioneel als opsociaal en cultureel gebied. Met de gouverneurs heeft zij uitge-breide gesprekken en ook de ministers van de Antillen en Arubaworden, als het enigszins mogelijk is, door de koningin ontvan-gen. Als zij het nodig vindt, geeft ze blijk van haar bezorgdheiden ze heeft een subtiele manier om aandacht voor iets te vragenof om bijvoorbeeld te suggereren met iemand eens contact op tenemen. Zij geeft haar bezoek het gevoel dat ze bij haar terechtkunnen met opmerkingen over zaken die hen dwars zitten. Hetgevoel bestaat dat zij achter de schermen soms wel sturend be-zig is.

Ir. G.R. Wawoe, lid van de Raad van State voor de Antillen,zegt over de ontvangsten van vertegenwoordigers van de Antil-len en Aruba: ‘De koningin vraagt dan naar hun familie en naarandere mensen met wie zij contact heeft gehad. Zij leeft met zemee. Dat is heel menselijk, heel Antilliaans ook. Ze heeft echtaandacht voor de West. Ze is er verreweg het meest van de Oran-

137


jes geweest en weet er zeer veel van, meer dan de politici. Ze iszich meer dan wie ook bewust van de problemen die er spelenen ze is ook erg begaan met het probleem van de armoede. Weweten dat we een pleitbezorger in haar hebben. Ze vergeeft onsmeer dan de gemiddelde Nederlandse minister. Politici denkenvaak eerder aan de Antillen en Aruba als het om criminele jon-geren gaat.’ Hij zegt dat de Antillianen en Arubanen dol zijn opOranje. Zij wordt ervaren als een ‘Moeder des Vaderlands’. Zezien haar als een moeder aan wie je je problemen voorlegt en diedan luistert. Als er een conflict is en men denkt er niet uit te ko-men, dan wil men het de koningin voorleggen. Denk aan hetboek Lieve koningin, hierbij stuur ik u mijn dochter.

Zij wil stichtingen bezoeken die iets concreets voor de ge-meenschap aan het doen zijn, voornamelijk voor de jeugd, dekansarmen, de gehandicapten en de ouderen. Zo was de Stich-ting Zorg Geestelijk Gehandicapten bezig met een project op deAntillen. Dan komt zij graag de opening verrichten. Zij neemtuitgebreid de tijd. Toen Nederland ‘erg dolle ideeën’ had overgeforceerde onafhankelijkheid viel in de Antilliaanse minister-raad de opmerking: ‘Als de Hollanders gek gaan doen, hebbenwe in elk geval Hare Majesteit nog.’ Het van oorsprong Antilli-aanse PvdA-kamerlid John Leerdam hield naar aanleiding vande problemen en berichten over een nieuwe opzet van het ko-ninkrijk een pleidooi voor versterking van het koninkrijks-gevoel.36 Op de Antillen weten ze in elk geval zeker dat het aanBeatrix niet zal liggen.

Stimuleren waar nodig

Koningin Beatrix wil aandacht geven en tonen aan mensen dieop de een of andere manier een bijzondere stimulans verdienen.In Amsterdam en in de ruime omtrek van de stad is de StichtingHerstelling werkzaam. Het is een stichting die de Stelling van

138


Amsterdam herstelt – een Werelderfgoed van Unesco – waar-onder zo’n veertig verdedigingsforten rond Amsterdam vallen.Dit gebeurt met behulp van ‘moeilijke jongens’, meest van al-lochtone herkomst. Het is een werkervaringsproject voor justi-tiabele jongelui van wie zeventig procent gewelds- en vermo-gensdelicten op zijn naam heeft. Albert van der Lugt, directeurvan de Stichting Herstelling, zegt dat de maatschappij er vaakweinig oog voor heeft wat het werken met deze jongens in-houdt en dat de ‘deskundigen’ de mensen in het veld nog weleens lastig willen vallen met wereldvreemde, politiek correcteideeën.

Op een dag, eind augustus 2002, kreeg Van der Lugt van hetStadhuis te horen dat er een hoge gast zou komen. ‘Als het zoaangekondigd wordt, met het nerveuze gedoe eromheen, weetje wel wie dat zal zijn.’ Vanuit zijn opvoeding en achtergrond alsoud-vakbondsman zou hij zich geen traditionele oranjeklantwillen noemen. Hij heeft heel wat bezoekers ontvangen, maarde koningin viel op door haar concrete en goed doordachte ma-nier van vragen. Zij moest zich uitstekend hebben voorbereid.Dat was ook wel te zien aan de onderstrepingen, uitroeptekensen vraagtekens die ze had aangebracht op de tekst die ze bij zichhad. Beatrix bleek bijzonder geïnteresseerd en toonde zich ergbetrokken. Zij nam alle tijd om met de mensen die er met dejongens werkten, de werkmeesters, te praten. Zij liep eens eengang daar in, kwam weer terug en de vragen die zij dan steldewaren steeds zeer ter zake. Spontaan stelde ze voor, tot groot enthousiasme van de jongens, om een groepsfoto te maken.

De jongens zijn grotendeels van buitenlandse afkomst. Zehebben geen benul van wat de Nederlandse samenleving in-houdt. Ze voelen niets bij begrippen als parlementaire demo-cratie en veertig procent wist ook niet wie de koningin was. Zevonden haar allemaal wel erg aardig. Zij wist ook op een heel na-tuurlijke manier een gesprekje met hen aan te knopen. Aan het

139


eind van het anderhalf uur durende bezoek dronk ze nog koªemet iedereen. ‘Ze zat’, zo stelt Van der Lugt, ‘als ze geen koninginwas, zou ik gewoon zeggen, nog gezellig met ons te ouwehoe-ren, maar laten we, omdat we het over de koningin hebben,maar spreken van nog erg gezellig met ons na te praten.’ Hijvond haar een intelligente mevrouw, die frank en vrij over allespraat. Voor hem was het een bezoek dat ‘met kop en schouders’boven de gebruikelijke bezoekjes uitstak. Hij en zijn collega’shebben het, ‘hoe gek dat misschien ook klinkt’, ervaren als eenvorm van maatschappelijke erkenning van hun werk. ‘Zoietsheeft zeker een functie in de moderne maatschappij.’ Een bij-komend voordeel na zo’n koninklijk bezoek noemde hij het‘verschijnsel dat de omgeving en allerlei instanties je werk op-eens een poosje serieuzer nemen’. In het jaarverslag 2002 van deStichting Herstelling staat, onder het hoofdje ‘hoogtepunten in2002’, een verslag met als titel: ‘Met de koningin het dak op, ver-rassingsbezoek aan Fort Nigtevecht.’

Om de samenhang

Een week na de moord op Theo van Gogh bezocht koninginBeatrix een jongerencentrum aan de Overtoom in Amsterdam.Hier kwamen jongeren bij elkaar van diverse afkomst, Marok-kaans, Turks, Surinaams, Antilliaans, maar ook leden van ‘Hap-py Chaos’, een samensmelting van clubs van autochtone jonge-ren. Het waren studenten, middelbare scholieren en werkendejongeren die bij elkaar kwamen om te spreken over de situatiein Amsterdam na de moord. Als basis voor het gesprek diendeeen discussiestuk met als titel: ‘Agenda voor de toekomst’. Dejongeren trokken zich niets aan van de aanwezigheid van de ko-ningin en namen geanimeerd en soms emotioneel deel aan dediscussie. Er werd veel geanalyseerd: Hoe kon zoiets gebeuren?Moet een islamiet zich verdedigen omdat de moord door een

140


andere islamiet is gepleegd? Hoe gaan we in onze stad met el-kaar om? Spelen buitenlandse kwesties zoals het Israëlisch-Palestijnse conflict of de oorlog in Irak mogelijk een rol? Na dediscussie gaf de koningin een korte reflectie op de discussie enging zij in op de eigen verantwoordelijkheid van iedere inwo-ner van de stad om ervoor te zorgen dat het na zo’n drama nietverder uit de hand loopt. Vervolgens ging ze een aantal bilatera-le gesprekjes met de jongeren aan. Burgemeester Job Cohen enwethouder Ahmed Aboutaleb hielden zich daarbij enigszins opde achtergrond om deze gesprekken zo onbevangen mogelijkte laten verlopen. Tegen het einde werd Beatrix langdurig om-helsd door een vrouw die zich al jaren in Amsterdam-West be-zighoudt met de rol van de vrouwen.

Ahmed Aboutaleb vond dat de koningin zich zeer betrokkentoonde en dat je kon zien dat dit soort ontmoetingen haar bij-zonder goed afgaat. Hij veronderstelde dat ze hierover ook welcontact zou hebben met haar schoondochter Máxima, die hijmeerdere malen ontmoet had in het kader van haar functie inde commissie-Pavem. Het was volgens hem merkbaar dat zij be-seft wat het betekent je een vreemde cultuur eigen te maken endat ze een praktische kijk heeft op maatregelen die er voor de in-tegratie nodig zijn.

Oranje en de erosie

van de nationale soevereiniteit

De erosie van de nationale soevereiniteit ten gevolge van ont-wikkelingen zoals de Europese integratie en de mondialiseringis gepaard gegaan met een verschuiving van de natiestaat in derichting van de cultuurnatie. Dat wil zeggen dat we ons niet zo-zeer meer Nederlanders voelen als burgers van een aparte staat,maar dat we ons vooral thuis willen voelen in een voor ons her-kenbare Nederlandse cultuur. Deze tendens is ten koste gegaan

141


van nationale instituten zoals politieke partijen en het parle-ment. Maar hiervan heeft het koningschap niet zoveel hinderondervonden, doordat het minder geassocieerd wordt met na-tionale politieke macht. Daarbij komt dat onder koningin Bea-trix het koningschap qua organisatie en ceremonieel is gemo-derniseerd. Het begrip ‘hart van de natie’ is tevens beleidsmatigeen belangrijk uitgangspunt voor haar gebleken. Beatrix heefthet koningschap duidelijk gepositioneerd als een wezenlijk on-derdeel van het culturele erfgoed en de sociaal-culturele functieervan versterkt. De betekenis van het koningschap als exponentvan de nationale cultuur is hierdoor toegenomen.

Maar niet alleen door de erosie van de nationale soevereini-teit, ook door verschijnselen als de individualisering en de mi-gratieproblematiek is de behoefte aan een herkenbare eigenculturele identiteit merkbaar sterker geworden. De maatschap-pelijke samenhang staat onder druk en daarmee de vitaliteitvan onze democratie. De grote publieke belangstelling voor hetkoningschap als ‘gezicht en hart van de natie’, vooral de laatstedecennia, maakt dat het een positieve invloed kan hebben op desociale cohesie. Er wordt veel gesproken over ‘de boel bij elkaarhouden’. Beatrix hoeft van de noodzaak daarvan kennelijk niette worden overtuigd. De relatie koningschap en allochtonen isook wat dat betreft een interessant fenomeen. Het koningschapmaakt namelijk enerzijds deel uit van de moderne westerse sa-menleving, maar komt anderzijds ook voort uit een eeuwenou-de traditie. De mythen waarmee het koningschap verbonden is,dragen vage religieuze en sociale herinneringen aan oudere cul-turen met zich mee. De inzet van een instituut zoals het ko-ningschap, dat hierdoor de tegenstelling modern versus tradi-tioneel overstijgt en dat aandacht geeft aan de samenhang vande samenleving, kan alleen maar waardevol zijn.

Wat de integrerende functie van Oranje aangaat, weet Beatrixdat zij een traditie voortzet. Het koningschap van de Oranjes

142


heeft in de negentiende en twintigste eeuw, toen Nederland temaken had met verzuiling en klassenstrijd, zijn nut als samen-bindende factor immers al eens bewezen.

143


A.A.M. van Agt verlaat het paleis Lange Voorhout nadat de koningin hem tot formateur heeft benoemd. 1981. (NA)


‘Voor het behoud van de menselijkheid’

– Het koningschap en de publieke moraal –

Op een dinsdagmiddag in september 2004 was koningin Bea-trix als toehoorder aanwezig op de conferentie ‘De politiek vanEuropese waarden’, die gehouden werd op initiatief van de Nederlandse premier Jan Peter Balkenende. Deze conferentiemoest dienen als stimulans voor de bezinning op die waardendie ons als Europeanen verbinden en die cruciaal zouden zijnvoor de levenskracht van de Unie.

De gedachten van de koningin zullen zijn teruggegaan naardie herfstdag in 1961, toen zij, pas afgestudeerd, op uitnodigingvan de Europese Culturele Stichting in de Franse universiteits-stad Toulouse een toespraak hield voor een publiek van Europe-se jongeren. Zij had nog nauwelijks ervaring, was bloednerveusen had enorme hoofdpijn. Toch werd het een heel bijzonderetoespraak. Beatrix toonde zich een enthousiast voorstander vande Europese eenwording, maar haar rede hield tevens een aan-klacht in tegen het gebrek aan bezieling in het Europese inte-gratieproces. Zij signaleerde het ontbreken van een gemeen-schappelijk ideaal, ja leegte en onverschilligheid zelfs, en zijvond dat jongeren te rade zouden moeten gaan bij de morelebronnen van de Europese cultuur zodat ze tot meer enthousias-me geïnspireerd zouden worden. Haar betoog mondde uit ineen enthousiast pleidooi voor Europese burgerzin, die vitaalmoest zijn en gebaseerd op een gemeenschappelijk verant-woordelijkheidsgevoel voor Europa, maar ook voor de rest vande wereld. Met deze redevoering in Toulouse, intelligent, dege-lijk, betrokken en al met oog voor de culturele dimensie van het

145


onderwerp, had de kroonprinses niet zonder jeugdige over-moed haar visitekaartje afgegeven.

‘Bezielde neutraliteit’

Mensen die koningin Beatrix vanaf haar jeugd kennen, zeggendat zij altijd al bijzonder geïnteresseerd was in belangrijkemaatschappelijke en politieke gebeurtenissen en dat ze geboeidkan zijn door scherpzinnige geesten met een duidelijke eigenovertuiging. Goede vrienden als Kofi Annan, secretaris-generaalvan de VN, en James Wolfensohn, president van de Wereldbank,wijzen op de uiterst interessante gesprekken die ze met haarhebben over onder meer de internationale politieke verhou-dingen. Nederlandse intimi spreken van de fundamentele dis-cussies over de consequenties die je levensovertuiging zou moe-ten hebben voor je maatschappelijk handelen. Beatrix komt uitde verhalen naar voren als iemand die een interessante en somszeer uitgesproken mening over uiteenlopende onderwerpenheeft en daar graag met anderen over van gedachten wisselt endat mag dan best eens botsen. Zij heeft van zichzelf dus zekerwat te melden, en wat haar taakopvatting aangaat, meent ze datzij de Nederlanders ook wat te melden moet hebben. Zij be-schouwt het koningschap zelf als een nationaal herkennings-punt dat gedragen dient te worden door een breed publiek endat zowel een inhoudelijke als een sterk symbolische functieheeft. Beatrix stelde: ‘Wij proberen een invulling te geven vanwat het goede is in Nederland en daar ook naar te leven.’37 Zij ziethaar redevoeringen ook als een van de mogelijkheden om de in-houdelijke kant van het koningschap meer tot zijn recht tedoen komen. Ze beschouwt het als haar taak als ‘hart van de na-tie’ van tijd tot tijd een moreel appèl op haar medeburgers tedoen, om ideeënvorming op het terrein van de publieke moraalte stimuleren. De troonrede daargelaten – omdat die nu een-

146


maal een politiek stuk van het kabinet is – tracht zij haar rede-voeringen een eigen invulling te geven en tegelijkertijd eenbreed publiek aan te spreken.38 De kerstboodschap is haar per-soonlijke verhaal bij uitstek. Het is nog niet zo eenvoudig sym-bool te zijn van nationale eenheid en tegelijk niet tot kleurloos-heid te vervallen, maar juist iets wezenlijks te berde te brengen.Inhoud geven aan een ‘bezielde neutraliteit’, dat is elke keerweer voor koningin Beatrix de uitdaging.39

De kerstboodschappen,

het meest persoonlijk

In haar eerste kerstboodschap 25 december 1980 zet ze de toon:‘Geen twee mensen beleven hun geloof op dezelfde manier. Eenieder kan ook alleen over zijn eigen overtuiging spreken en overzijn eigen twijfels. In mijn kerstgroet kan ik niet meer doen danenige persoonlijke gevoelens en gedachten weergeven.’ Uit haarkerstboodschappen spreekt vaak aandacht voor het meer per-soonlijke aspect zoals de problemen van de gehandicapten ende zorg voor de daklozen, of thema’s zoals ziekte, dood en rouw.Naar aanleiding van het verdriet dat haar in haar eigen levengetro^en heeft door de ziekte van prins Claus zei ze: ‘Verdriettreft de een zwaarder dan de ander. Maar er is geen leven dat al-leen maar vreugde kent. Een ieder moet verdrietige ervaringenverwerken. Je probeert het verdriet wel een plaats te geven, maarhet niet alle plaats te laten opeisen. Verdriet kan naast vreugdestaan. Bovendien kan leed mensen brengen tot diep nadenken,tot een beter aanvoelen van elkaar en tot bereidheid voor elkaarop te komen. ’

Maar behalve dit persoonlijke element in het leven van alle-dag krijgen in de kerstboodschappen ook de grote maatschap-pelijke vraagstukken haar aandacht. Onverdraagzaamheid enverharding van de samenleving zijn voor haar elementen van

147


constante zorg. In 1983 zegt zij daarover: ‘Verdraagzaamheidvereist niet dat we geen kritiek mogen hebben, elkaar allemaalaardig moeten vinden of volledig moeten begrijpen. Tolerantievraagt openheid voor het onbekende en doorbreking van hetisolement. Waar de culturen elkaar ontmoeten hoeft geen con-frontatie te ontstaan. Elk mens is even kostbaar, ongeacht af-komst, ras, geloof, maatschappelijke positie of nationaliteit. Indie gelijkwaardigheid van mensen ligt de basis van een ver-draagzame maatschappij. Verdraagzaamheid houdt ook zorgin, meedragen van de last van een ander. ’

Deze kersttoespraken werden soms weinig concreet en actueelgenoemd. Daar staat tegenover dat zo’n pleidooi voor verdraag-zaamheid uit 1983 in 2005 zo weer gehouden zou kunnen wor-den. In elk geval werd de kersttoespraak van 1988 wel meteen alszeer actueel ervaren. Er ontstond namelijk enige politieke op-winding toen koningin Beatrix, nadat zij in september in detroonrede op gezag van de regering nog optimistisch had ge-sproken over de toestand van het milieu, zich in haar kerst-boodschap veel somberder uitliet. Met Kerstmis sprak ze vaneen aantasting van de schepping: ‘Wat wij thans meemaken, isniet de vernietiging van de aarde in één klap, maar in een stildrama. Onze wereld lijdt onder ontbossing, woestijnvorming,vervuiling en vergiftiging van lucht, bodem en water, uitster-ving van dieren plantsoorten, aantasting van de ozonlaag, dieons tegen gevaarlijke straling moet beschermen, en stijging vande temperatuur met bedreigende gevolgen, zoals verhogingvan de zeespiegel. Langzaam sterft de aarde en wordt het on-voorstelbare – het einde van het leven zelf – toch voorstelbaar.’In zijn reactie op deze kersttoespraak ontkende premier Lub-bers dat er een tegenstelling zou bestaan tussen beide redevoe-ringen, maar de zorg om het milieu kreeg er wel veel aandachtdoor.

148


Evenmin vaag was een jaar later de kerstboodschap die volg-de op ‘de val van de muur’. Terwijl veel commentatoren in eenjuichstemming waren over de overwinning van het kapitalis-me, dus van de vrijheid en de vrije markt, ging Beatrix indrin-gend in op de keerzijde, de risico’s van vrijheid en van welvaart.Ze zei: ‘Vrijheid is geen toverwoord waarmee een maatschappijop slag kan worden veranderd. Vrijheid is evenmin een rustigbezit. Er bestaat geen vrijheid zonder verantwoordelijkheid.Onze aandacht zal in de eerste plaats moeten uitgaan naar demensen die nog onvrij zijn door honger en armoede, door on-derdrukking en geweld.’ Verder vroeg zij zich af wat het gevolgzou kunnen zijn van het wegvallen van een concurrerend maat-schappelijk systeem.

Het jaar erop ging zij in op de vrijheid van de wetenschap,met als kernvraag, die door de moderne wetenschap opgeroe-pen wordt, of alles wat kan ook moet kunnen. ‘Kritisch zullenwe de vele mogelijkheden, die de menselijke geest weet te ont-wikkelen, tegemoet moeten treden.’

In 1991 stelt Beatrix de invulling van de drastisch toegeno-men vrije tijd aan de orde die er soms toe leidt dat men zich ont-trekt aan ‘een werkelijkheid vol moeiten en zorgen’. Zij gaat danin op de essentie van de cultuur, die niet een vlucht betekent uithet leven, maar ‘beleving, zingeving en verbeelding van het be-staan’. Ze werkt dit dan verder uit in de betekenis van kunst voorde samenleving (zie hoofdstuk 2). Het jaar erop staat zij stil bijde betekenis van individuele vrijheid voor de mens en bij hetstreven naar persoonlijk succes. Zij wijst erop dat individualis-me niet kan zonder toetsing aan waarden. Zij plaatst dit binnende in onze cultuur heersende schroom waarden te benoemen enover te dragen en onderstreept daartegenover de onmisbaar-heid ervan om een samenleving bijeen te houden. Naar waar-den en normen is de aandacht van Beatrix altijd al uitgegaan.

149


De identiteit van de spreker

Koningin Beatrix begint al vroeg met de voorbereiding van devolgende kerstboodschap, soms al in januari of februari. Een en-kele keer is het haar overkomen dat zij voordat ze de kerstbood-schap van dat jaar had uitgesproken, al wist waar de volgendeover zou gaan. Als ze eenmaal een onderwerp gekozen heeft,volgt zij de discussies en publicaties over het onderwerp. Als hetnodig is, raadpleegt zij een of enkele deskundigen en ze heefteen enkele vertrouweling die een klankbordfunctie vervult. Al-tijd heeft prins Claus met haar meegedacht. Aanvankelijk wa-ren de kerstboodschappen meer themagericht, de laatste jarengaat de aandacht steeds meer uit naar de actualiteit. Toen deboodschappen nog uitsluitend via de radio werden uitgezon-den, duurden ze 11 à 13 minuten. Nu het via de televisie gaatresteren er nog 7 à 8 minuten voor een toespraak. De koningingebruikt zelden citaten, of het moet van een nauwelijks omstre-den figuur zijn uit een verder verleden. Hoewel een te abstractverhaal het risico in zich draagt dat het minder gemakkelijkwordt opgepakt, laat zij het aan de luisteraar over verbindingente leggen en de boodschap op de eigen situatie te betrekken. Zijzal niet gauw zeggen dat de luisteraar iets zou moeten doen ofbehoren te doen.

Beatrix probeert altijd de kritiek die ze op eerdere kerstbood-schappen hoort in de voorbereiding van de volgende te verwer-ken. Dat kan lastig zijn als mensen te kennen geven dat ze ookmet kerst niet op religieus getinte beschouwingen zitten tewachten. In 1997 dacht de koningin de dood als onderwerp tenemen. De maatschappelijke relevantie ervan springt welis-waar minder in het oog, maar dood gaan we tenslotte allemaalen ieder van ons heeft dierbaren te betreuren. Dat moet veelmensen kunnen aanspreken. Zij wees op onze samenleving die‘het sterven lijkt te willen ontkennen of te ontvluchten. Soms

150


moet wie achterblijft zelfs opkomen voor het recht op verdriet.’Zij noemde ‘elke dood een onbegrijpelijk einde’. En verder: ‘Opde lange weg naar aanvaarding van het verlies van een geliefdezoeken mensen ook troost in hun geloof.’ Ook toen was er hieren daar wel kritiek te horen dat ze toch wat te religieus zou zijn.De koningin weet dat zij in haar functie voor de uitdaging staateen breed publiek aan te spreken. Maar als ze haar best gedaanheeft een voor iedereen herkenbaar verhaal te houden, laat Bea-trix zo’n opmerking verder rusten. De luisteraar mag immersook wel enige ruimte laten voor de identiteit van de spreker.Opvallend was overigens dat de kerstrede met als thema ‘dooden rouw’ bij de meer betrokkenen wel waardering opleverde.Fons Elders, hoogleraar theorie van de levensbeschouwing,complimenteerde de koningin vanwege haar open benaderingvan het onderwerp waarmee zij de kans zou hebben benut opeen persoonlijke manier de rijkdom van een pluriforme samen-leving te presenteren.40

Met Kerstmis 1999, aan de vooravond van de eeuwwisseling,tracht koningin Beatrix de balans op te maken van wat de ach-terliggende eeuw de mensheid had gebracht. Zij wijst erop dataanvankelijk nationale soevereiniteit een onaantastbaar begripwas, maar dat tegenwoordig internationaal aanvaarde normensteeds meer gewicht krijgen. De democratie geeft weliswaarruimte aan veel verschillende meningen, maar daarmee zijn welweer nieuwe tegenstellingen te voorschijn gekomen. Stromenmigranten hebben overal een nieuwe pluriforme werkelijkheidgeschapen, maar dat vraagt wel om meer dan louter tolerantie.Zij constateert dat overal de hiërarchische verhoudingen onderdruk staan en vindt het een terechte ontwikkeling dat iedereenop zijn prestaties wordt beoordeeld. De koningin heeft het overde mogelijkheden die de techniek biedt en de bedreiging die erin schuilt. Miljoenen profiteren van een verbeterde welvaart,

151


maar tegelijkertijd is de draagkracht van de aarde dramatischonder druk komen te staan. De toegenomen mondigheid vande mensen wordt geplaatst tegenover de negatieve gevolgenvan de individualisering. Ook hier weer die cultuurkritische invalshoek waardoor zij een scherp oog heeft voor de ambiva-lentie van de vooruitgang en de gevaren onderkent van eentechnocratische manier van denken. Dit is de grondtoon van de publieke stellingname van Beatrix. In De Groene Amsterdammerwerd met de nodige scepsis de vraag opgeworpen of politici, on-der wie de ministers die zich met het onderwijs bezighouden,eigenlijk wel eens naar de redes van de koningin luisteren.41

De kerstboodschappen van 2000 en 2001 zijn weer abstracter. Inde kerstboodschap van 2002 is die overwegend abstracte bena-dering des te opvallender, omdat in dat jaar het huwelijk vanhaar zoon Willem-Alexander met Máxima, de geboorte en doopvan haar kleindochter Eloïse en het overlijden van haar manprins Claus plaatsvonden. Hieraan wijdde de koningin de vol-gende woorden: ‘Voor mijn familie en mijzelf is dit een diep in-grijpend jaar geweest. In bruiloft, geboorte, doop en dood zijnalle fasen van het leven aan ons voorbijgegaan. In ons verdrietom mijn man hebben velen gedeeld. Het afscheid heeft hem alsmens belicht. Zoals hij leefde vanuit zijn beginselen van waar-digheid en gelijkwaardigheid, heeft hij een voorbeeld mogenzijn. Met overtuiging zette hij zich in voor medemenselijkheid,gerechtigheid en waarheid. Oprecht gehecht aan het leven vondhij zijn kracht in verbondenheid met mensen, ook in anderewerelden.’ Menigeen had net iets meer verwacht. Het feit dat dekoningin meestal zo weinig woorden wijdt aan haar persoon-lijke gevoelens, leidt soms tot de te gemakkelijke conclusie datdeze emoties bij haar dan minder aanwezig zouden zijn. Het te-gendeel is waar. Intimi wijzen erop dat Beatrix een warme per-soonlijkheid is, die zich echter altijd in de hand wil houden. Ze

152


vinden dat zij zich daardoor soms tekort doet. Maar Beatrix zouhet een gruwel vinden als dat wat haar dierbaar is, ten prooi valtaan vals sentiment en sensatie. Soms doet dit wel eens watkrampachtig aan.

Toch was de kersttoespraak van 2003 aanmerkelijk persoon-lijker. De koningin begon met enkele woorden te wijden aan devreugdevolle gebeurtenissen in haar familie, de geboorte vanAmalia en het aanstaande huwelijk van Friso en Mabel. Gelet opde opwinding die eraan was voorafgegaan was haar woordkeusopvallend: ‘Intens verheug ik mij op het huwelijk van Friso enMabel…’ Vervolgens ging zij in op haar ouders en droeg haarboodschap op aan haar moeder, prinses Juliana, die in 1982 alseerste de onderscheiding de ‘Four Freedoms Awards’ uitgereikthad gekregen, dat nu het uitgangspunt van de toespraak vanBeatrix was. Deze onderscheiding staat voor de ‘Vier Vrijheden’,vernoemd naar de Amerikaanse president Roosevelt: de vrij-heid van meningsuiting, vrijheid van godsdienst en levensover-tuiging, vrijwaring van nood en gebrek en van vrees.

De tekst van de kerstboodschap heeft Beatrix soms al geruimetijd van tevoren gereed liggen. Dat zal ook het geval zijn geweestin het najaar van 2004, toen het land in staat van grote opwin-ding kwam te verkeren door de moord op Theo van Gogh en waterna volgde. Het land was in grote verwarring. Er was behoefteaan een onafhankelijk, verstandig geluid, van iemand die bovende partijen staat. Van verschillende zijden werd de wens uitge-sproken dat de koningin zou spreken. Hieronder was FemkeHalsema, politiek leider van GroenLinks, die ook vroeg om eentroostend woord van het staatshoofd. Hoezo ceremonieel ko-ningschap? Maar Beatrix beseft dat de snelste reactie niet altijdde verstandigste is. Daarom moest iedereen wachten tot haarkerstboodschap van 2004. Deze stond in het teken van het extre-misme en hield een oproep tot verdraagzaamheid in. ‘We wor-

153


den geconfronteerd met gebeurtenissen die oude fundamente-le normen en beproefde tolerantie onder zware druk zetten. Extremisme in woord en daad splijt de gemeenschap. Grenzenmoeten dan ook duidelijk zijn en regels gehandhaafd. Hierbijzullen belangen van individuen en groepen zich uiteindelijkmoeten schikken in het algemeen belang.’

De koningin constateerde dat de vrijheid die ons land ken-merkt, bij zulke aanslagen ernstig wordt misbruikt. Zij wees opde kwetsbaarheid van een open samenleving. Dat vertrouwdezekerheden niet meer toereikend zijn om de gemeenschap te-gen gewelddadige verharding te beschermen brengt ons in ver-warring. Simpele oplossingen zijn er niet. In onze ingewikkeldemaatschappij, waar verschillende belangen, inzichten en over-tuigingen steeds met elkaar moeten worden verenigd, wordtnu méér van ons gevraagd. Een samenleving maken we sámen,benadrukte zij. Dit was natuurlijk geen doorsnee kerstbood-schap. Hier ging de kerstboodschap over in een politiek state-ment van het staatshoofd. De dingen die gezegd moesten wor-den, werden ook gezegd. Hier en daar werd wel gesteld dat hetwellicht iets concreter had gekund. Dat is misschien waar, maarhet zou in de gespannen situatie van dat moment mogelijk con-traproductief zijn geweest.

Een herkenbare lijn,

ook in openbare redevoeringen

Bij de voorbereiding van haar publieke redevoeringen schakeltBeatrix deskundigen van diverse pluimage in, hoewel er welsprake is van een enkele inhoudelijke ‘vaste hofleverancier’.Ook hierin was de inbreng van prins Claus belangrijk voor haar.

In deze redevoeringen, die zij bij verschillende openbare ge-legenheden houdt, zit een vaste lijn door terugkerende thema’s.Enkele van haar thema’s kwamen we eigenlijk al tegen in haar

154


eerste grote rede als kroonprinses voor de Europese jongeren inToulouse. Voor verdere Europese samenwerking sprak zij zichook toen al uit evenals voor de noodzaak van burgerzin. Hoewelzij als de eerste exponent van de Nederlandse identiteit be-schouwd kan worden, kan zij zich met overtuiging voor de Europese samenwerking uitspreken, omdat zij deze niet ziet als‘de totale overdracht van de nationale soevereiniteit aan eennieuwe, alles en allen omvattende staat’, maar omdat het gaat‘om het scheppen van een evenwicht tussen nationale en ge-meenschappelijke bevoegdheden’.42 Zij vreest geen uniforme-ring van de Europese cultuur door het verdwijnen van de natio-nale identiteiten, omdat dezelfde naties en staten die samen-werken ‘ook de schatkamer zijn van de veelvormige en rijkeEuropese cultuur’.43

In haar dankwoord dat zij in 1996 bij de aanvaarding van deKarel de Groteprijs in Aken uitsprak, stond zij stil bij de ingrij-pende veranderingen die Europa sinds de ‘val van de muur’heeft ondergaan, bij de grote problemen waarvoor men staat enbij de onzekerheden die daaruit voortvloeien: ‘Hoe kunnen wezorgen dat onze landen niet terugvallen in nationaal eigenbe-lang dat zich slechts richt op het behalen van kortetermijnvoor-delen voor eigen land en volk?’

Toen koningin Beatrix op 26 oktober 2004 haar toespraakhield voor het Europese Parlement was zij het eerste staatshoofddat de vergadering toesprak na de uitbreiding van de EuropeseGemeenschap tot 25 lidstaten. Het was een persoonlijke toe-spraak. De koningin ging terug naar het idealisme uit de tijdvan haar jeugd. Daar was weinig meer van te bespeuren, terwijler toch veel was bereikt. Zij hoopte dat het idealisme waarmeede nieuwe lidstaten zich hadden bevrijd van de sovjetoverheer-sing zou worden ingebracht in de Unie en nieuw elan zou ople-veren. Fundamenteel en uniek vond zij dat de Europese Unie is gebaseerd op een ‘Community of Law’. Als onderscheidende

155


kracht van Europa noemde zij dat het om 25 landen ging dieverenigd waren in verscheidenheid, die hun eigen identiteit, eigen taal en eigen cultureel erfgoed koesteren. Hierdoor zouEuropa sterker kunnen staan tegenover de geest van materialis-me en massacultuur die zich onmiskenbaar over de wereld uit-breidt. Deze rede in het Europese parlement werd goed ontvan-gen, vooral door de culturele dimensie in combinatie met eenpersoonlijke toonzetting.

Andere thema’s die in haar redevoeringen terugkomen zijn: dehandhaving van de vrede, de zorg om het milieu, de biotechno-logie, het vraagstuk van de mondiale verdeling en een recht-vaardiger economische orde. Het mag dan zijn dat de koninginbij haar kerstboodschappen meer ruimte heeft om haar eigenmening te geven en dat sommige onderwerpen zich eerder vooreen kersttoespraak lenen, maar in haar publieke redevoeringenzijn veel van de thema’s uit haar kersttoespraken terug te vin-den. In de uitwerking botsen ze ook niet met elkaar. De konin-gin spreekt met één mond.

Duidelijk blijkt dit als we de toespraken die zij in de periode1994-1995 hield met elkaar vergelijken. In haar kerstboodschapin 1994, voorafgaand aan de herdenking dat Nederland een hal-ve eeuw was bevrijd, brengt zij onder meer in herinnering dathet verzet tegen de Duitsers in Nederland niet algemeen was. Inhaar toespraak in de Israëlische Knesset, tijdens het staatsbe-zoek in maart 1995 bekent ze ‘dat het Nederlandse volk de on-dergang van zijn joodse medeburgers niet had kunnen verhin-deren’. Vervolgens, in haar herdenkingstoespraak gehouden op5 mei 1995 in de Ridderzaal, wijst zij erop dat vroeger het be-houd van de Nederlandse staat de grootste zorg was, terwijl hetnu gaat om de normen waarop de samenleving is gebaseerd. Zijzegt onder meer: ‘Normbesef en gemeenschapszin kunnen alnaargelang de persoonlijke overtuiging een verschillende in-

156


houd hebben. Maar als de vrijheid van de één niet langer staatvoor ruimhartig rekening houden met de vrijheid van de ander,kan een samenleving niet vreedzaam voortbestaan.’ Zij weesverder op de persoonlijke verantwoordelijkheid van de mens incombinatie met de betekenis van de gemeenschapsgedachte.De waarden die mens en gemeenschap kunnen inspireren, zo-als verdraagzaamheid, respect en solidariteit, zijn in de loop vande jaren meerdere malen van verschillende zijden in haar rede-voeringen belicht. En ook uit deze rede sprak de zorg om de ver-commercialisering van de samenleving en om het gevaar dat deindividualisering zou overgaan in individualisme en egoïsme.Het is niet zo verbazingwekkend dat de bundel van vier rede-voeringen uit 1994 en 1995 als titel meekreeg: Voor het behoud vande menselijkheid.44

De redevoeringen van koningin Beatrix zijn veelvuldig be-commentarieerd. Jan Oegema analyseerde ze. In zijn cultuurge-schiedschrijving Een vreemd geluk schrijft hij dat er in zekere zineen publieke religie is ontstaan rond de herinneringen aan deTweede Wereldoorlog. De kern hiervan vormt de aantasting vande menselijke waardigheid zoals die in Auschwitz plaatsvond.Beatrix zou met haar redevoeringen een eigen inbreng in hetontstaan van deze ‘religie’ hebben gehad. Oegema zegt: ‘Ookdaarmee wist ze een stempel te drukken op de politieke cultuuren het maatschappelijke klimaat van het land waarin zij niet alleen in naam de regering aanvoert.’45

Prof. Siep Stuurman benaderde de bewuste herdenkings-toespraak weer anders. Hij sprak van ‘een links-liberaal betoogmet een sociaal-democratische ondertoon en een vleugje chris-telijk gemeenschapsgevoel’. Men zou daarom kunnen stellendat Beatrix in haar publieke uitspraken verwijst naar essentiëlewaarden van liberalisme, socialisme en christendom en dat de-ze combinatie enigszins doet denken aan het communitarisme,een Amerikaanse stroming die midden jaren negentig in de

157


Verenigde Staten furore maakte. Een belangrijke exponenthiervan, Amitai Etzioni, was in 2004 aanwezig tijdens genoem-de conferentie ‘De politiek van Europese waarden’.

‘Het symbool geeft te denken’

(P. Ricoeur)

De conferentie was nieuw in het kader van de Europese Unie,maar de probleemstelling was dat zeker niet. Uit meerdere pu-blicaties uit de afgelopen jaren klinkt de zorg door dat de be-volking in een moderne samenleving steeds minder met elkaarzou delen, dat de publieke moraal aangetast zou zijn, dat de gemeenschapszin zodoende ondermijnd zou geraken en dat dit de kwetsbaarheid van de democratie zou vergroten. Sindshet revolutiejaar 1989, toen ‘de Muur’ viel, zijn deze geluiden al-leen maar sterker geworden. In verschillende variaties wordt hetontbreken van een ‘bezielend verband’ geconstateerd. Alleenwordt niet duidelijk waaruit die bezieling zou moeten bestaan.Het is zelfs nog niet duidelijk op welke manier de bezinning er-op het best aan de orde gesteld zou kunnen worden en door wie.

Amitai Etzioni zei naar aanleiding van de conferentie datmeer gekozen politici het debat over waarden en normen zou-den moeten voeren. Het lijkt me de vraag of een dergelijk debatin zo’n geval wel van de grond komt en zeker of het grote pu-bliek er ooit door zal worden bereikt. Een actieve politicus be-gint immers nooit met schone handen aan zo’n debat. Hij heeftzijn voorgeschiedenis, hij heeft beloften gedaan en daar wordthij op afgerekend. Hij zal altijd zijn politieke tegenstander alsconcurrent aantre^en, die hem zijn eventuele gelijk niet graagzal nageven. Een gemotiveerd politicus zal zich hierdoor uiter-aard niet laten weerhouden, maar het is voorstelbaar dat het pu-bliek ontvankelijker is voor de morele boodschap van een niet-gekozen functionaris. Voor premier Balkenende hoeft het een

158


het ander kennelijk niet uit te sluiten. Toen hij nog vice-voor-zitter van de Tweede-Kamerfractie van het CDA was, hield hij als voorzitter van de Christen-Juristen Vereniging een jaarrededie de dag erna als artikel in Trouw verscheen onder de titel: ‘DeKoning moet een leider zijn’.46 Balkenende stelt dat het bij hetkoningschap niet gaat om politieke machtsuitoefening, maarom moreel gezag. Op grond daarvan vindt hij dat het constitu-tionele kader ruimte biedt voor moreel leiderschap en wordt deKoning uitgedaagd de vraag naar de kwaliteit van onze publie-ke moraal bespreekbaar te maken. Aan de hand van Beatrix’ toe-spraken constateerde Balkenende toen dat de koningin er blijkvan geeft moreel leiderschap niet te schuwen.

In de afgelopen 25 jaar heeft koningin Beatrix met haar redevoe-ringen de Nederlanders een spiegel voorgehouden. Zij heeftbovendien, in een tijd dat het technocratisch denken de ont-wikkelingen in de politiek en de maatschappij steeds meer gingbepalen, getracht bepaalde tendensen te plaatsen binnen eenculturele context en van daaruit opnieuw te waarderen. Zijtrachtte de essentie van onze beschaving steeds opnieuw te vat-ten en onder de aandacht van een breed publiek te brengen. Hetis waar dat soms een extra voorbeeld of wat meer aansluiting bijde actualiteit de toegankelijkheid van haar redevoeringen mo-gelijk ten goede zou zijn gekomen. Maar desondanks waren zeallerminst kleurloos. We kunnen weten waar zij voor staat enmet haar inbreng weet zij meermalen iets los te maken in de Ne-derlandse samenleving. Zoals Lubbers zei: ‘Zij is immers meerdan de tolk van haar ministers.’47

Zij blijkt zowel in staat uitdrukking te geven aan het natio-nale gevoelen, aan datgene waarin Nederlanders zich verenigdweten, als aandacht te vragen voor essentiële zaken. Je zou kun-nen zeggen dat koningin Beatrix met haar toespraken de func-tie van aangever op zich heeft genomen, waarmee zij soms inte-

159


ressante discussies weet op te roepen. In het eerder geciteerdeartikel in De Groene Amsterdammer wordt het zo gezegd: ‘Belang-rijk is de constatering dat koningin Beatrix dieper, welspreken-der en bevlogener op het handhaven en uitbouwen van normenen waarden ingaat dan welke politicus van christelijke huizeooit voor elkaar heeft gekregen. Daarin toont ze zich een warevoorgangster. ’

Bij deze redevoeringen en kerstboodschappen kan nog dekoninklijke aandacht worden vermeld voor het culturele erf-goed en voor zeer verschillende categorieën in de samenleving.Gecombineerd met het ‘rouwen en trouwen’ van de Oranjesgaat het bij dit alles om momenten van bezinning en om ritu-elen waar een breed publiek zich door aangesproken voelt. Metelkaar is dit in de laatste kwart eeuw in Nederland een niet teveronachtzamen bestanddeel geworden van iets wat in de rich-ting van een civic religion gaat. Anders gezegd: vanuit haar functieen vanuit haar unieke positie op de grenzen van politiek, cul-tuur en samenleving heeft koningin Beatrix een wezenlijke bij-drage geleverd als medestimulator van de publieke moraal.

160


Het kabinet Lubbers-Van Aardenne op het bordes van Huis ten Bosch.

11 november 1982. (NA)


‘Ze bindt heel veel mensen aan zich op inhoud’

– Het constitutionele staatshoofd als sparringpartner –

De Amerikaanse historicus James C. Kennedy, die al eerder vanzich liet horen als een scherpzinnig observator van de Neder-landse politieke cultuur, signaleerde het verschijnsel van de‘vernieuwingsretoriek’.48 Hij vindt dat we in Nederland tame-lijk oppervlakkig vernieuwingen propageren, maar het te ge-makkelijk laten afweten als het erom gaat tradities en institu-ties te verdedigen die hun waarde hebben bewezen. Hij noemdedaarbij zijdelings de discussie over de ‘modernisering van hetkoningshuis’. Een ander aspect van onze oppervlakkigheid, datik hieraan zou willen toevoegen, is het verschijnsel dat er overhet thema van de staatsvorm in relatie tot de democratie vooralin abstracties wordt gesproken. Hierover zijn echter alleen zin-nige dingen te zeggen binnen een cultuurhistorische contexten op grond van ervaringsfeiten. Betrek hierbij de mening vanYvonne Timmerman-Buck, de voorzitter van de Eerste Kamer,dat we ‘de kennis en het bewustzijn van wat het koningschapinhoudt te veel hebben laten verpieteren’ en het is duidelijk datde kwaliteit van het publieke debat over de betekenis van hetkoningschap allerminst is gegarandeerd. Interessant zijn daar-om de opvattingen van politici die zowel het staatsrecht intheorie kennen als ook in de dagelijkse praktijk met koninginBeatrix te maken kregen. Hoe kijken zij tegen het Nederlandsekoningschap aan en hoe hebben zij Beatrix als constitutioneelstaatshoofd ervaren?

163


‘Laat Oranje voor de eenheid zorgen,

de politiek zorgt wel voor de verdeeldheid’

Ed van Thijn, oud-minister van Binnenlandse Zaken en oud-burgemeester van Amsterdam, veronderstelt dat er weinig Ne-derlanders principieel monarchist zijn. ‘Ze zullen hun oordeelvooral laten afhangen van hun sympathie voor de Oranjes envan hun indruk in hoeverre het koningschap naar hun meningzinnig binnen onze democratie functioneert.’ Van Thijn vindtzelf dat, nu het instituut er eenmaal is, we ons er in de praktijkgelukkig mee mogen prijzen. ‘Laat Oranje voor de eenheid zor-gen, de politiek zorgt wel voor de verdeeldheid.’ Het erfelijkekoningschap ziet hij als een ‘welgevallige uitzondering die on-ze eenheid symboliseert, binnen een democratisch kader’. Zo’nDuits systeem met een door de Bondsdag gekozen presidentblijft toch iets onbevredigends houden en wat zijn herinneringaan het bezoek van de Franse president Mitterrand betreft, kanhij niet zeggen ‘dat een democratische gezindheid nu het eersteis waar hij aan terugdenkt’.

De vroegere voorzitter van de Eerste Kamer en oud-ministervan Justitie Frits Korthals Altes waardeert het koningschap van-wege de historische continuïteit waarvoor het staat en omdathet binnen de regering het begrip nationale eenheid vertegen-woordigt. ‘Kabinetten zijn in Nederland altijd gebaseerd op coalities en representeren hoe dan ook slechts een deel van hetNederlandse volk. Het staatshoofd staat boven de partijen endit wordt door het overgrote deel van het volk als zodanig ookervaren.’ Dit viel hem telkens weer op als hij de koningin in zijnfunctie van minister van Justitie begeleidde tijdens werkbezoe-ken aan de politie, een bureau voor rechtshulp of een kanton-gerecht. De positieve reacties van het publiek waren in dit opzicht overduidelijk. Korthals Altes noemt koningin Beatrix ‘een staatshoofd met veel gevoel voor stijl en perfectie, iemand

164


die tegelijkertijd erg hartelijk is in de persoonlijke contacten enongelofelijk professioneel en nauwgezet te werk gaat. Zij is zichuitermate bewust van wat de constitutionele taak van hetstaatshoofd dient te zijn.’

Oud-minister van Buitenlandse Zaken Hans van Mierlo, te-genwoordig minister van Staat, zegt: ‘Ja, louter theoretisch ge-zien, is een republiek logischer. Maar ook bij de oprichting vanD66 hebben we al moeten constateren dat onze staatsvorm ingeen geval een sta-in-de-weg vormt bij het verbeteren van dedemocratie. Dan is het verder een kwestie van doelmatigheid.En ons systeem functioneert goed. Als staatshoofd is koninginBeatrix perfect. Als staatshoofd kun je je niet beter wensen.’

‘Boy-meets-girl’-gevoel

Er is een categorie politici die het koningschap als geen anderheeft kunnen observeren. Dat zijn de minister-president en device-president van de Raad van State. Mr. Van Agt was premierin de nadagen van koningin Juliana en de eerste twee jaar vanBeatrix als koningin. Opgeteld ongeveer twintig van de vijfen-twintig jaar dat koningin Beatrix regeert, waren Ruud Lubbersen Wim Kok premier. Het staatshoofd en de minister-presidentontmoeten elkaar veelvuldig en intensief, in elk geval wekelijkstijdens hun gesprek op maandagmiddag. Ook de vice-presidentvan de Raad van State, momenteel Herman Tjeenk Willink,heeft vaak met de koningin te maken.

Oud-premier Van Agt was de eerste die als premier contacthad met het nieuwe staatshoofd. Hij geeft een impressie vanzo’n gesprek op maandag met koningin Beatrix, die ‘hoog intel-lectueel, altijd tot in de puntjes voorbereid is en heel systema-tisch te werk gaat’. Zij maakte veel notities en zo kon het gebeu-ren dat zij in een gesprek vele maanden later teruggreep op dieaantekeningen en opmerkte dat de eertijds gedane mededelin-

165


gen niet helemaal in overeenstemming waren met die van he-den. ‘Dat kon wel eens lastig zijn, maar toch, als het eropaankomt, is dat voor een gesprekspartner verkieslijker.’ De heer Van Agt wil er wel op wijzen dat bij verschil van inzicht tussenstaatshoofd en minister-president koningin Beatrix wel vaakdoorslaggevende argumenten had, maar ook weer niet altijd.Soms was er ook de invloed van zoiets als wat hij ooit tegenoverHarry van Wijnen beschreef als een ‘boy-meets-girl’-gevoel je-gens de koningin. Een voorbeeld hiervan was de gedachtewisse-ling over de vraag of prinses Juliana met het regeringsvliegtuignaar de begrafenis van ex-koningin Frederika van Griekenlandzou gaan. Daar zaten wel politieke haken en ogen aan vast. Maarvoor het bewogen pleidooi van Beatrix is Van Agt uiteindelijkgezwicht. ‘Tante Frederika had veel voor de familie betekend,benadrukte de koningin, en haar moeder mocht bij deze uit-vaart niet wegblijven.’ Prinses Juliana ging, privé, vanwege fa-milierelaties.

De ‘klankbordfunctie’

van het staatshoofd

Het wekelijkse gesprek op maandagmiddag tussen koningin enpremier duurt van twee tot vier uur. Oud-premier Wim Kokzegt dat sommigen dat overdreven lijkt, een gesprekje rond eenkopje thee zou kunnen volstaan, veronderstellen ze. Ook in hetbuitenland wordt er wel eens met lichte verwondering naar ge-vraagd. Maar Kok heeft de gesprekken altijd bijzonder nuttiggevonden. De koningin en de premier maken dan een tour d’hori-zon waarbij in alle openheid tal van onderwerpen worden be-sproken. ‘Bij de invulling van zijn verantwoordelijkheid kan depremier enorme baat hebben om onbevangen van gedachten tekunnen wisselen met een vrouw die haar taak ziet zoals zij. Be-halve dat de koningin zich altijd bijzonder geïnteresseerd toont

166


en vaak blijk geeft van scherp inzicht, weet ze goed wat er in Nederland passeert en ook internationaal is ze uitstekend op de hoogte. Daarnaast beschikt ze over een enorm netwerk.’ Hijhecht daarom veel waarde aan de ‘klankbordfunctie’ van hetstaatshoofd, een waardering die uit gesprekken met anderenook naar voren komt.

‘Ze bindt heel veel mensen

aan zich op inhoud’

Wim Kok vindt de discussie over de staatsvorm in ons land wei-nig relevant. Onze staatsvorm zoals we die kennen is een voort-vloeisel uit onze geschiedenis. Het is een gegeven en geen con-structie die op een bepaald moment bedacht is. Voor het staats-hoofd bestaat er ook geen profielschets. Nederlanders zijn nietzozeer monarchistisch, maar de Oranjes worden gewaardeerden zijn populair. Zeer tre^end heeft prins Claus eens gezegd datNederland een republiek is met een koningin aan het hoofd. Bijeen voortdurend slechte invulling van het koningschap zou hethier mogelijk eerder dan in omringende monarchieën zijn van-zelfsprekendheid verliezen. Er wordt hier inhoudelijk iets vanhet koningschap verwacht. Dit blijkt alleen al uit het feit dat hetstaatshoofd krachtens de grondwet tevens deel uitmaakt van deregering.

Deze verwachting werkt door in de taakvervulling van de ko-ningin en de loyaliteit aan haar wordt mede beïnvloed door demanier waarop zij vorm geeft aan haar verantwoordelijkheid.‘Koningin Beatrix weet namelijk mensen aan zich te bindendoor kwaliteit en door de consciëntieuze uitoefening van haarfunctie. Anders gezegd: Ze bindt heel veel mensen aan zich opinhoud.’

167


‘Natuurlijk is het systeem niet modern.

Moet alles dan modern zijn?’

Oud-premier Ruud Lubbers herinnert zich van de gesprekkenmet koningin Beatrix ‘dat ze een brede kennis had van wat er inde samenleving gaande was, dat ze blijk gaf van een scherp in-zicht en dat ze zich altijd uitstekend had voorbereid’. Het waren‘openhartige gesprekken, die bijzonder terzake konden zijn’.Wat de ‘klankbordfunctie’ van het staatshoofd aangaat, waar-deerde hij ook de ‘nationale invalshoek’, dat wil zeggen de deel-belangen overstijgende benadering, waarvoor zij kiest. Hijheeft indertijd veel steun van haar gehad toen hij bij het formu-leren van zijn beleid naar evenwicht zocht ‘ergens tussen no-nonsense en sociaal in’. Verder begreep zij zijn probleem met dekernwapens goed, dat wil zeggen, ‘hoe zonder de NAVO in desteek te laten er toch democratisch recht gedaan kon wordenaan de heersende opvattingen in het land. In de vraagstukkenover abortus en euthanasie heeft ze me door de vraagstelling be-vestigd in het vinden van oplossingen.’

De koningin zou echter niet uitblinken in partijpolitiek in-levingsvermogen. ‘Ze is niet op haar sterkst als het gaat om in-zicht in de wereld waarin politici zich moeten handhaven.’ Datdoet ze gauw af als politieke spelletjes. Wat dat aangaat wijkt zewaarschijnlijk niet veel af van de gemiddelde kiezer.

Lubbers vindt de discussies over ‘modernisering van het ko-ningschap’ enigszins modieus. ‘Natuurlijk is het systeem nietmodern. Moet alles dan modern zijn? Is dat hét criterium voorde staatsvorm? Het gaat erom of het systeem goed werkt, en datdoet het.’

168


Eenzame posities

Wim Kok wijst erop dat tijdens de gesprekken op maandagmid-dag ook eventuele problemen aan de orde kunnen komen die dekoningin of de leden van het Koninklijk Huis raken. Het kanbetrekking hebben op werkzaamheden die zich voor de prin-sen aandienen, omdat nu eenmaal niet elke functie voor hen ge-schikt is. Ook kan het gaan over de verhouding met andere le-den van het Koninklijk Huis, bijvoorbeeld over de namen en titels van de kinderen. Doordat het Koninklijk Huis een glazenhuis van wel zeer doorzichtig glas is geworden, nemen thema’sdie zich in de media afspelen steeds meer tijd in beslag.

Het is mogelijk dat de minister-president moet signalerendat bij een bepaald onderwerp de grenzen van de ministeriëleverantwoordelijkheid in het geding zouden kunnen komen. Inons systeem is het zo gegroeid dat er over de ministeriële verant-woordelijkheid uitsluitend gecommuniceerd wordt tussen hetstaatshoofd en de premier. De andere ministers komen er inmindere mate of soms zelfs geheel niet aan te pas. Als het erop-aan komt is het de premier die de grenzen van de parlementairedemocratie moet bewaken, maar Kok heeft nooit ervaren datdeze koningin deze zou willen overschrijden.

Maar hij vindt wel dat een premier met de nodige wijsheid deministeriële verantwoordelijkheid moet kunnen hanteren. Alshet heel direct de familie raakt of het privé-leven in het gedingis, zijn uiteraard enige terughoudendheid en tact geboden. Hetis daarom van belang dat de koningin en de minister-presidentzorg dragen voor een goede onderlinge verstandhouding. Zezijn op elkaar aangewezen. Er zou in zekere zin gesproken kun-nen worden van een gedeelde eenzaamheid. Volgens Wim Kokkan, zonder dat hij daarmee wil dramatiseren, worden gestelddat een minister-president er meerdere malen tijdens de uit-oefening van zijn functie aan wordt herinnerd dat hij in een

169


eenzame positie verkeert. ‘Als de premier zelf voor moeilijkekwesties staat, die politiek heel gevoelig kunnen liggen, kan –juist door de manier waarop ze haar taak uitoefent – een ge-sprek met de koningin bijzonder waardevol zijn.’ Omgekeerdneemt koningin Beatrix de premiers principieel in vertrouwen.Balkenende zou zich na zijn eerste ontmoeting met haar in zijnfunctie als minister-president zelfs enigszins verbaasd hebbengetoond over haar openhartigheid. Natuurlijk geldt ook voorde koningin dat zij er extra behoefte aan kan hebben iemand invertrouwen te nemen. Wim Kok had de indruk dat deze behoef-te zeker sterker is geworden sinds prins Claus ernstig ziek was.

Willem-Alexander en het IOC

Twee van die thema’s van persoonlijke aard waar de ministeriëleverantwoordelijkheid aan te pas kwam en die publiek bekendwerden, hadden beide te maken met prins Willem-Alexander.De ene keer betrof het zijn benoeming tot bestuurslid van hetIOC en de andere keer ging het om zijn huwelijk met MáximaZorreguieta.

Wat het bestuurslidmaatschap van het IOC betreft, was hetiedereen duidelijk dat de prins hiervoor belangstelling had. Ve-len meenden dat voor een sportliefhebber als Willem-Alexan-der deze functie een grote uitdaging zou kunnen zijn en ze von-den dat hij in deze omgeving veel zou kunnen leren, zeker metzo’n voorzitter als Samaranch. Koningin Beatrix zou op hetstandpunt hebben gestaan dat van een bedanken voor deze be-noeming een precedentwerking zou uitgaan voor eventuele andere functies waarvoor leden van het Koninklijk Huis in detoekomst gevraagd zouden kunnen worden. Zij zou bovendienvinden dat onder bepaalde voorwaarden niet alle risico’s uitge-sloten mochten worden.

Van het verhaal dat de koningin premier Kok in deze kwestie

170


naar haar hand gezet zou hebben, klopt niets. Premier Kok rea-geerde op grond van ingewonnen adviezen aanvankelijk terug-houdend. Nadat Kok over meer informatie beschikte en er metde prins zelf duidelijke afspraken gemaakt waren, ging hij uit-eindelijk akkoord omdat hij vond dat hij de verantwoordelijk-heid ervoor op zich kon nemen. Achteraf blijkt dat de prins zichin het IOC ook nuttig weet te maken. Dat beperkt zich niet toteen actieve deelname aan de vergaderingen en het opstellen vanstukken ervoor. Opvallend en succesvol was bijvoorbeeld zijnactie om te voorkomen dat de dubieuze kandidaat Kim tot op-volger van Samaranch zou worden gekozen.

Zorreguieta

Een onderwerp dat eruit springt betreft de voorbereiding vande goedkeuring voor het huwelijk van de kroonprins met Máxi-ma Zorreguieta en de afhandeling ervan. Kern van de problema-tiek was het politieke verleden van vader Zorreguieta. Maar deopmaat was al niet zonder enige spanning. Plichtsbesef en inzetverwacht de koningin eigenlijk van iedereen, ook van haar kin-deren. Het was geen geheim dat zij en ook prins Claus zich inhet verleden zeer kritisch hadden getoond ten aanzien van demogelijke partners die hun zoons voorstelden. Het ging er nietom dat de partners van adel zouden moeten zijn. Maar wieeventueel tot het Koninklijk Huis zou toetreden moest wel aanstrikte criteria voldoen. Voor de toekomst van de dynastie is datook van belang en tegelijkertijd ging het om het persoonlijkegeluk van haar zoon.

De Prins van Oranje, die toch wel op zeer huwbare leeftijdwas, werd geconfronteerd met bezwaren tegen het verleden vanzijn aanstaande schoonvader. In 1999 hadden hij en MáximaZorreguieta elkaar in Sevilla leren kennen. Toen hierover vra-gen werden gesteld aan premier Kok, nadat geruchten in de me-

171


dia alsmaar hardnekkiger werden, sprak hij in september vaneen ‘bijzondere vriendschap’ tussen deze twee mensen. Zo’nkwalificatie voor een koninklijke relatie was tot nu toe onge-bruikelijk. Professor Baud kreeg de opdracht een onderzoek inte stellen in Argentinië en tot grote verbazing van betrokkenenbleef dit bezoek geheim.

Kok is altijd van mening geweest dat een dochter het verle-den van haar vader nooit aangerekend kon worden. Na verloopvan tijd werd de aanvankelijke verwachting dat de heer Zorre-guieta het huwelijk van zijn dochter gewoon zou kunnen bij-wonen voor de premier steeds minder vanzelfsprekend. Maarde gedachte dat vader Zorreguieta niet bij het huwelijk aan-wezig zou zijn, was voor het toekomstige paar en voor betrok-kenen aanvankelijk een niet te overwegen optie. Uiteindelijkkwam de premier op de gedachte minister van Staat Van derStoel in te zetten. Half januari werd duidelijk dat voor de aan-wezigheid van vader Zorreguieta politiek te weinig draagvlakin de Nederlandse samenleving zou zijn en dit de sfeer rond hethuwelijk ernstig zou schaden. Anderen waren eerder aan dezeconclusie toe dan de verliefde Prins van Oranje. Deze deed nogenige pogingen het tij te keren. In New York maakte hij, tame-lijk gestrest, de vergissing zich te beroepen op een ‘open bron’,een ingezonden brief in de Argentijnse krant, La Nación, die laterafkomstig bleek van de Argentijnse oud-dictator Videla. Hetkwam de prins op een kritische terechtwijzing van de minister-president te staan. De prins zou later opmerken dat hij ‘stom’was geweest. Tijdens haar eerste ontmoeting met de Neder-landse pers zou Máxima hierover de ontwapenende opmerkingmaken: ‘Je was een beetje dom.’

Het was een zeer emotionele periode, zeker ook voor de ko-ningin. Zij tilt zwaar aan zaken die het koningschap en haarHuis betre^en. Ze lijken de koningin soms te kunnen obsede-ren. Toch is haar positiekeuze ook onder deze omstandigheden

172


constitutioneel steeds helder geweest. Uiteindelijk liep het alle-maal goed af. Het huwelijksfeest kon in Amsterdam zonderwanklanken gevierd worden en de minister-president oogstteveel lof vanwege de tact waarmee hij deze heikele problematiektot een goed einde had gebracht. ‘Maar als het anders gelopenwas dan hadden ze mij er ook wel op afgerekend’, is de nuchtereconclusie van Wim Kok.

Beatrixisme?

We zien dat dit ‘eerste Haagse echelon’ van politici die het wetenkunnen, die zich op eigen ervaring kunnen baseren, uiterst po-sitief oordeelt over koningin Beatrix als staatshoofd. Midden ja-ren negentig verscheen er echter af en toe een andersoortig ver-haal in de media. Hieruit zou dan moeten blijken dat koninginBeatrix zou hebben getracht haar constitutionele boekje te bui-ten te gaan en dat sommige politici daartegen geen weerstandkonden bieden. Het werd eens zelfs aangeduid als ‘Beatrixisme’.

Al eerder, rond de formatie van 1981 die zou uitmonden inhet kabinet Van Agt-II, ging er al eens een gerucht dat de konin-gin haar eigen voorkeur zou hebben gevolgd. Maar W.F. de GaayFortman sr., die informateur was, wees erop dat zij zich altijdliet leiden door meerderheidsadviezen.49 Een verhaal dat langrondzoemde, betrof de vermeende eigenzinnige rol die Beatrixzou hebben gespeeld bij de formatie van het eerste paarse kabi-net in 1994. Lubbers vindt het verhaal in elk geval volkomen uitde lucht gegrepen. De koningin heeft toen net als bij de andereformaties een volstrekt onpartijdige positie ingenomen. ‘Het is staatsrechtelijk volkomen correct gegaan. Paars is er onont-koombaar gekomen omdat er geen e^ectieve chemie was tussenFrits Bolkestein en Elco Brinkman en Wim Kok en Elco Brink-man. De koningin was niet bezig mij te suggereren hoe het methet CDA moest gaan.’ Bovendien had het CDA enorm verloren

173


zodat een coalitie met het CDA er alleen getalsmatig al nauwe-lijks in zat.

Dat er geen sprake was van een koninklijke interventie wordtonderschreven door Frits Korthals Altes. Hij zegt: ‘De conclusiedat Kok door moest gaan, deelden de heren Scholten en Deet-man, indertijd respectievelijk vice-president van de Raad vanState en voorzitter van de Tweede Kamer.’ Hij wijst erop dat erwat de formatieprocedure aangaat niets in de grondwet vastligten dat hij zich zou kunnen voorstellen dat de Kamer het initia-tief meer in eigen hand zou nemen. Op grond van de motie-Kolfschoten heeft de Tweede Kamer in 1971 al eens vergeefs ge-probeerd zelf een (in)formateur aan te wijzen. Toen dit mislukteen men weer een beroep op de koningin moest doen, sprak menin het kamerdebat hierover van het ‘hangendepootjesscenario’.De Kamerleden Peter Rehwinkel (PvdA) en Thom de Graaf (D66)hebben gesuggereerd om in 2002 nog eens te proberen als Ka-mer zelf een formateur voor te dragen, maar ook dat is niets ge-worden. Korthals Altes wil er in elk geval nadrukkelijk aan toe-voegen dat ‘onder de huidige koningin nooit een kabinet totstand gekomen is dat er staatsrechtelijk gezien niet had moetenzijn’.

Ze weet scherp de grenzen

van haar bevoegdheden

Wat betreft enkele andere kwesties die tijdens de paarse kabi-netten gespeeld zouden hebben, heeft Kok zelf te maken gehadmet de opheªng van het vliegkamp Valkenburg. In de mediaverschenen berichten dat de koningin hechtte aan handhavingvan het vliegveld uit logistieke overwegingen zoals ontvangsten vertrek van staatsbezoeken. Voor de premier was behoefteaan woongebied rond Leiden van grotere betekenis. Kok kan na-tuurlijk niet uitsluiten dat de koningin mensen met andere

174


verantwoordelijkheden hierover ook zou hebben aangespro-ken. Maar voor zichzelf kan hij zeggen dat zij nooit geprobeerdheeft – ook niet bij dit onderwerp – hem op een oneigenlijkemanier onder druk te zetten.

Uit alle gesprekken komt koningin Beatrix naar voren als ie-mand met een duidelijke eigen overtuiging. Maar zij kent hetstaatsrecht en weet haarscherp de grenzen van haar bevoegdhe-den. Haar standpunt kan ze met verve verdedigen. Als het omzaken gaat die meer specifiek haar eigen terrein raken kan zijhalsstarrig zijn. Uit protocollaire overwegingen waren er be-zwaren om bij oªciële gelegenheden ongehuwde partners uitte nodigen. De gewoonten in andere landen speelden daarbijeen rol en de positie van de partners was indertijd niet duidelijk.Bij staatsbanketten aan het hof verkoos men met aanpassingvan het protocol te wachten tot er duidelijke richtlijnen zoudenzijn. Voor de politiek was het allang een uitgemaakte zaak datongehuwde partners op een diner welkom behoorden te zijn.Er moest wel een paar maal op teruggekomen worden. Datdruppelde wat in de media door. Maar, zegt Wim Kok, ‘als er bijverschil van mening duidelijke taal wordt gesproken en er goe-de argumenten over tafel gaan, dan behoeft het standpunt wel-iswaar nog niet gewaardeerd te worden, maar de helderheid vanstellingname en argumentatie wel degelijk’. Binnen zo’n duide-lijk kader vormen verschillen van mening geen probleem.

Twee misverstanden

als constitutionele ‘kwesties’

Wat twee andere ‘kwesties’ aangaat, verwijst Kok naar Van Mier-lo, de toenmalige minister van Buitenlandse Zaken. Het was allemaal van weinig belang zodat het hem niet meer helemaalhelder voor de geest staat. Maar er zou een slip of the tongue vande minister in het geding zijn geweest.

175


Het ging om de ‘kwestie-Jordanië’, die in januari 1996 speel-de. Volgens de media had de minister zich bij zijn beslissing eenambassade in Amman te openen vooral laten leiden door dewens van de koningin. Tot dan toe werden de ambassadewerk-zaamheden in Jordanië verricht door de ambassade in Syrië. Ditwas enigszins onhandig omdat de verhoudingen tussen Syriëen Jordanië gespannen waren. De koning van Jordanië had aleens laten blijken dat hij dat ongemakkelijk vond en in een ge-sprek met Van Mierlo had de koningin de vraag gesteld of dezeopzet niet vreemd was. Dat vond Van Mierlo ook en hij zei hetplan te hebben dit te willen veranderen. Er zou een staatsbezoekkomen en ook daarvoor zou dat een prettige oplossing zijn. VanMierlo: ‘Het komt erop neer dat ik gewoon mijn eigen conclu-sie volgde. Er zou niets gebeurd zijn als ik niet zo stom was ge-weest er gewag van te maken dat ik dit onderwerp ook met dekoningin besproken had en haar suggestie ter sprake bracht. Ikhad hierover mijn mond moeten houden en ik had kunnen we-ten dat men dat aangrijpt voor speculaties en gaat fantaseren.’De koningin had kennelijk gebruikgemaakt van haar recht teadviseren en constitutioneel gezien is daar niets mis mee.

De ‘kwestie-Röell’ speelde in het najaar van 1996. Het betrof ge-ruchten in de media over ‘ingrijpen’ van de koningin met als ge-volg de overplaatsing van de ambassadeur in Zuid-Afrika, jhr. E. Röell. Volgens verhalen van ambtenaren op Buitenlandse Za-ken zou de koningin negatief over de ambassadeur oordelenomdat hij ‘met een (Deense) vriendin naar Zuid-Afrika was af-gereisd, terwijl zijn echtgenote achterbleef ’. Harry van Wijnenis hier tamelijk uitgebreid op ingegaan.50 De kern van zijn ver-haal was dat de koningin in 1994 zou hebben gevraagd of de Nederlandse ambassadeur in Zuid-Afrika vóór haar staatsbe-zoek aan dat land zou worden vervangen, omdat de wisselingdat jaar toch zou plaatsvinden (een nieuwe ambassadeur krijgt

176


dan een goede kans zich in te werken). Van Mierlo zou toen heb-ben geaarzeld en zijn secretaris-generaal zou dat hebben uit-gelegd als zijn bereidheid hiermee in te stemmen en alvast eenbesluit in die geest hebben genomen. Toen Van Mierlo de am-bassadeur bij nader inzien toch wilde handhaven, was de beslis-sing al gevallen. Van Wijnen had volgens Van Mierlo tegen de af-spraak in gebruikgemaakt van een vertrouwelijk gesprek waar-in dit incident ter sprake was gekomen. Volgens Van Mierlo waseen van de ambassadeurs (die door de overplaatsing van Röellnaar Brussel deze standplaats aan zijn neus voorbij zag gaan) tij-dens een cocktailparty loslippig, waarna de zaak een eigen levenis gaan leiden. Van Mierlo zegt verder: ‘Er heeft bij de afhan-deling van de zaak-Röell een misverstand plaatsgevonden doordrukke werkzaamheden. Ik ging het ene vliegtuig in en het an-dere uit en heb zelf een beetje aanleiding gegeven. De secretaris-generaal was in de veronderstelling dat hij het moest afhande-len. Eigenlijk draait alles om een misverstand tussen de minis-ter en zijn departement.’ Op grond van dit commentaar blijktook deze ‘kwestie’ constitutioneel gezien dus niets om het lijf tehebben.

Dat dit gerucht de koningin toch niet lekker zat, is begrijpe-lijk. Er ging de suggestie vanuit dat zij zou hebben ingegrepenterwijl de koningin in ons systeem helemaal niet ingrijpt. Ver-volgens werd er gesuggereerd dat de koningin niets van Röellmoest hebben vanwege zijn overspelige relatie met een Deense.We kregen zo het beeld voorgeschoteld van een bekrompen ko-ningin, die haar constitutionele rol niet kent en die een weinigbijdetijdse privé-opvatting introduceert in het personeelsbe-leid op Buitenlandse Zaken. Degenen die dit serieus namen,miskenden daarmee natuurlijk wel de jarenlange professiona-liteit van het staatshoofd. Begrijpelijk dat zij tijdens een ont-moeting met de pers bij het bezoek aan Zuid-Afrika even uithaar slof schoot en de publiciteit rond deze ‘kwestie’ kwalifi-ceerde als ‘complete onzin’.

177


De kwaliteit van het openbaar bestuur

De geruchten stroken ook niet met de taakopvatting van de ko-ningin. Oud-minister van Binnenlandse Zaken Van Thijn zegtdat koningin Beatrix benoemingen heel serieus nam, maar datzij nooit heeft getracht een benoeming tegen te houden. ‘Daar-voor heeft ze een veel te scherp inzicht in haar staatkundige po-sitie. Maar ze wil wel weten of er aan alles gedacht is.’ In deze zinbewaakt zij de ‘kwaliteit van het openbaar bestuur’, soms al inhet voortraject. Dat wil niet zeggen dat hij ooit meegemaaktheeft dat hij met een andere naam naar buiten kwam dan waar-mee hij naar binnen ging. Maar je weet dat je duidelijk moetkunnen maken waarom je met een voorstel komt. De koninginneemt dit onderdeel van haar adviserende taak serieus en dat iseen goede zaak.

Lubbers zegt: ‘Behalve dat het bij deze “kwesties” om vol-strekt onbenullige zaken gaat, wordt bovendien vergeten dattoen koningin Beatrix aantrad, zij Bagehots adagium dat in eenparlementaire democratie de vorst slechts de rechten van advies,aansporing en vermaan toekomen, allang had verinnerlijkt.’

Het straatje schoonvegen

Kortom, in de gesprekken met politici die behoren tot het ‘eer-ste Haagse echelon’ overheerst tevredenheid over het functio-neren van het Nederlandse constitutionele stelsel en over de in-breng daarin van koningin Beatrix. Men vindt dat het systeemin de praktijk goed werkt en dat er sprake is van een specifieke,inhoudelijke inbreng. Deze komt vooral tot uitdrukking waarde koningin optreedt als ‘klankbord’ of ‘sparringpartner’51 voorde verantwoordelijke politici en als ‘bewaker van de constitu-tionele zeden’.

Gevraagd of men zich kritiek zou kunnen voorstellen, weet

178


men te vertellen dat de koningin incompetentie moeilijk ver-draagt en dat zij dit niet altijd weet te camoufleren, zodat een en-keling daardoor gepikeerd zou kunnen zijn. Verder zou zij somswat moeite hebben met meer persoonlijk gerichte kritiek. Maardat zou niets afdoen aan de kwaliteit van haar functioneren.

Er wordt op gewezen dat de kritische verhalen nergens opfeiten, maar uitsluitend op geruchten zijn gebaseerd, dat er veelwordt gesuggereerd en de bronnen ervan vooral moeten wor-den gezocht in wat het ‘tweede Haagse echelon’ genoemd zoukunnen worden. Dit zou bestaan uit ambtenaren die contactmet de pers zochten en, zoals Ruud Lubbers veronderstelt, ‘mo-gelijk een enkele minister, die problemen bij het staatshoofdsuggereerde, maar zelf zijn rug niet recht kon houden, of eenministeriële woordvoerder, die het politieke straatje van zijnchef al te ijverig schoon wilde vegen’.

Gelukkig het land…

Herman Tjeenk Willink doet de incidentele geruchten af als‘peanuts’. Hij zegt: ‘Hoewel na lange discussies in 1983 de posi-tie van de Koning in de grondwet precies is omschreven, veroor-zaakt dit soort vermeende incidenten van tijd tot tijd toch weerdiscussies over de noodzaak van modernisering van de monar-chie. Het probleem moet echter niet zozeer worden gezocht bijhet staatshoofd, maar eerder in de manier waarop we in de poli-tiek en de media met vermeende incidenten omgaan. Iedereentoetert maar wat en serieuze analyses kom je zelden tegen. Menvervalt te snel in simplificaties. Het koningschap vormt geenbedreiging van de democratie, maar is soms slachto^er van degebreken van de democratie.’ Hij ziet het eerder als een compli-ment dat men over een periode van 25 jaar geen serieuzere zaken wist te bedenken. ‘Gelukkig het land waarin de oppersteopwinding over het koningschap zich concentreert rond “inci-denten” zoals deze.’

179


Fotosessie op Huis ten Bosch. 8 augustus 1986. (NA)


Geen Zweeds model, maar een typisch Nederlands koningschap

– De koningin als ‘bewaker van de constitutionele zeden’ –

Als kroonprinses heeft Beatrix zich grondig op het koningschapkunnen voorbereiden, theoretisch en praktisch. Maar zij werddoor haar moeder niet betrokken bij de uitoefening van het koningschap zelf, bijvoorbeeld bij kabinetsformaties. Het ‘ge-heim van Soestdijk’ gold ook voor de kroonprinses. Daarop waséén uitzondering: de voorbereiding van de grondwetswijzi-ging.

De essentie van de Nederlandse grondwet gaat terug op degrondwet van 1848. Toen had koning Willem II, verontrustdoor buitenlandse revoluties, buiten zijn ministers om aan deliberaal Thorbecke opdracht gegeven een nieuwe grondwet opte stellen. Deze laatste autocratische daad van een Oranjevorstbracht het einde van de dominante positie van de Koning en eengeleidelijke ontwikkeling in de richting van de parlementairedemocratie. De Koning en de ministers bleven samen de rege-ring vormen, maar de grote verandering die deze grondwets-wijziging bracht, was de invoering van de ministeriële verant-woordelijkheid. Het politieke beleid werd voortaan bepaalddoor de ministers, die hiervoor verantwoording schuldig warenaan het parlement. Maar volgens de formulering in de grond-wet nam de Koning nog een centrale positie in. Naarmate hetongeschreven staatsrecht verder evolueerde klopte dit steedsminder, zodat er wel gezegd werd: ‘Er staat niet wat er staat.’52

Toen in 1963 voor de vijfde maal na de Tweede Wereldoorlogeen gedeeltelijke grondwetswijziging aan de orde was, vondmen het genoeg en werd er besloten over te gaan tot een algeme-

181


ne grondwetsherziening. Hieraan werkten verschillende kabi-netten en de nieuwe grondwet werd uiteindelijk afgekondigdop 17 februari 1983.

Koningin Juliana vond het goed dat Beatrix samen met haarde besprekingen bijwoonde. Naarmate het proces vorderde en er steeds meer papier bijkwam, kon zij haar moeder – die alskoningin toch al zo veel paperassen ontving – in elk geval hel-pen die uit elkaar te houden. Toen Beatrix in 1980 haar moederwas opgevolgd, nam ze natuurlijk wel deel aan de besprekin-gen.

‘Een alerte kennis van het staatsrecht’

Koningin Beatrix heeft altijd grote belangstelling gehad voorhet staatsrecht. Dit is steeds meer voor haar gaan betekenen.Haar wordt ‘een alerte kennis van het staatsrecht’ toegeschre-ven.

Omdat de grondwet bestand moet zijn tegen de waan van dedag is de formulering bewust zeer afgewogen en is de procedureom hem te wijzigen niet zo simpel. Het is voor de parlementairedemocratie belangrijk dat wij allen de regels, zoals die van descheiding van machten, respecteren en handhaven en daarbijop correcte wijze de procedures volgen. Er bestaat echter weinigliefde voor de grondwet. Van verschillende kanten wordt eropgewezen dat er een tendens is om hier steeds slordiger mee omte gaan. De Raad van State wees hierop53 en Frits Korthals Altes,die als oud-minister van Justitie en oud-voorzitter van de EersteKamer een lange periode kan overzien, heeft de indruk ‘dat kabinet en Staten-Generaal vroeger, in de jaren zestig bijvoor-beeld ten tijde van de “Irene-kwestie”, meer oog hadden voor dezuiverheid van constitutionele procedures dan tegenwoordig’.De handhaving van de constitutionele zeden zou de koninginbijzonder ter harte gaan.

182


De grondwet zoals deze in 1983 uiteindelijk tot stand is geko-men, hield een zeer ingrijpende herziening in, maar in veel op-zichten betrof het toch voornamelijk een modernisering vanverouderde formuleringen, vooral ook wat de rol van de Koningbetreft. In zijn notitie over ‘Het Koningschap’, die minister-pre-sident Kok in 2000 naar de Kamer stuurde, stelt hij: ‘Bij de alge-hele grondwetsherziening van 1983 zijn de bepalingen inzakehet koningschap versoberd, verduidelijkt en gemoderniseerd,doch in essentie gehandhaafd.’54 Veel werd impliciet, wat vroe-ger apart genoemd werd, bijvoorbeeld de specifieke relatie tus-sen de Koning en de strijdkrachten. Op zichzelf is hier niets te-gen, maar het komt voor dat formuleringen een gevoelsmatigebetekenis hebben, waardoor mensen zich soms meer met insti-tuties verbonden kunnen voelen. Als mensen door de koninginkunnen worden bedankt voor bewezen diensten, kan dat somsveel voor hen betekenen.

Een belangrijke wijziging voor het koningschap was het be-sluit de voorrang van mannen bij de erfopvolging af te scha^en.Dit was een voor de hand liggende aanpassing aan de ontwikke-lingen in de samenleving. Verder staat sindsdien de titel vanPrins van Oranje voor de troonopvolger niet meer in de grond-wet vermeld, maar sinds 2002 wel in de wet Lidmaatschap Ko-ninklijk Huis.

Een principiële keus was dat de Koning als staatshoofd deelbleef uitmaken van de regering. De essentie van zijn positie iszoals Bagehot aangaf: het recht om aan te moedigen, te waar-schuwen en te worden geraadpleegd. In genoemde notitiewordt hier dan ook naar verwezen.

De ‘Margarita-affaire’

Oude stabiele democratieën gaan meestal soepel met hun con-stituties om en veranderen er slechts weinig aan. Men hecht er

183


veel aan gewoonterecht en interpretaties van de bestaandetekst. Groot-Brittannië heeft bijvoorbeeld zelfs geen geschre-ven grondwet en de Verenigde Staten hebben nog de grondwetvan 1787. Een land als Frankrijk heeft veel constituties achter derug, maar vertoonde dan ook tot het midden van de twintigsteeeuw als democratie weinig stabiliteit. Nederland zit hier wattussenin. De grondwetsherziening van 1983 was weliswaar tek-stueel ingrijpend, maar inhoudelijk was er toch vooral sprakevan staatkundige continuïteit.

Deze continuïteit bleek uiteindelijk ook weer bij de afloopvan op zichzelf zoiets onnozels als de ‘Margarita-a^aire’. Dezebracht veel rumoer; het parlementaire debat erover werd welis-waar in het staatsrechtelijke vlak getrokken, maar dat leverdeten slotte nauwelijks iets op. In februari 2003 openden Margari-ta de Bourbon de Parme, nichtje en petekind van koningin Bea-trix, en haar toenmalige echtgenoot Edwin de Roy van Zuyde-wijn een publicitaire aanval op de Oranjes en de regering. Zoalsbekend ging het om een familievete met De Roy van Zuydewijnals middelpunt. Hij zou in kringen van de Oranjes niet welkomzijn geweest en zou op allerlei manieren zijn tegengewerkt. Erverschenen veel oncontroleerbare verhalen en het veroorzaakteuiteraard behoorlijk wat spektakel in de media. Voor de konin-gin, die altijd de voorbeeldfunctie van de koninklijke familieheeft benadrukt, moet dit zeer onaangenaam zijn geweest. Hetkwam allemaal extra hard aan omdat, gedurende de bijna vijf-entwintig jaar dat koningin Beatrix regeerde, het NederlandseHof zeer schandaalbestendig was gebleken. Het publiek beseftehoe de koningin dit moest ervaren, zeker zo kort na de dood vanprins Claus. Maar ja, royaltynieuws wordt graag gelezen, dus demedia zaten een paar weken op rozen. Toch is hiermee niet allesgezegd.

Zo is er de veronderstelling dat als er maar weinig leden vande koninklijke familie tot het Koninklijk Huis behoren, de kans

184


op schandalen daarmee zou worden beperkt. Maar dat is te naïefgebleken. Als het om sensatie gaat, is het onderscheid tussen koninklijke familie en Koninklijk Huis simpelweg te subtiel.Maar het blijft wel de taak van de minister-president en van debeide Kamers dit onderscheid duidelijk te handhaven en toe tepassen.

Het parlementaire debat dat uit deze ‘a^aire’ voortvloeide,verdiende geen schoonheidsprijs. Voor de minister-presidentwas de materie nog nieuw en te veel Kamerleden lieten zichdoor de media op sleeptouw nemen, zodat hoofden bijzakenvaak door elkaar werden gehusseld.

Het Kabinet der Koningin

Maar één thema sprong er voor de fijnproevers wel uit en dat be-wees weer eens de eerder genoemde continuïteit van ons staats-recht. Dit was de discussie over de positie van de Directeur vanhet Kabinet der Koningin. Het feit dat hij indertijd de inlichtin-gendienst informatie over Edwin de Roy van Zuydewijn heeftgevraagd en de verkregen inlichtingen zou hebben doorgege-ven aan de vader van de bruid, riep in de Tweede Kamer allerleivragen op.

Het debat over dit onderwerp en de daaruit voortvloeiendeopstelling van de regering tonen aan hoe geleidelijk de staats-rechtelijke ontwikkelingen in Nederland verlopen – continuï-teit blijft het kenmerk. Het Kabinet der Koningin vormt deschakel tussen de ministers en het staatshoofd. Wetten, voor-stellen voor benoemingen en de troonrede lopen allemaal viadit instituut.

De discussie over de positie van dit Kabinet gaat eigenlijk ver terug, tot de tijd dat koningin Emma regentes was voor haarminderjarige dochter Wilhelmina. De minister van Binnen-landse Zaken uit die tijd, Tak van Poortvliet, wilde aanvankelijk

185


het Kabinet ophe^en, maar in zijn nota van 1892 kwam hij meteen voorstel dat erop neerkwam dat de ambtenaren van het Ka-binet ondergeschikt zouden worden aan zijn ministerie. Re-gentes Emma was het hier absoluut niet mee eens. Haar bezwa-ren kwamen er onder meer op neer dat dit zou leiden tot eenaantasting van de onafhankelijke positie van het staatshoofd.Zij gaf dan ook niet toe. De zittende directeur van het Kabinet,jhr. mr. J.F. Alewijn, die om gezondheidsredenen om ontslaghad verzocht, was hier enigszins de dupe van, want hangendedeze kwestie werd hem gedurende enkele jaren geen ontslagverleend. Het Koninklijk Besluit dat in 1893 onder auspiciënvan Tak van Poortvliet tot stand kwam, handhaafde in grote lij-nen de uitgangspunten van het Koninklijk Besluit van 1840.

In het jubileumboek dat in 1991 ter gelegenheid van hon-derdvijftig jaar Kabinet der Koningin verscheen, bepleitte dr.Nico Cramer al de invoering van een adequate taakomschrij-ving.55 Daar heeft het ‘Margarita-debat’ in elk geval toe geleid.

De begroting van het Kabinet valt voortaan onder de begro-ting van Algemene Zaken en daarmee van de premier; zijn mi-nisteriële verantwoordelijkheid wordt hierdoor geaccentueerden enkele zaken zijn nog eens duidelijker beschreven. Het Kabi-net der Koningin blijft ook nu los van de ambtelijke hiërarchieen de Directeur valt niet onder de secretaris-generaal van hetministerie van Algemene Zaken. Regentes Emma zou met deuiteindelijke oplossing niet ontevreden geweest zijn. Het moetook in de geest zijn van Cramer, die vond dat het staatshoofd inde communicatie met de ministers een eigen apparaat nodighad. Zoals hij stelde: ‘Het heeft weinig zin als de bewindsliedenzouden komen antwoorden op door hen zelf opgeworpen vra-gen.’

In zo’n situatie schuilt naar mijn mening het risico dat hetstaatshoofd, symbool van nationale eenheid, wellicht te veel inde buurt komt van de partijpolitiek gekleurde minister-presi-

186


dent. De keuze voor de aparte positie van het Kabinet der Ko-ningin is dan ook de consequentie van het feit dat de koningindeel uitmaakt van de regering en we met elkaar vinden dat zijdan ook een eigen inbreng moet kunnen leveren. De teneur vansommige commentatoren dat Beatrix bevoegdheden heeftmoeten prijsgeven, is daarom wat kort door de bocht.

Advisering en de besluitvorming

in een democratie

Het simpelweg onderbrengen van het Kabinet der Koningin bijAlgemene Zaken zou naar mijn mening in strijd zijn geweestmet de gangbare constitutionele principes. Zo’n ontwikkelingzouden sommigen graag hebben uitgelegd als een stap in derichting van een puur ceremonieel koningschap, ook wel ‘hetZweedse model’ genoemd. Maar het gebruik van deze formule-ring zou een waarschuwing moeten zijn, omdat de constitutio-nele ontwikkeling van een land namelijk niet zomaar een imi-tatie kan zijn. Deze moet voortvloeien uit de eigen cultuurhis-torische context. Juist door de republikeinse oorsprong van hetNederlandse koningschap was het nooit zo ceremonieel geo-riënteerd. De Oranjes hadden altijd ook een inhoudelijke taak.Deze komt onder meer tot uitdrukking in het feit dat het staats-hoofd nog steeds deel uitmaakt van de regering. De constitu-tionele verhoudingen zijn geleidelijk aan zo uitgekristalliseerddat het staatshoofd geen politieke macht meer uitoefent. Maarer is ruimte gebleven voor de adviserende inbreng van de ko-ningin, die binnen de regering de nationale eenheid vertegen-woordigt. Die inbreng blijkt in politieke kringen vrijwel alge-meen te worden gewaardeerd.56

Interessant is in dit verband de opvatting van oud-premierKok, die vindt dat de tegenstanders van de adviserende functievan het staatshoofd de begrippen advisering en besluitvorming

187


door elkaar halen. Hij wijst nadrukkelijk de stelling van dehand dat eventuele invloed van het staatshoofd op de besluit-vorming via adviezen strijdig zou zijn met de democratie. Hijvindt dat dit voorbijgaat aan de realiteit van de besluitvormingin een democratie. Er moet namelijk onderscheid worden ge-maakt tussen meningsvorming en besluitvorming. In een openmaatschappij wordt van allerlei kanten, via de media, belang-hebbenden, ambtenaren en lobbyisten geprobeerd de me-ningsvorming, die voorafgaat aan de besluitvorming, te beïn-vloeden. Politici die de uiteindelijke beslissing moeten nemen,kunnen bovendien altijd ook nog beïnvloed worden door men-sen uit hun eigen directe omgeving van gezin, familie of vrien-den. Beïnvloeding is dus nooit uit te sluiten. Inzichten rijpen,het is een kwestie van hoor en wederhoor op basis waarvan uit-eindelijk de besluitvorming plaatsvindt.

Wim Kok zou het inconsequent en ook nog eens bijzondercontraproductief vinden als de mening van de koningin, omdathet hier het onschendbare staatshoofd betreft, niet bij de me-ningsvorming zou worden betrokken, wanneer het om waar-devolle adviezen gaat. De kern is dat een politicus tot een besluitkomt waar hij/zij achter staat en er vervolgens ook de volle ver-antwoordelijkheid voor aanvaardt. Het standpunt van de advi-seurs is dan niet meer relevant.

Als we moeten constateren dat het bestaande stelsel goedfunctioneert, is er geen enkele reden een geheel nieuw constitu-tioneel systeem te ontwerpen. Maar ook omdat de vroegere mi-nister-president de inhoudelijke inbreng van het staatshoofdin geen geval had willen missen, is hij tegen een uitsluitend ce-remonieel koningschap. Hij vindt dat de premier belang heeftbij een sterke koningin. ‘Deze koningin is een sterke persoon-lijkheid die haar werk zeer serieus neemt. Dat is goed voor onswerk.’

188


Lid van de regering,

een weloverwogen keuze

In het voorjaar van 2000 had toenmalig D66-voorman, Thom deGraaf, suggesties gedaan die in de richting van een ceremonieelkoningschap gingen. Deze kwamen er onder meer op neer dathet staatshoofd niet langer deel zou moeten uitmaken van deregering. In reactie hierop stuurde minister-president Kok hetparlement dat najaar de notitie ‘Het Koningschap’, waaraan eerder vermelde opvattingen en zijn ervaringen duidelijk tengrondslag liggen. Het standpunt dat de Koning deel moest uit-maken van de regering wordt als volgt verklaard: ‘Daarmeewordt inhoud en betekenis gegeven aan de functie die het ko-ningschap in ons maatschappelijk bestel vervult. Deze deelna-me aan de regering brengt met zich mee dat de Koning goedgeïnformeerd is. Binnen het geschetste constitutionele kadervan onschendbaarheid en ministeriële verantwoordelijkheidkan de Koning, juist vanuit diens ongebonden en onpartijdigepositie, met vragen en opmerkingen een waardevolle rol ver-vullen binnen de regering. Deze plaats en positie binnen de regering hebben een duidelijke positieve waarde en betekenisvoor bestuur en samenleving, die behouden dienen te blijven.’

Er wordt ook wel op gewezen dat het de ministers eraan her-innert dat er nog meer is dan de eigen (partij)politieke invals-hoek en dat het Koning en ministers dwingt elkaar op de hoogtete houden. Juist als de Koning buiten de regering zou staan, zouhij eerder een eigen politieke rol opgedrongen krijgen.

Met enige regelmaat is er wel iemand die meent dat het beterzou zijn als de troonrede niet door de koningin zou worden uit-gesproken. Het zou voor de koningin een te politieke tekst zijn.Maar de premier meent dat hiermee bij de opstelling van detroonrede voldoende rekening wordt gehouden. Hij zei wat datonderwerp aangaat in de Kamer ter toelichting: ‘De troonrede

189


mag immers geen bijvoeglijke naamwoorden of andersoortigeuitspraken bevatten die niet in de mond van het staatshoofdmoeten worden gelegd.’ Verder wees hij erop dat het uitsprekenvan de troonrede door het staatshoofd een goede traditie is endat de meer politieke kleur later wel komt in het politieke de-bat.57

Het voorzitterschap van de Raad van State van de Koningwordt verdedigd door erop te wijzen dat deze functie ceremo-nieel van aard is en geen inhoudelijke betekenis heeft. Het isook een traditie. Sinds Willem van Oranje hebben stadhoudersen koningen steeds zitting gehad in de Raad van State.

Met betrekking tot de rol van de koningin in de formatiewerd erop gewezen dat deze vooral procedureel van aard is endat geen grondwettelijke bepaling de Kamer weerhoudt zelfhet initiatief in handen te nemen. Met enige regelmaat zijn hierdiscussies over. De huidige formatieprocedure is wel eens ver-geleken met een vorm van mediation.58 Toen Maartje van Weegende koningin eens vroeg naar haar invloed zei zij: ‘Ik heb ge-sprekken, maar mijn taak is een oplossing te vinden waarbij hetgrootste vertrouwen van de Kamer de basis is. Daar zoeken wenaar en dat is eigenlijk hoe de keuze gemaakt wordt.’ Op dedaaropvolgende vraag of de invloed van de koningin op het po-litieke leven dus onzin is, luidde het antwoord: ‘Die wordt ge-geven vanuit de Kamer.’

Een beetje meer inhoudelijke reflectie

Hoewel De Graaf daarbij nadrukkelijk stelde dat zijn voorstel-len geen kritiek inhielden op het functioneren van koninginBeatrix, veroorzaakten zijn ideeën behoorlijk wat opwinding.Dit leidde tot artikelen in kranten en tijdschriften, veel inge-zonden stukken en een optocht van ‘deskundigen’ op de televi-sie. Degenen die zich hierover verbazen, overschatten vaak de

190


betekenis van het staatsrecht als theorie en onderschatten depraktijk van alledag en de sociaal-psychologische en cultuur-historische aspecten van het koningschap van de Oranjes. Hetfeit dat de negentiende-eeuwse Franse historicus Renan ooitsprak van ‘un marriage si intime’, dat wil zeggen dat hij de rela-tie tussen het Nederlandse volk en de Oranjes vergeleek met eenintiem huwelijk, had voor De Graaf een waarschuwing kunnenzijn. Hij zei namelijk ‘verbijsterd’ te zijn over de opwinding diezijn suggesties onder het publiek hadden veroorzaakt.59

Onze politici stellen zich in staatsrechtelijk opzicht meestalpragmatisch op. Zoiets blijkt ook weer uit de notitie ‘Het Ko-ningschap’. Deze is in belangrijke mate gebaseerd op ervarin-gen in de constitutionele praktijk van alledag. Dit pragmatismepast in de Nederlandse staatkundige traditie. Toen Willem I in1814 de Nederlandse kroon aanvaardde, beriep hij zich niet ophet ‘goddelijk recht’ zoals zijn vorstelijke tijdgenoten, en toende liberalen in 1848 het parlementaire stelsel introduceerden,spraken ze wijselijk niet over de leer van de volkssoevereiniteit.

Het parlementaire debat over de notitie ‘Het Koningschap’bleef dus wat aan de oppervlakte, maar zoals gebruikelijk ble-ken de tegenstellingen in het politieke polderlandschap niet zogroot. De veronderstelling die werd geopperd dat de Koninggeen lid van de regering behoefde te zijn om toch een adviseren-de rol te kunnen spelen, werd door de premier niet gedeeld. Deregering en de parlementaire meerderheid wensten nadrukke-lijk dat het staatshoofd lid van de regering zou blijven, maar inessentie is zijn rol die van adviseur. De Graaf had een voorkeurvoor een ontwikkeling van het koningschap in Zweedse rich-ting, maar gaf in zijn lezing onder de titel ‘Bekroonde democra-tie’ toch blijk van inzicht in de historische positie van de Oran-jes en sloot eerder de adviserende rol van de Koning niet uit.60

Eigenlijk zou het in 2000 tijd zijn geweest voor een meerprincipiële bezinning. De soms even opflikkerende publieke

191


discussies over staatsvorm en democratie blijven meestal stekenin abstracties. En natuurlijk vormen in abstractie gezien het ko-ningschap en de democratie niet zo’n vanzelfsprekende combi-natie. Maar democratieën stellen in abstractie niets voor, ze ko-men tot leven in een cultuurhistorische context. Voor de meesteNederlanders betekent dit dat voor hun beleving zowel de de-mocratie als het koningshuis tot hun culturele erfgoed behoorten dat zij van elke generatie politici en Oranjes verwachten datze er weer iets moois van maken. Tradities zijn niet alleen maarfranje. Ze bevorderen dat meer mensen zich betrokken voelenbij instituties, de samenleving wordt er herkenbaarder door enze benadrukken de continuïteit van de samenleving. Maar tra-dities behoeven van tijd tot tijd wel de nodige heroverweging.Een debat over de democratie in relatie tot haar culturele bed-ding en de plaats van het Oranjehuis daarin zou eerder tot in-zicht leiden en mogelijk tot een meer creatieve manier van den-ken op dit gebied. Waarschijnlijk waren Kok en De Graaf elkaardan nog dichter genaderd.

Het ‘geheim van Noordeinde’

Het feit dat de Koning deel uitmaakt van de regering is geregeldin artikel 42 van de huidige grondwet: 1. ‘De regering wordt ge-vormd door de Koning en de ministers.’ 2. ‘De Koning is on-schendbaar; de ministers zijn verantwoordelijk.’ Verder is er deafspraak dat alle overleg tussen het staatshoofd en de ministersvertrouwelijk van aard is. Het gaat om de eenheid van de kroon.Dit wordt in het spraakgebruik wel aangeduid met de uitdruk-king ‘geheim van Noordeinde’. De bedoeling hiervan is dat dekoningin een adviserende inbreng in het regeringsbeleid kanhebben, maar dat zij als symbool van nationale eenheid in depolitieke luwte kan blijven en zo min mogelijk omstredenraakt.

192


Op het moment dat de tekst van artikel 42 verschijnt, geefthet computerprogramma aan: ‘vaag taalgebruik, geen sugges-ties.’ Terecht. Zo’n formulering en een begrip als het ‘geheimvan Noordeinde’ zeggen op zichzelf nog weinig. Het gaat eromwelke interpretatie ervan in een bepaalde tijd werkbaar en ac-ceptabel wordt gevonden. Toen Thorbecke het bewuste artikelintroduceerde, stond hem de interpretatie zoals deze nu in grote lijnen gangbaar is, zeker nog niet voor ogen. Ook met degeheimhouding ging Thorbecke soepeler om dan tegenwoor-dig acceptabel wordt beschouwd. Het ‘geheim van het Paleis’was helemaal nog niet zo’n beladen begrip.61 In de jaren zestigvan de vorige eeuw werd het begrip op advies van de ministersvan Staat Drees en Oud nader gepreciseerd, maar het blijft eenkwestie van interpretatie.62

Zo’n constructie als de ministeriële verantwoordelijkheidvraagt ook veel van de deelnemende partijen, in het bijzondervan de koningin en de minister-president. Uit gesprekken metde oud-premiers blijkt dat betrokkenen het als essentieel heb-ben ervaren dat ze elkaar voluit het vertrouwen schenken en bereid en in staat zijn zich in elkaar en in elkaars functie te verplaatsen. Doordat het staatshoofd en de premier beiden zo’nunieke positie innemen en zo op elkaar aangewezen zijn, ont-staat er gewoonlijk na een periode van aftasten een goede werk-verhouding. Het maakt natuurlijk wel uit of mensen elkaar inmeerdere of mindere mate liggen, maar dit is bij een professio-nele beroepsuitoefening nooit doorslaggevend. Van het staats-hoofd mag worden verwacht dat deze het spel loyaal meespeelt,welke kleur het kabinet ook heeft. Van de premier mag wordenverwacht dat deze alert stelling neemt als daartoe aanleidingbestaat.

Als buitenstaander zie je uiteraard dat de ene premier meer isingevoerd in de materie dan de andere. De laatste decennia wa-ren er bovendien meer premiers met een achtergrond als eco-

193


noom dan als kenner van het staatsrecht. Soms heeft iemandduidelijk wat langer tijd nodig om zich in te werken. In de communicatie met de Kamer kan ook nog een rol spelen dat de minister-president wat onzeker gaat opereren als hij tegen Ka-mervragen zou opzien. In zo’n periode kan de invloed van zijnambtelijke omgeving te merkbaar worden. Dan dreigt een ver-ambtelijking van de ministeriële verantwoordelijkheid. Tochlijkt een e^ectieve toepassing ervan gewoonlijk eerder eenkwestie van zich politiek en psychologisch inleven dan van eenformele, juridische benadering. Hiermee door mij geconfron-teerd stellen degenen die er ervaring mee hebben, zoals de oud-premiers, dat het huidige systeem op hoofdlijnen goed werkten geven zij er blijk van eraan te hechten. Maar niet valt te ont-kennen dat het artikel net iets te veel wordt geciteerd om tekunnen zeggen dat het voor zichzelf spreekt en rond onbenul-lige kwesties ontstaat er nogal eens ruis, zeker in de media. Ditbracht Hans Dijkstal, indertijd fractievoorzitter van de VVD inde Tweede Kamer, ertoe in een artikel de vraag op te werpen ofde huidige interpretatie van het principe van de ministeriëleverantwoordelijkheid niet te rigide is. Hij vreesde dat hierdoorde koninklijke familie juist eerder doelwit van publieke discus-sies zou kunnen worden.63

De ‘zwakke plek van het geheim’

Lubbers was premier in de eerste periode van het koningschapvan Beatrix, toen er zelden discussies waren over de uitleg van deministeriële verantwoordelijkheid. Zijn opvatting dat een mo-derne democratie een ‘royale en geen angsthazige’ interpretatievan de ministeriële verantwoordelijkheid veronderstelt, bete-kent bijvoorbeeld dat hij vindt dat het staatshoofd bij de op-stelling van toespraken ruimte moet hebben voor een zekere eigen toonzetting. Als de koningin een staatsbezoek aflegt, be-

194


hoort haar rede uiteraard te passen binnen het regeringsbeleid.Maar hij weet dat met een eigen inbreng van de spreekster eenrede vaak even iets persoonlijker van karakter wordt. Hierdoorwordt de luisteraar er eerder door aangesproken. Lubbers vindtdat een staatshoofd als Beatrix, met haar uitgebreide voorberei-ding en politieke gevoel, bewezen heeft dat dit kan en dat hetook zinvol is.

Wim Kok zegt dat hij wat de interpretatie van de ministeriëleverantwoordelijkheid betreft, ongeveer op dezelfde lijn zit alsRuud Lubbers. Maar in zijn periode heeft hij ervaren dat tijd enomstandigheden van invloed kunnen zijn op de wijze waaropde ministeriële verantwoordelijkheid inhoud krijgt. Het wasbijvoorbeeld opvallend dat er in de tweede helft van de jaren ne-gentig meer discussies rond het koningshuis waren. Kok denktdat dit komt door incidentele kwesties en tevens doordat hetklimaat hier toen wat gevoeliger voor was in verband met ver-halen in de media over mogelijke hervorming van het koning-schap.

Jarenlang was er de ongeschreven code dat politieke partijenzich met twee onderwerpen niet zouden profileren: de TweedeWereldoorlog en het koningshuis. Een enkele keer is het zelfsvoorgekomen dat de grote partijen ervoor kozen dat één woord-voerder namens hen optrad.64

We zien dat Kamerleden zich tegenwoordig minder danvoorheen aan bepaalde codes houden, zoals de afspraken dieslaan op vertrouwelijkheid in gesprekken met de koningin. Hetheeft er alle schijn van dat Kamerleden probeerden zich met Kamervragen over het koningshuis te profileren. Soms werd ernaar de pers informatie gelekt uit een gesprek waarvan de ko-ningin mocht veronderstellen dat het op grond van voorafgaan-de afspraken vertrouwelijk zou zijn. Als zij een groepje parle-mentariërs ontvangt, werpt zij nog wel eens een stelling op omde discussie te stimuleren. Zoiets komt dan later in de pers als

195


een opvatting van de koningin. In 1999 bijvoorbeeld, na een be-zoek van Kamerleden aan de koningin, lekte uit dat de koninginer voorstander van zou zijn dat de politie de beschikking overpepperspray zou krijgen. Voorts zou zij zich erover verwonde-ren dat er cellen leegstonden en zou zij verteld hebben dat haarzoons om veiligheidsredenen ’s avonds liever niet in Amster-dam uitgingen. Het sop is de kool natuurlijk niet waard, maar afen toe veroorzaakt zoiets hier en daar wel wat opwinding. Dedag na Prinsjesdag 2004 verscheen er een verhaal in de media vansoortgelijk niveau. De koningin zou na het uitspreken van detroonrede er zich tegenover Kamerleden over hebben beklaagddat de troonrede dat jaar zo saai was, dat het geen taalkundigwonder was, dat het een hard verhaal was, maar dat het nietmooier kon. De RVD zei dat het niet klopte, maar er werden in demedia uiteraard hele beschouwingen aan opgehangen. Het gaatdus vaak om zulke onbenullige zaken, waar dan weer bijzondergewichtig over wordt gedaan, zodat een nuchtere toeschouwerer alleen maar wat lacherig door kan worden.

Het ‘ruimtescheppende aspect

van de ministeriële verantwoordelijkheid’

Elke bedrijfspsycholoog weet te vertellen dat iedere functie –dus waarom niet die van staatshoofd – een minimale eigenruimte nodig heeft voor een persoonlijke invulling ervan en datdit een voorwaarde is om goed te kunnen functioneren.

In het advies van de Raad van State bij de brief van minister-president Kok aan de Kamer over het koningschap, werd eropgewezen dat aan de ministeriële verantwoordelijkheid niet alleen een beperkend aspect zit, maar ook een ruimteschep-pend.65 Het denken erover is dus duidelijk in beweging.

Als een voorbeeld van dit ruimtescheppende aspect zou hettoetreden van prins Willem-Alexander tot het IOC kunnen wor-

196


den beschouwd. Er leefden bezwaren in politieke kringen, on-der ambtenaren en bij de media. Maar uiteindelijk viel de be-slissing na een gesprek tussen de prins en premier Kok. In de bespreking waarin de politieke dilemma’s van alle kanten beke-ken werden, bracht de prins te berde dat hij ook nog zijn eigengeweten en eigen verantwoordelijkheid had. Alles afwegendevond Kok dat hij als minister-president de verantwoordelijk-heid ervoor op zich kon nemen.

Ook de publicatie van de brief van prins Bernhard aan de media in het voorjaar van 2004 wordt wel genoemd als een voor-beeld van het ruimtescheppende aspect van de ministeriële verantwoordelijkheid. Over het algemeen bestond er begripvoor dat de prins een keer gezegd wilde hebben wat hem allangdwars zat. Zijn reactie sloeg op allerlei berichten en geruchten inde media over zijn verleden. Maar eigenlijk was deze uitleg vande ministeriële verantwoordelijkheid niet nieuw, omdat men inde jaren zestig was overeengekomen dat die alleen zou wordengeactiveerd met betrekking tot leden van het Koninklijk Huisdie verder van de troon verwijderd waren, wanneer nadrukke-lijk het staatsbelang in het geding zou zijn; dus nee, tenzij.

Er ontstond opnieuw een discussie over dit onderwerp in de-cember 2004 tijdens de behandeling van de begroting van Alge-mene Zaken. Ditmaal naar aanleiding van de publicatie van hetroemruchte interview met prins Bernhard in de Volkskrant, enke-le dagen na zijn bijzetting. Woordvoerders van de fracties in deTweede Kamer van D66, GroenLinks en de SP plaatsten vraagte-kens bij de geringe vrijheid van leden van het Koninklijk Huisom zich publiekelijk te uiten. Als ideeën van een ceremonieelkoningschap, zoals dat in hun kringen meer leeft, zouden wor-den doorgevoerd, zou handhaving van de ministeriële verant-woordelijkheid in hun ogen niet langer nodig zijn. Leden vanhet Koninklijk Huis zouden dan vrijuit kunnen spreken. Pre-mier Balkenende daarentegen vond dat het huidige systeem

197


uitstekend werkt, dat de monarchie uiteraard voor de Oranjesbeperkingen met zich meebrengt, maar dat er geen sprake zouzijn van een keurslijf. Hij zag geen reden de leden van het Ko-ninklijk Huis meer vrijheid te geven en wilde dus geen formeleoprekking van de regels. Hij vreesde namelijk dat als de ledenvan het Koninklijk Huis zich meer in het publieke debat zou-den mengen, de Kamer hem dan om de haverklap ter verant-woording zou roepen voor koninklijke uitlatingen. De eenheidvan regeringsbeleid zou in gevaar komen.66

Deze eenheid is van belang en speelt tussen staatshoofd enministers en tussen de ministers onderling. Het komt me voordat dit beginsel voor de ministers zelf tegenwoordig tamelijkrelatief is. Daarvoor spreken ze elkaar te vaak met het nodige enthousiasme tegen. Het blijkt altijd een kwestie van afwegen.Hoewel het staatshoofd een wezenlijk andere positie inneemtdan een minister, is een te rigide uitleg van de ministeriële ver-antwoordelijkheid niet meer van deze tijd.

Wat de persoonlijke vrijheid van de leden van het KoninklijkHuis aangaat, mag deze bij die afweging niet worden gebagatel-liseerd. Zij behoren bijvoorbeeld voldoende ruimte te krijgenom zich nuttig te kunnen maken binnen de Nederlandse sa-menleving. Erik Jurgens, lid van de Eerste Kamer voor de PvdA,zou het juridische begrip Koninklijk Huis willen afscha^en enalleen nog willen spreken van koninklijke familie. Als conse-quentie hiervan zou de ministeriële verantwoordelijkheid al-leen nog gelden voor het staatshoofd en echtgeno(o)te en detroonopvolger en echtgeno(o)te. Dat zou eigenlijk neerkomenop een verdere beperking van het begrip Koninklijk Huis.

Om de onschendbaarheid

De aanpak van Kok paste in de lijn van zijn voorgangers. Lub-bers heeft die lijn wel eens verduidelijkt door te verwijzen naar

198


Gerbrandy, die tijdens de oorlogsjaren premier was in Londen.Deze zei het eens zo: ‘De koningin moet in Nederland zo blankals sneeuw terugkomen en dan mag ik er best uitzien als eenMoriaan.’67 De premier is immers de eerste die voor de konink-lijke onschendbaarheid garant dient te staan. Oud-premier DeJong vertelde dat hij de totstandkoming van de wet FinancieelStatuut Koninklijk Huis via kleine commissies voorbereidde,omdat hij het koningschap zoveel mogelijk in de luwte wildehouden. De rol van Drees bij de Greet Hofmans-a^aire en dievan Den Uyl bij de Lockheed-a^aire zijn bekend. Van Agt zegtdat het belangrijk is dat de premier zich beijvert schade aan hetkoningschap te voorkomen, omdat hij het koningschap ondermeer waardeert als kristallisatiepunt voor gevoelens van natio-nale eenheid.

Sinds Balkenende premier is, kreeg hij met twee kwesties temaken. De eerste betrof Margarita en haar man. Het parlemen-taire debat hierover kwam al aan de orde. De regering koos prin-cipieel voor een verduidelijking van de positie van de Directeurvan het Kabinet der Koningin en gaf daarmee naar mijn meningblijk van een beter inzicht in de essentie van de constitutie danvele Kamerleden, die simpelweg de directeur binnen de ambte-lijke hiërarchie van Algemene Zaken hadden willen plaatsen.

De perikelen rond het huwelijk van prins Friso met MabelWisse Smit vormden de andere kwestie. De wijze waarop dit isafgehandeld, wordt niet door iedereen op dezelfde manier be-oordeeld. Het parlement is in elk geval met de wijze waarop ditgebeurd is akkoord gegaan, maar hier en daar, bijvoorbeeld inde media, worden wel kritische geluiden vernomen.68 Over hetalgemeen kan men zich er wel in vinden dat het huwelijk nietter goedkeuring aan het parlement is voorgelegd. Iets anders isde motivatie van premier Balkenende waarom dit gebeurde. Inzijn brief aan de voorzitter van de Tweede Kamer van 10 oktober2003 gaf hij als argument waarom er geen toestemmingswet

199


werd ingediend ‘dat niet volledige en niet juiste informatie aande regering is verstrekt, waardoor het vertrouwen is geschaad’.De kritiek op de premier verbaast me niet helemaal, omdat cri-tici onder meer vinden dat zijn opstelling, gecombineerd metzijn mondelinge toelichting, de indruk wekte als zou hij zicheen moreel oordeel hebben gepermitteerd dat te veel spoordemet het eenzijdige beeld dat in de media was ontstaan. Het feitdat zij geen gelegenheid kreeg zich nader te verklaren wordtdoor critici eveneens onterecht gevonden. Hoe dan ook het tv-interview van Mabel met Paul Rosenmöller, een jaar later, heeftbij mij de indruk versterkt dat er bij haar onvoldoende is door-gevraagd. Eerste-Kamerlid en hoogleraar staatsrecht Erik Jur-gens veronderstelt dat de premier ‘mogelijk was geschrokkenvan zijn zwakke opereren tijdens het debat in de Kamer overMargarita en het nu via een stoere houding meende te kunnencompenseren’. Ed van Thijn kent Mabel en vindt dat zij doortoedoen van de premier in een verkeerd daglicht is komen testaan. ‘Daargelaten of de goedkeuringswet er had moeten ko-men, was het in elk geval, toen eenmaal besloten was dat deze erniet zou komen, niet nodig geweest Mabel zo aan de schandpaalte nagelen. Na zijn gestuntel in de Margarita-a^aire wilde hijdaadkracht tonen, desnoods ten koste van het paar. Ook toenuit het nadere AIVD-onderzoek achteraf bleek dat er niets bij-zonders aan de hand was, heeft hij nog niet gezegd, dat hij hier-van kennis had genomen en dat het hem speet dat het zo was ge-lopen.’ Van Thijn kan het gedrag van de minister-president be-paald niet chique noemen.

Wat betreft het functioneren van de ministeriële verantwoorde-lijkheid vindt minister van Staat Korthals Altes het belangrijkdat betrokkenen oog hebben voor de zuivere toepassing van deconstitutionele procedures. Het lijkt me voor zichzelf sprekendat als geruchten niet direct en duidelijk worden tegengespro-

200


ken en het staatshoofd zich wel correct houdt aan ‘het geheimvan Noordeinde’, deze geruchten een eigen leven gaan leiden.Hier kunnen het staatshoofd en/of eventueel haar familieledenin de beeldvorming hinder van ondervinden. Dat is een les diekan worden getrokken uit de zogenaamde a^aires waarmee ko-ningin Beatrix de afgelopen vijfentwintig jaar werd geasso-cieerd. Soms reageerden de verantwoordelijke politici wat telaat of te flauw, soms werd hun reageren door de pers genegeerd.Een enkele keer waren de geruchten nota bene afkomstig vaneen ministerie. Het is in dit verband opvallend dat in de mediafictieve missers eerder het staatshoofd worden toegedicht dandat de premier ter verantwoording wordt geroepen in het parle-ment omdat hij het naliet duidelijk stelling te nemen. Daaromheeft Herman Tjeenk Willink als vice-president van de Raadvan State er enige malen op gewezen dat het de taak van de mi-nister-president is alert stelling te nemen als de koninklijke on-schendbaarheid in het geding zou kunnen zijn. Hij behoort inde Kamer verklaring en toelichting te geven of de Kamer moethem uitnodigen voor een debat dat met een conclusie zal eindi-gen. Debatten via de media eindigen immers nooit in conclu-sies, met als gevolg dat er altijd iets blijft hangen. Frits KorthalsAltes zegt het principieel zo: ‘De ministeriële verantwoorde-lijkheid is het schild waarachter de Koning onschendbaar is.Dat houdt in dat een minister onder omstandigheden datschild dient op te houden.’ Het is voorstelbaar dat de leider vande oppositie het tot zijn taak zou rekenen erop toe te zien datdeze parlementaire controle daadwerkelijk plaatsvindt. Ook indat opzicht zou hij kunnen optreden als ‘Her Majesty’s mostloyal opposition’ en het zou tevens een voorbereiding zijn opzijn eventuele toekomstige rol van premier als hij zelf ministe-rieel verantwoordelijk is.

201


Wij kennen een traditie van constitutionele geleidelijkheid enconsensus en er wordt nu gesproken van ‘het ruimtescheppen-de aspect van de ministeriële verantwoordelijkheid’. Het lijktme in de lijn der verwachtingen te liggen dat regering en parle-ment elkaar uiteindelijk vinden in de conclusie dat de ministe-riële verantwoordelijkheid zich beperkt ‘tot hoofdzaken vanhet regeringsbeleid en tot kwesties die het aanzien van het koningschap en de staat raken’. Dit zou een situatie opleverenwaarin de minister-president bijvoorbeeld niet meer zou be-hoeven te reageren op Kamervragen die over onbenullighedengaan. Dat zou het prestige van regering en parlement allerminstkwaad doen.

De elasticiteit van het koningschap

Kenmerkend voor het koningschap is dat het zich in de loop dereeuwen steeds heeft aangepast. Ook het parlementaire koning-schap, zoals we dat de laatste anderhalve eeuw in een aantalWest-Europese democratieën kennen, heeft zich verder ont-wikkeld. Het koningschap van Juliana week af van dat van ko-ningin Wilhelmina en ook Beatrix heeft er op een eigen maniervorm en inhoud aan gegeven.

Ook tussentijds wordt er zonodig op nieuwe ontwikkelin-gen ingespeeld. Als er iets zou moeten worden veranderd, staatook koningin Beatrix daarvoor open. Het is bekend dat zij uit-stekend is geïnformeerd en intuïtief scherp aanvoelt wat er on-der de Nederlanders leeft.

Eind jaren negentig deden zich op allerlei maatschappelijkegebieden grote verschuivingen voor die niet direct kondenworden geduid. Men vroeg zich wel af wat die veranderingenvoor de overheid en in het bijzonder voor het adequaat functio-neren van het koningschap zouden kunnen betekenen. In hoe-verre zou een andere aanpak wenselijk zou zijn? In een aantal

202


gespreksrondes met deskundigen uit allerlei maatschappelijkegeledingen – van burgemeester tot onderzoeker, van onderne-mer tot politieagent, van psycholoog tot IT-deskundige, vanadviseur tot jeugdig werknemer – werden de thema’s behan-deld. De uitkomsten werden besproken in een aantal vergade-ringen op het paleis waaraan behalve de koningin ook de Prinsvan Oranje en prinses Máxima deelnamen. Het waren vertrou-welijke gesprekken, waarover naar buiten geen mededelingenwerden gedaan. De essentie van de probleemstelling was dat erin Nederland verscheidene positieve en negatieve ontwikkelin-gen gesignaleerd konden worden en wat de consequentie daar-van zou kunnen zijn voor het koningschap. De conclusie kanzijn dat de koningin ruim voor de Fortuynistische revolte, voel-de ‘dat er iets broeide in Nederland’.

Er is geen structureel overleg dat gebaseerd is op een analysevan het fenomeen koningschap en dat is gericht op de toekomstvan het koningschap. Er zijn dan ook geen vaste gesprekspart-ners. Tot nog toe ging het om incidentele besprekingen in wis-selende combinaties op basis van een voorselectie door TjeenkWillink. De conclusies die hieruit eventueel worden getrokkenzouden op korte termijn consequenties kunnen hebben. Maarhet kan ook zijn dat ze pas gevolgen krijgen op langere termijn,bij de troonswisseling. Ruim voor koningin Juliana aftrad, wa-ren er eveneens besprekingen over een heroriëntatie van het ko-ningschap. De meeste consequenties ervan bleken pas bij hetaantreden van haar dochter.

Een ‘functioneel element

in ons constitutioneel bestel’

De opkomst van de parlementaire democratie ging ten kostevan de politieke macht van het koningschap. Dat is een geluk-kig en onomkeerbaar proces geweest. Hoewel de koninklijke

203


handtekening onder regeringsstukken vereist is, heeft de Ne-derlandse koningin, die deel uitmaakt van de regering, in es-sentie een adviserende functie. Er is wel verondersteld dat dit ie-mand met de capaciteiten van koningin Beatrix weinig voldoe-ning zou schenken. Maar Lubbers zei hiervan dat koninginBeatrix deze rol, vervat in Walter Bagehots trits van het recht ge-raadpleegd te worden, het recht aan te moedigen en het recht tewaarschuwen, al had verinnerlijkt toen zij als koningin aantrad.In dat verband wordt ook wel eens de vraag opgeworpen hoeBeatrix haar persoonlijke verantwoordelijkheid ervaart in rela-tie tot het principe van de ministeriële verantwoordelijkheid.In hoeverre zou zij zich nog verantwoordelijk voelen als ze haarhandtekening heeft gezet onder een wet die ze principieel zouafwijzen. Zou er een situatie denkbaar zijn zoals in België, waarkoning Boudewijn een dag aftrad toen de abortuswet moestworden getekend?

In haar dankwoord bij de aanvaarding van het eredoctoraatdat haar werd verleend door de Universiteit Leiden is koninginBeatrix dieper ingegaan op het functioneren van het Neder-landse koningschap. Zij stelt daarin onder meer dat het staats-hoofd bij uitstek in een positie verkeert om het algemeen be-lang te dienen. Zij wijst erop dat dit gebeurt onder beschermingvan de ministeriële verantwoordelijkheid. Sinds de jaren tach-tig zit hier wat meer ruimte in zodat de koningin de functie eenruimere invulling kon geven.

Dat het staatshoofd geen politieke verantwoording ver-schuldigd is, ‘betekent niet dat hij geen eigen verantwoorde-lijkheid draagt’.69 Koningin Beatrix ervaart deze verantwoorde-lijkheid op verschillende momenten in haar functie. Zij zorgtervoor dat zij goed is geïnformeerd en weet wat er in het landleeft. Als lid van de regering geeft zij op grond van haar kennisen inzicht adviezen. Volgens vroegere gesprekspartners gaat koningin Beatrix vaak vragenderwijs te werk. Op deze manier

204


weet zij de essentie van bijvoorbeeld een wet of een voorstelvoor een benoeming aan de orde te stellen. Als het om een be-langrijke kwestie gaat, zal zij daar zeker ook nog eens op terug-komen. Maar als de minister bij zijn standpunt blijft, is de zaakdaarmee voor de koningin af. Het plaatsen van haar handteke-ning is in ons bestel voor het staatshoofd geen teken van per-soonlijke instemming, maar bevestiging van het feit dat de wetof benoeming democratisch tot stand is gekomen en constitu-tioneel gezien de juiste procedures heeft gevolgd.

Optimaal benutten

We kunnen bij het inschakelen van het koningschap ook te te-rughoudend zijn. Er zijn immers wel meer niet-gekozen in-stanties die een uiterst nuttige rol spelen binnen de democratie,zoals de Rekenkamer, de rechterlijke macht en het ambtena-renapparaat.

Herman Tjeenk Willink behoort tot degenen die het juistorigineler zouden vinden als van tijd tot tijd werd bekeken ofwe het koningschap wel optimaal benutten. Hij vindt dat in eendemocratie, zeker in ons ‘poldermodel’, sprake behoort te zijnvan checks and balances en hij pleit ervoor welbewust tegenkrach-ten in het systeem in te bouwen. Het zou dan kortzichtig zijnniet te kijken in hoeverre het koningschap hierin een zinnigerol zou kunnen vervullen. Met haar ‘alerte kennis van de consti-tutie’ wordt koningin Beatrix ervaren als de ‘bewaker van deconstitutionele zeden’. In een tijd waarin het historisch besefzwakker wordt kan dit een belangrijke functie hebben als con-stitutioneel geheugen. In die hoedanigheid kan het koning-schap worden gezien als een functioneel element in ons consti-tutionele bestel.

Als we nagaan hoe het koningschap functioneert als ‘hart vande natie’, blijkt bovendien dat de koningin tevens een belang-

205


rijke verbindingsschakel is tussen staat en maatschappij. De allure waarmee Beatrix haar taak vervult en Nederland gezichtgeeft komt het prestige van het land ten goede. Tjeenk Willinkmeent daarom ‘dat degenen die ervoor pleiten dat de koningingeen deel meer uitmaakt van de regering, vergeten dat door hetgezag van het koningschap als “hart en gezicht van de natie”,het politiek van belang is dat de koninklijke inbreng in de rege-ring blijft gewaarborgd’.

Hans van Mierlo komt tot dezelfde conclusie via een andereredenering. Hij vindt het juister dat het staatshoofd op een ofandere wijze met de regering verbonden is en acht het verstan-dig dat er een externe factor is die een rol speelt bij de vormingvan een coalitieregering. Daar zit wel een nadelige kant aan,omdat in ons geval het staatshoofd niet gekozen is, maar de vol-ledige ontkoppeling is een groter nadeel. ‘Het nadeel van eenmonarchie is toch al dat het alle ceremonieel dat bij machthoort naar zich toe trekt.’ Dit laatste argument zal niet wordenonderschreven door degenen die het juist een goede zaak vin-den dat in ons bestel de ‘power’ gescheiden is van de ‘glory’. De-ze waardering voor onze scheiding van ‘power and glory’ ligtmeer in de lijn van oud-PvdA-senator Joop van den Berg diestelt dat als indirect e^ect van het koningschap nog genoemdzou kunnen worden dat het de ‘politici enigszins op hun plaatshoudt. Dat wil zeggen dat de aanwezigheid van het koninklijkestaatshoofd de verantwoordelijke politici afremt zich ook on-schendbaar te gaan wanen en zich daarnaar te gaan gedragenzoals we dit in Frankrijk wel zien.’70 Niet zo verbazingwekkenddaarom dat in Le Monde Nederland eens ‘une monarchie répu-blicaine’ werd genoemd en Frankrijk ‘une république monar-chique’.

Toen Beatrix in 1980 aantrad, lag het accent nog meer dan nu opde functie van de koningin als staatshoofd. Maar los van alle an-

206


dere verplichtingen als staatshoofd tekende de koningin in2004 toch nog meer dan vijfduizend staatsstukken, waaronderruim vierduizend koninklijke besluiten en bijna negenhon-derd wetten en algemene maatregelen van bestuur.71 Tegelijker-tijd is door verschijnselen als de individualisering, de integra-tieproblematiek, de globalisering en de Europese integratie hetaccent meer komen te liggen op het koningschap als ‘hart vande natie’ en als ‘gezicht van Nederland’. Deze aspecten van hetkoningschap vragen dus eveneens veel tijd en energie en wemogen aannemen dat dit er in de toekomst zeker niet minderop wordt. Zoals het koningschap nu is georganiseerd, gaat ernog steeds veel tijd zitten in de constitutionele staatkundigerol. Het wordt voor het staatshoofd allemaal wel erg veel. Mijnsinziens zou hier uiteindelijk iets kunnen gaan wringen.

207


Troonrede. Prinsjesdag 2002. (ANP)


Paleis en pers

– Een moeizame relatie –

Het Nederlands Genootschap van Hoofdredacteuren jubileer-de. Om het veertigjarig jubileum luister bij te zetten was konin-gin Beatrix uitgenodigd. Hoewel het vlak na een reis naar de An-tillen zou vallen, had zij de uitnodiging aangenomen. De ko-ningin, die ook wel zal bese^en dat haar relatie met de pers niettot de meest soepele behoort, toonde hiermee haar goede wil.Dus zat ze daar die zaterdagmiddag, in november 1999, nog watmoe na een enerverende reis en gehinderd door een jetlag, om te luisteren wat haar gastheer Pieter Broertjes, voorzitter vanhet Genootschap en hoofdredacteur van de Volkskrant, te zeggenzou hebben. Broertjes veronderstelde de oorzaak wel te wetenvan die wat moeizame relatie tussen koningshuis en media enmeende dat dit een mooi moment was om zijn eregast dit dui-delijk te maken. Hij legde de koningin de wens voor ‘dat de seri-euze media in de komende eeuw, met erkenning dat het ook in de monarchie gaat om mensen van vlees en bloed, op nog ietsmeer openheid van Uw kant mogen rekenen’. Hij vond dat hetde kwaliteit van de berichtgeving ten goede zou komen als erwat meer openheid over het Koninklijk Huis zou worden be-tracht: ‘Wat meer bereidheid om vragen te beantwoorden enfeiten te bevestigen.’

Zijn bedoelingen waren ongetwijfeld goed, de relatie tussenkoningshuis en media zou immers beter kunnen en zijn toonwas zeker ook vriendelijk. Maar hij had zich kennelijk niet afge-vraagd hoe het zou overkomen dat hij als gastheer zijn eregastongevraagd en publiekelijk van advies zou dienen. Zij werd bo-

209


vendien aangesproken over iets waarop zij eigenlijk niet zo-maar aanspreekbaar is. Volgens de gangbare interpretatie van deministeriële verantwoordelijkheid zou de toenmalige minis-ter-president Wim Kok daarvoor de aangewezen persoon zijngeweest. Maar juist wat de opmerking betreft over de bereid-heid vragen te beantwoorden en feiten te bevestigen zat er bij dekoningin enig oud zeer.

‘De leugen regeert’

Dat oud zeer kwam naar boven tijdens een informeel gesprekdat aansluitend ontstond tussen de koningin en enkele journa-listen. Enigszins geïrriteerd en in de veronderstelling dat zij vrijkon spreken omdat ze conform de afspraken niet geciteerd zouworden, ging de koningin nader in op dit onderwerp. Zij bekri-tiseerde de kwaliteit van de pers en wees erop dat het geruchtover Röell, de ambassadeur in Zuid-Afrika, die ‘op wens van dekoningin zou zijn overgeplaatst’ indertijd door de minister vanBuitenlandse Zaken was ontzenuwd. Maar ondanks deze na-drukkelijke ontkenning van Van Mierlo, nota bene als ministerin het parlement, werd dit toch niet door iedereen geloofd. Dezaak bleek nog niet de wereld uit. In een column die in septem-ber 1996 in de Volkskrant was verschenen, stelde de auteur dat deminister had gelogen, net zoals de toenmalige staatssecretarisvan Cultuur Nuis zou hebben gelogen met betrekking tot zijnweigering subsidie te geven aan de Theatergroep Toetssteenvoor het toneelstuk Emily of het geheim van Huis ten Bosch. Om te il-lustreren dat de waarheid soms simpelweg niet wordt geaccep-teerd, verwees de koningin, zonder de bron overigens nader tenoemen, naar de kop van de column die luidde: ‘Koning leugenregeert’. Deze woorden werden opgevangen en leidden tot hetverhaal: ‘De koningin zegt dat in de media de leugen regeert.’Het was natuurlijk wel een tekst waarvan menigeen veronder-

210


stelde dat deze de gevoelens van de koningin ten opzichte vande pers zou kunnen weergeven. Hij werd dan ook meteen over-genomen door andere media en zo ontwikkelde zich weer eenhype gebaseerd op niet geheel correcte gegevens die een eigenleven gingen leiden. Er kwam zelfs een televisieprogramma metde naam ‘De leugen regeert’, waarin de berichtgeving in de me-dia kritisch wordt gevolgd. Dit incident is niet uitzonderlijk. Inde berichtgeving over het Koninklijk Huis is er vaker sprake vaneen combinatie van geruchten en veronderstellingen, waaraanmeer geloof wordt gehecht dan aan de meestal heel wat saaierewerkelijkheid, die van prins Bernhard daargelaten.

Moeizaam was het altijd al

De moeizame relatie tussen de Oranjes en de pers is overigensniet van vandaag of gisteren. De Nederlandse media hebben er-varing met een koningshuis dat nooit zo dol op de pers is ge-weest. Koning Willem III leefde al op gespannen voet met hetjournaille. Voor opvallende processen wegens majesteitsschen-nis moeten we teruggaan naar zijn tijd, tweede helft van de negentiende eeuw. Zijn zoon, kroonprins Willem, in huiselijkekring Wiwill, die na een losbandig leven in Parijs zou overlij-den, sprak over ‘courantiers’, het krantenvolk, als ‘de laagstemenschensoort’. De echtgenote van Willem III, koningin Em-ma, onderkende echter wel de mogelijkheden die de pers bood.Zij had oog voor public relations. Met haar dochtertje Wilhel-mina bezocht ze alle uithoeken van het land om haar aan hetNederlandse volk voor te stellen. Maar koningin Wilhelminazelf hield weer niet van journalisten. Zij kon zeer geïrriteerdzijn als ze vond dat journalisten en persfotografen haar of haardochter te weinig met rust lieten. Haar dochter Juliana had haarsympathieke imago niet aan haar houding tegenover de pers tedanken. Zij was bepaald niet dol op de media. Zij had geen enkel

211


inzicht in hun werk en vond vooral de fotografen bijzonderhinderlijk. Zij kon dit soms zeer kribbig laten blijken. PrinsBernhard, meer onbevangen en charmant in de omgang, kongemakkelijk met de media omgaan, beter gezegd: hij heeft zeenkele keren, zoals met de Greet Hofmans-aâire en met het in-terview dat na zijn dood in de Volkskrant werd gepubliceerd, ge-bruikt zo niet misbruikt.

Prinses Beatrix moet als klein meisje, toen ze in 1945 terug-komend uit Canada onder aan de vliegtuigtrap een microfoonvoorgehouden kreeg, een duidelijk afwerend gebaar hebbengemaakt terwijl ze zei dat zij niet van die dingen hield. Laterheeft zij met de Greet Hofmans- en de Lockeed-aâire uit de tijdvan haar ouders ervaren hoe ingrijpend publiciteit kan zijn.Prins Willem-Alexander riep als jongetje: ‘Nederlandse pers oprotten.’ Hij werd door zijn moeder gecorrigeerd. Maar hetkwaad was al geschied, menig journalist dacht er het zijne van.

Meer recente ervaringen van leden van het Koninklijk Huisspelen uiteraard ook mee. Prins Claus spande driemaal een kortgeding aan, in 1985 en 2002 tegen Privé en in 1995 tegen Story, enwon alle keren. Meer recent voelden de Prins van Oranje enprinses Máxima zich genoodzaakt een proces te beginnen tegenhet blad Privé, omdat zij het niet aanvaardbaar vonden dat erzonder hun toestemming foto’s van het interieur van hun nieu-we woning, de Horsten, waren gepubliceerd.

Omgekeerd staan de Nederlandse journalisten daardoor even-min onbevangen tegenover het koningshuis. Het feit dat depers zich in het verleden, dat wil zeggen in de tijd van de GreetHofmans-aâire, heeft laten inpakken, is waarschijnlijk ooknog van invloed. Niet de Nederlandse pers, maar de buiten-landse media kwamen toen met het nieuws. De Nederlandsekranten verzwegen de feiten op verzoek van de premier. Datmen zich toen heeft laten leiden door een ‘lakeienmentaliteit’,

212


zoals men dat tegenwoordig ervaart, schrijnt nog na. Dat zalniet weer gebeuren. Ad van Liempt sprak van een trauma bij depers ten gevolge van de Greet Hofmans-a^aire. Charles Huijs-kens zegt dat de journalisten ‘er vreselijk op gebrand zijn eenkritische toon aan te slaan als het koningshuis in het geding is:iedereen heeft nog dat schrikbeeld van de berichtgeving vanvroeger, met zijn Oranjezonnetjes’.72

Een mogelijk gebrek aan onbevangenheid bij de media ishier echter van ondergeschikt belang. Relevant is de vraag naarde professionaliteit aan de kant van het Koninklijk Huis. Heb-ben de leden van het Koninklijk Huis enige kennis van en in-zicht in het mediagebeuren verworven en hebben ze zich eenzekere feeling eigen gemaakt in de omgang met journalisten?Heeft de regering een werkbare regeling getro^en zodat eenvruchtbare communicatie tussen de leden van het KoninklijkHuis en de pers mogelijk is, en vooral, is er voldoende deskun-digheid in huis?

Royaltyfixatie en schijnproblemen

We zagen dat koningin Beatrix zich met prins Claus goed ophaar functie had voorbereid. Er was in 1980 dan ook sprake vaneen ‘overrompelende entree’. Hier en daar leefden weliswaarwat gevoelens van nostalgie naar het meer nonchalante koning-schap van haar moeder, maar daartegenover stonden de stijl ende professionaliteit van Beatrix plus de tot dan toe ongekende‘charm factor’.73 De socioloog dr. A.C. Zijderveld vindt dat doorhet optreden van koningin Beatrix het Nederlandse koning-schap is uitgegroeid ‘tot een eigentijds en in sociologische zinook modern instituut’.74 Daarbij komt dat zowel de wijze waar-op het wordt gepresenteerd als de inhoud waarvoor het staat,getuigt van grote professionaliteit. Kortom, de Oranjes hebbenkwaliteit in huis. Wat het optreden naar buiten betreft, wil het

213


hof van het koninklijke optreden echter geen ‘gelikte show’maken, want ‘authenticiteit is het catchword’. Dat is een hono-rabel en verstandig uitgangspunt. Het is alleen de vraag of hier-mee kan worden volstaan. Anders gezegd: is de opzet van de public relations zo dat die kwaliteit ook altijd voluit tot haarrecht kan komen?

In de 25 jaar dat koningin Beatrix regeert is de kwaliteit vanhet koningschap geen moment in het geding geweest. Opgrond van de resultaten van opinieonderzoeken blijkt ook dathet grote publiek haar, lichte schommelingen daargelaten,steeds waardeert. We zagen echter in twee voorgaande hoofd-stukken dat er in de tweede helft van haar regering, sinds hetmidden van de jaren negentig, af en toe sprake was van opwin-ding over overigens weinig relevante uitspraken van de konin-gin en over haar zogenaamde ‘bemoeienis’ met zaken als de opheªng van het vliegkamp Valkenburg, de vestiging van eenambassade in Jordanië en de vervanging van ambassadeurRöell. Dat veroorzaakte soms een zekere ruis. Het zijn gevallenwaar in de pers macht wordt gesuggereerd waar geen macht is.De koningin fungeert dan als een soort van ‘boze fee’, die op eenonverklaarbare wijze macht zou uitoefenen over politici, vanwie men mag aannemen dat het geen doetjes zijn omdat ze zichmeestal een weg naar de top hebben moeten banen. Als een minister zich al eens zou laten verleiden tot een standpunt waarhij eigenlijk niet achter kan staan, zou achterdocht en kritiek in zijn richting toch meer voor de hand liggen. Tot vermaak,maar wel met instemming van Willem Breedveld, redacteur vanTrouw, kwalificeerde Heldring in zijn column in NRC Handelsbladzulke ministers eens als ‘schijtlaarzen’. De vraag is natuurlijk re-levant hoe zo’n minister zou reageren, als hij te maken kreegmet dominante ambtenaren of dubieuze lobbygroepen. Maardaar wordt dan weer weinig mee gedaan.

Het is voorstelbaar dat het voor koningin Beatrix soms frus-

214


trerend moet zijn als er van een onjuiste voorstelling van zakeniets blijft hangen. Haar skivakantie in Lech enige jaren geledenis daarvan een voorbeeld. Omdat de partij van de rechtse radi-caal Haider deel van de Oostenrijkse regering was gaan uitma-ken, vond de koningin het niet meer dan normaal om voorafoverleg te plegen met de premier om te informeren hoe hij haarvakantie in Oostenrijk zou beoordelen. Toen zij op grond vandat contact besloot naar Lech te gaan, kwamen er verhalen los van die eigenzinnige ‘Majesteit’ die weer zonodig haar zinmoest doorzetten. Maar zowel de beslissing wel te gaan als debeslissing niet te gaan had een politiek aspect. Toen de koninginna overleg met de premier besloot wel te gaan, had de premier ernaar mijn mening constitutioneel gezien verstandig aan ge-daan publiekelijk hiervoor duidelijker de verantwoordelijk-heid op zich te nemen.

Een ander bericht in dezelfde geest verscheen in de zomervan 2004 in de Volkskrant (5 juni). Hierin werd beweerd dat Beatrixzou hebben gezegd: ‘Het Wilhelmus is van mij.’ Al gauw wordter dan gedacht: ‘Toch een autoritair trekje van die koningin vanons.’ Daar is ze dan weer even, die boze fee. Maar op grond vaneerdere, gelijksoortige geruchten kan de mededeling van deRVD dat de koningin dit nooit had gezegd voor niemand eenverrassing zijn geweest. Toch is er die neiging er meer achter tezoeken, om aan ruis meer aandacht te besteden dan aan het ge-geven dat het systeem in hoofdlijnen prima functioneert. Somsgaat dit ten koste van de aandacht voor de politieke hoofdzaken.Dat is niet zozeer een probleem voor de Oranjes, maar dat kande politiek zich aanrekenen. Als het parlement zich rond zo’n‘Margarita-spektakel’ bijvoorbeeld op sleeptouw laat nemen endaar een hele dag aan besteedt, wordt de bewonderaar van deparlementaire democratie daar niet vrolijk van. De al eerder ge-citeerde Bagehot stelde het zo: ‘Royalty is not essential.’ In deparlementaire politiek van alledag hoort dat zo te zijn en nietanders.

215


Satire en theater

In 2003 kregen de Oranjes veel negatieve aandacht in allerlei toneelstukken, boeken en satirische programma’s. Nu wistende koningen het zelf altijd al: humor en spot moeten hun plaatskrijgen. Dat verklaart de rol van de hofnar. Een van de sterkekanten van het koningschap is nu eenmaal dat dit instituut hetspelelement in het leven weergeeft. De aanwezigheid van de naraccentueert de waardigheid van het koningschap, maar hier-door wordt het koninklijke theater tevens dragelijk gemaakt.Een hofnar die in ongenade viel, zou in dit licht kunnen wordenbeschouwd als een nederlaag voor vorst en nar beide.

Natuurlijk zijn er goede en slechte grappen. Een mop tenkoste van kwetsbare groepen of personen kan te ver gaan. Er isaltijd nog zoiets als goede of slechte smaak. Soms zegt een ver-teller zelf dat een mop eigenlijk niet kan, maar toch… Zo’n mopkan dan subliem blijken te zijn of als een ontstellende misseruitpakken. Een toehoorder met een eigen overtuiging steektnatuurlijk niet onder stoelen of banken wat hij van een mopvindt. Vanuit deze optiek mogen premier Balkenende en minis-ter Donner natuurlijk best publiekelijk zeggen dat ze sommigegrappen over het koningshuis minder geslaagd vinden. (Vaakzijn ze ook flauw en van weinig niveau.) De premier is binnen de constitutionele verhoudingen in principe de eerst aangewe-zene om het constitutionele koningschap en het staatshoofd teverdedigen tegen aanvallen op personen die zich in de huidigeomstandigheden niet kunnen verdedigen. Soms is het echtereen ondankbare taak. De minister-president heeft dan ook dui-delijk gesteld dat zijn woorden verkeerd zijn begrepen en dediscussie zich onterecht alleen op satire richtte. Met kritiek opcabaret en satire begeeft iemand zich al gauw op glad ijs. Datbleek ook wel. De uitingen van de beide bewindslieden riepenbehoorlijk wat negatieve reacties op.

216


Het komt ook voor dat in theaterstukken de koningin heelbewust woorden in de mond worden gelegd die zij nooit zo zouzeggen. Dat is het geval als een auteur van een theaterstuk als re-publikein zegt: ‘Door Beatrix stem te geven kan ik het instituutuithollen.’75 Dat is natuurlijk geen fair play en de toeschouwerwordt beduveld. Dit kan irritant voor de koningin zijn, maar zijkan het ook als een compliment beschouwen dat men moetgaan fantaseren om haar te kunnen bekritiseren. Het is dus alle-maal niet zo ernstig, maar het levert wel weer wat ruis op in demedia en op dat gebied zou de communicatie zeker beter kun-nen. Maar dat wil niet zeggen dat de Oranjes de enigen zijn dieproblemen met de media hebben.

Een algemene tendens

Deze tijd is in het algemeen weinig mild ten aanzien van ge-zagsdragers. In de Verenigde Staten werd Clinton zwaar aange-rekend wat van Kennedy met de mantel der liefde werd bedekt.Het lijkt wel of er sinds de ‘val van de muur’ overal minder zorg-vuldig wordt omgegaan met nationale instituties. De soap vanCharles en Diana werd in Groot-Brittannië breed uitgemeten,terwijl de escapades van hun vorstelijke voorgangers nog gro-tendeels schuilgingen in een sfeer van roddel en gegni^el. MaarCharles en Diana gingen ook zelf naar de media toe. De verso-aping van het koningschap kan ook van binnenuit komen. InNederland hebben Margarita en Bernhard daartoe het hunnebijgedragen.

De rol van de media is belangrijker dan ooit. Er wordt wel ge-steld dat door de nieuwe media een soort alternatief wij-gevoelwordt gecreëerd, dat iets vervangt van het gemeenschapsgevoeluit de traditionele samenlevingen. Door massale deelname aanevenementen die door de massamedia worden verslagen, zoalssportwedstrijden en koninklijke begrafenissen, zou een groot-

217


schalig publiek de illusie van directe betrokkenheid worden gegeven en van iets wat men gemeenschappelijk beleeft. Zozouden de media de moderne maatschappij de mogelijkheidbieden te veranderen in virtuele gemeenschappen.76 Als een as-pect hiervan zou de ‘familiarisering’ van het koningschap, datlater in dit hoofdstuk aan de orde komt, kunnen worden be-schouwd.

Daarnaast zijn er maatschappelijke en culturele ontwikke-lingen, zoals het verschijnsel van de ontideologisering, diedoorwerken in de media. De aandacht van het publiek gaatminder uit naar ideeën en meer naar personen, inclusief ko-ninklijke personen. De media hebben daar maar rekening meete houden. Dan is er de laatste decennia ook veel veranderd in de wereld van de media zelf. Door de vercommercialisering ende daarmee samenhangende toename van de concurrentie, ge-combineerd met een technologische stroomversnelling, gaathet er hectischer aan toe dan ooit. Dit is merkbaar in de jour-nalistieke aanpak en in de berichtgeving. Men imiteert elkaareerder en tracht elkaar te overtre^en. De hypes die hierdoorontstaan, volgen elkaar in steeds sneller tempo op. In de lijn van de Britse criticus van actuele politieke journalistiek John Lloyd,bepleit PvdA-leider Wouter Bos daarom ‘slow journalism’.77

In Vlaanderen wordt er gesproken van de ‘tabloidisering’ vande kranten. Dit fenomeen komt erop neer dat er steeds meeremotie in de kranten wordt gebracht. ‘Dat wil zeggen meer per-soonlijk leed, vette koppen en indringende foto’s en minder politiek, economie en andere zware kost.’78 Er is dus minder te-rughoudendheid ten aanzien van het privé-leven. Hoewel er,volgens dit Vlaamse onderzoek, nog verschil is tussen de serieu-ze pers en de populaire pers, hebben ook de kwaliteitskrantenmeer aandacht gekregen voor onderwerpen die vroeger aan de populaire bladen werden overgelaten. Onder druk van dezeontwikkelingen is er eerder een excuus gevonden om af te wij-

218


ken van afspraken en fatsoenscodes. Daar behoeft men zich ove-rigens niet bij neer te leggen. Begin 2004 bepleitte Maurits Ba-rendrecht, hoogleraar aansprakelijkheidsrecht aan de Universi-teit van Tilburg, daarom strakkere gedragsregels voor de mediaom schending van de privacy van publieke figuren te beperken.Hij meent ‘dat privacy van leden van het koningshuis daarinook aan de orde zou kunnen komen’.79

Personen en instituten die van de media afhankelijk zijn om hetpubliek te bereiken, hebben uit deze ontwikkelingen allanghun conclusies getrokken. We zien dan ook dat over de gehelewereld vorsten en presidenten en zelfs politici van minder ge-wicht het nodig vinden deskundigen aan te trekken op het ge-bied van public relations.

Voor het koningschap gelden er nog enkele complicerendefactoren. In de eerste plaats zijn de kennis van en het inzicht inde geschiedenis drastisch afgenomen, zodat steeds mindermensen zicht hebben op het ontstaan en de achtergrond vanhun culturele erfgoed inclusief het koningschap. In ons landkomt daar nog bij dat een begrip als ‘het geheim van Noordein-de’ voor een rechtgeaarde journalist een uiterst provocerendeterm is die bij voorbaat achterdocht oproept, en de tot nu toegehanteerde rigide uitleg van de ministeriële verantwoorde-lijkheid versterkt die achterdocht nog eens. Daar komt nog bijdat de verantwoordelijke politici niet altijd even alert reageren.Al met al zijn er weinig natuurlijke communicatiemogelijk-heden tussen leden van het Koninklijk Huis en vertegenwoor-digers van de pers. Dit legt bij voorbaat toch een hypotheek opdeze communicatie.

Het verschijnsel van een familie op en rond de troon zag denegentiende-eeuwse Brit Bagehot als een van de charmes vanhet koningschap. De consequentie ervan is dat dit instituut isverzekerd van constante media-aandacht, meer dan welke an-

219


dere staatkundige instelling ook. Het is een humaan instituuten gecombineerd met het sprookjeselement dat er voor velennog steeds aankleeft, is het daarmee een ‘soapgevoelig insti-tuut’. Daarbij komt dat door de huidige omvang van het Koninklijk Huis en de introductie van burgerpartners de tradi-tionele distantie drastisch is gerelativeerd. Met een en ander be-hoort natuurlijk rekening te worden gehouden bij de ontwik-keling van een passend beleid op het gebied van public rela-tions. Er pleit veel voor om er in elk geval voor te zorgen dat deaandacht zoveel mogelijk wordt gericht op een zeer kleine kernvan leden van het Koninklijk Huis.

Voorlichting en public relations

In Nederland heeft de Rijksvoorlichtingsdienst, de RVD, hetmonopolie van de voorlichting met betrekking tot het Konink-lijk Huis. De instructie van de RVD die is gebaseerd op het Ko-ninklijk Besluit van 13 december 1965 en op de ministeriële be-schikking van hetzelfde jaar waarin de bescherming van de pri-vacy van de leden van het Koninklijk Huis is geregeld, is nogsteeds uitgangspunt voor het beleid. De toen gekozen opzet vande coördinatie van de voorlichting rond het Koninklijk Huisdoor de RVD was het antwoord van de regering op de uiterstchaotisch verlopen publiciteit rond de verloving van prinsesIrene. Tot dan had men te maken met elkaar hopeloos tegen-sprekende koninklijke secretariaten. De premier had geen en-kel zicht op het geheel. Hierdoor kon de ministeriële verant-woordelijkheid op bepaalde momenten nauwelijks worden na-gekomen. Sindsdien lopen de contacten met de pers niet langervia de aparte secretariaten van de individuele leden van het Koninklijk Huis, maar via de RVD. Dit werd overzichtelijker gevonden. Omdat de Rijksvoorlichtingsdienst onder de mi-nister-president valt, meende men ook dat de ministeriële

220


verantwoordelijkheid zo beter geactiveerd zou kunnen wor-den.

De directeur-generaal van de RVD heeft het recht de konin-gin gevraagd en ongevraagd van advies te dienen. Dat is zeer uitzonderlijk. Ter wille van de coördinatie van de voorlichtingrond het Koninklijk Huis woont een lid van de directie van deRVD de secretarievergadering van het Hof op maandagmorgenbij. Eef Brouwers, die van 1995 tot begin 2004 directeur-generaalwas, heeft ervaren dat het in deze situatie om drie mensen gingdie met elkaar moeten samenwerken. ‘De koningin, die meestalhaarfijn aanvoelt waar de gevoeligheden liggen, maar die be-grijpelijk hecht aan de privacy van zichzelf en van de leden vanhaar familie. De minister-president die geneigd moet zijn hier-voor alle ruimte te laten. Maar die ook de staatkundige verant-woordelijkheid moet kunnen dragen voor de politiek gevoeligehandel en wandel van het staatshoofd en van de leden van haarHuis. Uiteraard is daarbij bij beiden niet altijd sprake van eengelijk startpunt. Ten slotte is er de directeur-generaal van deRVD, die voor de vraag kan komen te staan of het publicitair ge-zien in bepaalde gevallen wel verstandig is om te reageren enhoe, wanneer en in welke mate een en ander gepresenteerd zoukunnen worden.’

Brouwers, die de koningin in die negen jaar met grote regel-maat ontmoette, heeft nooit tegen deze ontmoetingen op-gezien, integendeel. ‘De koningin is een vakvrouw, die zich uitstekend op alles voorbereidt, die altijd blijk geeft van grote zelfdiscipline en die haar mening niet onder stoelen of bankensteekt. Dat is duidelijk. Er valt overigens met deze koningin overalles goed te praten en je kan het ook goed met haar oneens zijn.Als je haar echt nodig hebt is ze er ook. Ze heeft veel gevoel voorhumor, meer in het bijzonder als het gaat om onverwachte zins-wendingen. Ze geniet zichtbaar van understatement. Bij de pre-sentatie van iets toont ze zich vaak gevoelig voor de woordkeuzeen hoe iets gebracht wordt.’

221


Aanpassingen bij de RVD

Hoewel het beleid van de RVD nog steeds is gebaseerd op het Koninklijk Besluit van 1965, is het op grond van evaluaties delaatste jaren aangepast. Een uitgangspunt voor evaluaties wasbijvoorbeeld een bijeenkomst in 2001 van een groepje perso-nen, betrokken bij de media. Ze werden ontvangen door de ko-ningin op het paleis. Zij was in gezelschap van prins Willem-Alexander en prinses Máxima. De discussie richtte zich op deveranderingen die zich in de wereld van de media hadden voor-gedaan en de eventuele gevolgen ervan voor publieke ambts-dragers. Uiteraard ging de aandacht daarbij naar de relatie tus-sen het koningschap en de media. Er kwamen ook zeer prakti-sche onderwerpen aan de orde, zoals het verschijnsel dat dekoningin een werkbezoek intensief heeft voorbereid en dat er dan wel een foto van haar in de krant komt, maar dat aan hetwerk zelf geen aandacht wordt besteed. Ook kwam ter sprakedat het Koninklijk Huis zich met betrekking tot onjuiste publi-caties maar moeilijk kan verdedigen. Er werd zeer openhartiggesproken. De globale indruk was dat er niet erg veel mis was,maar dat de communicatie tussen het Koninklijk Huis en demedia beter zou kunnen en de uiteindelijke vraag was ook watde gevolgen zouden kunnen zijn voor het beleid van de RVD.

De RVD geeft desgevraagd advies aan leden van de koninklijkefamilie die geen lid zijn van het Koninklijk Huis of nog moetentoetreden. Als voorbeeld wordt er verwezen naar Mabel WisseSmit, die in de periode voorafgaand aan haar huwelijk met Frisovragen van de pers kreeg voorgelegd. Erik Jurgens toont zich al-lerminst gelukkig met dit voorbeeld, omdat hij de afwerkingvan deze kwestie veroordeelt. Hij acht het fout dat Mabel laterniet de ruimte heeft gekregen, ook niet toen al was besloten

222


geen goedkeuringswet in te dienen, om zich publiekelijk te verdedigen. ‘Iemand die zo door het slijk is gehaald, daartoe degelegenheid onthouden, is unfair.’

Ook de ondersteuning aan prins Bernhard toen hij zijn openbrief in februari 2004 aan de media schreef, wordt als voorbeeldvan serviceverlening beschouwd. In deze gevallen wordt er ge-sproken van de ‘namens-formulering’. De premier is er in ditsoort gevallen verantwoordelijk voor dat dit plaatsvindt, maarinhoudelijk blijft hij erbuiten.

Vroeger ging het puur om voorlichting, nu wordt er ge-sproken van ‘strategische communicatieadvisering’. Onderdeelhiervan is bijvoorbeeld de vraag hoe informatie over activi-teiten van leden van het Koninklijk Huis bij verschillende groe-pen in ons land terecht kan komen. Belangrijke feiten in de me-dia worden op hun juistheid gecontroleerd en op de websitevan het Koninklijk Huis worden ze gecorrigeerd weergegeven.Vroeger werd er ook meer via bulletins afgehandeld. Maar eenverloving als die van prins Willem-Alexander met Máxima meteen lange en emotionele aanloop leent zich uiteraard veel eer-der voor een pers- en tv-presentatie. De RVD denkt dan meewanneer en hoe dit zou moeten gebeuren en welke vragen erverwacht kunnen worden. De premier wordt hier ook bij be-trokken. De media zouden zich toen verrast getoond hebbendat er bij deze gelegenheid überhaupt vragen konden wordengesteld.

Sinds enige tijd vinden er achtergrondgesprekken plaats tus-sen leden van het Koninklijk Huis en de pers, bijvoorbeeld metjournalisten die gespecialiseerd zijn in royaltyverslaggeving.

Van de kant van het Hof en bij de RVD wordt er wel wat van denieuwe opzet verwacht. Maar onder journalisten bestaat nogsteeds de indruk dat het koningshuis en zijn vertegenwoordi-gers vinden dat ze gebaat zijn bij zo min mogelijk openheid.Aan het Hof zouden ze vinden dat een mythe, zoals die van het

223


koningschap, geen openheid verdraagt en het Nederlandse ko-ningshuis zou de grenzen van wat privé is eerder trekken dan deandere vorstenhuizen.80 Ook bij het afscheid van Eef Brouwers,eind 2003, klonk dit in de commentaren door. Er werd gespro-ken van ‘een onmogelijke functie’. Maar het zou ook kunnenzijn dat de functie op zich niet zo zeer het probleem is, maar datde voorwaarden waaronder een public-relationsbeleid gereali-seerd moet worden problematisch zijn.81

Specifieke aanpak

voor een uniek instituut

Door eerder geschetste ontwikkelingen is de druk van de mediaonmiskenbaar vergroot. De media hebben te maken met eenpubliek dat royaltynieuws verslindt en de leden van het Ko-ninklijk Huis zijn aangewezen op de media om met dit publiekte communiceren. Het publieke aspect van het koningschap istegenwoordig belangrijker dan ooit. Aan de orde kwam al eveneerder het verschijnsel van de ‘familialisering’ van de koninklij-ke familie.82 Dat wil zeggen dat door de impact van de massame-dia het wel en wee van de leden van de koninklijke familie nogveel meer dan vroeger onderdeel is geworden van de collectievebelevingswereld van het grote publiek. Hierdoor wordt de illu-sie gewekt dat de Oranjes familieleden zijn die de natie gemeen-schappelijk deelt. Hoewel het uiteraard om een illusie gaat, kanhet verstandig zijn met dit soort emoties rekening te houden.

Enkele malen dat dit verschijnsel op de achtergrond mee-speelde, werd het niet onderkend. Dat was bijvoorbeeld het ge-val toen de vermeende homoseksualiteit van prins Friso aan deorde was. Tot vervelens toe werd hij geconfronteerd met de ver-onderstelling dat hij homoseksueel zou zijn. Zeer begrijpelijkkreeg hij daar genoeg van. Na overleg tussen de heren Kok enBrouwers werd besloten hierover een afdoende verklaring uit te

224


laten gaan. Een voor de hand liggende stap in het kader van dehuidige voorlichting. Maar vanuit het specifieke karakter vanhet Nederlandse koningschap bezien had ook een andere aan-pak overwogen kunnen worden. Homoseksuelen zijn een nogmaar gedeeltelijk geëmancipeerde groep. In deze kring werddeze ontkenning dan ook als minder prettig ervaren, tenminstede manier waarop.83 Dat de gewenste verduidelijking ook op eenslimmere manier mogelijk was geweest – bijvoorbeeld doormiddel van een interview, in een breder kader – werd in meer-dere commentaren gesuggereerd.84

Een gebeurtenis die mogelijk ook anders had kunnen wor-den aangepakt, was de viering van de zestigste verjaardag vankoningin Beatrix. Het was bekend dat de koningin op haar verjaardag zelf geen huldeblijken of felicitaties wenste te ont-vangen, maar haar verjaardag wilde gebruiken om aan (buiten-landse) vrienden en familie te laten zien hoeveel Nederland cultureel kan bieden. Hoewel iedereen vond dat zij hiertoe uiteraard het volste recht had, bleek uit allerlei commentarendat het niet echt leuk werd gevonden. Het paleis was feestelijkverlicht, gasten uit de hele wereld kwamen aanvliegen, het pu-bliek in de Amsterdamse binnenstad werd er op vele manierenaan herinnerd dat er een groot feest was. Het initiatief daar tocheen zanghulde bij te betrekken werd afgewezen, omdat menvond dat de nachtelijke aubade niet goed was in te passen in hetreeds overladen programma. Het bleek echter niet mogelijk aande autoriteiten en de initiatiefnemers met al hun hartelijke be-doelingen uit te leggen dat midden in de nacht op 31 januari naeen lange late avond met een balletvoorstelling een optredenvan een massaal koor niet doenlijk was. Op zulke momentenblijkt dat het koningschap een functie is die nog meer van ie-mand eist dan het presidentschap. Dit heeft naar mijn meningvooral te maken met het verschijnsel van de familiarisering.Hierdoor moeten sommigen de afwijzing van elke vorm van

225


huldeblijk enigszins hebben beleefd alsof een jarig familielidfelicitatiekussen weigerde te aanvaarden. De Volkskrant beslootzijn kritiek dan ook met: ‘Toch stoort het dat ze niet even op hetbalkon kan verschijnen. Het maakt een arrogante indruk. Vaneen kwartiertje samenzang wordt niemand verkouden. Hetvolk niet en de monarchie niet.’85

Aan de intenties schort het uiteraard niet. Op andere mo-menten zien we dan ook dat het Koninklijk Huis terdege reke-ning wil houden met de media en dus met de publieke belang-stelling. Voorbeelden hiervan zijn de openheid indertijd rondde ziekte van prins Claus, rond de vele ziekenhuisopnamen vanprins Bernhard en bij het rouwen en trouwen en dopen van deOranjes.

Zoals al eerder aan de orde kwam is het koningschap op zichzelfal een zeer specifiek instituut. In Nederland komt de nog be-hoorlijk rigide uitleg van begrippen als ministeriële verant-woordelijkheid en ‘geheim van Noordeinde’ er als complice-rende factor bij. Hierdoor bestaat het gevaar dat er onvoldoendeonderscheid wordt gemaakt tussen hoofden bijzaken en dangaan al gauw bijzaken te veel de beeldvorming bepalen (zie vo-rige hoofdstuk). Dit lijkt bij buitenlandse vorstenhuizen eengeringere rol te spelen. In andere landen bestaat evenmin eensysteem waarbij de voorlichting over het koningshuis gekop-peld is aan een instelling als de RVD. De Oranjes zitten in eenwat strak koninklijk keurslijf. Gelet op de voorgeschiedenis isde rol van de RVD wel begrijpelijk en vanuit het principe van deministeriële verantwoordelijkheid valt er wat voor te zeggen.Maar deze formule is niet bedacht vanuit een goede voorlich-ting voor het Koninklijk Huis. Politieke risico’s worden er tot opzekere hoogte mee afgedekt, maar er zitten zeker ook nadelenaan. Er lijkt me het gevaar in te schuilen dat het koningschap erin de huidige omstandigheden ook door kan worden gedenatu-

226


reerd. De media kunnen alleen via een ambtelijk apparaat, eenverlengstuk van de politiek, met het koningshuis communice-ren. Dat is geen soepele uitgangspositie en onbedoeld kan hetgevolg ervan zijn dat het koningschap er juist eerder door in hetpolitieke vlak wordt getrokken. Er gaat ook de suggestie vanuitdat het instituut alleen onder zijn staatsrechtelijke noemer tevangen zou zijn. Maar het kenmerkende van het koningschap isdat het juist meer omvat. Het is breder. Het is een cultureel erf-goed met ook een interessante sociaal-culturele functie. Lub-bers spreekt daarom van ‘een breed koningschap’.86

We zagen dat het in de lijn van de verwachtingen ligt dat ditaspect alleen maar belangrijker zal worden. Het is daarom devraag of het wel zo verstandig is ook in de toekomst de commu-nicatie over alle aspecten van het koningschap uitsluitend viaeen politiek gerelateerde instantie als de RVD te laten verlopen.Hoewel er stappen ter verbetering zijn gezet, vind ik dat de RVD

in de huidige opzet fysiek en emotioneel te ver van het Hof blijftaf staan. Men is primair gericht op de belangen van de premierals ‘regeringsleider’ en ook als partijleider.87 Ten aanzien van hetkoningshuis is het voornaamste belang van de RVD het voorko-men van problemen. Het op afstand houden van de media blijftdan de voor de hand liggende reflex. Een creatief beleid op hetgebied van de public relations dat is toegesneden op de speci-fieke aard en functie van het koningschap zal hier minder gauwuit voortvloeien. Het is ook niet uitgesloten dat er ambtenarenaan de RVD zijn verbonden die het thema Oranje in hun taken-pakket krijgen en daar geen enkele aªniteit mee hebben.

Het Hof heeft veel deskundigheid in huis, maar niet direct ophet gebied van public relations. In de toekomst zou het Konink-lijk Huis op het terrein van public relations een eigen, speci-fieke deskundige ter beschikking moeten staan die aan het Hof een vertrouwenspositie kan opbouwen. Het nuchtere uit-

227


gangspunt voor het beleid zou in elk geval kunnen zijn dat erwat het Koninklijk Huis en de pers aangaat sprake is van een we-derzijdse lotsverbondenheid. Het koningschap staat voor deNederlandse samenleving in haar geheel; de media spelen eenessentiële rol in het moderne wij-gevoel. Het koningschap isgrotendeels afhankelijk van de media om met het publiek tecommuniceren en de media weten dat hun publiek nu eenmaalgraag royaltynieuws krijgt voorgeschoteld. Dat er een structu-rele spanning bestaat tussen de behoefte aan openheid van depers enerzijds en het verlangen van de Oranjes naar een zekerebeslotenheid, privacy, anderzijds, behoeft niet te worden ont-kend. Het lijkt me dat te veel nadruk op privacy en het niet re-ageren op verhalen in de pers tot gevolg kunnen hebben dat hetimago van betrokkene vaag genoeg blijft om anderen ruimte te laten het naar believen in te kleuren. Geruchten krijgen daneerder een kans. Het voorkomen van onrust en het op afstandhouden van de media zijn dan ook om meerdere redenen te de-fensief. Het is de moeite waard met de media redelijke afsprakenna te streven. De beleidsontwikkeling zou niet geheel buiten deRVD om behoeven te gaan. Organisatorisch zou er naar mijnmening een verbinding kunnen blijven tussen de RVD en dedeskundige aan het Hof.

Een professioneel beleid op het gebied van public relations,gebaseerd op analyse en onderzoek van het fenomeen koning-schap in de brede betekenis, zie ik als de finishing touch van eenprofessioneel koningschap, zoals zich dat onder koningin Bea-trix heeft ontwikkeld.

228


Uitreiking eredoctoraat van de Universiteit Leiden op 8 februari 2005.(ANP/Marcel Antonisse).


De kroon op de ‘res publica’

– Waardering en perspectief –

‘Majesteit, spreek alstublieft uw volk toe’, kopte het AlgemeenDagblad in de verwarde dagen na de moord op Theo van Gogh,toen uit allerlei reacties bleek dat ‘wij’ en ‘zij’ scherp tegenoverelkaar stonden. De argumentatie luidde: ‘Als alom aanvaardsymbool van nationale eenheid bent u degene die met het mees-te gezag kan oproepen tot eenheid.’ Het blad deed dit in navol-ging van Femke Halsema, de fractievoorzitter van GroenLinksin de Tweede Kamer. Beide reacties zijn tekenend voor de ver-warring die er toen heerste, maar ze blijken ook illustratief voorde positie die Beatrix na vijfentwintig jaar koningschap heeftopgebouwd.

Een geslaagd koningschap

en een interessante uitgangspositie

Toen Beatrix haar koninklijke toekomst eenmaal had aanvaard,begon zij ruim voor haar troonsbestijging aan een grondigevoorbereiding. Later bereidde ze zich samen met Claus verderop haar taak voor. Door deze combinatie is het huidige Neder-landse koningschap gestempeld. Als mensen van hun tijd wis-ten zij van de spanning tussen koningschap en moderniteit. Opgrond hiervan en vanuit hun karakters stond hun een profes-sioneel koningschap voor ogen. Anders gezegd: op de achter-grond speelde de behoefte mee hun functioneren kwalitatief telegitimeren. Beatrix wist zich geplaatst in de traditie van deOranjes en een inhoudelijk koningschap was voor haar vanzelf-

231


sprekend. Zij wilde tevens zorgen voor aansluiting bij de geestvan de tijd. Het koningschap werd qua organisatie en ceremo-nieel daarom ingrijpend gemoderniseerd.

Door de functionele manier waarop zij het koningschapheeft georganiseerd, laten zich de verschillende aspecten ervangemakkelijker onderscheiden. Toen Beatrix aantrad, had zij hetgegeven dat zij, deel uitmakend van de regering, een in principeadviserende functie vervult, ‘al volledig verinnerlijkt’. Maar de-ze constitutionele taak nam zij wel zo serieus dat door vooraan-staande politici van diverse partijen wordt gesproken van een‘klankbordfunctie’ en van de koningin als ‘constitutioneel ge-weten’. Op deze wijze wordt het koningschap ervaren als ‘eenfunctioneel element in ons constitutionele bestel’.

De manier waarop de koningin de Nederlandse samenlevingin binnen- en buitenland vertegenwoordigt, maakt het ko-ningschap herkenbaar voor een breed publiek en daarmee geefthet tevens gezicht aan die samenleving. De allure die het uit-straalt, in combinatie met de aandacht voor kunst en cultuur,maakt dat het koningschap ‘als gezicht van Nederland’ dooreen zeer grote meerderheid als uiterst stijlvol wordt ervaren.Nauw hiermee verweven is het functioneren van het koning-schap als ‘hart van de natie’. Dit wil zeggen dat de inzet vanOranje voor de sociale cohesie van de samenleving, inclusief dezorg voor de integratie van minderheden, een bijzonder be-langrijke rol speelt. De integrerende functie van het koning-schap komt eveneens tot uitdrukking in de aard van de redevoe-ringen die koningin Beatrix tijdens haar regering heeft gehou-den. Hierin hield zij de Nederlanders een spiegel voor enconfronteerde hen met morele dilemma’s. Op deze wijze had zijeen inbreng in het debat over de publieke moraal. Met het ‘rou-wen en trouwen’ van de Oranjes inbegrepen kennen de Neder-landers gemeenschappelijke momenten van bezinning en ritu-eel, waardoor het koningschap deel uitmaakt van iets wat de

232


vorm krijgt van een publieke religie.88 Kortom, het koningschapvan Beatrix staat in aanzien. Daar doen een weinig professioneelbeleid op het gebied van public relations en een niet altijd evenontspannen taakopvatting niets aan af. Dat is eerder lastig voorhaarzelf en voor haar directe omgeving. Maar dit soort kritiekoverschrijdt dan ook nooit de marge.

Door de manier waarop Beatrix vorm en inhoud geeft aan hetkoningschap, heeft zij het instituut duidelijker gepositioneerdals een wezenlijk onderdeel van ons culturele erfgoed. Tevensheeft ze de sociaal-culturele functie ervan versterkt. De beteke-nis van het koningschap als exponent van de nationale cultuuris hierdoor toegenomen. Dat is van essentieel belang in een tijddie een verschuiving te zien geeft van de natiestaat in de rich-ting van de cultuurnatie. Terwijl ten gevolge van de erosie vande soevereiniteit van de nationale staat allerlei nationale insti-tuten, zoals het parlement en de politieke partijen, die reëlemacht moesten afstaan, aan aanzien hebben ingeboet, kon hetkoningschap functioneren als gerespecteerd symbool van na-tionale eenheid. Zo is er sprake van een geslaagd, eigentijds ko-ningschap, dat aan het begin van de eenentwintigste eeuw eeninteressante uitgangspositie inneemt.

Over vernieuwing gesproken

Niettemin wordt er sinds eind jaren negentig, zo af en toe, nueens hier dan weer daar, in de media een balletje opgegooid oververnieuwing van het koningschap. Meestal is een of ander ge-rucht de aanleiding en blijft het allemaal nogal aan de opper-vlakte. Premier Kok bleek destijds dan ook niet zo overtuigd vande relevantie van het onderwerp, maar in het kerstnummer vanElsevier uit 1999, stond hij zich toe wat te mijmeren over de toe-komst van het koningschap. Hij zegt daarover onder meer: ‘Erwordt structureel nagedacht over de wijze waarop het koning-

233


schap in de volgende eeuw invulling moet krijgen. Dat gebeurtin de beslotenheid die daarbij past. (…) We leven in een tijd vangewijzigde normen op allerlei terreinen en dus moet ook demonarchie getoetst worden aan nieuwe normen over openheiden transparantie.’

Natuurlijk is het niet onverstandig dat er in en rond het Ko-ninklijk Huis wordt nagedacht over de toekomst van het ko-ningschap. Dat ook Beatrix en Claus dit destijds al deden is ergvruchtbaar gebleken. Alleen is het niet zo consequent dat Koksprak van ‘nieuwe normen over openheid en transparantie’ endat hij tegelijkertijd wilde nadenken over de toekomst van hetkoningschap ‘in de beslotenheid die daarbij past’. Behalve dathier een tegenstrijdigheid in zit, wordt eraan voorbijgegaan dathet koningschap kan worden beschouwd als een sociaal rollen-spel en tevens als exponent van de Nederlandse identiteit. Erzijn dus op zijn minst twee partijen die zich hebben te bezin-nen: de Oranjes en zeker ook de Nederlanders.

Discussies over de constitutie en het koningschap en ook ande-re thema’s die de natie betre^en, zijn in Nederland over het algemeen weinig vruchtbaar. Meestal wordt er namelijk in ab-stractie gesproken over de democratie. Verder wordt het ko-ningschap vooral vanuit de natiestaat en in verband daarmeevoornamelijk op zijn staatsrechtelijke functie beoordeeld, omdan in de discussie over de vernieuwing ervan te concluderendat het instituut al anderhalve eeuw aan invloed heeft ingeboeten dat ook op grond van een analoge ontwikkeling aan een lou-ter ceremonieel koningschap niet te ontkomen zou zijn. Alsofde inhoudelijke inbreng van dit instituut zich altijd uitsluitendtot de staatsrechtelijke functie van het koningschap zou beper-ken.

Tegenover de democratie in abstractie staat de democratie inhaar culturele bedding en in het leven van alledag. Dan blijkt

234


dat opiniepeilingen door de jaren heen aantonen dat het ko-ningschap van de Oranjes brede steun en waardering geniet inde samenleving. Bovendien bestaat er in het parlement een rui-me meerderheid voor en is het koningschap verweven met talvan democratische instituties. Er zou daarom zeker kunnenworden gesproken van een indirecte of afgeleide democratischelegitimatie. Het zou dan wel erg formalistisch zijn gedacht hethuidige koningschap nog tegenover de democratie te plaatsen.Als dit instituut geen politieke macht meer heeft, getuigt hetdaarbij van weinig creativiteit om te blijven pleiten voor verde-re terugdringing van de invloed van een instituut dat kennelijknaar tevredenheid functioneert. Zoals we zagen is volgens Kokinvloed per definitie niet te democratiseren. Toch komt dezegeconditioneerde reflex in allerlei discussies over staatsrechte-lijke hervormingen regelmatig terug.

De verschuiving van de natiestaat in de richting van de cul-tuurnatie is geen incidenteel verschijnsel. Het is alleen al om diereden aannemelijk dat de trend van een versterking van de soci-aal-culturele functie van het koningschap zich zal voortzetten.

Maar gelet op de elasticiteit waardoor het instituut altijdwerd gekenmerkt, behoeven veranderingen geen functieverliestot gevolg te hebben. Het aandachtsveld, het domein, kan ver-schuiven, terwijl de inbreng even waardevol kan blijven. Elkegeneratie zal het koninklijke domein opnieuw moeten afbake-nen, zodat het koningschap in veranderde omstandighedentoch weer dienstbaar aan de samenleving kan zijn. De bezin-ning hierop is een zaak van de Oranjes en de Nederlanders geza-menlijk. Het is niet meer dan voor de hand liggend dat daarbijhet koningschap van Beatrix als uitgangspunt wordt genomen.

Zoals eerder aan de orde kwam, waren de tegenstellingen tij-dens het Kamerdebat in het najaar van 2000 over de notitie ‘HetKoningschap’ niet erg groot.89 Het bleek dat de wijzigingen die

235


de toenmalige D66-leider De Graaf voorstond, een adviserendeen in bijzondere omstandigheden bemiddelende rol van hetstaatshoofd niet helemaal uitsloten. De regering wilde welis-waar het staatshoofd handhaven als lid van de regering, maareveneens in een adviserende functie. De Graaf wilde wat hijtheoretisch wenselijk acht ook grondwettelijk vastgelegd zien.De regering bleek te hechten aan een historisch gegroeid sys-teem dat ze goed vindt functioneren. Dat is begrijpelijk omdatoude democratieën nu eenmaal niet zo gauw hun tradities los-laten.

In genoemd debat stond de staatsrechtelijke functie van hetkoningschap centraal binnen het kader van een traditionele vi-sie op de natiestaat. Toch was het niet zo gek geweest als meneen verschijnsel als de erosie van de soevereine staat erbij hadbetrokken. Daargelaten of het parlement het eigen functione-ren in relatie tot deze ontwikkeling wel heeft doordacht, is deinvloed ervan op het functioneren van het koningschap in elkgeval gebleken. De sociaal-culturele functie van het koning-schap is in de loop der jaren namelijk steeds belangrijker ge-worden en aanmerkelijk meer tijd en energie gaan vragen. Te-gelijkertijd echter werd de tijdsinvestering die de staatsrechte-lijke functie vraagt er niet minder op. Dit geldt nog steeds. Hetdilemma kwam nauwelijks aan de orde. Toch zal er in de toe-komst steeds vaker een beroep worden gedaan op Oranje als exponent van de cultuurnatie. Het koningschap van Beatrix is daarom de juiste weg ingeslagen. Er is ook geen weg terug.Daarnaast blijkt er in brede kring waarde te worden gehechtaan de adviserende inbreng van het constitutionele staats-hoofd. Doordat beide terreinen veel tijd en energie vragen,moet dat gaan wringen. Er zou ergens tijd moeten worden ge-vonden. Dat zou kunnen in de richting van het aanpassen vaneen aantal constitutionele verplichtingen. Zoals eerder vermeldworden er door de koningin bijvoorbeeld duizenden handte-

236


keningen per jaar gezet.90 Waar die weten regelgeving betref-fen, wordt tegenwoordig een behoorlijk percentage bepaalddoor Brussel. Deze koningin bestudeert alles nog uiterst nauw-gezet en zet vervolgens toegewijd haar handtekening. Maar erlijkt me wat voor te zeggen deze activiteit te beperken tot het te-kenen van wetten en verdragen en van de voornaamste benoe-mingen en onderscheidingen.

Onmeetbare grootheden

en hun functionaliteit

De Oranjes zijn populair, het koningschap functioneert goeden wist zich aan te passen aan nieuwe ontwikkelingen. De wen-selijkheid van een voortgaand experimenteren met een minderrigide interpretatie van de ministeriële verantwoordelijkheiden van een meer adequaat beleid op het gebied van de public re-lations kwam eerder al aan de orde. Ingrijpende veranderingenzijn er verder niet direct te verwachten. Overigens is voor hetkoningschap de troonswisseling het natuurlijke moment voorveranderingen. Al was het maar omdat de komst van een nieuwevorst altijd al een verandering van stijl met zich meebrengt.

Toch valt niet te ontkennen dat het om een instituut van pre-moderne oorsprong gaat en dat de erfelijkheid van een ambt te-genwoordig niet voor de hand ligt. Het is niet een systeem waar-mee vandaag de dag een nieuwe staat van start zou gaan. Dat zouook niet kunnen. Het koningschap van de Oranjes is namelijkvóór alles het resultaat van een lange historische ontwikkeling.Hierdoor kan het gebeuren dat de gevoelsmatige sympathievoor de Oranjes en de tevredenheid over hun functioneren sa-mengaan met een zeker ongemak als het eropaan komt het ko-ningschap als instituut theoretisch te verklaren. Dat zegt na-tuurlijk iets over dat koningschap, maar het zegt zeker ook ietsover de politieke logica die momenteel dominant is. De demo-

237


cratie wordt veelal beschouwd los van het historisch gegroeideen los van de betekenis van emotionele betrokkenheid voor desociale samenhang. De vraag waardoor mensen zich ergens bijbetrokken voelen of zich in iets of iemand herkennen en wat datdan inhoudt, wordt al gauw als sentimenteel afgedaan. Het ver-schijnsel van een instituut dat niet uit die heersende logicavoortvloeit, maar in de praktijk zeer wel voldoet en mensen aanzich bindt, wordt dan moeilijk verklaarbaar. We hebben te ma-ken met een manier van denken die wijd is verbreid en waarinwordt voorbijgegaan aan het wezen van de mens en de aard vanzijn verbanden. Men pretendeert rationeel te zijn, maar eigen-lijk overheerst hierin een rationaliteit zonder rede.

Dit werkt op veel terreinen door. Begrippen als het koning-schap, de nationale identiteit, mythen en symbolen waren on-der intellectuelen op grond hiervan geruime tijd non-issues.Omdat ervan werd uitgegaan dat maatschappij en cultuur uit-eindelijk volledig zouden worden bepaald door rationaliteit,werden ze gezien als restverschijnselen uit een voorbije tijd. Dewereld zou immers, zoals de Duitse socioloog Weber voorspel-de, steeds meer ‘onttoverd’ geraken. Vanuit zo’n benadering isde constante populariteit van het koningschap in de moderneWest-Europese koninkrijken moeilijk te begrijpen.

Maar oud-premier Drees gaf hier in de jaren zestig van de vorige eeuw al de verklaring voor dat gevoelens in de werkelijk-heid nu eenmaal meespelen en hun betekenis hebben.91 Tochwerd zo’n verklaring lange tijd als een soort gelegenheids-excuus van een pragmatische sociaal-democraat beschouwd.Maar tegenwoordig zijn er aanmerkelijk meer publicaties diedeze opvatting ondersteunen. Francis Fukuyama bijvoorbeeldschetst in The End of History and The Last Man en ook in latere ge-schriften de moderne democratie als een lege huls waarvan dekwetsbaarheid hem zorgen baart. Zijn ‘laatste mens’ kan name-

238


lijk nergens meer trots op zijn, voelt zich met niets meer ver-bonden en is een lusteloos en ongeïnspireerd wezen. De ge-meenschapswaarden raken in zo’n situatie in verval. Evenals denegentiende-eeuwse Franse historicus Alexis de Tocquevillekomt hij tot de conclusie dat het juist niet-rationele overwegin-gen en bindingen zijn die de basis vormen voor de sociale cohe-sie, die een democratie nodig heeft om levensvatbaar te zijn.Verhalen, mythen en symbolen komen daarmee in een anderlicht te staan. Ze kunnen inspireren en gevoelens van verbon-denheid en herkenning teweegbrengen. Dit zijn natuurlijk onmeetbare grootheden. Maar uit zijn publicaties en ook uitdie van anderen spreekt het besef dat deze onmeetbare groot-heden bijzonder functioneel kunnen zijn. Weer anderen wijzenerop dat de mens in de moderne samenleving continuïteit enstabiliteit mist.92 En voor de Duitse filosoof Rüdiger Safranskiversterkt een verschijnsel als de globalisering de behoefte aaneigenheid.93 De Europese eenwording lijkt in dezelfde richtingte werken. Het Oranjegevoel is immers tegenwoordig wijderverbreid dan ooit.

Het is daarom allerminst verbazingwekkend dat er in de hui-dige cultuursociologische literatuur vaak op wordt gewezendat het moderne proces van voortgaande rationalisering ge-voelens van vervreemding, heimwee en nostalgie oproept. Opgrond hiervan wordt er zelfs een behoefte aan ‘hertovering’ ge-signaleerd en aan een herwaardering van instituties.94 De ver-onderstelling dat door de tijd als vanzelf wel met mythen ensymbolen, inclusief het koningschap, zou worden afgerekend isdus allerminst zo vanzelfsprekend, integendeel.

Een verwaarloosde bron van inspiratie

Dit soort inzichten zijn te lang verwaarloosd. Men dacht hierongestraft aan voorbij te kunnen gaan. De Britse historicus

239


Jonathan Israel, dezelfde die we in het najaar van 2004 op hetsymposium in het Paleis op de Dam als gast van koningin Bea-trix ontmoetten, signaleert een culturele crisis in de westersewereld. Deze zou worden veroorzaakt doordat we weliswaarzeggen in bepaalde waarden te geloven, maar ze in elk geval nietoverdragen, niet duidelijk maken waar ze vandaan komen,waarom ze eigenlijk waardevol zijn ‘en waaruit de gehele intel-lectuele en culturele context van onze samenleving bestaat’.95

Tijdens de Pierre Bayle-lezing die deze gerenommeerde kennervan de Nederlandse geschiedenis in december 2004 in Rotter-dam hield, bekritiseerde hij het culturele klimaat in Neder-land.96 De huidige cultuurcrisis waarvan hij sprak, weet hij vooreen groot deel aan het feit dat Nederland zijn culturele erfeniszou hebben verwaarloosd en verkwanseld. Als buitenlandse ob-servator staat hij niet alleen. De al eerder geciteerde Amerikaan-se historicus James Kennedy constateert in een interview in hetkerstnummer 2004 van De Groene dat Nederland ergens de weg iskwijtgeraakt en hij zegt: ‘In Nederland lijken alle lijnen met degeschiedenis te zijn verbroken.’

Incidenteel werd af en toe wel de vraag opgeroepen of we opde goede weg zouden zijn. Zo gaf VVD-leider Frits Bolkesteindestijds uiting aan zijn twijfel of een democratie zonder zoietsals een ‘bezield verband’ uiteindelijk levensvatbaar zou blijken.Maar als moest worden verklaard waaruit die bezieling zoumoeten bestaan, werd er nauwelijks gedacht aan het eigen ver-leden. Het kwam bijvoorbeeld voor dat er wel werd geconsta-teerd dat de Amerikaanse grondwet een inspirerende plaats inde Amerikaanse samenleving inneemt. Deze is namelijk destichtingsakte van de natie en verwijst terug naar de Ameri-kaanse vrijheidsstrijd.97 Maar het feit dat Nederlanders zich ge-neratie op generatie lieten inspireren door hun uiterst boeiendeontstaansgeschiedenis, waar eveneens eeuwenoude teksten bijhoren, kwam dan weer niet aan de orde. Zulke teksten zijn

240


de Apologie van Willem van Oranje, zijn verdedigingsgeschriftuit 1581, of het Plakkaat van Verlatinghe dat in dezelfde tijd door de Staten-Generaal werd opgesteld tegen de Spaanse koning Filips II. Gedacht kan ook worden aan het verdrag van de Unievan Utrecht, waarin de gewetensvrijheid al wordt vermeld. Zezijn verbonden met de Nederlandse ontstaansgeschiedenis,waar de Oranjemythe van verhaalt. In deze teksten wordt devoor die tijd uiterst revolutionaire stelling verdedigd dat de volken er niet zijn voor de vorsten, maar juist het omgekeerde,wordt tirannie verworpen en spreekt men zich uit voor vrijheiden verdraagzaamheid nota bene lang voordat er sprake was vande Amerikaanse Declaration of Independence of de Franse Déclarationdes droits de l’homme et du citoyen. Sterker, de latere opstellers van deconstitutie van de Verenigde Staten werden door deze Neder-landse geschriften geïnspireerd. Deze Nederlandse teksten ge-ven een belangrijke fase aan in de ontwikkeling van de mens-heid van onderdaanschap naar burgerschap. Jonathan Israelwijst er dan ook op dat basiswaarden die met de democratie ver-bonden zijn, zoals tolerantie, vrijheid van het individu en vrij-heid van meningsuiting, voor het eerst tot ontwikkeling kwa-men in de Nederlanden.

Daaraan zou nog kunnen worden toegevoegd dat het Huisvan Oranje twee keer in dit proces een essentiële rol heeft ge-speeld. Dat was in de zestiende eeuw toen Willem van Oranje inde Nederlanden Filips II ervan weerhield het absolutisme tevestigen en in Engeland in de zeventiende eeuw toen stadhou-der-koning Willem III zijn schoonvader verjoeg die daar het ab-solutisme wilde invoeren. Toen Willem III in 1688 in Engelandaan land ging bevond zich in zijn gevolg de beroemde filosoofJohn Locke, auteur onder meer van de Letters on Tolerance en voor-loper van de Verlichting.

241


De natie als een gemeenschappelijk project

van humaan en democratisch burgerschap

De actuele, maatschappelijke ontwikkelingen dagen ons uitnieuwe mogelijkheden te benutten om het Nederlandse bur-gerschap een bezield kader te bieden. Dat vraagt ook weer eensom een bezinning op onze identiteit. In sommige andere lan-den gebeurt dat tastenderwijs. Enige jaren geleden bijvoor-beeld verscheen er in Groot-Brittannië een rapport BritainTM –Renewing our Identity.98 Een van de conclusies was dat het voor deidentiteit van een volk van belang is dat er verhalen zijn die hetverleden met de toekomst verbinden. Ook de moderne samen-leving blijkt voor een minimale samenhang en inspiratie my-then nodig te hebben, waarbij het best zinnig kan zijn oudemythen weer opnieuw en soms wat anders te belichten.

Met de Oranjemythe beschikt Nederland over een natuurlij-ke inspiratiebron. Het is een mooi verhaal over de ontstaansge-schiedenis van het land, dat niet primair staat voor de verheer-lijking van het eigen volk. In een tijd van globalisering en van demulti-etnische samenstelling van de bevolking zou het begripnatie als illusie van etnische verwantschap in zijn exclusiviteituiteraard passé zijn. Maar de Oranjemythe staat voor de inzetvoor vrijheid, verdraagzaamheid en gedeelde verantwoorde-lijkheid. In de pluriforme samenleving van nu kan deze mytheworden geduid als verwijzing naar de start van de natie als eengemeenschappelijk project van humaan en democratisch bur-gerschap.99 Het koningschap van de Oranjes is gebaseerd op de-ze mythe en speelt al generaties lang een integrerende functie inde Nederlandse samenleving, door dit verhaal, de symboliek enhet ritueel en soms door er simpelweg te zijn. In de tweede helftvan de negentiende eeuw, toen men zich in Nederland zorgenmaakte over de gevolgen van de verzuiling en de klassenstrijdvoor de nationale eenheid, was de burgerij zich meer reken-

242


schap gaan geven van de betekenis van het Oranjehuis als inte-gratiefactor. Historici, onder wie Fruin, gaven een historischelegitimatie van de Oranjemythe en retoucheerden haar somsnaar de behoeften van hun tijd. Later, in de jaren dertig onder de dreiging van fascisme en nationaal-socialisme, werd Oranjesymbool van antitotalitair denken. Ook vooraanstaande soci-aal-democraten zoals Vorrink en Wiardi Beckman benadruktentoen dat waardering voor de nationale saamhorigheidsgevoe-lens respect voor het koningshuis inhield. In de daaropvolgen-de oorlogsjaren zou de Oranjemythe in de persoon van Wilhel-mina als ‘Moeder van het Verzet’ zijn apotheose beleven.

Koningin Beatrix is er zich van bewust dat zij in deze unieke tra-ditie staat. Dit spreekt bijvoorbeeld uit het dankwoord ter gele-genheid van haar erepromotie aan de Leidse Universiteit in februari 2005. Beatrix noemt het koningschap ‘symbool van decontinuïteit en schakel tussen verleden en toekomst’ en zijspreekt van de verplichting als Koning ‘het respect voor de natieuit te dragen en de waardigheid van het koningschap te onder-houden’.

Maar Beatrix weet tevens dat in het koningschap van deOranjes republikeinse waarden zijn opgenomen. Subtiel ver-wijst zij hiernaar als zij zegt: ‘Omdat de Koning “boven’’ de par-tijen staat, kan hij zich ongebonden en volledig inzetten voorde publieke zaak, de res publica. Dit begrip – ook oorsprong vanhet woord “republiek’’ – is hét uitgangspunt dat deze functiede moeite waard maakt.’

Uit dit samenvattende citaat spreekt dat het koningschap vande Oranjes de tegenstelling monarchie versus republiek over-stijgt. Dit is alleen aannemelijk omdat het is voortgekomen uit de Nederlandse paradox van Oranjeliefde en republikeinseburgerzin, doordat het is verbonden met de Oranjemythe en

243


verweven met tal van democratische instituties. Dat republi-keinse koningschap heeft een zekere ironie in zich. In zo’n con-text krijgt elk republikeins ageren dan ook iets van ‘sektarischeverspilling’.

Oranje een constant element

in Nederlands ‘civic religion’

Om aan het gevoel van crisis en verwarring het hoofd te kunnenbieden pleitten historici zoals Jan Bank en Piet de Rooy in no-vember 2004 in NRC Handelsblad voor meer aandacht voor de na-tionale geschiedenis. Dat is gelet op de gebrekkige kennis vande geschiedenis in ons land niet zo’n vreemde gedachte.

Een maand later zei de voorzitter van de Onderwijsraad, Fonsvan Wieringen, dat er een ‘Culturele Canon’, een basiskennisvan onze cultuur, nodig is op scholen. Maar hij voorzag de nega-tieve reacties van sceptici al en zei: ‘Scepsis leidt tot leegte. Desceptici moeten nu even een paar jaar hun mond houden en demensen die er wel in geloven het werk laten doen.’

Het gaat dus niet alleen om een gebrek aan kennis van de geschiedenis ten gevolge van een falende cultuuroverdracht,het betreft hier een niet oninteressante verwijzing naar de rolvan de scepsis in de samenleving. Uiteraard staat de scepsis aanhet begin van alle wetenschap, hoewel er tegenwoordig wel opwordt gewezen dat op bepaalde terreinen de grenzen tussen hetrationele en het irrationele vervagen.100 Maar in deze zin staat descepsis niet los van de eerder genoemde manier van denken –die rationaliteit zonder rede – die kan leiden tot een structureelongeloof in alles wat maatschappelijk waar en waardevol kanzijn. Het culturele klimaat waarvan onder anderen Israel enKennedy spreken, is daarvan het resultaat.

Als de geschiedenis niet meer wordt gekend, als het cultureleerfgoed niet meer wordt geduid, als te lang de bezinning ont-

244


breekt op datgene waar Nederland voor staat en als het emotio-nele wordt gebagatelliseerd, dan zijn we zomaar opeens in dieleegte beland, waardoor het moeilijk wordt met elkaar en metanderen te communiceren.

Een kijk op Nederland die te veel door scepsis wordt bepaald,sluit het grote publiek uit doordat die nooit kan leiden tot eensamenbindend en inspirerend verhaal. De leegte die hiervanhet gevolg zou zijn en die Van Wieringen vreest, kan door van al-les worden opgevuld, zowel door nihilisme als door fundamen-talisme en dit alles werkt desintegratie in de hand. Nodig is eenbezinning op onze ‘civic religion’ als een ‘solidair concept’, datverwijst naar het begin van de natie als een gemeenschappelijkproject van humaan en democratisch burgerschap, dat open-staat voor nieuwe ontwikkelingen, dat redelijk is en bewust ge-voelens van verbondenheid insluit.101

Maar mogelijk hebben de huidige opinieleiders niet alleenlast van teveel scepsis, maar vooral van te weinig ironie. Er is eenzeker gevoel voor ironie voor nodig om onze geschiedenis tekunnen hanteren, om wat we gezamenlijk waardevol vinden tebenoemen en wat er minder mooi in is een plaats te geven, of omwat voor anderen waardevol is in zijn waarde te laten, ook als wijdaar zelf geen band mee hebben. Zonder gevoel voor ironiewordt het moeilijk het spelelement in het leven te onderken-nen, laat staan ervoor open te staan en er een bijdrage aan te le-veren. Dan ontbreekt het aan levenskunst, waarmee Nederlan-ders toch al niet rijk zijn bedeeld. Het koningschap is een insti-tuut dat dit spelelement in zich heeft, dat enige levenskunstveronderstelt om het te kunnen waarderen, maar dat dit tevensstimuleert. Het geeft de Nederlandse samenleving kleur enkent feestelijke én ernstige momenten. Het biedt ook voldoen-de mogelijkheden voor innovatie, bijvoorbeeld in verband meteen gewijzigde samenstelling van de bevolking.

Koningin en burgers moeten het spel samen willen spelen.

245


Elke generatie staat voor de uitdaging de spelopdracht opnieuwte doordenken en te formuleren. Een voorwaarde daartoe is datde burgers, inclusief de politici, zich er rekenschap van gevenwaar Nederland voor staat, wat ons cultureel erfgoed, inclusiefhet koningschap van de Oranjes, in de samenleving betekent enhoe we daar zo zinnig mogelijk mee kunnen en willen omgaan.Het zou interessant zijn als wetenschappers uit kringen van so-ciologen, sociaal-psychologen en cultuurhistorici hieraan watmeer aandacht zouden geven. Wat de juristen en het koning-schap aangaat, ligt het wat anders, omdat dit terrein inmiddelswel is afgegraasd.

De kroon op de ‘res publica’

De Oranjes moeten de taak ook maar op zich willen nemen.Toen koningin Beatrix aantrad, betrof het een ambt dat zij, zoalsze stelt, niet had gekozen, maar ‘wél aanvaard’. Zij vindt dat een ambt dat iemand toevalt krachtens geboorte en niet is ver-worven, bovenal dwingt tot zelfreflectie en bescheidenheid. Zijspreekt van de beperkingen die het ambt oplegt, maar ook vande mogelijkheden die het biedt en dat het een voortdurendeuitdaging blijft hieraan een maatschappelijke én persoonlijkeinvulling te geven. Nu, bij haar zilveren jubileum, kunnen weconstateren dat in Nederland een hartelijke, authentieke enbijzonder artistieke vrouw koningin is. Verder blijkt dat Beatrixdoor de manier waarop zij haar taak vervult de Nederlandersheeft uitgedaagd en uitdaagt haar functioneren op zijn kwali-teit te beoordelen. Het oordeel kan niet anders dan positief uit-vallen. Zij is ‘de kroon op de “res publica”’.

246


Bronnen

Behalve de gesprekken met koningin Beatrix vormen inter-views met onderstaande personen, die veelvuldig met H.M. temaken hebben gehad, de hoofdbronnen voor dit boek.

A. Aboutaleb, mr. A.A.M. van Agt, Lars Andersson, Erik Bos, mr. R.H.L.M. van Boxtel, Eef Brouwers, dr. Piet Calis, P. Fentener van Vlissingen, prof. dr. mr. B. de Gaay Fortman,mevrouw drs. C. de Gaay Fortman-Van Bentum, drs. RudiFuchs, mr. Anton L. Gerritsen, mr. F.J.M. Houben, dr. P.H.Houben, P.J.S. de Jong, Arendo Joustra, prof. mr. E.C.M.Jurgens, Jiri Kylian, Kofi A. Annan, W. Kok, mr. F. Korthals Altes,mevrouw Pauline W. Kruseman, ds. C.A. ter Linden, drs. R.F.M.Lubbers, mr. H.A.F.M.O. van Mierlo, A.A. Olijslager, dr. HuubG.J.A. Oosterhuis, Ton Planken, admiraal b.d. E. Roest, mr. W. Scholten, drs. Sieuwert, A. Verster, prof. drs. E. van Thijn,mevrouw mr. Y.E.M.A. Timmerman-Buck, mr. H.D. TjeenkWillink, ir. G.R. Wawoe, James D. Wolfensohn, prof. dr. A.C.Zijderveld.

247


Noten

1 J. Goudsblom, ‘Koningen en hun rijken’, in: Door het volk gedragen, Amster-dams Sociologisch Tijdschrift, Groningen 1989, p. 12.

2 Gesprek met mr. A.A.M.van Agt, d.d. 18-2-2004, Den Bosch.3 C. Schmidt, ‘Het charisma van Oranje’, in: Door het volk gedragen, Amster-

dams Sociologisch Tijdschrift, Groningen 1989.4 Aitzema, Saken van Staet III, p. 825.5 Conrad Busken Huet, De Gids xxiv (1865) 42-63.6 Gesprek met drs. Ed van Thijn, d.d. 7-6-2004, Amsterdam.7 Coos Huijsen, De Oranjemythe – een postmodern fenomeen, Zaltbommel 2001, p.

128.8 Zie voor de organisatie aan het hof: Remco Meijer, Aan het hof. De monarchie

onder koningin Beatrix, Amsterdam 1999.9 Norbert Elias, De hofsamenleving, Amsterdam 1997.10 Paul Rosenmöller, Een mooie hondenbaan, Amsterdam 2003, p. 91.11 Walter Bagehot, The English Constitution (essay), 1867.12 Rita Kohnstamm, ‘Meewuiven met de vorst’, NRC Handelsblad, 17-5-1997.13 Coos Huijsen, idem, p. 183.14 Stéphane Bern, ‘Pays-Bas, les paradoxes d’une monarchie’, in: L’Europe des

rois, Parijs 1988, p. 266.15 Henriëtte L.T. de Beaufort, Wilhelmina 1880-1962, Den Haag 1965, p. 242.16 Nico Wilterdink, ‘Leve de republiek’, in: Door het volk gedragen, p. 151.17 Harry van Wijnen, De macht van de kroon, Amsterdam 2000, p. 180.18 Prof. dr. E.H. Kossmann, ‘Koninklijk en gewoon zijn, een buitengewoon

zware eis’, rede in de Grote Kerk in Den Haag, 13-10-1992. 19 Het toenmalige CDA-kamerlid Gualterie van Wezel in een interview met

Elsevier van 20 juni 1992. 20 Fred J. Lammers, Koningin Beatrix, een instituut, Baarn 1997, p. 34.21 Interview met ANP-verslaggeefster Elly Boer, januari 1965.22 Toespraak van de koningin bij de inhuldiging in de Nieuwe Kerk te Am-

sterdam op 30 april 1980. 23 ‘De voorstelling’, Amsterdam, Lien Heyting, ‘Kijk eens wat een talent’.24 Lucette ter Borg, ‘Beatrix heeft geen smaak’, de Volkskrant, 14-12-2000.25 Abigail R. Esman, ‘The Curator is a Queen’, Artnet.com Magazine News.

248


26 Bram Kempers, ‘Vermogend en toch matig’, in: Door het volk gedragen, p. 91e.v.

27 H.M. Koningin Beatrix, uit kersttoespraak 1991.28 Statuten van de Stichting Praemium Erasmianum, Artikel 2.29 Harry van Wijnen, Van de macht des konings, Amsterdam 1975, p. 180.30 Veluws Dagblad, 1 mei 2001.31 J.J. Bouman, Op en om Oranjes troon, Zaltbommel 1963, p. 59.32 ‘Zwemgod Johan’, Expreszo, dec. 2004.33 Fred J. Lammers, idem, p. 17. 34 Cees Fasseur, Wilhelmina – Sterker door strijd, Amsterdam 2002, p. 128 e.v.35 Dankwoord bij aanvaarding Eredoctoraat van de Universiteit Leiden op

8-2-2005. 36 John Leerdam, ‘Versterk het koninkrijksgevoel’, de Volkskrant, 30-09-2004. 37 Interview met Ad Langenbent aan de vooravond van de inhuldiging.38 Toespraak premier Lubbers n.a.v. koperen regeringsjubileum van konin-

gin Beatrix in 1992.39 Jaap Boerdam, ‘De bezielde neutraliteit’, NRC Handelsblad, 14-9-1996.40 Fons Elders, ‘Koningin Beatrix beoefent het bewuste niet-weten’, NRC Han-

delsblad, 7-1-1997.41 Rudolf Geel, ‘Landgenoten’, De Groene Amsterdammer, kerstnummer 2004. 42 Toespraak voor het Europese Parlement 1984.43 Reactie op toekenning Keizer Karelprijs in 1996.44 Voor het behoud van de menselijkheid: vier redevoeringen van Koningin Beatrix, Amster-

dam 1995. 45 Jan Oegema, Een vreemd geluk, Amsterdam 2003, p. 48.46 Jan Peter Balkenende, ‘De koning moet een leider zijn’, Trouw, 19 mei 2001.47 Willem Breedveld, red., ‘Het staatshoofd spreekt’, Den Haag 1992, Voor-

woord van drs. R.F.M. Lubbers.48 James C. Kennedy, ‘Crisis en Vernieuwing: de Valkuilen van de Nederland-

se Politieke Retoriek’, Lezing voor de Raad voor het Openbaar Bestuur, 11september 2003.

49 Leonard Ornstein, ‘Het geheim van paleis Lange Voorhout’, Vrij Nederland,24-10-1992.

50 Harry van Wijnen, De macht van de kroon, Amsterdam 2000, p. 21 e.v.51 Jan Hoedeman en Jan Tromp, ‘De donkere kamer van majesteit’, Volkskrant

Magazine, 29-4-2000. 52 H.A. van Wijnen, Van de macht des konings, Amsterdam 1975, p. 19.53 Raad van State, Jaarverslag 2003, p. 17. 54 Tweede Kamer vergaderjaar 1999-2000, stuk 27409.55 Prof. dr. N. Cramer, Het Kabinet der Koningin, geschiedenis van het instituut en het

huis aan de Korte Vijverberg, VOM-reeks, Den Haag 1991, p. 54.

249


56 Jan Hoedeman en Jan Tromp, idem. 57 Handelingen Tweede Kamer, 5 oktober 2000, 9-582. 58 Mr. J.M. Bosnak, ‘Mediation kan een rol spelen bij kabinetsformatie’, NRC

Handelsblad, 22-9-2000.59 Frank Poorthuis, ‘De Graaf waant zich in jaren zeventig’, de Volkskrant, 11-4-

2000.60 Mr. Th.C. de Graaf, ‘Bekroonde democratie, beschouwing over monarchie

en democratie’, Johan de Witt-lezing 2000.61 Harry van Wijnen, ‘De Pers en het Geheim van het Noordeinde’, oratie, 13-

2-1997. 62 Nota Drees & Oud, Handel. Tw.K. 196401965, stuk 7800, nrs. 7 en 8. 63 Hans Dijkstal, ‘Koning en zijn familie moeten meer ruimte krijgen’, NRC

Handelsblad, 19-05-2001.64 Handelingen Tweede Kamer 1956-1957, p. 32.65 Advies Raad van State, Tweede Kamer vergaderjaar 2000-2001, stuk 27400

III.66 Raoul de Pré,’Balkenende houdt vast aan protocol’, de Volkskrant, 15-12-

2004.67 Arendo Joustra en Erik van Venetie, Het geheim van het torentje, Amsterdam

1993, p. 212.68 Pauline Terreehorst, ‘Balkenende begrijpt niets van vrouwen’, NRC Han-

delsblad, 14-10-2003; ‘Twijfels over regie premier rond Mabel’, politieke re-dactie NRC Handelsblad, 23-10-2003.

69 Koningin Beatrix in Dankwoord Leiden, idem.70 Coos Huijsen, idem, p. 181.71 Rijksbegroting 1991-1992, hoofdstuk II, p. 36.72 Wilma de Rek, ‘Het prinsenkind’, de Volkskrant, 16-3-2001.73 Harry van Wijnen, De macht van de Kroon, Amsterdam 2000, p. 180-181.74 A.C. Zijderveld, De parvenu cultuur, Kampen 1993, p. 139.75 Interview met Ger Beukenkamp (auteur van ‘Landgenoten Beatrix

spreekt’), Vrij Nederland, 1-11- 2003. Hij stelt met zoveel woorden dat destrekking van zijn stuk antimonarchistisch is en verder: ‘Door Beatrix stemte geven kan ik het instituut uithollen.’

76 Joep Leerssen, Nationaal denken in Europa, Amsterdam 1999, p. 84-85. Hij ver-wijst ook naar Benedict Andersons, Imagined communities: Reflections on the origin and spread of nationalism, New York 1991.

77 Wouter Bos, ‘Geen snelle hap uit de journalistieke keuken’, Trouw, 4-2-2005.78 Nienke Ledegang, ‘Tabloidisering brengt meer emotie in de krant’, Trouw,

21-12-2004.79 Folkert Jensma, ‘De stelling van Maurits Barendrecht: de pers moet strak-

ker aan banden worden gelegd’, NRC Handelsblad, 10-01-2004, en emailreac-tie van M.B. d.d. 25 januari 2004.

250


80 Lars Andersson, Hoofd Actuele Programma’s NOS Televisie, in De Journalist,28-3-2003.

81 Raymond van den Boogaard, ‘De sprekende sfinx, maar zelf vaak onwe-tend’, NRC Handelsblad, 13-10-2003.

82 Let wel, geen familiairisering.83 Reactie Henk Krol, hoofdredacteur van de Gaykrant, november 2004.84 Pieter Hilhorst, ‘De kunst van het ontkennen’, de Volkskrant, 20-02-2002.85 De Volkskrant, 31-01-1998, hoofdredactioneel commentaar.86 Coos Huijsen, idem, p. 138.87 Raad van State, Jaarverslag 2003, p. 16. 88 Jan Oegema, idem, p. 48. Zie ook p. 93.89 Handelingen Tweede Kamer 5 oktober 2000, 9564.90 Mededeling Kabinet der Koningin d.d 19-1-2004, 5204 handtekeningen:

188 Koninklijke Boodschappen, 865 wetten en amb’s, 4020 KB’s, 132 ge-loofs- en terugroepingsbrieven en benoemingsbrevetten, 2 akten van be-krachtiging van verdragen, 958 parafen.

91 W. Drees sr., Monarchie, Democratie en Republiek, Amsterdam 1969, p. 113. 92 Richard Sennett, Respect in een tijd van sociale ongelijkheid en De flexibele mens, Am-

sterdam 2000.93 R. Safranski, Hoeveel globalisering verdraagt een mens?, Amsterdam 2004.94 Stef Aupers, In de ban van moderniteit, Amsterdam 2004, p. 4, en Anton C. Zij-

derveld, The Institutional Imperative, Amsterdam 1999, Preface. 95 Rob Hartmans, ‘Het is een vorm van zelfgenoegzaamheid’, De Groene Amster-

dammer, 17-12-2004.96 Jonathan Israel, De Republiek (1477-1806), Franeker 2001; Radical Enlightenment:

Philosophy and the Making of Modernity (1650-1750), Oxford 2003.97 Coos Huijsen, ‘De actualiteit van Oranjes Apologie’, in: Een vorstelijk Archiva-

ris, opstellen voor Bernard Woelderink, Zwolle 2003. 98 Mark Leonard, BritainTM – Renewing our identity, Londen 1997.99 Arie van der Zwan, De uitdaging van het populisme, Amsterdam 2003, p. 214. De

natie als gemeenschappelijk project heeft hij van Schnapper, La communitédes citoyens, Parijs 1994.

100 Anton C. Zijderveld, idem, p. 118.101 Civic religion of publieke religie, hier gezien als een min of meer samen-

hangend verhaal, historisch gegroeid, waarin de natie zich herkent en datbindt en inspireert, maar niet bij voorbaat gekoppeld aan een godsdienst.Een ‘solidair concept’ in die zin dat het bewust gericht is op een breed pu-bliek en zich niet mag beperken tot een thema of een manier van denkenwaar alleen een intellectuele incrowd aªniteit mee heeft.

251


Aardenne, Gijs van 128Abdolah, Kader 135Aboutaleb, Ahmed 141Agt, Dries van 13, 15, 18,

19, 25, 38, 45, 93, 128,165, 166, 173, 199

Aitzema, Lieuwe van 16Akihito, keizer van

Japan 93Al-Azm, Sadik Jalal 89Alewijn, jhr. mr. J.F.

186Andriessen, Mari 79Annan, Kofi 50, 51, 59,

101, 146Appel, Karel 74Armando 74, 87Armgard, prinses 47

Bagehot, Walter 24, 178,183, 204, 215

Balkenende, Jan Peter145, 158, 159, 170,197, 199, 200, 216

Ballanchine, George 82Bank, Jan 244Barendrecht, Maurits

219Bartók, Béla 87Baud, professor Michiel

172Bayle, Pierre 240Beckman, Wiardi 243

Beeren, Wim 74Behrendt, Frits 135Berg, Alban 87Berg, Joop van den 206Bern, Stéphane 27, 32Bernhard zur Lippe-

Biesterfeld, prins derNederlanden 22, 42,43, 48, 52-55, 62, 77,88, 100, 115, 125, 197,211, 212, 217, 223, 226

Beyers Naudé, dominee61

Bierenbroodspot, Gertie 72

Boeke, Kees 42Boekholt, generaal b.d.

R. 123Boellaard, Miente 74Bolkestein, Frits 91, 173,

240Bos, Lank 13Bos, Wouter 218Bosshardt, majoor 45Boudewijn, koning van

België 56, 204Boxtel, Roger van 113,

132, 136Breedveld, Willem 214Brinkhorst, Laurens-

Jan 130Brinkman, Elco 173Broertjes, Pieter 209

Brouwers, Eef 221, 225Bush sr., George W. 72Busken Huet, Conrad

17

Cardena, Michel 68Catharina-Amalia,

prinses der Neder-landen 62, 153

Charles, prins 217Cherradi, Najib 135Christina, prinses der

Nederlanden 37, 42,43, 52, 124, 136

Claus von Amsberg,prins der Nederlan-den 11, 18, 20, 22, 27,31, 35-40, 48-51, 54,57, 59-62, 68-70, 76,77, 79, 81-84, 86, 87,96, 100, 103, 115, 116,124-126, 147, 150,152, 154, 167, 170,171, 184, 212, 213,226, 231, 234

Clinton, Bill 217Cohen, Job 141Constant, beeldend

kunstenaar 74Constantijn, prins der

Nederlanden 39, 53,79, 89, 130, 196

Correa, Charles 89, 90Cruijff, Johan 93

252

Register


Dantzig, Rudi van 82, 87Debussy, Claude 81Deetman, Wim 174Deiss, J. 103-108Dekkers, Ad 74Diana, prinses 217Dibbets, Jan 74, 76Dijkstal, Hans 194Dijn, dr. Herman de 90Dis, Adriaan van 91Donner, Piet Hein 216Drees, Willem 31, 193,

199, 212, 238Dunant, Henri 106

Ebbelaar, Han 80Elias, Norbert 22, 63Elk, Ger van 86Eloïse, prinses der

Nederlanden 152Emma, koningin-

regentes 115, 185,186, 211

Enzensberger, HansMagnus 90

Erasmus, Desiderius 88,106

Erp, Michiel van 126Escher, M.C. 72Esman, Abigail R. 78Etzioni, Amitai 158Eyk, Rita van 105

Fentener van Vlissin-gen, Paul 47, 48

Ferrier, dr. Johan 137Filips II, koning van

Spanje 241Fortuyn, Pim 136, 203Francis, Sam 74Fransen, Jan 117, 118

Frederik Hendrik, stad-houder 17, 76

Frederika, koninginvan Griekenland 166

Fruin, R. 293Fuchs, Rudi 70-78Fukuyama, Francis 238,

239

Gaay Fortman, Bas de27, 50

Gaay Fortman, W.F. de39, 173

Gaay Fortman-van Ben-tum, Ina de 13

Geertsema, mr. J.W. 75,76

Gelder, Jack van 117Gerbrandy, mr. Pieter

199Gerhardt, Ida 87Gerritsen, Anton 80, 82Gogh, Theo van 88, 91,

140, 153, 231Gordijn, Herman 70, 86Graaf, Thom de 174,

189, 190-192, 236Groenewoud, Frans 13

Haasse, Hella 28, 40, 47,62

Haider, Jörg 215Halsema, Femke 153,

231Heldring, J.L 214Herzberg, Judith 68Hoessein, koning van

Jordanië 176Hofmans, Greet 43, 199,

212, 213Houben, Frank 122

Houben, Piet-Hein 47Huijskens, Charles 213Huygens, Constantijn

76Huyser, generaal b.d.

G.L.J. 123

Irene, prinses der Nederlanden 42, 52,124, 182, 220

Israel, dr. Jonathan 90,240, 241, 244

Jackson, Jesse 99Jacobs, Jane 90Jacobus II, koning van

Engeland 241Johan Friso, prins der

Nederlanden 39, 53,55, 57, 69, 79, 153,196, 199, 222, 224

Jong, dr. Loe de 35Jong, Piet de 13, 22, 93,

136, 199Juan Carlos, koning van

Spanje 56Juliana, koningin der

Nederlanden 20, 22,25, 28, 29, 31, 32, 40,42, 43, 52, 58, 62, 89,96, 97, 100, 115, 124,125, 128, 135, 136,153, 165, 166, 182,203, 211

Jurgens, Erik 198, 200,222

Kater, H.J. 44Kellendonk, Frans 29Kenkhuis, Johan 117Kennedy, James C. 163,

240, 244

253


Kennedy, John F. 60, 217Kim Un Yong 171Klimt, Gustav 108Kohnstamm, Rita 26Kok, Wim 58, 165-175,

187-189, 192, 195-198, 210, 215, 225,233-235

Kolfschoten, E.J.M. 174Koning, Jan de 116Korthals Altes, Frits 164,

174, 182, 200, 201Kossmann, dr. E.H. 31Koster, Roel 13Kruseman, Pauline 122,

123Kuyper, Abraham 23Kylián, Jirí 79-81, 102,

103Kylián, Sabine 81

Lang, Jacques 76Laurentien, prinses 53,

89, 130Leer, Oskar van 68Leerdam, John 138Leeuw, Reinbert de 87Leeuw, Ton de 68Levie, Simon 74Liempt, Ad van 213Linden, ds. Carel ter 61Linden, ds. Nico ter 61Lloyd, John 218Locke, John 241Lubbers, Ruud 13, 31,

57, 93, 99, 100, 115,116, 131, 148, 159,165, 168, 173, 178,179, 194, 195, 204

Lucebert 72, 74Lugt, Albert van der 139,

140

Mandela, Nelson 50, 59,101

Manen, Hans van 76, 80,82, 87

Margarita de Bourbonde Parme, prinses 55,184, 186, 199, 200,215, 217

Margriet, prinses derNederlanden 42, 52,53, 121, 124

Marijke, prinses derNederlanden zieChristina, prinsesder Nederlanden

Marijnen, mr.Victor 220Maurits, prins der Ne-

derlanden 53Maurits, stadhouder 17Máxima, prinses der

Nederlanden 53, 55,77, 89, 105, 111, 121,141, 152, 170, 172,176, 203, 212, 222, 223

Meijer, Romein 68Mernissi, Fatema 89Mierlo, mr. Hans van

103, 107, 165, 175-177, 206, 210

Mitterand, François 164Mohammed Ali, Farida

135Mohammed VI, koning

van Marokko 135Mondriaan, Piet 72Montijn, Jan 74Moser, Alfred 79Mozart, Wolfgang Am-

adeus 135

Nooteboom, Cees 106Nuis, Aad 210

Oegema, Jan 157Olyslager, André A. 93,

94, 120Oosterhuis, Huub 68,

69, 70Os, Henk van 74Oud, P.J. 193

Pieters, Gerard 13Poth, Uwe 74Premsela, Benno 74

Radius, Alexandra 80Raedecker, John 75Rehwinkel, Peter 174Rembrandt van Rijn 76Renan, Ernest 105, 126,

191Röell, jhr. E. 176, 177,

210, 214Roland Holst, A. 79Röling, Marthe 74, 86Roosevelt, Franklin D.

153Rooy, Piet de 244Rosenmöller, Paul 23,

200Roy van Zuydewijn, Ed-

win de 184, 185, 199Rückriem, Ulrich 75Ruppert, Marinus 18Ryman, Robert 71

Safranski, Rüdiger 239Samaranch, J.A. 170Schaik, Toer van 87Schama, Simon 90Schat, Peter 82

254


Scheffer, Paul 91, 135Schiele, Egon 108Scholten, dr. W. 174Schuyt, dr. Kees 90Schwarzkogler, Rudolf

71Sjostakovitsj, Dmitri 69Smith-Röell, Renée 47,

48Snoeck, Hans 79Soroush, Abdulkarim

89Spinoza, Benedictus de

90Steensma, Bob 44Stoel, Max van der 172Strauss, Richard 87Struycken, Peter 68, 70,

74, 86Stuart-Clark-Loudon,

Lydia 47Stuurman, prof. Siep

157

Tak van Poortvliet,J.P.R. 185, 186

Terpstra, Doekle 130Thijn, Ed van 18, 89, 112,

113, 117, 164, 178,200

Thorbecke, J.R. 181, 193Thurow, Lester 90Tilburg, J. van 137Timmerman-Buck,

Yvonne 163Tjeenk-Willink,

Herman 165, 179,201, 205, 206

Tocqueville, Alexis de239

Tony, beeldhouwster46

Tsjaikowski, P.I. 82

Uyl, Joop den 29, 199

Vandekop, David 74Venster, Sieuwert 83Verdonk, Rita 133Videla, Jorge 172Visser, Carel 87Vollenhoven, mr. Pieter

van 53, 89, 105, 121Vonhoff, Henk 75, 76Voorhoeve, Joris 91Vorrink, Koos 243

Waling, Laurens 13Wanwoe, ir. G.R. 137Weegen, Maartje van

190Wierigen, Fons van 244,

245Wijnen, Harry van 31,

97, 166, 176, 177Wilde, Edy de 74Wilhelmina, koningin

der Nederlanden 18,27, 35, 40, 52, 73, 97,127, 185, 202, 211, 243

Willem I, koning derNederlanden 114,119, 191

Willem II, koning derNederlanden 17,114, 181

Willem III, koning derNederlanden 52, 67,114, 115, 127, 211

Willem III, koning/stadhouder 241

Willem van Oranje 16,17, 106, 190, 241

Willem, prins der Nederlanden (‘Wiwill’) 211

Willem-Alexander,kroonprins der Nederlanden 39, 53,55, 57, 58, 77, 79, 105,111, 113, 121, 135,136, 152, 170-172,196, 197, 203, 222, 223

Wint, Rudi van de 74Wisse Smit, Mabel 53,

58, 153, 199, 200, 222-223

Wolfensohn, James 50,51, 101, 146

Wubben, Ido 13

Zijderveld, dr. A.C. 213Zorreguieta, Jorge 171,

172Zorreguieta, Máxima zie

Máxima, prinses derNederlanden

Zweden, Jaap van 72, 85

255


Grootmeesteres

Kamerheren

Hofdames

Leden Beleidscollege

Dienst van het Koninklijk Huis

Chef Militaire Huis

Adjudanten

Adjudanten i.b.d.

Grootmeester

Algemeen secretaris

Thesaurier

Ceremoniemeester

Hofmaarschalk

Intendant der koninklijke paleizen

Stalmeester

Chef Personeelszaken

Directeur Koninklijk Huisarchief

Opperhoutvester

Intendant kasteelDrakesteyn

Adviseurs

Bedrijfsmaatschappelijk-werker voor Apeldoorn

Bedrijfsmaatschappelijk-werker voor Den Haag

en Amsterdam

Particulier Secretaris vanprinses Margriet en

mr. P. van Vollenhoven

Particulier Secretaresse Prinsen

Particulier Secretaris van de Prins van Oranje

en prinses Máxima

Particulier Secretarisvan h.m. de Koningin

Secretaris in algemenedienst van h.m.

de Koningin


Beatrix De kroon op de republiek - Historicus, publicist en oud ......reilen en zeilen en tevens is...

Documents

Transcript of Beatrix De kroon op de republiek - Historicus, publicist en oud ......reilen en zeilen en tevens is...