BACHELORINDEVERPLEEGKUNDE

ACADEMIEJAAR2017-2018

ANNBONHEURE

BACHELORPROEF

VerpleegkundigeaandachtspuntenbijeenHER2gevoeligmammacarcinoomondertargettherapie.

BACHELORINDEVERPLEEGKUNDE

ACADEMIEJAAR2017-2018

ANNBONHEURE

BACHELORPROEF

VerpleegkundigeaandachtspuntenbijeenHER2gevoeligmammacarcinoomondertargettherapie.

VoorwoordMetdezebachelorproefkomtereenbeëindigingaandebrugopleidingindeverpleegkunde.Hetwaseenprocesmetvallenenopstaan,waarbijveelfrustratieaantepaskwam.Dankzijdesteunenbegeleidingvanpersoneninhetbijzonderwasditdesondankseenlonendproces.Bijdezewilikmijndankwoordrichtenaandevolgendepersonen.AllereerstwilikmijninternepromotorSabineDeGrysevandehogeschoolWest-Vlaanderen(Howest)bedankenomditprocessamenmetmijtebewandelenenmijmoedtegevenomditprocesafteronden.Defeedbackmomententijdensdebegeleidingssessiesverliepenaangenaamenvlot,desteunhierbijwashoopgevend.AansluitendwilikookmijnexternepromotorStephanieLeys,bachelorindeverpleegkunde,enhierbijhaaroncologischeberoepstitelbedanken.Teneerstewilikdankzeggenopdevlotteenaangenamesamenwerking.Telkenskonikbijhaarterechtmetmijnvragenenbedenkingen,waarbijzijmijtelkensopnieuwvlothielptijdenseenprocesmetvallenenopstaan.Hetdoorzettingsvermogenomditprocesafterondenkoniknietzonderhaarsteun.Bedanktomjouwcompetentiesentipstedelenenteblijvenvertrouwenineengoedeafloopvanmijnbachelorproef.Mijncollega’swilikbedankenvoordemedewerkingtijdenshetinvullenvanmijnvragenlijstendeonmisbaresteundieikvanhenkreeg.HierbijwilikinhetbijzonderNickyCasier,bachelorindeverpleegkundigbedankenvoordesteun,deaanmoedigendewoordenenvriendschapdiemotiveerdeomditleerprocesaftesluiten.Alslaatst,maarniethetminstwilikmijnfamiliebedanken.Zonderhunsteunengeloofwasditnooitgeluktomditprocesaftehandelen.Dementalesteunwascruciaalomovertuigdteblijveninmijneigenmogelijkheden.

Hogeschool West-Vlaanderen Campus Rijselstraat - Opleiding Verpleegkunde

Academiejaar 2016-2017

ABSTRACTBACHELORPROEF

VERPLEEGKUNDIGEAANDACHTSPUNTENBIJEENHER2GEVOELIGMAMMACARCINOOM

ONDERTARGETTHERAPIE

ACADEMIEJAAR 2017-2018

STUDENT BonheureAnn

TREFWOORDEN Targettherapie,mammacarcinoom,sideeffects

Targettherapie,ookwelgerichtetherapiegenaamdistoegelegdomhetbiologischprocesaantevallen.Dezetherapiekenteenduidelijkeevolutieindebehandelingvankanker.Hettrachtdecarcinogenecellenuitteschakelendoorhungroeienprocesteblokkeren,ditdoortebindenaandespecifiekereceptorenaanwezigopdecel.TargettherapieindebehandelingvaneenborstcarcinoomkanenkeltoegepastwordenindienhetgaatomeenHER(humaanepidermaalgroeifactorreceptor)2gevoeligetumor.DezetumorzijnagressieverentherapeutischhardnekkigerdanHER2negatievetumoren,ditdooreentesterkeprikkelingvanhetHER2receptor.Targettherapiekanhieropgerichtgaanhandelen.Tijdensditonderzoekwordtnagegaanhoehetgesteldismetdekennisvandeverpleegkundigenwerkendopeenoncologischedienst,omtrentdewerkingenbelangrijkstebijwerkingenvantargettherapiebijeenpatiëntmeteenmammacarcinoom(HER2).Hierbijwordtereenantwoordgezochtopdegesteldeonderzoeksvraag.Nahetraadplegenvanwetenschappelijkeliteratuurwerdeenvragenlijstopgemaaktmet26vragenverdeeldindevolgendeitems:algemenevragenomtrenttargettherapie,toedieningtargettherapieenvragenbetreffendedebijwerkingenvantargettherapie.Aandezenulmetinghebben19verpleegkundigendeelgenomen.Hetgaatomeenvragenlijstgebaseerdopdeaanwezigeliteratuur,waarbijverschillendedatabankenwerdengeraadpleegd.Uitderesultatenblijktdatdebewustwordingomtrenttargettherapienietaanwezigis.Algemeenkangeconcludeerdwordendatgemiddeld69%vandeverpleegkundigenopdedienstoncologieeenduidelijkgebrekaankennisvertoont.

Alsconclusiekangesteldwordendathetalgemeenbeeldzeerongunstigis,ditdoorhetfeitdatdeverpleegkundigeaandachtspuntennietgekendzijn(toedieningswijze,herkennenvanbijwerkingen,etc.).Waardoorhetinformereneninstruerenvanpatiëntenbelemmerdwordt,ditmeteennegatiefeffectopdelevenskwaliteitvandepatiënt.Doordathetantwoordgekendisopdegesteldeonderzoeksvraag,kangestartwordenmeteengerichtverbeterprojectomditprobleemonderdeloeptenemenenverderteevalueren.

Inhoudsopgave

1 Inleiding 5

2 Probleemstelling 6

3 Zoekstrategie 7

4 Literatuurstudie 8 Oncogenesevaneenborstcarcinoom 8 Geschiedenistargettherapie 10

5 Werkingtargettherapie 11 Signaaltransductieproces 12 GerichtetherapiebijeenHER2positievemammacarcinoom 155.2.1 MonoklonaalantilichaamgerichttegenHER2positievemammacarcinoom 155.2.2 Tyrosinekinaseremmers 16

6 Toedieningtargettherapie 17 Trastuzumab 17 Lapatinib 17

7 BijwerkingenbijeenHER2positievemammacarcinoomondertargettherapie(trastuzumab,lapatinib) 18

Algemenebijwerkingen 187.1.1 Gastro-intestinalebijwerkingen 187.1.2 Dermatologischebijwerkingen 21 Specifiekebijwerkingen 237.2.1 Trastuzumab 237.2.2 Lapatinib 26

8 Besluit 31

9 Methodologie 32 Beschrijvingvandepopulatie 329.1.1 Ethischecommissie 32 Beschrijvingvanhetpraktijkinstrument 329.2.1 Opbouwvanvragenlijst 33 Beschrijvingvanhetproces 33 Resultatenvanhetonderzoek 349.4.1 Algemenevragen 349.4.2 Toedieningtargettherapie 369.4.3 Bijwerkingentargettherapie(lapatinib/trastuzumab) 37

10 Discussie 43

11 Actieplan 48 Planfase 48

11.1.1 Verbetermaatregel: het organiseren van een bijscholing 48 Dofase 49 Checkfase 50 Actfase 50

12 Conclusie 51

13 Literatuurlijst 52

14 Bijlagen 57 Bijlage1:Declassificatievanoralemucositisvolgensdeworldhealthorganization(WHO)-

schaal:(Decoeneetal.,2016). 57 Bijlage2toxiciteitsgradenpalmarplantarerythrodysesthesiasyndroom(PPE)volgenseen

klinischeenhistopathologischetrial(Huesoetal.,2008). 57 Bijlage3:TNM-classificatie(Hayes,2015). 58 Bijlage4:Informatiebriefvoordedeelnemersaandestudie 59 Bijlage5:Informedconsent 60 Bijlage6:vragenlijstnulmeting 61 Bijlage7:PowerPointbijscholingtargettherapie(geplandinhetnajaar2018) 65 Bijlage8:goedkeuringethischecommissie 68

5

1 InleidingBijaanvangvanmijnopleidingalsbachelorindeverpleegkundewasikervanbewustdatmijnopleidingwerdafgeronddoorhetschrijvenvaneenbachelorproef.Gezienmijnjaarervaringvooraanvangvandeopleidingentijdensdeopleidingzelfwashetalsnelduidelijkdatdetermtargettherapieonduidelijkwasinhetteamopdedienstoncologie.Determtargettherapiewerdvaakaanzien als cytostatica, waardoor dit mijn interesse uitlokte en de beslissing kwam om hierover eenverbeterprojectoptestarten.Hetonderwerptargettherapiekenteenduidelijkevolutieindebehandelingvankanker.Doelgerichtetherapietrachtdecarcinogenecellenuitteschakelendoorhungroeienuitbreidingteblokkeren,ditdoorzichtebindenaanspecifiekereceptorenaanwezigopdecel.Tegelijkertijdwordtdeschadeaangezondecellentothetminimumherleid.Recentestudiestonenaandatnietallecarcinomendezelfde“targets”hebben.Omhierbijefficiënttewerkenwordenerverschillendetestenuitgevoerdomdetumorteidentificeren(kanker.nl,2017).IndezebachelorproefgaatdeaandachtnaardeHER2gevoeligmammacarcinoom.Ongeveer15-20%vandevrouwenheefteenteveelaaneenbepaaldproteïneopdetumorcelaanwezig,hierbijwordtgesprokenoverhetHER2proteïne.Deze proteïne zorgt ervoor dat de carcinogene cellen te veel geprikkeldworden,waardoor deze cellen zichblijvendelen.Targettherapiespeelthieropinwaardoordeziektegerichterkanbehandeldworden(kanker.nl,2017).Dezebachelorproefstartmeteenprobleemstelling,waarinbeschrevenwordtwattargettherapievoorstelt.DetheoriebeperktzichtotdeHER2gevoeligmammacarcinoomenhierbijdemeestvoorkomendebijwerkingen.Deverpleegkundigeaandachtspuntenwordentelkensvermeldbijdebijwerkingenenhoetehandelenwanneerdezezichvoordoen.Daaropvolgend komt de literatuurstudie aan bod. Hiervoorwerden verschillendewetenschappelijke artikelsgeraadpleegd.Eerstwordtinhetalgemeentargettherapieverwoord,omdanovertegaannaartargettherapiebijeenHER2gevoeligmammacarcinoom.Deze proef eindigtmet de bijwerkingen omtrent target therapie, dit gaande van de algemene bijwerkingen(bijwerkingenveroorzaaktdooreenmonoklonaalantilichaam,alstyrosinekinaseremmer),alsdebijwerkingenvaneenmonoklonaalantilichaam(trastuzumab)endebijwerkingenvandetyrosinekinaseremmer(lapatinib).Indepraktijkwerdeenvragenlijstopgesteldvoorverpleegkundigenwerkendopdedienstoncologie,ditomdekennisomtrenttargettherapieenhunbijwerkingennategaan.Vervolgenswerdenderesultatenweergegevenen besproken. Aansluitend op de resultaten is er een discussie,waarinmet een kritische blik de resultatenwerden geëvalueerd. Met de gegevens omtrent de nulmeting wordt een concreet actieplan in de praktijkgeïmplementeerd,omzoeenverbeterprojectoptestarten.Hetverbeterprojectbestaandeuiteenbijscholingzalalsvolgtverlopen:eerstenvooralishetvanbelangomhetnutvanditverbeterplanaantekaartenaandehandvandeverkregenresultaten.Vanwegedezeresultatenkaneraangetoondwordendathetverruimenvandekennisnoodzakelijkisomzorgopmaattekunnenaanbiedenaaneenpatiënt(mammacarcinoom)ondertargettherapie.Dedeadlinevanditverbeterprojectzaleenjaarnaaanvang(najaar)vandebijscholingzijn,ditomeenbeterenvollediginzichttekrijgeninhetgeendeverpleegkundigedoetenwaarom.Hierbijevalueertde

verantwoordelijkenadebijscholingzelf,nadriemaandenzesmaandtelkensmeteennieuwevragenlijst.Diteindwerkwordtbeëindigddooreenconclusiemetbetrekkingtotdegehelebachelorproef.

6

2 ProbleemstellingBorstkanker ofmammacarcinoom is een van demeest voorkomende tumoren bij de vrouw. België staat invergelijkingmetanderelandeninEuropaopdehoogsteplaatsvoordediagnoseborstkanker(Decoeneetal.,2016).Mammacarcinoomwerdvroegeralsééndiagnosegezien.Sindsdejarenzestigiserdaarinveranderinggekomenenwerd vastgesteld dat een onderscheid dient gemaakt teworden in hormonaal en hormonaal ongevoeligborstcarcinoom. Tijdens de eeuwwisseling (2000) steldemen ook het HER (humaan epidermaal groeifactorreceptor)éénentweereceptorvastendaarindeverschillendesubgroepen(Prof.dr.J.W.R.,2012).Een nieuwe vorm van therapie binnen de oncologie is de doelgerichte therapie of ook wel target therapiegenaamd.Dewerkingvandezemiddelen isgerichtop intracellulairsignaaltransductieroutes,dieeen invloedhebbenophetontstaanenvoortbestaanvandekanker.Dezetherapiewordtmeertoegepastdanvroegerenneemthierbijeenbelangrijkeplaats in.Echterwordtervastgestelddatdetermtargettherapieaanzienwordtalscytostatica,ditisechterniethetzelfde,vragenhieroverkomen dan ook naar voor. De vragen die ontstaan is niet enkel binnen het team, maar ook binnen depatiëntenpopulatie.Hetvoortdurendeonderzoekomtrentkankerenhungerichtebehandelingiseenprogressiefproces.Ditisdanookeenprioritairaandachtspuntvoordehulpverlenerinkwestie.Als verpleegkundigeop eenoncologische afdeling is het vanbelangom stil te staanbij het verminderenenbestrijden van nevenwerkingen van de verschillende cytostatica en andere carcinogene behandelingen. Hetprobleemdatzichnuechtersteltisdatmennietaltijdweetwattargettherapiebijeenmamacarcinoominhoudtenhierbijdusdebijwerkingenhiervannietherkent(BartonandBurkeetal.,2017,Zhuetal.,2017).Debijwerkingendiekunnenontstaantijdenstargettherapiezijnvoordeverpleegkundigennietaltijdduidelijk.Ditheeft temakenmethet feitdateenaantalbijwerkingenvancytostaticagelijkendzijnaandievantargettherapie.Demeestbekendebijwerkingendiegekendzijnopdeafdelingoncologiezijnnausea,vomitusendiarree,maarerzijnnogeentalvananderebelangrijkeneveneffectenwaarvandeverpleegkundigeonvoldoendekennisheeft.Debijwerkingenkunneneenbelangrijke invloeduitoefenenopde levenskwaliteit vandepatiënt (Zhuetal.,2017),hierbijstilstaanalsverpleegkundigeisdanookcruciaal.Hettijdigobserverenvandezeneveneffectenenditmelden aan de behandelende geneesheer is dan ook van groot belang. Hierbijwordt opgemerkt dat deinformatieverstrekkingnaardepatiënten/ofartsnietaltijdvlotverloopt(Zhuetal.,2017).Volgenshetartikel:“Overcomingtreatmentchallengesinadvancedbreastcancer”inSeminarsoncologynursing,moetenoncologischeverpleegkundigenzichbewustzijnvandebehandelingsmogelijkhedenbinnendeHER2positievemammacarcinomen(waarondertargettherapievalt).Debijwerkingendiehierbijkunnenvoorkomenmoeten dan ook duidelijk zijn voor de verpleegkundige, zodanig dat ze hier gericht naar kunnen handelen.(HarkinsandGeyer,2017).Patiëntendiegeconfronteerdwordenmetkankerhebbenheelveelvragen.Ditzijnnietalleenvragenomtrentdeoorzaak,maarookdiagnosestellingenbehandelingsmogelijkheden.Wedenkenhierbijaan:welketherapie,doelvantherapieendeverschillendebijwerkingenhiervan.Alshulpverlenervoldoendeinformatiegevenbijaanvangvantherapieenvoldoendegerichteobservatietijdensdebehandelingkanhetoptredenvanbijwerkingenonderdrukkenofelimineren(HarkinsandGeyer,2017).

7

Tijdensditonderzoekwordtnagegaanhoehetgesteldismetdekennisvandeverpleegkundigewerkendopeenoncologischedienst,omtrentdewerkingenbelangrijkstebijwerkingenvantargettherapiebijpatiëntenmeteenmammacarcinoom(HER2).Vanuitderesultaten ishetdebedoelingdemogelijkheid tecreërenbijdeverpleegkundigeomdepatiëntenondertargettherapiegerichterteobservereneninformeren.Vanuitdezeprobleemstellingkomtdevolgendeonderzoeksvraagnaarvoor:“Hoeishetgesteldmetdekennisvan verpleegkundigen op de dienst oncologie omtrent target therapie om gerichte informatie (omtrent debijwerkingen)tekunnenaanbiedenaandepatiëntmeteenmammacarcinoom?”

3 ZoekstrategieIndezeliteratuurstudiezijnverschillendeartikelsenboekengeraadpleegddieeenuitkomstbiedenopdegesteldeonderzoeksvraag.ErwerdenhierbijverschillendedatabankengeraadpleegdzoalsLimo,GoogleSholar,Cinahlenpubmed.Dezoekactiewerdbeperkttotfreefulltekst(NederlandsenEngels)enpublicatieperiodevan2005totenmet2017.Hierbijwerdalgauwduidelijkdathetnieteenvoudigwasomrecenteliteratuurmethetoogopdetypischebijwerkingendiekunnenvoorkomenbijtargettherapieterugtevinden.Degebruiktetermendiegehanteerdzijntijdensdezoekactiezijn:targetedtherapytargetedtherapyANDmammacarinoom,sideeffectstargetedtherapy,targetedtherapiemammacarcinoomANDsideeffects,sideeffectslapatinib,sideeffectstrastuzumab,lapatinibentrastuzumab.Demeestetoegepasteartikelszijnnietouderdan2009,achtartikelsdiegehanteerdwerdenzijnouder.Vermitsdeinhoudvandezeartikelsrelevantwarenvoormijnonderzoeksvraag,werdendezetochgeïmplementeerdindeliteratuurstudie.Bijkomendishetsneeuwbaleffecttoegepastomnieuwereenrelevantereliteratuurweertegeven,ditwasnietaltijdeffectief(teoudeen/temedischeartikelsmeergerichtopbehandeling).

8

4 Literatuurstudie

Oncogenesevaneenborstcarcinoom

Demensiseengecompliceerdgegeven,diebestaatuitgespecialiseerdecellen(weefsels)(Bloemena,2008).Debenamingkankerduidt inhetalgemeenopmalignemalformaties,dooreenongecontroleerdecelgroei.Dezewordtveroorzaaktdoorgenetischeschadebinnendecel.Deregulatiemechanismendiedecelgroeicontrolerenhebbengeeneffectmeeropdezecellen,waardoordezecellenzichomvormentotkankercellen(oncogenese).Degenetischedefectendieontstaanbinnendeze celgroep (weefsel) leidtuiteindelijk tot kanker (Bloemena,2008).

Een doorsnee borst bestaat hoofdzakelijk uit vetweefsel en lobuli (kegelvormige lobjes, microscopisch:duiventrosjes),waarinmelkwordtgeproduceerd.Erbevindenzichookducten,ditzijndegangendievanafdelobulinaardetepellopenenwaarindemelkwordtgetransporteerd(VanDeVijver,2009).

Abnormaliteiten ontstaan voornamelijk in de hoofdducten en de eerste vertakkingen van de borst.Omeenafwijkingindeborsttebenoemenendeplaatsbepalingervanweertegeven,wordtdeborstingedeeldinvierkwadranten: lateraal bovenkwadrant, mediaal bovenkwadrant, lateraal onderkwadrant en madiaalonderkwadrant(Hayes,2015).

Een carcinoom in situ, is eenmaligniteit uitgaande van de glandulamammaria (melkklier) of ductus lactifer(melkkanalen) (Hayes,2015). De tijd datmaligne cellen (atypische cellen) zich binnen de begrenzing van deglandulamammaria, ductus lactifer of vanhet epitheel vande tepel situeren,wordt er gesprokenover eencarcinoominsitu(dittypeisdoorgaansnietpalpabel)(Hayes,2015).Hierbijisersprakevanintraluminalegroei,zonderdoorgroei(infiltratie)naarandereweefsels(Velde,2011).

Een ductaal carcinoom in situ ontstaat in het epitheel van de ducti lacteferi. Met de tijd kan hier eenoverwoekeringvandeepitheelcellenontstaan,ookwelintraductalehyperplasiegenaamd.Dezeoverwoekeringvormtopzichgeenprobleem.Echterindieneenoverwoekeringvanatypischecellenzichvoordoet,heeftditeenongunstigeffect.Dezeoverwoekeringwordteenductaalcarcinoominsitugenaamd,hierbijisergeendoorbraaknaarhetbasaalmembraan(Hayes,2015).

Eenlobulaircarcinoominsituontstaatnetzoalseenductaalcarcinoominsitu,enkeldeplaatsvanoorsprongisdivers.Eenlobulaircarinoominsituontstaatterhoogtevandelobuli(melkklieren),hierbijisersprakevaneenoverwoekeringvanatypischecellenuitgaandevanhetepitheelvande lobuli, zonderdoorgroeidoorheendebasaalmembraan(Hayes,2015).

Wanneerdemalignecellenzichverplaatsenvialokaledoorgroei,hematogeneen/oflymfogeneweg,wordtditalseeninvasiefcarcinoombeschreven(Hayes,2015).Overdeduurnaareeninvasievetransformatieisweiniggekend,hierbijwordtvaakgeziendathetcarcinoominsituwordtovergeslageneneendirecteovergangistoteeninvasiefcarcinoom(Velde,2011).

Eeninvasiefductaalcarinoomheeftzijnoorsprongindeductilacteferi,hierbijisereenvariatieinhetoptredenvan de tumor en graad van maligniteit. Dit type heeft een aanzienlijk aantal kleine, gespannen en rondeverkalkingen,diegezamenlijkgelegenzijnineenbepaaldgebiedindeborst(kwadrant)(Hayes,2015).

Hetlineaire(lijnvormig)typekomtvoornamelijkvoorbijeenintraductaalcarcinoom.Devormvanhetlumenvandeductilacterferivertoontduidelijkafwijkingen.Dekenmerkendievoordoenzijnabnormaleveranderingenten

9

gevolgevanhetcarcinoom.Dezeabnormaliteitenuitenzichdooreenonregelmatigevorm,lengteendensiteitvandecalcificaties(Hayes,2015).

Deoorsprongvaneeninvasieflobulaircarcinoomisgelokaliseerdterhoogtevandelobuli(melkklieren).Erwordteengeringegevoelheidaanbindweefselgevormd.Hetklierepitheelblijftintactendeatypischecellengroeieneromheen (Hayes, 2015).Uit deze invasieve vormen (doorgroeibuitendeanatomischegrenzen) (Bloemena,2008)vaneenborstcarcinoomkunnenmetastasenopafstandontstaan(VanDeVijver,2009).

Metastasering van eenmammacarcinoom gebeurt via de axillaire of parasternale lymfevaten. De atypischecellen (tumorcellen)verplaatsenviade lymfevatennaarde thoraxenhepar (lever)waarzezichverdergaanuitbreiden.Metastaseringviahematogenewegkanzichmanifesteren,indiendeatypischecellendebloedbaanbinnendringeneneldersinhetlichaamgaanwoekeren(Hayes,2015).Delaatstgenoemdemetastaseringkanzich voordoen in de longen, hersenen, huid, ovaria en botstelsel (bijvoorbeeld: bekken, schoudergordel,wervelkolomenschedel).Erkanookmetastaseringvananderecarcinomeneldersinhetlichaamvoorkomenindeborst(Hayes,2015).

Erzijnveelfactorendieeeninvloedhebbenophetontstaanvaneenborstcarcinoom:dedifferentiatiegraad,deaanwezigheidvanprogesteron-en/ofoestrogeenreceptorenendeaanwezigheidvaneenoverreactievanhetgroeifactorreceptorHER(humaneepidermalegroeifactorreceptor)2(VanDeVijver,2009).

De differentiatiegraad of de tumorgradatie volgens Bloom en Richardson graad is een classificatiesysteemwaarbijatypischecellenwordenvergelekenmetgewonecellen.Hetclassificatiesysteemkanopgedeeldwordenindriegradaties(Hayes,2015):

§ Graad1(goedgedifferentieerd)=tumorcellengelijkenaanzienlijkopdegezondecellenengroeienoverhetalgemeenlangzaam

§ Graad2 (matiggedifferentieerd) = tumorcellengelijkennetopdegezonde cellen,maarnemen snel inaantaltoeenhebbendeneigingomaanelkaartekleven

§ Graad3(slechtgedifferentieerd)=detumorcellenhebbenabnormalevormen,nemensnelinaantaltoeenklevenaanelkaar.

Omdeomvangvanhetcarcinoomvasttestellenwordtgebruikgemaaktvaneeninternationalecode,ookTNM-classificatiegenaamd(Hayes,2015)(ziebijlagedrie).

EencarcinoominsitumeteenhooggevoeligheidsgraadHER2percentagehebbeneenagressievereuitingdannietHER2gevoeligetumoren(Velde,2011,Frijters,2010).BijdeHER2gevoeligereceptorenisereenvroegegenetische verandering (Van De Vijver, 2009), wat resulteert in een aanzienlijk effect in de groei van decarcinogenecellen.Namelijkhetdefectontvangenendoorgevenvangroeisignalenaandecel(Luiten,2017).Hetrisicoopmetastaseringisomdieredenverhoogd(Velde,2011,Frijters,2010).

10

Foto1:Humaanepidermaalgroeifactorreceptor2(ProfessorKleinB.,2016).

GeschiedenistargettherapieDeontwikkelingvankankerkentaleenheleevolutie.Hetbegoninde19deeeuwmetdelocoregionalebehandeling.Hetstadiumhieropvolgendwasdenietspecifiekesystemischebehandeling,dierichttezichophetDNA(desoxyribonucleïnezuur),methetideedattumorcellensnellerdelendangewonecellen(Nortier,2012).Detheorieënrondkankerbehandelingenstondennietstilenin1908werdendeantilichamendoorPaulEhrlichtheoretischbeschreven.Hiervoorkreeghijeennobelprijsophetwetenschappelijkgebiedvanimmunologie(Wagener,2010). Najarenvanonderzoek,werdin1953deDNA-structuurdoorWatsonenCrickopgehelderd,hierbijkwamenzetot een model die de structuur van DNA weergaf. Voor veel wetenschappers was dit een lichtpunt enverondersteldedatkankervlugkonwordenbestredenHelaasbleekditnietzoeenvoudig(Wagener,2010).DeuitgebreidekennisoverDNA-schadeengenetischeveranderingenintumoren,heeftkunnenaantonendatDNAeenbelangrijkerolspeeltbinnendebehandelingvankanker(Nortier,2012). Eindvande19deeeuwwerdalgebruikgemaaktvanantilichamen,hierbijdiendenHéricourtJ.enRichetC.eenserumtoeaanpatiëntenmethardnekkigemelanomen,ditbedoeldalsdoelgerichtetherapiemetmonoklonaleantilichamen.Hetserumwerdopgewektinhondenenezelstegenhuneigentumoren(Wagener,2010).Devolgendestapindeontwikkelingwasdievandedoelgerichtetherapie(targetedtherapie)Dieontstondin2001 doormiddel van een gemuteerde C-KIT1 receptor als doel van de therapie. De pil Imatinibwerd toengebruiktalsbehandelingbijeenzeldzaamsarcoomterhoogtevangastro-intestinaalstelsel.Sindsdienontstondereengunstigenmeerdoeltreffendebehandelingditmeteenverminderdetoxiciteit (Nortier,2012).Delaatstejarenstondintekenvantargettherapieenzijndetargetsgaantoenemen.Hierdoorontstondenmeergerichtebehandelingenzoalsdemonoklonaleantilichamenen tyrosinekinaseremmers.Deeffectenvandezebehandelingenwarenpositief.Carcinomendievoordiennietreageerdenopchemotherapiereageerdengunstigopdedoelgerichtebehandeling.

1Ckitreceptor(CD117):belangrijklidvandetyrosinekinase-familie,reguleertdeceldifferentiatieenproliferatie (Liang et al., 2013).

11

Dezeontwikkelingbinnendekankerbehandelingleidttothetbegripprecisiegeneeskunde.Ditbetekentdatnahetnemenvaneenbiopsie,enkeledagenlatereenanalysekomtvandemutatiesenhieropgerichtkangaanbehandelen.Het zal dus nietmeer gericht zijn op een bepaald tumortype,maar op de dominantemutaties(targets)(Nortier,2012).

5 WerkingtargettherapieTargettherapie,ookgerichtetherapiegenaamd,wordtingezetomhetbiologischprocesaantevallen.Hetdoelvangerichtetherapieismeestal(maarnietnoodzakelijk)gerichtop1enkelmolecuul(GeorgeW.,2005).Binnendetargettherapiezijnerdriesoortenmiddelendieeeninvloedkunnenuitoefenenopdecarcinogenestoffen. De monoklonale antilichamen (immunoglobulinen) binden zich aan de receptoren op hetbuitenoppervlakvandecarcinogenecel(receptorvoorgroeifactor).Heteffectzorgtvooreenblokkeringvandesignaaltransductieroutes(BovenenOssenkoppele,2011).Deoralekinaseremmersblokkerenintracellulairesignaalstoffenvanspecifiekveranderdereceptoren(KruseV.,Hiltermann D., 2017). De laatste groep binnen de target therapie is gericht op angiogenese en voorkomtvaatnieuwvorming.Dezerichtzichopdetumorgroeiwaardoordeaanvoervanzuurstofenvoedingsstoffengaanafnemenenhettumorweefselslinkt.Dezemiddelenbinnendetargettherapiewordeningezetomwillevanhetonvoldoendebereikvandeklassiekeantitumoralemiddelen(toxiciteit)(KruseV.,HiltermannD.,2017).Doelgerichte therapie (bijvoorbeeld: trastuzumab, lapatinib) wordt ingezet als adjuvante behandeling, ditmeestalgedurendeéénjaar(Cardosoetal.,2012).Monoklonalemiddelenkunnenookwordentoegepastbinnendecuratieveenpalliatievebehandeling(Decoeneetal.,2016).Detargetwaaropdetherapiegerichtis,kanzichnietalleenopcarcinogenecellenbevinden,maarookinnormaleweefsels.Hierdoorkunnenechterongewenstebijwerkingenontstaan(BovenenOssenkoppele,2011).In een onderzoek van Frijters in 2011 wordt omschreven dat target therapie in de behandeling van eenborstcarcinoomenkelkanwordentoegepastindienhetgaatomeenHER2gevoeligetumor(Frijters,2011).DeHER2positievemammacarcinomenzijnagressieverenzijntherapeutischhardnekkigerdandeHER2negatievetumoren.HijverklaartditprobleemdoordatHER2enkeleffectheeftopdeintracellulairekinaseactiviteitenditvlugresulteertinongecontroleerdecelgroei,waarbijditprocesaanapoptosekanontsnappen.HER2negatievetumorenvertonengeenoverexpressieaanHER2receptoren,waardoordeproliferatie(overwoekering)tragerverloopt en het risico opmetastasen kleiner is. De agressiviteit van deHER 2 positievemammacarinoom isgeassocieerd met metastasen en een agressief fenotype (uiterlijke verschijningsvorm van een genetischkenmerk)(Frijters,2011). Targettherapiekanalleenofincombinatiemetanderecytostaticatoegediendwordenindebehandelingvaneenborstcarcinoom(Decoeneetal.,2016).

12

SignaaltransductieprocesSignaaltransductieiseenwijzewaaropcellenmetelkaarcommuniceren.Hetiseenproceswaarbijcellensignalenuitdeomgevingherkennen,dezesignalendoorgevenindecelenuiteindelijkgedragsveranderingbinnendecelbewerkstelligen(TenDijke,2006).Signalenkunnenafkomstigzijnvananderecellen,maarooklicht,warmte,zoutenzuurkunneneenreactieindecelteweegbrengen(TenDijke,2006).Cellen zijn omgeven door een dubbel celmembraan die voornamelijk uit lipiden (vetmoleculen) bestaan.Aminozuren (eiwitten) zijn hydrofiel en kunnen niet door het celmembraan heen gaan. Signalen wordendoorgegevenviaaminozurendiezichinhetcelmembraanbevinden(=receptoren).Eendeelvandezereceptorenbevindtzichbuitendecel.Debindingsplaatsenzijnpassendmetdebindingsplaatsenophetligand(celdieeeneiwituitscheidtendaarbijdenabijgelegencelbeïnvloedt) (Martinietal.,2017).Deinteractietussenreceptorenligandkanvergelekenwordenmeteensleuteldieophetslotpast(TenDijke,2006).Hetgedeeltediebinnenindecelligt(=effectordomein)heefteendubbelewerking.Hetheefteenenzymatischeactiviteitenkanandereaminozurenbindendieeenenzymatischeactiviteitstarten(Martinietal,2017,TenDijke,2006).Het ligandbindingsdomein(receptor incelmembraan)eneffectordomein(indecel)zijngescheidendooreencelmembraan.Signaaloverdrachtgebeurttussendezetweedomeinen.Hetgepresenteerdeeiwit(ligand)brengtmeerdere receptoren (celmembraan) op gang waardoor de effectordomeinen (in de cel) door meerderereceptorenwordengeactiveerd.Dezeactiveringleidttoteenactiveringvanhetreceptorenzym,dateensignaaldoorgeeft aan andere aminozuren in de cel (Martini et al., 2017). Bij de signaaloverdracht, ooksignaaltransductiecascadegenaamd,wordtervaakgebruikgemaaktvankinasen(enzymen).Dezeenzymendieeenomzettingvanfosfaatintyrosine,serineofthreonineaminozurenvaneiwittenkatalyseren(versnellenvanchemischereactie)(TenDijke,2006,Martinietal.,2017),zorgenvooreenvormveranderinginheteiwit.Dezevormveranderinginheteiwitgaatininteractiemetanderemoleculenenwektzoveranderingincelop(Martinietal.,2017).Bijkankercellenisereenoverwoekerendetyrosinekinasewerking(TenDijke,2006).

Foto2:HER2receptor-signaaltransductie(ProfessorKleinB.,2016).

13

Carcinogene cellen kenmerken zich door abnormaal en asociaal gedrag. Ze groeien onafhankelijk van groeistimulerendefactoren.Gezondecellenvertonenapoptosewanneerdezebeschadigdofoudzijn.Hetverschilmetcarcinogenecellenisdatdezecellenzichonbeperktkunnenvermeerderenenoverleven.DezespecifiekegedragsveranderingishetgevolgvanveranderingeninhetDNAvandecel.Deontstanemutatiesinbepaaldegenen,wordenookoncogenengenaamd(Dr.TenDijke,2006).HetHER2bezetdetyrosinekinaseactiviteitdiedegroeienoverlevingvancellenstimuleert(Luiten,2012).

5.1.1.1 MonoklonaleantilichamenMonoklonaleantilichamen(immuunglobulinen)wordengeproduceerdbuitenhetmenselijklichaam(Decoeneetal.,2016)enveroorzakeneenspecifiekeimmuunreactie.Omwillevandezereactiekunnenzeopverschillendewijzeningrijpeninhetziekteproces(Vasbinder,2008).DeeerstemonoklonaleantilichamenwerdengeproduceerddoorhetverenigenvangeïmmuniseerdemurieneB-lymfocyten (afkomstigvanmuizen)enonsterfelijkgeproduceerdemyelomacellen (afkomstigvanbeenmerg).DezeversmeltingheeftdemogelijkheidomspecifiekeimmunoglobulineG(IgG)antilichamentesyntheserenenmyelomacellen de mogelijkheid te geven tot onbeperkte groei. Hierdoor kunnen grote aantallen identiekemonoklonale antilichamen worden geproduceerd over een langer tijdsbestek. De samenstelling van degeproduceerdeantilichamenbestaangeheeluitmurien(muizen) (Vasbinder,2008).Debeperkingenenonbetrouwbareeffectendiedezemurienemonoklonaleantilichamenmetzichmeebrengenworden deze zoveel mogelijk beperkt tijdens behandelingen op mensen (gevaar er kunnen antilichamengevormdwordentegendegeproduceerdemurieneantilichamen)(Vasbinder,2008).Hetprobleemwordtdoormoleculairetechniekenaangepast.DitdoorgedeeltelijkofhetvolledigvervangenvanmurieneB-lymfocytennaardedoordemensafgeleideaminozuurketens(Vasbinder,2008).DemurieneB-lymfocytenkunnengecombineerdwordenmethetconstantedeelvanhethumaanantilichaam.Bij deze combinatie wordt er gesproken over een chimerische monoklonaal antilichaam (Vasbinder, 2008,Decoeneetal.,2016).Een volgende groep binnen de monoklonale antilichamen is het gehumaniseerd monoklonaal antilichaam.Hierbij zijn de aminozuurketens bestaande uit het complementbepalende variabele muriene deel (muizen)opgenomen inhethumanevariabeledeel (Vasbinder,2008).Hetgeproduceerdemonoklonaalantilichaam ishierbij95%menselijk(Decoeneetal.,2016).De laatstegroepbinnendemonoklonaleantilichamen is100%humaan (Decoeneetal.,2016)DemurineB-lymfocytenwordeninvitrogemanipuleerdtoteenvolledigmenselijkantilichaam(Vasbinder,2008).

14

Tabel 2: De naamgeving van hetmonoklonaal antilichaam gebeurt volgens herkomst (Decoene et al., 2016,Vasbinder,2008).

-O- 100%muis Bijvoorbeeld:sulesomab-XI- Chimeer, 95%

gehumaniseerdBijvoorbeeld:cetuximab

-ZU- 95 – 98%gehumaniseerd

Bijvoorbeeld:trastuzumab

-U- 100%humaan Bijvoorbeeld:adalimumabTijdenseenHER2-neuoverexpressie(ookwelHER2positiefgenaamd)isereenovermatigeaanwezigheidvanhetHER2proteïne (eiwit). Dezeproteïnehechtzichvastaanhetoppervlakvandecelwandopdehiervoorbestemdereceptoren(bindingsplaatsen).Delaatstgenoemdebindingheefteenaanzienlijkeffectbijdegroeivandecarcinogenecellen.Ditdoorhetontvangenendoorgevenvangroeisignalenaandecel(Luiten,2012).Monoklonaleantilichamenrichtenzichophetepidermalegroeifactorreceptor2.Hetblokkeertdezereceptor,doorzichtebindenaandereceptorenophetoppervlakvandecel(Hanseletal,2010).IneenreviewvanHanseletal.(2010)wordtverduidelijktdathethumaanepidermalegroeifactorreceptor2tyrosinekinaseactiviteitbezet,diezodegroeienoverlevingvancellenstimuleert.TevenswordttoegelichtdatdeantistofHerceptin®(trastuzumab)zichbindtaanHER2enhierbijdetumorgroeiremtdiedeHER2stimuleert.Hetgevolgisdatdeantilichaamafhankelijkcellulairecytotoxiciteitwordtgemedieerdendeontwikkelingvantumorcellenwordtgeremd.Hierdoorwordtapoptosegestimuleerd.(Vasbinder2008,Hanseletal,2010).VolgensdiezelfdereviewvanHanseletal.(2010)omtrentdeveiligheidenbijwerkingenvanmonoklonaleantilichamenisaangetoonddattrastuzumabenkeleffectheeftwanneerdecarcinogenecelleneenhogeHER2productiviteitvertonen.BijpatiëntenmeteennormaalHER2productiviteitheefteenmonoklonaalantilichaamgeeneffect.

5.1.1.2 TyrosinekinaseremmersTyrosinekinaseremmers zijn ontdekt in 1988, dit door de ontdekking van een molecuulmassa tyrosinefosforyleringremmer.Dezeremmerwerktinopdeadenosinetrifosfaat(ATP=chemischeenergie,energiedragerindecel)bindingsplaatsvanhettyrosinekinasedomein,doordezeteblokkeren(Dr.TenDijke,2006,Martinietal.,2017).Tyrosinekinasenzijnenzymendieverantwoordelijkzijnvoordeactiviteitvanaminozurendoorsignaaltransductiebinnenindecel.HetwerktinophetintracellulairekinasedomeinvanHER2receptorenenremthierbijdeHER2gemedieerdetumorcelgroei(Dr.TenDijke,2006).Inhetartikelomtrent“deeigenschappenvanlapatinibendehuidigepositievanditoralemiddelbijborstkanker”:wordtbeschrevendatintegenstellingtottrastuzumab,lapatinibdebloedhersenbarrièrekanpasseren(MeringenBosman,2008).MutatiesvanDNA in specifiekegenendiedeceldelinggaancontrolerenen regelen, kunnengaanwoekerentijdenshunceldeling.Interactiestussencellenterhoogtevanhetceloppervlakspelenhierbijeenrol.Hierdoorontstaanersignalenaanhetceloppervlak(teveelaangroeifactoren,teweinigaanstopsignalen),waardoordesignaaltransductieincorrectverloopt(Decoeneetal.,2016).

15

Doorkinase-activiteit indecelvindtereenvormveranderingplaats inheteiwit,diehierdooreen interactieaangaatmetanderemoleculenenveranderingindecelteweegbrengt.Kankercellenhebbenoverwoekerendetyrosinekinasewerking.EpidermalegroeifactorreceptorHER2bezetdetyrosinekinaseactiviteitdiedegroeienoverlevingvancellenstimuleert(Dr.TenDijke,2006).Tyrosinekinaseinhibitorszijnkleinemoleculendiehieropgaaninwerkenendesignaaltransductiestilleggenin

decel.Deceldelingwordthierdoorgeblokkeerd(TsangandFinn,2012).

GerichtetherapiebijeenHER2positievemammacarcinoom

5.2.1 MonoklonaalantilichaamgerichttegenHER2positievemammacarcinoomTrastuzemab(Herceptin®)iseengehumaniseerdmonoklonaalantilichaamgerichttegenhetextracellulairgebiedvanHER2,bijeenpositievemammacarcinoom.In1998werddestrijdmethetHER2goedgekeurddoordeAmerikaanseFDA(FoodandDrugAdministration)enwerdergestartmetgerichtetherapietijdenseenover-expressievandezereceptoren (TsangandFinn,2012).Dekenmerkenvantrastuzumabzijnvooreengrootdeelnogonduidelijk,ditwordtbeschrevenineenreviewvanTsangandFinn(2012).Remmingvancelgroeiensignaaltransductiezijnbekendefactorendiezijnaangetoond.Decellulairecytotoxiciteit,verminderdeDNA-reparatieeneffectopdeangiogenesezijnookkenmerkenvanditmonoklonaalantilichaam (TsangandFinn,2012).Foto drie: Werking Trastuzumab gericht tegen het extracellulair gebied van HER 2 bij een positievemammacarcinoom(Luiten,2012).

Opdezeafbeeldingiseennormalecelwaarneembaar,met een normale hoeveelheid aan HER 2 receptoren(blauw). In hetmidden van de cel (= celkern) bevindtzichhetregelcentrummetdaarinheterfelijkmateriaal(DNA=Desoxyribonucleïnezuur).

16

Deze afbeelding vertoont een stijging van de HER 2receptorenophetceloppervlak.Hetregelmechanismevan de cel wordt in de war gestuurd, door eenbuitensporig aantal aan groeifactoren. Uiteindelijkleidt dit tot een HER 2 -neu over expressie. Dezediagnoseheefteenslechteprognosevoordetoekomst.

Trastuzumab(geel)iseengerichtebehandeling(targettherapie)inhetbehandelenvancellendieeenHER2-neu overexpressie vertonen. Trastuzumab is gerichttegendeHER2 receptoren (oppervlakvandecel)enblokkeert deze receptoren. Door het blokkeren vandeze bindingsplaatsen kan de cel geen groeisignalenmeerontvangenengaatoverinapoptose(celdood).

Trastuzumab kan in combinatie met andere chemotherapeutische stoffen (bijvoorbeeld: doxorubicine®,cyclofosfamide®),maarkanookalsmonotherapieopgestartworden(TsangandFinn,2012).

5.2.2 Tyrosinekinaseremmers

Lapatinib (Tyverb®) is een tyrosinekinaseremmer gerichtopde intracellulaire kinase-activiteit (enzymen).Deantitumoraleactiviteitisvoornamelijkgerichtophethumaanepidermalegroeifactorreceptor2,ditdooreenremmingvandecelgroeialsprimaireaandrijving (TsangandFinn,2012).MonotherapieLapatinibheefteensterkecelgroeiremmingbijeenoverexpressievanhethumaanepidermalegroeifactorreceptor type2,ditwordtbeschreven inhetreview:“HER2positivebreastcancer: trastuzumab,lapatinibandemergingtherapies”.ErwordtechterwelopgemerktdateencombinatietherapiemetLapatinibenandere chemotherapeutische middelen een verhoogde incidentie vertoonde van gastro-intestinale endermatologischebijwerkingen (TsangandFinn,2012).Detypischekenmerkenvanditantitumoraalmiddelisapoptoseeneenverminderdesignaaltransductie (TsangandFinn,2012).

17

6 Toedieningtargettherapie

TrastuzumabHetmonoklonaalantilichaamtrastuzumab(Herceptin®)wordtmeestalintraveneus(IV)toegediend,maarkanookviasubcutane(SC)weggegevenworden(Capriotti,2012).Eencorrectvoorschriftishierbijfundamenteel,denkendaandedosis,oplossing,toedieningswijzeensnelheidvanhetinfuus(Decoeneetal.,2016).De verpleegkundigenmoeten vertrouwd zijnmetde indicatie,werking, gebruik, voorzorgmaatregelenendebijwerkingen gedurende de toediening van herceptin® (Decoene et al., 2016). Tijdens de toediening vanmonoklonale antilichamen worden er immunoglobulinen gevormd (dit op de muiscomponent). Dezeimmuunglobulinenkunneneeninfusiereactieveroorzaken(Capriotti,2012).Deverpleegkundigemoetwaakzaamzijntijdensdetoediening,zekerindienhetomdeeerstetoedieninggaat.Een infusiereactie op trastuzumab karakteriseert zich voornamelijkmet koude rillingen en koorts (Capriotti,2012).Anderekenmerkenkunnenzichookvoordoenzoals:jeuk,dyspneuenhypotensie(Moore,2009).De verpleegkundige moet tijdens een infusiereactie de perfusie onmiddellijk stoppen, hierbij wordt deintraveneuze lijn wel behouden. Een fysiologische oplossing wordt gestart en de arts moet onmiddellijkgecontacteerd worden. De arts zal aanpassingen doen aan het voorschrift (bijvoorbeeld: infusiesnelheidverminderen, ondersteunendemedicatie opstarten) (Capriotti, 2012).Nadat de symptomen zijn verdwenen,mag de trastuzumab geleidelijk terug herstartworden (na overlegmet arts) (Moore,2009).Hierbij blijft eenstrengeobservatievandeverpleegkundigevereist(Capriotti,2012).Het risicoop infusiereacties tijdens trastuzumabkomennauwelijksvoor. Indienersymptomenontstaan,zijndezeeerdermildenvlottebehandelenmetparacetamol(Capriotti,2012).De eerste toediening van een monoklonaal antilichaam verloopt over een langere periode. Dit met eengeleidelijkeafgiftevandemedicatie.Denoodzaakvandezelangzametoedieningisominfusiereactiestothetminimumtebeperken(Capriotti,2012).Trastuzumabkanookviasubcutanewegtoegediendworden.Hierbijzijndebijwerkingenminderinvergelijkingmet de intraveneuze toediening (geen risico op infusiereactie, door vertraagde opname) (Fallowfield et all.,2015).Deverpleegkundigebeheerstdetoedieningswijze(SC-toediening),informeertenobserveertdepatiëntovermogelijkebijwerkingen(SC-injectiekannadienpijnlijkaanvoelen).De minpunten bij intraveneuze toediening zijn: katheterplaatsing (kan moeite kosten voor personeel, dieonvoldoendeervaringheeft),infectierisico,vermoeidheidsklachtentijdensennatoediening,hematoomvormingenirritatienaplaatsenIV-katheter(Fallowfieldetall.,2015).Subcutanetoedieningistijdbesparend,minderpijnlijkencomfortabelervoordepatiënt.Detoedieningswijzeisafhankelijkvanhetvoorschriftvandearts(Fallowfieldetall.,2015).

LapatinibDeze tyrosinekinaseremmer (Lapatinib) wordt toegediendmet water, via orale weg. De inname gebeurt bijvoorkeuriederedag,ophetzelfdetijdstip(Decoeneetal.,2016,Camburn,2009).Detablettenmoetentenminsteéénuurvooroféénnahetetenwordeningenomenomvoedinginteractiestegentegaan(Camburn,2009).

18

Bij de start van de behandeling moet de patiënt voorzien zijn van een mondelinge en schriftelijkeinformatieoverdracht.Hierbijwordendeinstructiesvoordringendcontactenadviesvermeld.Depatiëntmoetdegekregeninformatiebezitten.Ditomtrentdemedicatie,behandelingsschema,mogelijkebijwerkingenenwattedoenindiendezeoptreden(Camburn,2009).Eengoedeuitlegvandeverpleegkundigeisessentieelomeenvertrouwensrelatieaantegaanmetdepatiënt,omzotherapietrouwtestimuleren(Camburn,2009).Verpleegkundigeaandachtspuntentijdensdetoedieningvanlapatinibstartmeteenfoutloosvoorschriftwaarbijduidelijkdedosisentoedieningopvermeldstaan(Decoeneetal.,2016).Deverpleegkundigehoudtcontroleoverdepatiëntomtrentdeinnamevanlapatinib(rekeninghoudendmetwijzevaninname,uurvaninnameenmogelijkebijwerkingen)(Decoeneetal.,2016).Cruciaalhierbijisdepatiëntduidelijk te maken dat de medicatie correct moet ingenomen worden en dat er geen onderbreking in hetbehandelingsschemamagontstaan(zondermedewetenvandearts)(Camburn,2009).Naasthetbehandelingsschema,ishetvanbelangomdeinteractiesmetmedicatieenvoedingsmiddelentoetelichtenaandepatiënt(Camburn,2009).Deapotheekkanhierbijassistentiegevenomtrentdeinteractiesmetanderegeneesmiddeleneneventueelvoedingsmiddelen(Decoeneetal.,2016).Kruidensupplementen, grapefruit (pompelmoes) en grapefruitsappen worden het best vermeden tijdens debehandeling.Ditzoueenremmendeffecthebbenophetmetabolismevanlapatinib(Camburn,2009).

7 Bijwerkingen bij een HER 2 positieve mammacarcinoom onder targettherapie(trastuzumab,lapatinib)

Verpleegkundigenopeenoncologischeafdelingmoetenvertrouwdgerakenmetderisico’sendebijwerkingenomtrenttargettherapie.Hetbeherenvandebijwerkingenisdanhierbijookeenbelangrijketaak.Hetgaathieromhetreducerenvandesymptomen(bijwerkingen)enhetmaximaliserenvandelevenskwaliteit

vandepatiënt(Barton-Burkeetal.,2017,Zhuetal.,2017).

Algemenebijwerkingen

7.1.1 Gastro-intestinalebijwerkingen

7.1.1.1 NauseaenvomitusHet risico op deze bijwerking isminimaal (frequentie <10%) en treedtmeestal op in de loop van de eerstetoediening.Aanhoudendbraken(vomitus)iseerderongewoon(Moore,2007).Hetdoelalsverpleegkundigeisomdepatiëntbewusttemakendatnauseaprofylactischkanwordenbehandeld.Deverpleegkundigezaldepatiëntzorgvuldigobserverenopsymptomenvannauseaenvomitus.Hierbij kunnendieetveranderingennodig zijn. Patiëntenmerkenvlugopwelke voedingsmiddelennauseaenvomitusoproepenenwelkemiddeleneventueeldeklachtenkunnenverlichten(Moore,2007).

19

Hetopnemenvankleinelichtemaaltijdenfrequentverdeeldoverdedagkaneengunstigeffecthebben.Hierbijishetvanbelangomdepatiëntnietteverplichten(Decoeneetal.,2016).Naast voedingsopname is het ook vanbelangomvoldoende vocht op tenemen (vochtverlies doorbraken).Hierbijisminimaal1,5literwatervoldoende(Decoeneetal.,2016).Naasthettoepassenvandieetmaatregelenkanopfarmaceutischniveauwordengewerktomdesymptomenvannauseaenvomitusteverlichten(Moore,2009).De farmaceutische benadering van nausea en vomitus is in de eerste plaats gericht opdopaminereceptorantagonisten(Moore,2009).Dezegeneesmiddelenrichtenzichopdedopaminereceptoren,door deze te blokkeren. Hiermee wordt voorkomen dat de vrijgekomen dopamine zich gaat binden op dereceptorendiehetbraakcentrumaanwakkeren(Decoeneetal.,2016).Dedopaminereceptorantagonistenzijngerichtophetverlichtenvansubacutenauseaenbraken.Meestalheeftditeenoptimalewerkingvanzestotachtuur.Indienhetgaatomeenmildevormvanmisselijkheid,kandeartsbeslissenommeteenenkeldagelijksedosistewerken(Moore,2009).Inzeldzamegevallenisdepatiëntongevoeligaandopaminereceptorantagonistenenzaldeartsovergaantoteen andere behandeling (Moore, 2009). Deze behandeling bestaat uit serotonine-receptorantagonisten(bijvoorbeeld:Odansetron®).Deserotonine-receptorantagonistenverhinderendatdeserotoninedievrijkomtuitdeenterochromaffinecellen(slijmvliesvandedunnedarm)zichgaatbindenaande5-HT3receptoren,diehetbraakcentrumprikkelen(Decoeneetal.,2016).Een combinatie van deze middelen kan nuttig zijn bij patiënten met ernstige nausea en vomitus (eerderzeldzaam)(Moore,2009).

7.1.1.2 StomatitisHierbij treedt er een ontsteking van hetmondslijmvlies op, ookwelmucositis genaamd. Deze infectie kanveroorzaakt worden door therapeutische middelen (target therapie: trastuzumab, lapatinib) (Moore, 2009,Decoeneetal.,2016).Hetgaatmeestalomeenlichtevormvanstomatitis(graadeenoftwee)enverdwijntbinnendevijfàzesdagen.Stomatitisheefteengrootnegatiefeffectopdepatiënt.Ditdoordebemoeilijkteoraleinname,diekanleidentotgewichtsvermindering,dehydratatieenanorexie,maarookdepijndiestomatitisveroorzaakt(Moore,2007)Ernstigestomatitiskanleidentoteendosisreductieofeventueeleentijdelijkestopzettingvandebehandeling.Deheropstartvandebehandelingwordtbepaalddoordeartsenismeestalnaherstelvandemondmucosa.Eenpijnlijkemondmoetvisueelbeoordeeldworden.Ditisdetaakvandeverpleegkundige.Ermoethierbijeenonderscheidkunnengemaaktwordentusseneenschimmelinfectieenstomatitis.Eenschimmelinfectievraagteen andere vorm van behandeling. De verpleegkundige moet de mondstatus kunnen evalueren enveranderingen zo spoedigmogelijkmeldenaandebehandelendearts.Het tijdig ingrijpenkanhetnegatieveeffectbijdepatiëntreducerenofvoorkomen(Moore,2007).Drogelippenkunneneensymptoomzijnvaneenbeginnendestomatitis(Moore,2007).Hetgaatdusnietalleenomdemucositisindemond,maarookerrond.Zorgverlenermoeteenvolledigbeeldkrijgenhoedemondstatuseraantoeis,ditzowelvoor,tijdens,alsnadebehandeling.

20

Tijdens de preventie van stomatitis is naast een gerichte observatie een goede mondhygiëne essentieel(tandzorg,mondzorg) (Moore,2007)volgensdeclassificatievandeoralemondmucosa (WHO=worldhealthorganization)(Decoeneetal.,2016).DezeclassificatievanoralemucositisvolgensdeWHO-schaal(Decoeneetal.,2016)kanwordenaanzien,ziebijlageéén.Het informeren van de patiënt omtrent mondhygiëne is een verpleegkundige taak voor de start van debehandeling(preventievanstomatitis)(SaadehandPharm,2005).Hetisraadzaamdatdepatiënteenzachtetandenborsteltoepastentandflossgebruiktinplaatsvantandenstokers(Decoeneetal.,2016).Ditomhetrisicoopinfectiehaardentevoorkomen.DemucosavandelippenkangehydrateerdwordendooreenlipbalsemHetgebruikvanvaselinewordthierbijafgeradenomwillevanhetnegatiefeffect(hetlegteenlaagopdelippeninplaatsvantehydrateren)(Decoeneetal.,2016,SaadehandPharm,2005).Kruidigevoedingsstoffenenalcoholwordenbestvermeden.Ditomwillevanhetirriterendeffectopdemucosa,wat kan leiden tot kleine wondhaarden (Moore,2007). De inname van voeding (vaste, zachte voeding) isafhankelijkvandegraadvanmucositisenmoetstriktgecontroleerdwordendoordeverpleegkundige.Hierbijmoetdeverpleegkundigeoplettendzijnopdeaanwezigheidvaneenmondprothese.Dezemagdepatiëntnietbelemmerentijdensoraleinnameenmageventueeluitblijveningevalvanmucositis(Decoeneetal.,2016).Erkunnengeïsoleerdezweertjesontstaan,diezeerpijnlijkkunnenzijnvoordepatiënt.Pijnstillendemedicatieisdanookessentieelindebehandelingvanstomatitis(Moore,2007).Indien er stomatitis ontstaat blijft het mechanisch reinigen van de tanden na elke maaltijd belangrijk.Mondspoelingiseenhulpmiddelomdemondtereinigen,maarneemtnietdeplaatsinvanmechanischreinigen(Decoeneetal.,2016).Demondspoelingkanbestaanuiteenchloorhexidineoplossing(bijvoorbeeld:dentio0,05%) (SaadehandPharm,2005), ter aanvulling bij het dagelijks reinigen (Decoene et al., 2016) en wordt voornamelijk toegepast bijgeïrriteerdemondmucosa.Ingeval van stomatitis kan er een stomatitiscocktail (topische anesthetica en visceuze lidocaine) aangewendworden.Dezemondspoelingheefteenverdovendenpijnstillendeffectenwordthetbesttoegepastvoordemaaltijdomwillevanhetverdovendeffect.Ondanksdezebehandelingheeftgeenenkelexperimentelestudiedewerkzaamheidhiervanwetenaan te tonen.Hetpijnstillendeffect ishetenigewatbepaald is tijdenshetregelmatigaanbiedenvanditmiddel (SaadehandPharm,2005).Demondvoldoendehydraterenovergansdedagiseenbelangrijkaandachtspuntommucositistebeperkenofteverbeteren.Regelmatigdemondspoelenmetwaterofdoorregelmatigevochtintenemen,blijftdemucosavochtig(Decoeneetal.,2016).Hierbijisereenverminderdrisicoopirritatieeninfectievandemondmucosa,ditwordtookduidelijkvermeldinhetartikel:“Managingtreatmentsideeffectsinadvancedbreastcancer”.Ingevaldatdepijndemondspoelingbelemmerd,kaneenwatersprayeenoplossingbieden(Moore,2007).

21

7.1.2 Dermatologischebijwerkingen

7.1.2.1 Haarennagelaandoeningen

Veranderingen van het haar en nagels kunnen zich voordoen tijdens een behandelingmet een epidermalegroeifactorreceptor(EGFR)remmer.Dezebijwerkingenkomenvertraagdtotuiting,ditmeestalnaviertotachtwekennaaanvangvandebehandeling(Moore,2007,Bonny,BuyseandBrochez,2011).IneenPEER-reviewvanBonny,BuyseandBrochez(2011)wordendevolgendesymptomenomschreven:alopecia(haaruitval),verminderdehaargroeiophoofdhuidenledematen,maargelijktijdigookverdikkingvanhethaarontstaaneneenvermeerderdehaargroeiophetgezichtenwimpers.Delaatstgenoemdesymptomenverdwijnenlangzaamnahetstoppenvandebehandeling.DitwordttevensookgemeldinhetartikelvanMooreomtrentde“ManagingTreatmentSideEffectsinAdvancedBreastCancer”(Moore,2007,Bonny,BuyseandBrochez,2011).Deontstaneveranderingenkunnentewijtenzijnaaneenafwijkendevoortzettingvandeanagenefase(groeifase

van het haar) die aanzet geeft tot lange en vervormde haren (Bonny, Buyse and Brochez, 2011). Ombeschadigingenaanhethoornvliestevoorkomenkanhetvanbelangzijnomlangeharenterhoogtevandeogen(wimpers)afteknippenmoestditnodigzijn(Bonny,BuyseandBrochez,2011).Ontharingsmiddelenkunneneennegatiefeffecthebben,ditdoorhetontstaanvanhuiduitslag.Dezemiddelenmoetendanookwordenvermeden(Moore,2007).Paronychiaisdemeestvoorkomendenagelveranderingbijpatiëntenondertargettherapieentreftongeveerzesprocentvandepatiënten.Hetkenmerkvanparonychiaiseenerythemateuzepijnlijkezwellingvandelateralenagelranden (voornamelijk aan de grote teen). Dit kan zeer belastend zijn voor de patiënt. Omdat dit de

mobiliteitkanbelemmeren.Secundairesurinfectie(bijbesmetting)kanvoorkomen(Bonny,BuyseandBrochez,2011).

Fotovier:ParonychiaaandigitumI-IVvandelinkervoet(A)enuitvergrotingvandeafwijkingaandigitumI(B)(Tjin-A-Tonetal.,2007)Als verpleegkundige zal het van belang zijn om patiënten duidelijk te informeren omtrent deze bijwerking,zodanigdatdemobiliteitenhiermeedelevenskwaliteitnietwordtbelemmerd(Barton-Burkeetal,2017.Bonny,BuyseandBrochez,2011).

Strakke schoenenwordenhetbest vermeden (Bonny,BuyseandBrochez, 2011). Denagels vanhandenenvoetenwordenbestgetrimdinplaatsvanteknippen.Ditomwondjeseninfectiestevermijden.Eencrèmemet

ureumkanhierbijgunstigwerkenomdehuidronddenagelssoepeltehouden(Barton-Burkeetal.,2017).

22

De behandeling zal bestaan uit het toedienen van een lokaal antibiotica. Indien een reactieve vorming vangranulatieweefsel ontstaat, kan dit worden behandeld door het aanstippen met zilvernitraat of het

desbetreffendemedischtelatenverwijderendoormiddelvancurettage(Bonny,BuyseandBrochez,2011).7.1.2.2 XerosiscutisXerosiscutisduidtopdroogheidterhoogtevanhuidenslijmvliezen.Hetkanoptredenviertotachtwekennaaanvangvandebehandeling,ditbijongeveer35%vandepatiënten.Uitdrogingvandehuidenslijmvliezenishet gevolg van een gebrekkige deling van de keratinocyten (gelegen in de epidermis) met als gevolg een

verminderdehuidbarrièrefunctie(Bonny,BuyseandBrochez,2011).

Fotozes:closeupofxerosiscutis(Eucerin,2018)Detypischekenmerkenzijn: fissurenophandenenvoeten,eczemateuze laesiesaanwezigoverhetvolledige

lichaamenpulpitissiccaopdehanden(subvormvanatopischeczeem,ookwinterhandengenaamd)(Bonny,BuyseandBrochez,2011).

Fotovijf:Pulpitissicca(Doccheckpictures,2010).Epistaxis (bloedneus) kan het gevolg zijn van droge neusslijmvliezen. Blefaritis (ook wel ooglidontstekinggenaamd)kaneencomplicatiezijnvandrogeogen(roodheid,irritatieenjeuk)(Bonny,BuyseandBrochez,2011).Het voorkomen van xerosis cutis bestaat uit: het beperken van baden en het nemen van een douche, het

vermijdenvanirriterendestoffen(bijvoorbeeldparfum)enhetgebruikvaneenmildezeep(Bonny,BuyseandBrochez,2011).Hetgebruikvaneenverzachtendecrèmekanpositiefwerkenbijpatiëntenmeteendrogehuid.Hetgebruikvaneenhypoallergenevochtinbrengendecrème,zonderparfum(bijvoorbeelduriage®,eucerin®,etc.)wordtsterk

aangeraden(gebruik:tweemaalperdag)(Barton-Burkeetal.,2017).

23

Deverpleegkundigeheefteensleutelrolbijdeinspectie,preventieenbehandelingvandehuidenslijmvliezenvanpatiëntenondertargettherapie(trastuzumab/lapatinib).Tijdens de huidinspectie moet de verpleegkundige de huid goed observeren en palperen, hierbij rekening

houdendmetdehydratatie(huidplooimaken),kleur,textuurenmorfologievandehuid(Barton-Burkeetal.,2017).

Specifiekebijwerkingen

7.2.1 TrastuzumabTijdensdetoedieningvantrastuzumabishetbelangrijkalsverpleegkundigedeindicatievantoediening,dewijzevantoedieningendecomplicatiesdiekunnenontstaan(verbandhoudenmetdebehandeling)tekennen.Eenvroegeidentificatievandeontstanebijwerkingenkanleidentotsnelleondersteuningsmaatregelen,diedeveiligheidenlevenskwaliteitvandepatiëntkunnenwaarborgen.

A. Leverfunctiestoornissen

Transaminitis

Een bijwerking die kan ontstaan bij de toediening van trastuzumab is een verhoging van het aspartaataminotransferase en alaline aminotrasferase (leverenzymen). Deze verstoring in de leverenzymen kan 50%wijzenoptransaminitis(verhogingvanleverenzymengekoppeldaannietspecifiekehepatitis)(BourdeanuandLuu,2013).

Hetiseenmildecomplicatieenkomtinminderdantienprocentvandegevallenvoor.Detaakalsverpleegkundigis om aandachtig te zijn dat de leverfunctietesten correct worden uitgevoerd die door de arts wordtvoorgeschreven.(BourdeanuandLuu,2013).Deartszaldebehandelingvantrastuzumabgaanreducerenbijeenpatiëntmetlichteleverfunctiestoornissen.Bijernstigeleverfunctiestoornissensteltdeartsdebehandelinguit(BourdeanuandLuu,2013).

B. Hematologischebijwerkingen

TrombocytopenieNaasteenverstoringvandeleverenzymen,kanooktrombocytopenievoorkomen.Dezebijwerkingtreedtvroegop, vanaf dag 1 tot en met dag 8 en stabiliseert normaal op dag 18. Patiënten met meerdere cycli vantrastuzumabhebbeneerdereenlangzamereafnamevandetrombocyten.

24

De keerzijde hieraan verbonden is, een reductie van de dosis, waardoor de therapie wordt verlengd. Hetstopzettenvandebehandelingkanvoorkomenindiendebijwerkingenteintenswordenvoordepatiëntendit

delevenskwaliteitgaatbeïnvloeden(BourdeanuandLuu,2013,Zhuetal.,2017).Bijdecomplicatietrombocytopenieishetalsverpleegkundigevancruciaalbelangomtekensvanbloedingvlugoptesporen.Eenbloedingkanleidentoteennoodsituatie,waarindeveiligheidvandepatiëntingedrangkomt(BourdeanuandLuu,2013).Eentaakvandeverpleegkundigenhierbijisompatiëntentijdensiederbezoektescreenenoptekensvaneenbloeding. Symptomen van een bloeding zijn: ecchymose (=hematoom), petechiae (rood- paars puntvormighuidverkleuring),epistaxis(neusbloeding),hemoptyse(afkomstigvandelongen),hematemese(bloedbraken),

melena,hematurie,vaginalebloedingenenbloedingenrondwondenenvaatlijnen(BourdeanuandLuu,2013).Andere symptomen van een inwendige bloeding zijn: hevige pijn, zwelling, tekens van shock (hypotensie,tachycardie,oppervlakkigeademhalingentachypneu).Verpleegkundigen zijn van de trombocyten nadir (minimum aan trombocyten, treedt rond dag acht op) enpatiënten met een verhoogd risico op trombocytopenie bewust. De juiste monitoring, counseling enprofylactischemaatregelingenspelenhierbijeenrol(BourdeanuandLuu,2013).Trombocytopeniekanvoordepatiënt leidentottrombocytentransfusie,dosisreductievandetrastuzumabof

zelftoteenvolledigestopzettingvandebehandeling(BourdeanuandLuu,2013).Desymptomentijdigopmerkenengerichtdoorgevenaandebehandelendegeneesheeriseencruciaalgegevenomdeveiligheidvandepatiënttewaarborgen(Camburn,2009).

C. Vermoeidheid

Degrootstebijwerkingbijpatiëntenondertrastuzumabisvermoeidheidentreedtin65%vandegevallenop(BourdeanuandLuu,2013).Zwarevermoeidheidkanleidentotstopzettingvandebehandeling.Hetscreenenvanpatiëntenopvermoeidheidvooriederetherapiecyclusisnoodzakelijkomverdereobservatienaarvermoeidheidtewaarborgen.Het waarnemen van bijdragende factoren zoals anemie, psychologische nood en pijn zijn van belang omvermoeidheidtekunnenbeoordelen(BourdeanuandLuu,2013)Alsverpleegkundigezalhetvanbelangzijnomstrategieënomvermoeidheidtebeheersen(zoalshetuitvoerenvanprioriteiten,hetbijhoudenvaneendagboek)aantelerenaandepatiënt.Eenanticiperendebegeleidingvandepatiëntendiensfamilie,richtzichopaanbevelingenoverzelfbeheersing(hoemetdevermoeidheidomgaanbijjezelfofbijhetfamilielid)(BourdeanuandLuu,2013).Educatieveinterventieszoalscopingmechanisme,trainingencoachingaanbiedenzijntakenalsverpleegkundigeomdepatiënttebegeleideninzijnproces.Hierbijwordtpositievecoping(maniervanomgaanmetproblemenenstress)(BourdeanuandLuu,2013,Decoeneetal,2016).

25

Hetblijvenobserverenvandevermoeidheidkanvoorkomendatdepatiëntzijnbehandelingvroegtijdigstopzet.Tijdigoverleggenmetdebehandelendeartsisdanookeenmust.Eentijdelijkedosisreductiekanaanbevolenwordentotdepatiëntweermeerkrachtvertoont(BourdeanuandLuu,2013,Decoeneetal.,2016)).

D. Cardialebijwerkingen

CardiotoxiciteitCardiotoxiciteitiseerdereenzeldzaam,maareenernstigecomplicatie.Hetexacteontstaanvancardialetoxiciteittengevolgevantrastuzumabisnognietvolledigduidelijk(Levine,2005).ErkaneenminimaaleffectopdeQT-intervalontstaan,maarditheeftgeenrisicototcardiotoxiciteit.Delinkerventriculaireejectiefractie(percentagebloeddiedelinkervertrikelverlaattijdenshetsamentrekkenvandehartspier)kanverlaagdzijnmet10%–20%bijpatiëntenondertrastuzumab.Diteffectkanvergrotenindiendepatiënteencombinatietherapiekrijgtvantrastuzumabeneenandercytostatica(bijvoorbeeld:Docetaxel®)(BourdeanuandLuu,2013)..Taak van de verpleegkundige is om de cardiale symptomen die kunnen ontstaan tijdig op temerken. Dezesymptomen bestaan uit tachycardie, dyspneu, hypertensie en pijn op de borst (Bourdeanu and Luu, 2013,Camburn,2009).Indienbepaaldesymptomenoptredenmoetdeverpleegkundigeditonmiddellijkmeldenaande behandelende oncoloog. De hartfunctie wordt bepaald aan de hand van een elektrocardiografie enechografievanhethart,debloeddrukenpolswordenookstriktopgevolgd(Camburn,2009,Levine,2005).Debehandelingmettrastuzumabwordttijdelijkonderbroken,inafwachtingvanderesultatenvanhetcardiologischonderzoek(Camburn,2009).

F. DermatologischebijwerkingenBijwerkingen (dermatologisch vlak) die ontstaan tijdens een behandeling met trastuzumab kunnen nietgeassocieerdwordenmetdetypischedermatologischebijwerkingenvanEGFR-remmer.Dehuiddefectendiewordenwaargenomen zijn voornamelijk xerosis en het gevoel van een vreemd lichaam in het oog (irritatie,

roodheid,jeuken,brandendgevoel,etc.)(Bonny,BuyseandBrochez,2011).Eenmildeczeemoverhetgehelelichaamkanontstaantijdensof30minutennadetoedieningvantrastuzumab(Bonny,BuyseandBrochez,2011).Eenhypoallergenevochtinbrengendecrèmekanhierbijgunstigwerkenomheteczeemtereducerenendehuidtoestandteoptimaliseren(Barton-Burkeetal.,2017).

Foto8:Herceptin®rash(HER2support.org,2008)

26

7.2.2 LapatinibLapatinibheefteendubbelewerkingditgerichttegenhetHERéénentwee.Naeenbehandelingmetlapatinib

incombinatiemetcapecitabineisdekansopeenziektevrijeoverlevinggroot(Becze,2007).De bijwerkingen die bij lapatinib ontstaan kunnen verschillen met de bijwerkingen bij trastuzumab.Neveneffecten die terugkeren zijn: erytheem, kleine macules en papules of maculopapulaire uitslag,

paronychiale veranderingen (nagelriemontsteking), hand-voetsyndroom (Becze, 2007) en diarree (Moore,2007).

ADermatologischebijwerkingen

HuiduitslagDe ontstane huiduitslag wordt veroorzaakt door epidermale groeifactorreceptor remmers. Deze receptorenbevinden zich op de ongedifferentieerde, prolifererende keratinocyten (basale laag van de epidermis en

buitenste schede van het haarzakje (Bonny, Buyse and Brochez, 2011). Remming van deze signaalroutesresulteertinstoppenvandecelgroei,migratie,apoptose,abnormalerijpingendifferentiatievandecel(Barton-Burkeetal.,2017).Hetkenmerktzichdoorhet typischepustulairuiterlijk,vaakvoorkomendophetgezicht,hoofdenderomp(gelijkendopacne).Dehuidisdroogvanaard,vertoonterytheem,geentekensvanpruritus(jeuk)enpijn(Moore,2007).HetisvanbelangomhierbijduidelijkeenonderscheidtemakentussenacneenuitslagveroorzaaktdoorEGFR-remmers.DebehandelingvanbeideisandersdoorverschilinetiologieenverloopvandeaandoeningDeernstvandehuiduitslagislichttotmatigvanaard,waarbijdetalgklierennietzijnaangetast(Moore,2007).

Foto9:Acnevulgaris(Guide,2017).Foto 10: Pustulair uiterlijk veroorzaakt door EFGR- remmer(Mitchelletal.,2007)

Deverpleegkundigeobserveertiederehuiduitslagmeteenuitgebreidklinischeinspectie.Indiendehuiduitslageengeelkorstjeenexsudaatvertoont,duidtditnietnoodzakelijkopeeninfectie.Enkelindiendepustelsroodheidvertonenenpijnlijkaanvoelen,kanditwijzenopinfectie(Moore,2007)enwordtditbehandeldmetantibiotica(bijvoorbeeld:tetracycline)(Camburn,2009).Er zijn een aantal interventies waarmee de verpleegkundige rekening mee kan houden om de ontstanehuiduitslagtecamouflerenenongemakbijdepatiënttevermijden.Depatiënt kandoordedermatologen goedgekeurdemake-up gaan toepassen zonderdat dezemakeupdeaangetastehuidverdergaatbeschadigen.Het ishierbijbelangrijkdatdepatiënteenmilde reinigergebruikttijdenshetverwijderenvandemakeup(Moore,2007).

27

Hetgebruikvaneenverzachtendelotionheefteenpositiefeffectbijtekenenvandrogehuid(Camburn,2009).Dehuidbeschermenmeteenzonnebrandmiddelisnoodzakelijkomdehuiduitslagniettelatenescaleren.Eenadequatezonbeschermingisbelangrijkomhyperpigmentatieenverergeringvandehuiduitslagtevoorkomen

(Bonny, Buyse and Brochez, 2011). Hierbij wordt het gebruik van een SPF (zonnefactor) van minimum 30aangeraden(Moore,2007).Geneesmiddelen tegen acne worden best vermeden. Ze kunnen de toestand van de huid (huiduitslagveroorzaaktdoorEGFR-remmers)verslechteren.DeuitslagveroorzaaktdoorEGFR-remmershebbeneenanderepathofysiologiedanacnevulgaris(Camburn,2009).Debehandelingswijzezalbepaaldwordendoorhettypehuidreactie,desubjectievesymptomenvandepatiënt

endeimpactopdelevenskwaliteitvandepatiënt(Bonny,BuyseandBrochez,2011).Eenbehandelingvanlichtaangetastehuidbestaatuitgeneesmiddelenmeteenverlaagdedosisaancortisoneofcalcineurineremmers.Calcineurineremmers(bijvoorbeeldNeoral®)zorgtvoorderemmingvanhetenzymcalcineurine,waardoordeactivatievandeT-lymfocytenwordtgeremdeninflammatoirereactiesvandehuidwordenonderdrukt(VanRossumenVanPelt,2012). Hetgebruikvantopischecorticosteroïdenbijeenernstigereactieheeftgeengunstigeeffecten.Eveneensishetgebruikvantopischecortisoneineenvroegstadium,geenmiddelominfectiesineenlaterstadiumuittesluiten(Moore,2007).Lokalecorticosteroïdenkunnenookacne–achtigehuiduitslagzoalsperioraledermatitisenrosacea(roodheidinhetgezicht)veroorzaken.Hierbijkunnenzehetrisicoophuidatrofiedoentoenemen(Bonny,BuyseandBrochez,2011). Beperkingen in het gebruik van corticosteroïden kan opgevangen worden door calineurineremmers

(bijvoorbeeld:tacrolimus®)diedekeratinocytenkunnenreactiveren(Bonny,BuyseandBrochez,2011).

Foto11:Perioraldermatitis(GaryandWhite,2015).Indien de huiduitslag blijft aanhouden, ondanks alle topische middelen wordt er best een dermatolooggeraadpleegdomdehuidtebehandelen(Camburn,2009)De gerelateerde huiduitslag door EGFR-remmers zou overeenkomen met een verbeterde reactie op debehandelingenoverlevingskansvandepatiënt.Ditstondbeschreveninhetartikel:“Managingtreatmentsideeffectsinadvancedbreastcancer”vanMoore(2007).Ineenpeer-reviewvanBonny,BuyseandBrochez(2011)kondezemarkeropklinischresponsnietinallestudiesbevestigdworden.

28

In diezelfde peer- review van Bonny, Buyse and Brochez (2011) heeft een aantal studies een profylactischebehandeling met tetracyclines de opkomst van de papulopustulaire uitbarsting (acne-achtige reactie) teonderdrukkenaangetoond,alhoewelergeenduidelijkconsensuswasvoorhetopstartenvaneenbehandeling.

Hand-voetsyndroomDitsyndroomwordtookwelpalmar–plantarerythrodysesthesiagenaamd(Moore,2007).Hetsyndroomlijktteweinigaandachttekrijgenvanhetverplegendpersoneelenhetmedischteam(Williams,2011).Desymptomenwordenveroorzaaktdoorbepaaldecytotoxischemiddelen(zoalslapatinib)(Moore,2007).Hetkenmerkt zich voornamelijk door een lang aanhoudende serumspiegel in het bloed. De dermatologischemanifestatiesuitenzichophandpalmenenvoetzolenmaarzijnnietlevensbedreigend(Williams,2011).Desymptomenzijndroogte,erytheem,oedeem,blaarvorming,ulceratieendesquamatievandehuid.Hierbijzijnerverschillendegradatiesvolgensdeernstervan(Williams,2011).Desymptomenzijnslopend,ontsierenden zeer pijnlijk voor de patiënt (Moore, 2007). Afhankelijk van de ernst, kan dit het welbevinden en delevenskwaliteitvandepatiëntgaanbeïnvloeden(Williams,2011). Foto12:Palmar–plantarerythrodysesthesia(Gerendash,2017).Meestal start hetbij een tintelendgevoel inhandpalmenen voetzolen.Deze tintelingen kunnenuiteindelijkovergaantotpijn.Erkansymmetrischezwellingenerytheemontstaan.Indiendehandenzijnaangetast,zijndevingertoppenglanzend,opgezwollen,gespannenenroodachtigvankleur(Moore,2007).Leeftijdengeslachtspeleneenrol inhetontstaanvanhethand-voetsyndroom.Hoeouderdepatiënt,hoekwetsbaarderzijnhuid.Vrouwenvertonenhierbijeenverhoogdrisicodoorhuntragermetabolisme(Williams,2011).De bewustwording van de bijwerkingen is als hulpverlener een noodzaak om gericht te kunnen handelenwanneerdezesymptomenzichvoordoen(Williams,2011).Zodoendekaneventueeleenprofylactischebehandelingopgestartworden.DezebestaatuithettoedienenvanpyridoxineofvitamineB6encortisone(prednisolon®,dexamethason®)vooraanvangvandebehandeling.Indien de symptomen zichtbaarworden kan een behandeling opgestartwordenmet corticosteroïdencrème(Williams,2011).

29

Aandachtspuntenwaarmeedeverpleegkundigerekeningkanhoudentijdenshetgevenvanadviesaandepatiëntzijnhetvermijdenvanwarmebaden,douchesenhetdragenvangeentestrakkekledij.Eenverzachtendecrèmekanenigeverlichtinggevenenkanpreventieftoegepastwordenomdehuidtehydrateren(Moore,2007).Ookeentopischecrèmemetureumzoueenpositiefeffectvertonen(Moore,2007,Cancer.Net,2017).De patiënt vermijdt daarnaast best ook schoonmaakproducten, cafeïne, alcohol en direct zonlicht. Dit omuitdrogingenaantastingvandehuidtevoorkomen.Extravochtinnamekanhulpbiedenomdebloedsomloopteverbeterenendetoxinesuithetlichaamteelimineren(Williams,2011).Deverschillendeneveneffectenzijnnietenkelfysisch,maarhetkanookemotioneel(psychisch)vanaardzijn.Hetuiterlijkisaangetast(handen,voeten).Voordepatiëntishetmoeilijkenbelastendomdieverbergennaardebuitenwereld(Williams,2011).Deverpleegkundigeobserveertdusnietlouterdefysiologischemaarookdeemotioneleaspectenvandepatiënt.Emotionelesteunenadviesinverbandmetbeheervansymptomenkunnenhierbijbaathebben(bijvoorbeeld:wattevermijden,wattedoenindienersymptomenoptredenenluisterenwatvoordepatiëntomdatmomentbelangrijk is) (Williams,2011). De verschillende stadia van hand- voet syndroom beheren en tijdig debehandelendegeneesheerraadplegenisdanookeenvereiste(indienernstig:therapietijdelijkuitstellenofdedosisreduceren)(Moore,2007).Tabel 4: toxiciteitsgraden palmar plantar erythrodysesthesia syndroom (PPE) volgens een klinische enhistopathologischetrial(Huesoetal.,2008).Ziebijlagetwee.Hetmotiverenvanhetgebruikvanoraleanalgesieenhetregelmatigopzoekenvaneenpedicureofpodoloog,kan de patiënt hulp bieden tijdens het beheer van de symptomen (hand- voet syndroom kan pijnlijk zijn)(Williams,2011,Moore,2007).

B. Gastro-intestinalebijwerkingen

DiarreeDeernstvandediarreekanwordenachterhaalddoorna tegaanofde symptomenconsistentvanaard zijn(camburn,2009).Hierbijisereengrootverschilmetslappefaeces.Waterigdiarreekannaeentijdalarmerendzijndoordathetrisicoopdehydratatieeneenelektrolytenstoornisopdevoorgrondkomenteliggen.Dezepotentielebijwerkingtreedtvoornamelijkoptijdensdetoedieningvanlapatinib(Moore,2007).Bijaanvangvantherapierichtdeverpleegkundigezichophetstoelgangspatroonvandepatiënt.Ditisvanbelangommonitoringvanverdereveranderingen inde faecesofhetpatroonervanop temerken (Camburn,2009,Moore,2007).Alsverpleegkundigeishettevensvanbelangomdepatiëntduidelijktemakendatelkeverandering(gaandevanconsistentie,patroon,kleur)bestaandezorgverlenervermeldwordt(Moore,2007).Deverpleegkundigzaleengerichteobservatieuitvoerenomdezegegevens toe te lichtenaandebehandelendegeneesheer (Camburn,2009).Farmacologische interventie is niet nodig, tenzij depatiënt er continue last vanheeft of als er buikkrampenaanwezigzijn.Dezesymptomenhebbeneengrooteffectopdelevenskwaliteitvandepatiënt(Moore,2007).

30

Indienantidiarreïcaaangewezenwordtzijnerechtereenaantalcontra-indicatiesvoorhettoedienenervanzoals:obstructie, onverklaarbare geelzucht, parasitaire- of bacteriële buikinfectie, koorts en ernstige buikpijn. Indergelijkegevallenzaleersteenevaluatievandepatiëntnodigzijn.Ditaandehandvaneengastro-intestinaalonderzoek.Indiendezenegatiefblijktkandeartsbeslissenomeenantidiarreïcamiddeltoetepassen(Moore,2007).De farmaceutische benadering bij een milde vorm van diarree is gericht op het toedienen van loperamide(Imodium®). Indienhetgaatomrefractairediarree,zaldeartsbeslissenomoctreotide(Sandostatine®)optestarten(Moore,2009).Naast het toepassen van farmaceutische middelen, kan de verpleegkundige ook raad geven overdieetmodificaties.Dehulpvaneendiëtistekanhierbijraadzaamzijn.Depatiëntzal zelfookopmerkenwelkevoedingsmiddeleneen invloeduitoefenenophunstoelgangpatroon.Hiermeerekeninghoudenisnoodzakelijk(Moore,2007).Tijdens het aanbieden van de dieetmaatregelen, is de vochtinname zeer cruciaal. Deze moet wordengestimuleerdomdehydratietengevolgevandiarreetevoorkomen.Depatiëntneemtbest2tot2,5literwaterinperdag(Moore,2007,Camburn,2009).Kruidige, gefrituurd en omvangrijke voeding moet worden vermeden. Het innemen van lactosemiddelen(zuivelproductenbijvoorbeeld:melk,kaas,etc.)wordtooksterkafgeraden(Camburn,2009).Hetkannuttigzijnomkleinemaaltijdenteadviseren(bijvoorbeeldmetrijst,pasta,beschuit,etc.).Hetgebruikvan acidophilus producten (bijvoorbeeld: levende yoghurt) kan een positief effect hebben op de darmen(Camburn,2009).Hetgebruikvankruidensupplementenwordttensterksteafgeraden,alsookgrapefruit-productenofsappen.Dezemiddelen hebben een remmend effect op hetmetabolisme van lapatinib,wat een negatief effect kanhebbenopdebehandeling(camburn,2009),.Dedoelstellingvandeverpleegkundigeisomtijdigdiarreeoptemerkenendezebijwerkingzovlugmogelijktemeldenaandebehandelendegeneesheer.Opdrachtvandeverpleegkundigeisomdepatiëntattenttemakendatdiarreeeenzorgelijkebijwerkingisendatdezeonmiddellijkmoetgemeldworden.

C. Cardialebijwerkingen

CardiotoxiciteitHetisveeleereenzeldzame,maarernstigecomplicatie.ErkaneenminimaaleffectopdeQT-intervalontstaan.Ditheeftechtereenminiemrisicototcardiotoxiciteit.Delinkerventriculaireejectiefractiekanverlaagdzijn,netzoalsbijtrastuzumab.Eriseenvergrootrisicoalsdepatiënteencombinatietherapiekrijgt.Regelmatigehartbewakingwordtvereist.Ditzowelbijstart,alstijdensdebehandeling.Voorstartvanlapatinibwordt er nagegaanwat denormaalwaarde (limiet) is vandie patiënt aandehand vaneenechocardiografie(Camburn,2009).Tijdens de behandeling met lapatinib wordt verwacht dat de verpleegkundige cardiale symptomen kanopmerkendiewijzenopcardiotoxiciteit.Indienertachycardieendyspneuontstaanmoetdeverpleegkundigeditonmiddellijkmeldenaandebehandelendegeneesheer.Deverpleegkundigevolgtdebloeddrukenpolsgoedop totereenelektrocardiografie vanhethart is afgenomen (Camburn,2009). Eenverder consultdooreen

31

cardioloogwordtverwachttijdensdeonderbrekingvandelapatinib.Hetaldannietherstartenvandelapatinibisafhankelijkvandeuitkomstvandecardioloog.

8 BesluitDeontwikkelingbinnendeoncologiekenteenheleevolutie.Vroegerhaddensystemischebehandelingendevoorkeurongeachtdespecifiekekenmerkenvandetumor.Tegenwoordigmetdegerichtetherapie,isdezemeergeïndividualiseerdenwordtergerichtergewerktopdetumor.Dezeevolutieengerichtebenaderingvraagtomeenanderekijkopdeklinischepraktijkwaarbijdeontstanebijwerkingenwordenachterhaaldenbehandeld.Dezebenaderingheefteenpositiefeffectgeziendeonnodigekostentengevolgevandeontstanebijwerkingen(bijvoorbeeld: ziekenhuisopname) worden voorkomen en zo de levenskwaliteit van de patiënt te gaanverbeteren.

IndeliteratuurstudiewordtomschrevendattargettherapieenkeltoegepastkanwordenindienhetgaatomeenHER 2 gevoeligmammacarcinoom, doordat dit enkel effect heeft op de intracellulaire activiteit van de cel.Kennisgevingomtrentdesignaaltransductie,dusdewerkingvandecelheefteeninvloedomtargettherapietebegrijpen.Deanatomieenfysiologie(celwerking)beheersenvooraleerdepathofysiologieenbehandelingtebegrijpen,isvanbelangomzogerichteobservatieeninformatieteverlenenaandepatiënt.Targettherapiebestaandeuiteenmonoklonaalantilichaam(trastuzumab)entyrosinekinaseremmer(lapatinib),worden beiden toegepast bij een HER 2 gevoelig mammacarcinoom. Ze hebben beiden een anderwerkingsmechanisme,maarhuntargetishetzelfde(HER2).Tijdenshettoedienenvantargettherapiezijndemogelijkebijwerkingennietwegtedenken.Alsverpleegkundigewerkendopeenoncologischeafdelingishetvanbelangomdeindicatie,werking,hetgebruik,voorzorgsmaatregelenendemeestvoorkomendebijwerkingentebeheren.Eencruciaalonderdeelhiervanisdezebijwerkingentijdigoptesporenenbedachtzaamreagereniniederesituatie.Belangrijkeaandachtspuntenhierbijzijn:voldoendeinformeren(omtrentdebijwerkingen),observerenendeontstanebijwerkingentijdigmeldenaandeverantwoordelijkegeneesheer.Deinvloedvandeverpleegkundigespeelteenbelangrijkerolinhetbeheervandesymptomen,hierbijdenkendaan de dermatologische bijwerkingen die zowel kunnen voorkomen tijdens de toediening van lapatinib, alstrastuzumab.Hettijdiginspelenhieropdoorbijvoorbeelddehuidvoldoendetehydrateren,kanbijvoorbeeld:xerose,eczeem,etc.,tothetminimumherleiden.Hetzelfdeleidtvoorhetobserverenvanbijvoorbeeld:nausea,vomitus,diarree,bloeding,etc.Preventiefwerkenkandebijwerkingendiekunnenoptredenverminderenenernstigecomplicatiesvermijden.Watleidttoteenpositiefeffectvoordepatiënt(ditzowelopfysisch,alsemotioneelvlak).DeliteratuurstudieheeftdebijwerkingenweerdiekunnenontstaantijdensgerichtetherapiebijeenHER2gevoeligmammacarcinoom.Stilstaanbijderesultatenvandeliteratuurstudieenhetopmakenvanhetpraktijkgedeeltezalinzichtgevenomtrentgerichtetherapieenkennisvancollega’s.Doorderesultatenmetelkaartevergelijkenzalereenbeeldgevormdwordenoverdekennisvantargettherapieendeneveneffecten.Bijbehoefteaankenniskandezeindiennodigwordengeïmplementeerdopdedienstoncologieaandehandvaneenbijscholing.

32

9 Methodologie

Beschrijvingvandepopulatie

Hetverzamelenvangegevenszalgebeurenviaeenkennispeiling,ditgaandeoverdebijwerkingentijdenshet toedienen van target therapie bij een HER 2 gevoelig mammacarcinoom. De kennispeiling zalplaatsgrijpen op de dienst oncologie in een regionaal ziekenhuis. Het gaat hierbij om een nulmeting,waarbij verpleegkundigen (gegradueerd, bachelor, oncologische beroepstitel en master in deverpleegkunde)aaneenkennispeilingonderworpenworden. Denulmetingzalgebaseerdzijnoptiengegradueerdeverpleegkundigenenvijftienverpleegkundigenopbachelorniveau,waaronderviermeteenoncologischeberoepstitel.Tijdenshetanalyserenvandenulmetingwordtmethetopleidingsniveaurekeninggehouden,ditomeeninzichttekrijgenindekennisperopleidingsniveau.Doormiddelhiervankanergeconcludeerdwordenhoehetverderverbeterprocesdientopgemaaktteworden.Inhetverderverbeterproces(PDCA-cyclus)wordtergeenonderscheidgemaakt,ditomdeongelijkheidwegtenemenendepatiëntenzorgvooroptestellen.Erwordtveronderstelddatiedereverpleegkundigedebijwerkingenomtrenttargettherapiekanregistreren.Deverpleegkundigenzullenonderworpenwordenaaneennulmeting(vragenlijst),ditindeperiodevan12/03/18tot26/03/18.

9.1.1 Ethischecommissie

Vooraleertestartenmetdeonderzoek-studie,werdeenaanvraagbetreffendehetonderwerpingediendbij de ethische commissie van het regionaal ziekenhuis te Brugge. Na het voorleggen van hetonderzoeksprotocol en goedkeuring van diensthoofd (arts) van de dienst oncologie werd op tweenovember2017deaanvraaggoedgekeurd.

Beschrijvingvanhetpraktijkinstrument

Om inzicht te krijgen inde kennis vanmedeverpleegkundigenopdedienstoncologie, zal er gebruikgemaaktwordenvaneenvragenlijst(bijlage4).Hetbetrefteenkwantitatiefonderzoekwaarbijgebruikgemaakt wordt van gesloten vragen, dit om feiten te verzamelen, in dit geval cijfers omtrent debijwerkingenvantargettherapie.Dezecijfersbiedeneenuitwegtothetvormenvaneenconclusieenbieddemogelijkheidtotverdereverbetering.Aandehandvandenulmeting(kennistest)zalertijdensverderonderzoekgebruikgemaaktwordenvandePDCA(plan,do,check,act)–cyclus,ditomcontinueverbeteringenlerentewaarborgen.Hetinformerenvancollega’somtrentdezenulmetinggebeurtviaeeninformatiebrief,hierbijwordtergevraagd om een informed consent te ondertekenen (bijlage 3). Het informed consent is eenovereenkomstomdeeltenemenaandenulmeting,dieaanzettotverderverbetering.Hetinvullenvandevragenlijstisvrijwillig.Deinformatie(gegevens)enresultatenvanhetonderzoekkanenkel anoniem en vertrouwelijk aan derden worden overgemaakt. Tijdens het informeren wordt ervermeldomdevrageneerlijkennaartevredenheidtebeantwoorden.De voordelen vandezenulmeting endit verbeterproject is het bijbrengen van kennis omtrent targettherapieenhierbijdemeestvoorkomendebijwerkingen.Hetlerenverkennenvandebijwerkingenenhet

33

ingrijpeninspecifiekesituatiesisdanooknuttigomkwaliteitszorgteleverenaandepatiëntondertargettherapie.Dekennisvandeverpleegkundigenhierbijiseenpluspuntomgerichteinformatietegevenaandepatiënt.Depatiënthulpbiedenomzelftehandelenindeaanwakkerendebijwerkingeniseentaakvandeverpleegkundige.Tengevolgevandenulmetingkandekennisvandeverpleegkundigenachterhaaldwordenenindiennodigeenverbeterprojectopgestartworden.De nadelen van deze nulmeting is dat er weerstand ontstaat tegen het verbeterproject, dit door deonzekerheid die wordt aangewakkerd door de vragenlijst. De weerstand kan voortkomen door eenkennistekortomtrenttargettherapieenhunmeestvoorkomendebijwerkingen.

9.2.1 Opbouwvanvragenlijst

Dekennispeilinggebeurtaandehandvaneenvragenlijst,diegebaseerdisopgeslotenvragen.Hierbijisenkelreplicerenmetja,neeofgeenideemogelijk.Devragenlijstbestaatuit26vragen,waaronder5algemenevragen,5vragenomtrentdetoedieningvantargettherapieen16vragenomtrentdebijwerkingendietijdenstargettherapiebijeenHER2gevoeligmammacarcinoomkunnenvoorkomen.

Beschrijvingvanhetproces

Denulmetingbestaatnietuiteengestandaardiseerdevragenlijst,maareenvragenlijstgebaseerdopdebestaande literatuurstudie. Eenbundel van zes pagina’s, bestaandeuit een informatiebrief, informedconsent en vragenlijst. Dezewerd voor bekendmaking gecontroleerd door de hoofdverpleegkundige,externeeninternepromotorvandebachelorproef.

Devragenlijst(kennispeiling)werduitgedeeldopmaandag12maart’18.Hierbijhebbendeparticipantenvandenulmeting,waarbij deelnamevrijwillig is, eenperiode van tweewekenomdeze vragenlijst tebeantwoorden.Bijoverhandigingvandevragenlijstwerddeparticipantvandenulmetingtoegelichtaandehandvaneeninformatiebrief.Doorhetonvoldoendebereikvaniedereparticipant,werddeinformatiebriefalsookviamailverstuurd.Een week na aanvang van de nulmeting werd de vragenlijst nog eens toegelicht en werden departicipanten aangesproken die de vragenlijst nog niet hadden beantwoord. Hierbij worden departicipantennogmaalsgemotiveerdomtrentdenulmetingenhetbelanghiervan.Vande25vragenlijstenzijner19vragenlijstenteruggekeerd.Hierbijiséénverpleegkundigeuitgevallenwegenszwangerschap(drop-out).Deanderevijfvragenlijstenzijnnietteruggekeerd,ditkanafstammendoordeontstaneweerstandtijdensdenulmeting.Hierbijdenkendaan:angstvoorfalen,kennistekort,onmacht,etc.Nadieperiodewordendebekomenresultatenverwerktincijfersdieviaeengrafiekwordenvoorgesteld.Decijferswordenhierbijingevoerdviahetbestandmicrosoftexelomdecijfersoverzichtelijktekunnenweergeven.Gebaseerdopdebekomenresultatenwordternagegaanalseenbijscholingomtrenttargettherapieeenuitkomstkanbiedenomeventueletekortenteverbeteren.Indieneenverbeterprojectvantoepassingis,zaldePDCA-cyclustoegepastworden.DePDCA-cyclusbiedteenprocesvancontinuelerenenbijsturen,watdekwaliteittotzorgverbeterd.

34

Resultatenvanhetonderzoek

9.4.1 Algemenevragen

63%vanderespondentenheeftbijdezevraagcorrectgeantwoord.37%vandiegroepheeftgeenideeen0%konnietantwoordenopdezevraag.

42%vanderespondentenheeftbijdezevraageencorrectantwoordgegeven.Hierbijisereengelijkstandmet42%vanderespondentendiegeenideehebbengerepliceerden16%dieeenfoutiefantwoordheeftaangekruist.

37%

42%

16% 5%

Opleidingsniveau

HBO5

Bachelor

Oncologischeberoepstitel

Master

63% 0%

37%

Trastuzumab(Herceptin®)iseenmonoklonaalantilichaam,heeftditeeneffectbijeenHER2gevoeligmammacarcinoom?

ja

neen

geenidee

16%

42%

42%

Detyrosinekinaseremmerlapatinib(tyverb®)hoortookthuisonderdegroeptargettherapie,heeftditdezelfdewerkingalseenmonoklonaalantilichaam?

ja

nee

geenidee

35

79%vanderespondentenheeftbijdezevraageengoedantwoordaangekruist.10%vanderespondentenheeftgeenideeen11%heefteenfoutiefantwoordgegevenopdevraag.

74%vanderespondentenheefteenjuistantwoordaangeduid.21%heeftgeenideeen5%konnietantwoordenopdezevraag.

42%vanderespondentenheeftgeenideewatteantwoordenopdezevraag.32%vanderespondentenheefteencorrectantwoordaangeduiden26%konnietantwoordenopdezevraag.

79%

10% 11%

Kankercellenvertonenabnormaalenasociaalgedrag.IsdezegedragsveranderinghetgevolgdoorveranderingeninhetDNAvandecel?

ja

nee

geenidee

74% 5% 21%

TijdenseenHER2- neuoverexpressieisereenovermatigeaanwezigheidvanhetHER2proteïne,heeftditeeneffectbijdegroeivancarcinogenecellen?

ja

nee

geenidee

26%

32%

42%

HeefthetmonoklonaalantilichaamtrastuzumabenkeleffectwanneerdecarcinogenecelleneenhogeHER2productiviteitvertonen?

ja

nee

geenidee

36

9.4.2 Toedieningtargettherapie

58%vanderespondentenheefteenfoutiefantwoordgegevenopdezevraag.16%vanderespondentenheeftgeenideeen26%heefteencorrectantwoordgegeven.

37%vanderespondentenheeftgeenideewathetantwoordisopdezevraag.Hierbijhebbener32%eencorrectantwoordgegevenen31%vanderespondenteneenfoutief.

48%vanderespondentenheefteenfoutiefantwoordaangeduidbijdezevraag.Hierbijhebbener47%correctgeantwoorden5%heeftgeenideeaangeduid.

58% 26%

16%

Verpleegkundigenmoetenvertrouwdzijnmetdeindicatie,werking,gebruik,voorzorgsmaatregelenenbijwerkingengedurendedetoedieningvan

herceptin®(trastuzumab).DezemagenkelIVtoegediendworden,watleidttoteenverhoogdrisicoopinfusiereacties

ja

nee

geenidee

31%

32%

37%

Ominfusiereactiestijdensdetoedieningvanhetmonoklonaalantilichaamtrastuzumabtebeperken,verlooptdetoedieningaltijdovereenlangeretijd?

ja

nee

geenidee

48% 47%

5%

Detyrosinekinaseremmerlapatinibkanenkelviaoralewegingenomenwordenenvertoontgeeninteractiesmetvoedingtijdensgelijktijdigeinname?

ja

nee

geenidee

37

69%vanderespondentenheefteencorrectantwoordgegevenopdezevraag.26%vanderespondentenheeftgeenideeen5%heefteenfoutiefantwoordaangeduid.

47%vanderespondentenheeftgeenideewatteantwoordenopdezevraag.Hierbijzijner32%dieeenfoutiefantwoordhebbengegevenen21%vanderespondentenheeftcorrectgeantwoord.

9.4.3 Bijwerkingentargettherapie(lapatinib/trastuzumab)

63%vanderespondentenheefteenfoutiefantwoordgegevenopdezevraag.21%vanderespondentenheeftgeenideeen16%heefteencorrectantwoordgegeven.

69% 5%

26%

Therapietrouwtijdensdetoedieningvanlapatinibiscruciaal.Eenonderbrekinghiervanzondermedewetenvandearts,kandanooknadeligzijn

voordepatiënt?

ja

nee

geenidee

32%

21%

47%

Kruidensupplementenengrapefruithebbeneenstimulerendeffectophetmetabolismevanlapatinib(tyrosinekinaseremmer)?

ja

nee

geenidee

63% 16%

21%

Nauseaenvomituszijnbijwerkingendieveelvuldigvoorkomen,ditzowelbijeenmonoklonaalantilichaam(trastuzumab),alstyrosinekinaseremmer

(lapatinib)?

ja

nee

geenidee

38

74%vanderespondentenheefteencorrectantwoordaangeduidbijdezevraag.16%vanderespondentenheeftgeenideeen10%heefteenfoutiefantwoordgegeven.

58%vanderespondentenheefteenfoutiefantwoordgegevenopdezevraag.37%vanderespondentenheeftcorrectgeantwoorden5%hadgeenidee.

90%vanderespondentenheefteenfoutiefantwoordgegevenopdezevraag.Hierbijhebbener5%geenideeen5%vanderespondentenhebbeneencorrectantwoordgegeven.

16%

74%

10%

Dopaminereceptorantagonisten(bijvoorbeeld:litican®)enserotoninereceptorantagonisten(bijvoorbeeld:odansetron®)wordenaltijd

gelijktijdigtoegediendomnauseaenvomitustebehandelen?

ja

nee

geenidee

58% 37%

5%

Alszorgverlenermoetjeeenvolledigbeeldkrijgenhoehetgesteldismetdemondstatusvandepatiënt,ditzowelvoor,tijdens,alsnadebehandeling.Eenchloorhexidinemondspoelingwordtdanookaangeradenomoralemucositiste

voorkomen?

ja

nee

geenidee

90%

5% 5%

Hetvoldoendehydraterenvandemondmucosaovergansdedagiseenbelangrijkaandachtspuntommucositistevoorkomen?

ja

nee

geenidee

39

53%vanderespondentenheefteenfoutiefantwoordaangeduidbijdezevraag.37%vanderespondentenheeftgeenideeen10%heefteencorrectantwoordgegeven.

58%vanderespondentenheefteencorrectantwoordgegevenopdezevraag.26%vanderespondentenheeftgeenideeen16%heefteenfoutiefantwoordingevuld.

74%vanderespondentenheefteencorrectantwoordgegevenopdezevraag.21%vanderespondentenheeftgeenideeen5%heefteenfoutiefantwoordingevuld.

53% 10%

37%

VeranderingenvanhaarennagelskunnenzichgaanregenererentijdensdebehandelingmeteenHER2remmer.Dezebijwerkingkomtvertraagdtotuiting,ditmeestal10wekennaaanvangvandebehandelingenverdwijntooklangzaam

nahetstoppenvandebehand

ja

nee

geenidee

58% 16%

26%

Degrootstebijwerkingvantrastuzumabisvermoeidheid.Screeningvanvermoeidheidbijpatiëntenvooriederetherapiecyclusiscruciaalomverdere

observatietegaranderen?

ja

nee

geenidee

74% 5% 21%

Cardiotoxiciteitiseenernstigecomplicatiediekanoptredenditzoweltijdensdetoedieningvantrastuzumabalslapatinib.Deverpleegkundigekanhierbijeen

belangrijkerolspelenomcardialesymptomentijdigoptemerken?

ja

nee

geenidee

40

53%vanderespondentenheeftgeenideewatteantwoordenopdezevraag.31%vanderespondentenheeftcorrectkunnenantwoordenen16%heefteenfoutiefantwoordgegeven.

79%vanderespondentenheefteencorrectantwoordgegevenopdezevraag.11%vanderespondentenheeftgeenideeen10%heefteenfoutiefantwoordaangeduidopdezevraag.

48%vanderespondentenheeftgeenideewatteantwoordenopdezevraag.26%vanderespondentenheefteenfoutiefantwoordaangeduid,diegelijkstaataande26%dieeencorrectantwoordhebbeningevuld.

16%

31% 53%

Debijwerkingendiekunnenontstaantijdensdetoedieningvanlapatinibzijnhetzelfdealsdebijwerkingenvantrastuzumab?

ja

nee

geenidee

79%

10% 11%

Palmar-plantarerythrodysesthesia,ookwelhand- voetsyndroomgenaamdheeftverschillendetoxiciteitsgraden.Hetvroegtijdiginspelenhierop,doorgerichteobservatiekanhulpbiedeninhetbeheervandesymptomenenschadelijke

gevolgenvoordepatiënt

ja

nee

geenidee

26%

26%

48%

Leeftijdengeslachtspelenookeenrolinhethand- voetsyndroom?

ja

nee

geenidee

41

53%vanderespondentenheefteencorrectantwoordgegevenopdevraag.31%vanderespondentenheeftgeenideeen16%heefteenfoutiefantwoordaangeduid.

37%vanderespondentenheefteenfoutiefantwoordgegevenopdezevraag,hierbijisereengelijkstand(37%)metdiegenediegeenideehaddenwatteantwoorden.26%vanderespondentenheefteencorrectantwoordaangeduid.

89%vanderespondentenheefteenjuistantwoordaangeduidopdezevraag.11%vanderespondentenheeftgeenideeen0%heefteenfoutiefantwoordaangekruist.

16%

53%

31%

Eenpotentielebijwerkingvanlapatinibisdiarree.Ermoetechtereersteengastro-intestinaalonderzoekgebeurenvooraleereenantidiarreïcaoptestarten?

ja

nee

geenidee

26%

37%

37%

Diarreetengevolgevantargettherapieiseenzorgelijkebijwerkingdiefataalkanzijnvoordepatiënt?

ja

nee

geenidee

89%

0% 11%

Tachycardieendyspneuzijnsymptomendiekunnenwijzenopcardiotoxiciteit?

ja

nee

geenidee

42

63%vanderespondentenheeftgeenideewatteantwoordenopdezevraag.26%vanderespondentenheefteencorrectantwoordaangeduiden11%eenfoutief.

63%vanderespondentenheeftgeenideewatteantwoordenopdezevraag.21%vanderespondentenheefteencorrectantwoordaangeduiden16%eenfoutiefantwoord.

37%vanderespondentenheefteencorrectantwoordgegevenopdezevraag.32%heeftgeenideeaangeduiden31%konnietcorrectantwoordenopdezevraag.

26%

11% 63%

Hetpustulairuiterlijk,voorkomendophoofd,gezichtenrompiseentypischebijwerkingdiekanvoorkomentijdensdetoedieningvanlapatinib?

ja

nee

geenidee

16%

21% 63%

Papulopustulaireuitbarsting(acne- achtigereactie)enacnevulgarisvragenomdezelfdebehandeling?

ja

nee

geenidee

37%

31%

32%

Extravochtinnamekanhulpbiedenomverdereaantastingvandehuidtebeperkentijdenshand- voetsyndroom?

ja

nee

geenidee

43

10 DiscussieDeliteratuurstudiewerdbekomendoordiversewetenschappelijkeartikels.Vanuitdeliteratuurstudiewerdeenvragenlijst opgesteld bestaande uit 26 vragen die opgedeeld zijn in: algemene vragen, vragen omtrent detoedieningvantargettherapieendebijwerkingendiehierbijkunnenontstaan.Devragenlijstwerdafgenomenopdedienstoncologiewaarbij19verpleegkundigenaandenulmetinghebbendeelgenomen.Vanuiteenalgemenewaarnemingvanderesultatenblijktdatgemiddeld69%vandeverpleegkundigenopdedienst oncologie een onvoldoende aan kennis vertoont omtrent target therapie bij een HER 2 gevoeligmammacarcinoom.Indeopdelingvandevragenlijstkanbijdealgemenevrageneengemiddeldkennistekortvan88%geconstateerdworden. Bijdevragenomtrentdetoedieningvantargettherapie ishetgemiddelderesultaat61%enkanergeconstateerd worden dat de verpleegkundigen moeite of geen idee hadden wat te antwoorden op dekennisvragen.Bijdevragenomtrentdebijwerkingendiekunnenontstaantijdenstargettherapieiseenkennistekortmeteengemiddeldescorevan59%optemerken.Deze algemene waarneming van uit de bekomen resultaten wijst dat 69% van de verpleegkundigen eenonvoldoende aan kennis heeft. Volgens de literatuur moeten verpleegkundigen zich bewust zijn van debehandelingsmogelijkhedenenbijwerkingenbinnendeHER2gevoeligmammacarcinoom.Dezebewustwordingisnoodzakelijkomgerichttekunnenhandelennaardepatiëntondertargettherapie(HarkinsandGeyer,2017).Verpleegkundigenmoetendanookvertrouwdzijnmetdeindicatie,werking,gebruik,voorzorgsmaatregelenenbijwerkingengedurendedetoedieningvantargettherapie(trastuzumab,als lapatinib)(Decoeneetal.,2016)Hierbij is een goede uitleg van de verpleegkundige essentieel om goede instructies omtrent medicatie,behandelingsschemaendemogelijkbijwerkingendiekunnenontstaanmeetedelen(Camburn,2009).Uitdezescorekunnenweaannemendatdezebewustwordingnognietaanwezigisenhierbijgerichthandelennaardepatiëntbelemmerdwordt.Deonvoldoendekennisheefteennegatieveinvloedopdelevenskwaliteitvandepatiënt.IndeliteratuurmeldtZhuetal.,datbijwerkingeneenbelangrijkeinvloeduitoefentopdelevenskwaliteitvandepatiënt,hierbijstilstaanisdanookcruciaal(Zhuetal.,2017).Hetbeschikkenvankennisomtrenttargettherapieisdanookduidelijkoptemakenuitdeliteratuur,watindepraktijknogniethetgevalis.Uitdevragenlijstresulteertdatuitdealgemenevrageneengemiddeldescorevan88%wordtverkregenvandeverpleegkundigen die de vragenlijst hebben ingevuld. Hierbij was de gemiddelde score 30% van deverpleegkundigendienietkondenantwoorden.Defoutieveantwoordenhaddeneengemiddeldpercentagevan58%.DealgemenevragengingenvoornamelijkomtrenthetalgemeenbeeldvantargettherapiebijeenHER2gevoeligmammacarcinoom.EenuitstekerhierbijwasdevraagomtrenthetmonoklonaalantilichaamtrastuzumabendeeffectiviteitopdecelwanneerdezeeenhogeHER2productiviteitvertoont.42%vanderespondentenkonnietantwoordenopdezevraagen26%hadeenfoutiefantwoord.IndeliteratuurwordtduidelijkaangetoonddattrastuzumabenkeleffectheeftwanneerdecarcinogenecelleneenverhoogdeHER2productiviteitvertonen.IndiendeceleennormaleHER2productievertoondheefthetmonoklonaalantilichaam(trastuzumab)geeneffect(Hanseletal.,2010).Bij de vraag omtrent de gevoeligheid van trastuzumab bij een HER 2 gevoelig mammacarcinoom is er eentegenovergesteldresultaatenheeft63%vanderespondenteneencorrectantwoordkunnengeven.Doordeze

44

vragen met elkaar te vergelijken is er een verschil merkbaar. Er kan hierbij opgemaakt worden dat derespondentenweten dat trastuzumab effect heeft op eenHER 2 gevoeligmammacarcinoom,maar dat eencarcinogeneceleenhogehoeveelheidHER2proteïne(receptoren)moetbevattenisnietgekend.Hierbijkonwordenvastgestelddat68%vandeverpleegkundigenonvoldoendekennisheeftomtrentheteffectvantrastuzumabbijeenverhoogdeHER2productie.De vraag als de tyrosinekinaseremmer lapatinib en hetmonoklonaal antilichaamdezelfdewerking vertonenheeft42%vanderespondentencorrectgeantwoord.Hierbijismerkbaardatereengelijkstandismetde42%vande respondentendiegeenantwoordkondengevenen16%heefthierbij foutiefgeantwoord.Erkandusgeconcludeerdwordendat58%eengebrekaankennisvertoondopdezevraag.Indeliteratuurbehoortlapatinibonderdegroepvandetyrosinekinaseremmers,ditzijnenzymendieinwerkenophetintracellulairkinasedomeinindecel(TenDijke,2006).Hetverschilmeteenmonoklonaalantilichaamisdatdezedereceptor(HER2)blokkeertennietinwerktopdeenzymen(kinasedomein)indecel(TsangandFinn,2012,Hanseletal.,2010).Hetverschilkennentussenbeidenisdanookcruciaalomkennistebezittenomtrentdebijwerkingenvantargettherapie. 58% van de respondenten bezit deze kennis nog niet en kan de patiënt niet tijdig helpen om debijwerkingenteonderdrukkenofteelimineren(Zhuetal.,2017).HettweededeelvandevragenlijstgaatomtrentdetoedieningvantargettherapieendanmeergerichtopdeHER 2 gevoeligmammacarcinoom. Hierbij was er een gemiddelde score van 61% van de respondenten diebetuigdevaneenkennistekort.Indie61%haddengemiddeld26%vandeverpleegkundigengeenideewatteantwoordenen35%konhelemaalnietantwoordenopdevragen.Tijdenshetbestuderenvande resultatenkonopgemerktwordendatde toedieningvan target therapienietongecompliceerdis.Bijdeeerstevraagomtrentdeindicatie,werking,gebruikenvoorzorgsmaatregelentijdensdetoedieningvanHerceptin®(trastuzumab)vielhetopdat58%vandeverpleegkundigeneengebrekaankennisvertoontomtrenthettoedienenvanditmiddel.Volgensdeliteratuurmagtrastuzumabnaastintraveneus,ooksubcutaanwordentoegediend(Capriotti,2012).Indepraktijkisechtermerkbaardatvolgensdeverpleegkundigenditmiddelenkelintraveneusmagtoegediendworden.Alsmendankijktnaardevraagomtrentdeinfusiereactiestijdenstrastuzumab,heeft37%vanderespondentengeenideehoedetoedieningverloopt.31%hadhierbijeenfoutiefantwoordaangeduid.Indeliteratuurwordtduidelijkvermelddattrastuzumabslechtsbijdeeerstetoedieningovereenlangertijdspannemoetlopen,ditmet een geleidelijk afgifte van de medicatie (Capriotti, 2012). Infusiereacties komen volgens de literatuursporadischvoor(Capriotti,2012,Moore,2009).Indepraktijkishetduidelijkmerkbaardatverpleegkundigeneenverminderdekennishebbenomtrentdetoedieningenhetontstaanvaninfusiereacties.Hettotaalvan68%vande respondenten heeft dit duidelijk laten blijken door hun resultaat. Hierbij kan men vaststellen dat detoedieningvan trastuzumab (monoklonaalantilichaam)ende infusiereactiesdehierbijkunnenontstaannietgekendzijn.Wanneer wordt verder gekeken naar de vraag omtrent de tyrosinekinaseremmer lapatinib, kan wordenwaargenomendat 48%vande respondenteneen foutief en5%vande respondenten geen ideehadwat teantwoorden.Volgensdezeresultatenisdekennisomtrentlapatinibmetgelijktijdigeinnamevanvoedingnietgekendenwetendeverpleegkundigennietdatdit interactiesmetelkaarkanaangaan.Indeliteratuurwordtduidelijkvermelddatdetoedieningvanlapatinibiederedag,ophetzelfdetijdstip(Decoeneetal.,2016)éénuurvooroféénuurnahetetenhetwordtingenomen,anderskanervoedingsinteractieontstaanenheeftditeen

45

remmend effect op het metabolisme van lapatinib (Camburn, 2009). Om verder te gaan op detyrosinekinaseremmer lapatinib en voeding kan men waarnemen dat bij de vraag omtrent dekruidensupplementenengrapefruit,dekennistekortschietbijdeverpleegkundigen.Opdezevraaghad47%vanderespondentengeenideewatteantwoordenen32%heefthierbijeenfoutiefantwoordaangeduid.Volgensde praktijk vertoont kruidensupplementen en grapefruit een stimulerend effect op lapatinib. Als we ditvergelijkenmetdeliteratuurwordterduidelijkvermelddatkruidensupplementenengrapefruiteenremmendeffectvertonen(Camburn,2009).Erkangeconcludeerdwordendatverpleegkundigeneengebrekaankennisvertonenomtrentdetoedieningenwerkingvanlapatinib.Degevolgenvoordepatiëntzijneveneensnietduidelijk.Eenalgemeenbeelddiehierkanwordenwaargenomen isdatdekennisomtrentdetoedieningenvanzoweltrastuzumab,alslapatinibonvoldoendezijn.Hetlaatstedeelvandevragenlijstgaatomtrentdebijwerkingendiekunnenontstaandoorhettoedienenvantarget therapie, voornamelijk de monoklonale antilichamen (trastuzumab) als de tyrosinekinaseremmers(lapatinib).Tijdenshetwaarnemenvanderesultatenspronghetvolgenderesultaatsterknaarvoor.Hetbetreftdevraagoverhetvoldoendehydraterenvandemondmucosaenhetvoorkomenvanstomatitis.90%vanderespondentenheefthierbijeenfoutiefantwoordaangeduiden5%vanderespondentenhadgeenideewatteantwoorden.90%vandeverpleegkundigenisdusovertuigddathetvoldoendehydraterenvandemondmucosabijdraagtinhetvoorkomenvanstomatitis.Indeliteratuurwordtbeschrevendathetvoldoendehydraterenvandemondmucosabijdraagttothetbeperkenenhetverbeterenvanstomatitis(Decoeneetal.,2016).Hetvoorkomenvanstomatitisdoorvoldoendehydratatiewordtnietbeschrevenindeliteratuurenishierbijnognietaangetoond.Om verder te gaan met mucositis, toont de volgende vraag omtrent de chloorhexidinemondspoeling envoorkomen van oralemucositis de volgende resultaten. 58% van de respondenten heeft bij deze vraag eenfoutiefantwoordaangeduid,5%hadgeenideewatteantwoorden.Dus58%vandeverpleegkundigenraadaanomeenchloorhexidinemondspoelingtoetepassenindepreventievanoralemucositis.Indeliteratuurwordthetvolgendebeschreven:mondspoelingiseenhulpmiddelomdemondtereinigen,maarneemt niet de plaats in van mechanisch reinigen. Mondspoeling wordt enkel toegepast bij geïrriteerdemondmucosa (Decoene et al., 2016, Saadeh and Pharm,2005). Het formuleert dus niet dat het mucositisvoorkomt,maarhethelpthet tebehandelen in een vroeg stadium. Erwordthierbij verwoorddatdemondspoelenmet water een verminderd risico heeft op irritatie van demondmucosa, dit door demondmucosavochtigtehouden(Decoeneetal.,2016).Hetisduseenhulpmiddel,maarhetvolledigvoorkomenvanmucositisisnietbeschreven.Door beide vragen te bekijken kan men vaststellen dat er een onvoldoende aan kennis is op vlak vanmondhygiëneenmondstatus.Dezebijwerkingheefteengrootnegatiefeffectopdepatiëntdoordatditdeoraleinnamebelemmerd.Dezebelemmeringleidttoteengewichtsvermindering,dehydratatie,anorexieenniettevergetendepijndiedepatiënthiervanondervindt(Moore,2009).Doorkennistekortbijdeverpleegkundigenkandepatiëntniettijdiggeholpenworden,wateennegatiefeffectheeftopdelevenskwaliteitvandepatiënt.Devraagbetreffendenauseaenvomitusenhetveelvuldigvoorkomenvandezebijwerkingheefteenresultaatvan63%diefoutiefbeantwoordisen21%vanderespondentenkondezevraagnietbeantwoorden.Hieruitkangeconcludeerdwordendat84%vandeverpleegkundigeneengebrekaankennisheeftomtrentdezebijwerkingtengevolgevantargettherapie.

46

Hetrisicoopnauseaenvomituswordtindeliteratuuralsvolgendbeschreven:dezebijwerkingkomtminimaalvoor(frequentie<10%)enaanhoudendbrakeniseerdereenzeldzamecomplicatie(Moore,2009).Indepraktijkwordtdezebijwerkinggezienalseenbijwerkingdieveelvuldigvoorkomt,hierdoorrichtendeverpleegkundigenhunaandachtteveelopditprobleemenzienzedeanderecomplicatiesminder.Deverpleegkundigenkunnenookverkeerdeinformatiedoorgevenaandepatiëntenhenadviserenomprofylactischanti-emeticaintenemen,hetgeennietnodig is tijdensdetoedieningvantargettherapie(tenzijdepatiënt lastheeftvannauseaen/ofvomitus)(Moore,2009).Omverdertegaanopnauseaenvomituskomtdevolgendevraagomtrentdemedicatiebijnauseaenvomitusaanbod.Hierbijisereenuitblinkervan74%vanderespondentendieeencorrectantwoordhebbenaangeduidbij de vraag. De verpleegkundigen zijn dus bewust dat dopaminereceptorantagonisten enserotoninereceptorantagonistennietsamendieneningenomenteworden.Hunkennishieromtrentkankomenomwilledatdezebijwerkingregelmatigvoorkomttijdenshettoedienenvancytostatica.Hetprobleemdatzichkanstellenisdattargettherapiealseenvormvancytostaticawordtaanzien.Hetkanduszijndathunbewustzijnomtrentdezebijwerkingmeergerichtisnaardecytostaticainplaatsvantargettherapieenweetmendusniethoedebijwerkingverloopttengevolgevantargettherapie.Indeliteratuurwordtbeschrevendatdopaminereceptorantagonistentoegediendwordeningevalvansubacuutnauseaenbraken.Inzeldzamegevallenwanneerdepatiëntongevoeligisaandopaminereceptorantagonistenwordtovergegaannaar serotoninereceptorantagonisten,maardit iseerder zeldzaam (Decoeneetal.,2016).Combinatievanbeideismogelijk,maariszeeruitzonderlijk(Decoeneetal.,2016).Doorindepraktijkbewusttezijnvandezebijwerkingkanmengerichtgaanhandelenopmaatvandepatiënt.De verpleegkundigen zijn zich bewust van de volgorde van toedienen van de anti-emetica, maar diebewustwording is voornamelijk gericht naar de patiënten onder cytostatica, dan naar target therapie.Laatstgenoemdekanmenafleidenuitderesultatenvannauseaenvomitus.Hetbewustzijnnaardezebijwerkingisonvoldoende,hunkennisismeergerichtnaarcytostatica(isbetergekend),dantargettherapie.Ookbijdedermatologischebijwerkingenisereengebrekaankenniswaartenemen.Devraagomtrenthand-voetsyndroomendeinvloedvanleeftijdengeslachtheefteenresultaatvan48%vanderespondentendiegeenantwoordkondengeven.26%heefthierbijeenfoutiefantwoordingevuld.Indeliteratuurwordtduidelijkbeschrevendatleeftijdengeslachteenrolspeleninhetontstaanvanhethand-voetsyndroom.Hoeouderdepatiënt,hoekwetsbaarderzijnhuid.Vrouwenvertonenhierbijookeenverhoogdrisicodoorhuntragermetabolisme(Williams,2011).Indepraktijkzijndeverpleegkundigenzichhiernietbewustvanenkunnenhierdoornietgerichtgaanobserverenenhandelenindiennodig,watnadeligisvoordepatiëntinkwestie.Omverdertegaanbijdedermatologischecomplicatieswordteropgemerktdathettypischeuiterlijkdieontstaattijdensdetoedieningvanlapatinibnietgekendis.63%vanderespondentenkonnietantwoordenopdezevraag,11%hadhierbijeenfoutiefantwoord.Eveneenskonditwordenopgemerktbijdevraagvanpapulopustulaireuitbarstingenbehandeling.63%vanderespondentenheeftgeenantwoordkunnenaanduidenen16%hadhierbijeenfoutiefantwoord.Indeliteratuurwordtdehuiduitslagbeschrevenalseentypischpustulairuiterlijkdievoornamelijkvoorkomtopgezicht,hoofdenromp.Ditpustulairuiterlijkheefteengelijkenduiterlijkalsacne(Moore,2009).Hetbelanghierbij is om een onderscheid te kunnen maken tussen acne en uitslag veroorzaakt door een epidermaalgroeifactorremmer.De behandeling van beide is anders omwille van verschil in etiologie en verloop van deaandoening. De verpleegkundige moet iedere huiduitslag klinisch kunnen inspecteren en de observatiesdoorgevenaandebehandelendegeneesheer(Moore,2009).In de praktijk hebben de verpleegkundigen geen idee hoe ze moeten omgaan met deze dermatologischebijwerking,waardoorzenietgerichtkunnenobserverenenditniettijdigkunnenmeldenaandebehandelende

47

geneesheer.Ookhet informeren vanpatiënten verloopt niet goed, door hun ontoereikende kennis omtrentdermatologischebijwerkingen.Voordepatiëntisditeenernstigeenonaantrekkelijkebijwerking,waardoorzezichminderwaardiggaanvoelen.Hetheeftdaardooreengroteimpactopdelevenskwaliteitvandepatiënt(Bonny,BuyseandBrochez,2011).Doordatdeverpleegkundigeneengebrekaankennisvertonenenzichnietbewustzijnvandezebijwerkingenheeftditeengrotetegenslagvoordepatiëntenkanditnegatievegevolgenhebben(denkendaanisolement,stoppenvanbehandeling,etc.)(Barton-Burkeetal.,2017,BourdeanuandLue,2013).Doortijdigintegrijpenkanditeenmeerwaardebetekenenvoordepatiënt,ookhettijdiginformerenenprofylactischhandelenheefthierbijeenmeerwaarde.Hetalgemeenbeelddatnukangesteldwordenisdatdealgemenekennisomtrenttargettherapieongunstigis.De verpleegkundige aandachtspunten hieromtrent zijn niet gekend, denkend aan toedieningswijze en hetherkennen van bijwerkingen. Het informeren en instrueren van de patiënt is een belangrijk item voor deverpleegkundige,maardoorhetontbrekenvandekennis isditeenprobleemenkanditnegatievegevolgenvertonenvoordepatiënt.Dezegevolgenkunnenongunstigzijnvoordelevenskwaliteitvandepatiënt.Erkandusgeconcludeerdwordendatkenniseenbelangrijkpuntisomgerichtezorgtekunnenverlenenaaneenpatiëntondertargettherapie(HarkinsandGeyer,2017).

Deze bachelorproef heeft enkele beperkingen. Het gaat om een beperkt onderzoek waarbij de vragenlijst(nulmeting)opééndienstwerdafgenomen.Hierbijdientookrekeninggehoudentewordenmetdefoutmargedieaanwezigkanzijnbijderesultatenvandenulmeting. Vermoedelijk werd de vragenlijst ingevuld mits opzoekingswerk van de verpleegkundigen enbijgevolg een verbeterd resultaat behaalden. Het feit dat de nulmeting niet in alle eerlijkheid is verlopen(ondervindenvanweerstandtijdenshetonderzoek)kanomwillevanonmacht,angstomtefalen,etc.Ditkanindetoekomstwordenvermedendoordevragenlijstbijvoorbeelddirectnaeenbijscholingaftenemen.Tijdenshetbestuderenvandevragenlijstkonikwaarnemendaterenkelevragenveralgemeendwarenenhetnietechtduidelijkwasvoorderespondentomterepliceren.Inhetvooruitzichtkanditwordenvermedendooreenduidelijkvraagstellingindeenquêteoptestellen.Mijn doel voor deze bachelorproef is om een algemeen beeld te vormen omtrent de kennis van deverpleegkundigen inzake target therapie (HER 2 gevoelig mammacarcinoom) rekening houdend met dezebeperkingenenfoutmarge.

48

11 ActieplanOmdegegevensomtrenttargettherapieindepraktijkteimplementerendienteenconcreetactieplanneergezetteworden.Het actieplanwordt uitgewerkt doormiddel vandePDCA– cyclus.Deze cyclus bestaat uit het principe vancontinuelerenenverbetering(WalterA.Shewart),watkwaliteitvooropstelt.Hetbestaatuitdevolgendevierstappen:plan,do,check,act.,dezemoeteneerstdoorlopenwordenomcontinueverbeteringtoteensuccestebrengen.

PlanfaseGedurendedeplanfasewordthetorganiserenvaneenbijscholingtotstandgebracht.Dezebijscholingomtrentdekennisenbijwerkingenvan target therapieendanmeergerichtnaardepatiëntmeteenHER2gevoeligmammacarcinoom.Omditteverwezenlijkenwordtereenplanvanaanpakopgemaakt.De aanleiding voor dit verbeterproject is het gebrek aan kennis omtrent target therapie en de meestvoorkomendebijwerkingen(bijeenpatiëntmeteenHER2gevoeligmammacarcinoom)opdedienstoncologie.Waardooreronvoldoendetegemoetkanwordengekomenaandenodenvandepatiëntondertargettherapie.Dehuidigesituatieishierbijdanookduidelijkenspeelteengroteinvloeduitopdelevenskwaliteitvandepatiënt.Degebrekkigekennisvandeverpleegkundigespeelthierindehoofdrol.Desituatiediehierbijnagestreefdwordt isombinnenhetkomende jaar (metstart innajaar:september)depatiënt onder target therapie te ondersteunen, te informeren en instrueren, dit door de kennis van deverpleegkundigendedienstoncologiebijteschaven.Ditverbeterprojectwordtgeleiddoordeverantwoordelijkevanhetonderzoek,diehierbijhulpontvangtvandehoofdverpleegkundigevanopdedienstoncologie.

11.1.1 Verbetermaatregel: het organiseren van een bijscholing De bijscholing zal gepland worden in het najaar (september), dit gekoppeld aan een teamvergadering. Deteamleden vandedienst oncologie zullenhierbij aanwezig zijn.Doordatniet allemedewerkers tegelijkertijdaanwezigkunnenzijnwordtdezebijscholing(gekoppeldaandeteamvergadering)optweedagengepland.Deexactedatazijnnognietgekend,ditisafhankelijkvandehoofdverpleegkundige.Detijddieikhiervoorinbeslagmagnemenisongeveereenvijftigtalminuten.In die tijd zal ik kort algemeen target therapie uitleggen met daaraan gekoppeld de toedieningswijze enaandachtspunten.Hetbelangrijkstevandebijscholingzijndebijwerkingendietijdenstargettherapiekunnenontstaan.Hierbijwordtdanookdieperopingegaanenwordendeverpleegkundigeaandachtspuntenduidelijkvermeld.Doordezebijscholingteplannenstreefikdatiederezorgverlenertewerkgesteldopdedienstoncologieinzichtkrijgtindeverzorgingvaneenpatiëntondertargettherapie.Hetlerenstilstaanbijhetgeenmendoetishierbijnoodzakelijk.

49

Dekostendiehieraangebaatzijnistothetminimumbeperkt(loonkostenpersoneel(overuren),catering,etc.).Debijscholingwordtgegevendoordeverantwoordelijkevanhetverbeterprojectzelf,watkostenuitspaartopeenexternelezer.Hetvoordeelvandezeverbetermaatregelisdatiederverpleegkundigeinzichtheeftintargettherapieendaterhierbijcorrectkangehandeldworden.Hierbijdenkendaan:observeren,patiënten informeren, instruerenencorrecthandeleninbepaaldesituaties(bijwerkingen)diekunnevoorkomentijdenstargettherapie.Hoebeterhet inzichtvandeverpleegkundige,hoebeterderelatiemetdepatiëntenwaardoorhierdoorhetvertrouwentoeneemtinhetgeenjeverteld.Dedeadlinevandezekennisvergrotingbijmedewerkersopdedienstoncologieduurteenjaaromeenvolledigen beter inzicht te krijgen in hetgeen de verpleegkundige doet en waarom. Hierbij evalueert deverantwoordelijkevanhetprojectnadebijscholingzelf,nadriemaandenzesmaandtelkensmeteennieuwevragenlijst.

Dofase

Eerstenvooralishetcruciaaldatervoldoendeondersteuningis(draagvlak)omhetverbeterprojecteenkanstegeven om te slagen. Hierbij wordt er hulp ingeroepen van de hoofdverpleegkundige om dit project teondersteunenenhetbelangervanintezien(noodzaakvanverbeterplan).Deverantwoordelijkevanditverbeterproject(zieplan)vergrootbijdezehaardraagvlak,doordesteunvandehoofdverpleegkundige die het project mee ondersteunt, kan er hulp geboden worden indien er weerstandontstaatvanuitdegroep(gerichttegenhetverbeterplan).Een mogelijke oorzaak van deze weerstand kan ontstaan door onmacht, angst om te falen, maar ook denatuurlijke neiging van personen om dingen te laten zoals ze zijn. Het zal hierbij belangrijk zijn om hetverbeterprojectgoedintekaderenenhetnutervanduidelijkmeetedelen.Hetverbeterprojectbestaandeuiteenbijscholingzalalsvolgtverlopen:eerstenvooralishetvanbelangomhetnutvanditverbeterplanaantekaartenaandehandvandeverkregenresultaten.Vanwegedezeresultatenkaneraangetoondwordendathetverruimenvandekennisnoodzakelijkisomzorgopmaattekunnenaanbiedenaaneenpatiënt(mammacarcinoom)ondertargettherapie.Daaropvolgendisereenkortealgemeneomschrijvingwattargettherapieinhoudt,omzoovertegaannaardeHER2gevoelige(mammacarcinoom)therapie,ditwordteveneenskortomschreven.Verderwordter stilgestaanbijde toedieningvan target therapie (aandachtspunten)endebijwerkingendiehierbijkunnenontstaan.Depreventieveencuratievebehandeling(verpleegkundigeaandachtspunten)wordentelkensverwoordtbijdeontstanebijwerking.Indienerweerstandontstaattijdensaanvangvandebijscholingwordendefeiten(resultaten)gehanteerdomdeweerstandteweerleggenenhetnutnogeensduidelijktevermeldenwaaromdezebijscholingnoodzakelijkis.DetoolsdietijdensdebijscholingwordengehanteerdiseenPowerPointpresentatie(ziebijlage7),ditomdebijscholingingoedebanenteleiden.Iederteamlidontvangtookeenkortesamenvattingoppapier(belangrijkeaandachtspunten),ditomerachterafnogopterugtevallen.

50

Indien er vragen of eventuele problemen omtrent dit verbeterproject aanwezig zijn, kunnen de teamledenterechtbijdeverantwoordelijkevanditproject.Depersoonsgegevenswordenvermeldopdesamenvattingdieiederteamlidontvangtnadebijscholing.Nadebijscholingwordtereennieuwekennistestafgenomen,ditomdetestinalleeerlijkheidtelatenverlopen,zonderdateropgezochtwordtomtekunnenantwoordenopdevragen.Dezetestwordttelkensgedaannaeenteamvergadering,ditdriemaand,zesmaandenjaarnaaanvang.

CheckfaseNadatdeverbetermaatregeldriemaand inuitvoering iszaldetweedekennistestplaatsvinden.Dezetestzalgrotendeelsbetrekkinghebbenopdetoedieningendebijwerkingendiekunnenontstaanbijeenpatiënt(HER2gevoeligmammacarcinoom)ondertargettherapie.Dekenniswordtachterhaalddoormiddelvaneenvragenlijst,dieinalleeerlijkheidmoetwordeningevuld.Omditnatestrevenwordtdittelkensgeplandnaeenteamoverleg,zodanigdatdeteamledendekansnietkrijgenom dit op te zoeken. Om dit te realiseren moet de verantwoordelijke van dit project dit eerst uiteraardbesprekenmetdehoofdverpleegkundigevandedienstoncologie.Dekennistestwordtookuitgevoerdzesmaandeneenjaarnaaanvangvanditverbeterplan.Indiennaeenjaardekennisnogsteedszwakis(gemiddeldescore<70%),zalhetplanvanaanpakmoetenherzienwordenenvolledigewordenbijgestuurd.Het overzicht dat ieder teamlid ontvangt na de bijscholing, dient als een soort houvast om de kennis teonderhouden.Henmotiverenomdittehanterenisdanooknoodzakelijkomhunkennisteverruimenengerichtezorgtekunnenleverenaaneenpatiëntondertargettherapie.

ActfaseAangeziendePDCA-cycluseencontinuverbeterprocesishetvanbelangomsteedsgelegenheidtegevenomtekunnenevaluerenenhetbijsturenvandekennismogelijktemaken.Doorregelmatigeenkennistestaftenemen,wordendeteamledengestimuleerdomhunkennisbijteschavenenhunkennisteverruimen.Bijallekennistestenwordengebruikgemaaktvaneennieuwevragenlijst,ditomzekertezijndatdeteamledenhunkennistoeneemt.Indiendekennistelkenszwakuitdraait,zalaanpassingenwordenvereistomditprobleemaantepakken.In deze fase dient ook gestreefd te worden naar “borging”. Het is niet enkel cruciaal dat (zoals hierbovenvermeld)geëvalueerdenbijgestuurdmoetworden,maardaterookgestreefdwordtnaareenoptimalezorgvoordepatiëntondertargettherapie.Hiervoorisdebasis(kennis)zeerbelangrijk,zonderkenniskanergeengoedezorggeleverdwordenenisditnefastvoordelevenskwaliteitvandepatiënt.Indien de kennis optimaal is kan de zorgsituatie onder de loepworden genomen en kan zichmen volledigtoewijden naar de patiënt. Er zal dan getracht worden de kennis toe te passen op de patiënt om zo delevenskwaliteittegaanbevorderen,ditdoorintespelenopdebijwerkingendiedoortargettherapiekunnenontstaan.Ditverbeterplanisoplatertermijngeplandenisafhankelijkvandekennistesten.

51

12 ConclusieNahetbeëindigenvandezestudiekunnenenkeleconclusiesgetrokkenworden.Algemeenkangesteldwordendatgemiddeld69%vandeverpleegkundigenopdedienstoncologieeengebrekaankennisvertoont.Er kan dus aangenomenworden dat de bewustwording omtrent target therapie niet aanwezig is en dit hetgerichthandelennaardepatiëntbelemmerd.

Uitdediscussiekanwordenafgeleiddat61%vandeverpleegkundigeneenkennistekortvertoontomtrentdetoedieningvantargettherapie.Erkandusaangenomenwordendatdekennisomtrentdetoedieningvantargettherapie(trastuzumab,lapatinib)bijeenHER2gevoeligmammacarcinoomendusdegevolgennaardepatiëntnietgekendzijn.Hetgeennefastisomkwalitatievezorgteleverenaandepatiëntdieondertargettherapie,methetgevolgdatditeennegatieveinvloeduitoefentopdelevenskwaliteitvandepatiënt(Zhuetal.,2017).Volgensde literatuurstudie moeten verpleegkundigen bewust zijn van de indicatie, werking, gebruik,voorzorgsmaatregelenenbijwerkingendiekunnenontstaantijdenstargettherapie(Decoeneetal.,2016).Ditiseenonderdeeldieindepraktijknogtekortschiet,ditdoorgebrekaankennis.Verderkaneropgemaaktwordendatgemiddeld59%vandeverpleegkundigenbetuigdvaneenkennistekortomtrentdebijwerkingendiekunnenontstaantijdenstargettherapie(trastuzumab,lapatinib).Uit deze vaststelling kan geconcludeerd worden dat deze kennistekort en het niet bewust zijn van debijwerkingeneengrote tegenslagheeftenditnegatievegevolgenkanhebbenvoordepatiënt (denkendaanisolement,stoppenvandebehandeling,etc.)(Barton-Burkeetal.,2017,BourdeanuandLuu,2013).Hetalgemeenbeeldiszeerongunstig,ditdoorhetfeitdatdeverpleegkundigeaandachtspuntennietgekendzijn(toedieningswijze,herkennenvanbijwerkingen,etc.).Hetinformereneninstruerenvanpatiëntenondertargettherapieishierdoorookbelemmerd.Hetontbrekenvankennisiseenduidelijkgesteldprobleemdieverdermoetopgevolgdworden.Hierbijisereenantwoordgeformuleerdopdeonderzoeksvraagenkanergestartwordenmeteengerichtprojectomditprobleemaantepakken.Hetverbeterprojectdiehierbijwordtopgestarttrachtditprobleemoptelossen,ditaandehandvandePDCA-cyclus,watcontinueverbeteringmotiveert.Hetopstellenvaneenactieplanstreeftnaareenuitbreidingvandekennisbijdeverpleegkundigenopdedienstoncologieomtrenttargettherapie.Kennis is een belangrijk aandachtspunt om gerichte zorg te kunnen verlenen aan een patiënt en zo delevenskwaliteitvandepatiëntteondersteunen(HarkinsandGeyer,2017,Zhuetal.,2017).

Dedeadlinevanditverbeterprojectzaleenjaarnaaanvangvandebijscholingzijn,ditomeenbeterenvollediginzichttekrijgeninhetgeendeverpleegkundigendoenenwaarom.Hierbijevalueertdeverantwoordelijkena

debijscholingzelf,nadriemaandenzesmaandtelkensmeteennieuwevragenlijst.

52

13 Literatuurlijst

Barton-Burke,M.,Ciccolini,K.,Mekas,M.andBurke,S.(2017).DermatologicReactionstoTargetedTherapyAFocusonEpidermalGrowthFactorReceptorInhibitorsandNursingCare.1sted.[ebook]Newyork:Nursingclinics,pp.83-113.Geraadpleegdop18november.2017viahttps://ac-els-cdn-com.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/S0029646516300779/1-s2.0-S0029646516300779-main.pdf?_tid=fe64b410-cc63-11e7-822c-00000aab0f02&acdnat=1511011730_27230df18529f87c5ed705cbd359e5c8.

Becze,E.(2007).TargetedTherapiesinBreastCancer:ChallengingQuestionsFromOncologyNurses.OncologyNursingSociety,[online]22(8),pp.31-2.Geraadpleegdop26Oktober2017viahttps://search-proquest-com.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/docview/222745362?accountid=17215.

Bloemena,E.(2008).Kankerenoncogenese.NederlandsTijdschriftTandheelkude,[online]115,pp.180-181.Geraadpleegdop19oktober2017viahttp://file:///Users/annbonheure%201/Downloads/kanker_en_oncogenese.pdf.Bonny,M.,Buyse,V.andBrochez,L.(2011).DERMATOLOGICALSIDEEFFECTSOFCURRENTANDUPCOMINGTARGETEDTHERAPIESINONCOLOGY.MedicalSciences,[online]66(2),p.7.Geraadpleegdop15november2017viahttps://search-proquest-com.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/docview/962427403/abstract/61D6C6030BC64443PQ/1?accountid=17215.Bourdeanu,L.andLuu,T.(2013).NursingPerspectivesonTrastuzumabEmtansinefortheTreatmentofMetastaticBreastCancer.ClinicalJournalofOncologyNursing,[online]17(5),pp.E58-E62.Geraadpleegdop26oktober2017viahttps://search-proquest-com.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/docview/1462408224/fulltextPDF/6199548F2FAC48DDPQ/1?accountid=17215.Boven,E.enOssenkoppele,G.(2011).Targetedtherapieëntegenkanker.Huisartsenwetenschap,[online]54(5),pp.266-271.Geraadpleegop19oktober2017viahttps://link.springer.com/article/10.1007/s12445-011-0135-7.

Camburn,T.(2009).Apracticalapproachtomanagingthesideeffectsoflapatinib.CancerNursingPractice,[online]8(10),pp.21-27.Geraadpleegdop14november2017viahttps://search-proquest-com.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/docview/217515193?rfr_id=info%3Axri%2Fsid%3Aprimo.Cancer.Net.(2017).SkinReactionstoTargetedTherapyandImmunotherapy.[online]geraadpleegop18november2017viahttps://www.cancer.net/navigating-cancer-care/side-effects/skin-reactions-targeted-therapy-and-immunotherapy.Capriotti,T.(2012).Monoclonalantibodies:Drugsthatcombinepharmacologyandbiotechnology.MedsurgNursing,[online]10(2),p.89.geraadpleegdop19november2017viahttps://search-proquest-com.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/docview/230524705/fulltextPDF/D3319726EA7C4DA3PQ/1?accountid=17215.

53

Cardoso,F.,Stordeur,S.,Vlayen,J.,Bourgain,C.,Carly,B.,Christiaens,M.,Cocquyt,V.,Lifrange,E.,Neven,P.,Scalliet,P.,Schobbens,J.,VanGoethem,M.enVilleirs,G.(2012).WetenschappelijkeondersteuningvanhetCollegevoorOncologie:eenupdatevandenationalerichtlijnvoorborstkanker.52nded.[ebook]Brussel:FederaalKenniscentrumvoordegezondheidszorg.,pp.19-41.Geraadpleegdop1aug2017viahttp://presscenter.org/files/ipc/media/source70885/documents/KCE_143A_update_nationale_richtlijn_borstkanker.pdf.Decoene,E.,D'haese,S.,Bijdekerke,P.,Reymenants,S.,Neefs,A.enBerghe,L.(2016).Basisboekoncologievoorverpleegkundigen.3rded.Berchem:UitgeverijDeBoeck,pp.16-17.

Doccheckpictures(2010).fingertipeczema.[image]Geraadpleegdop16februari2018via

https://pictures.doccheck.com/com/photo/6205-fingertip-eczema.

Eucerin(2018).XerosisSymptoms,causesandsolutions.[image]geraadpleegdop16februari2018via

https://int.eucerin.com/about-skin/indications/xerosis.

Fallowfield,L.,Osborne,S.,Langridge,C.,Monson,K.,Kilkerr,J.andJenkins,V.(2015).Implicationsof

subcutaneousorintravenousdeliveryoftrastuzumab;furtherinsightfrompatientinterviewsinthe

PrefHerstudy.TheBreast,[online]24(2),pp.166-170.Geraadpleegdop19november2017viahttps://ac-

els-cdn-com.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/S096097761500003X/1-s2.0-S096097761500003X-

main.pdf?_tid=c2935eec-cd20-11e7-9404-

00000aacb35d&acdnat=1511092804_367d25f17e50d0185908722e2c709592.

Frijters,P.(2011).BreastcancerandHER3;thepossibilitiesofimagingwithVHHprobes.[ebook]Utrecht:FacultyofMedicineTheses,pp.6-14.Geraadpleegdop1augustus2017viahttps://dspace.library.uu.nl/handle/1874/215731.

Gao,J.andSwain,S.(2016).Pertuzumabforthetreatmentofbreastcancer:asafetyreview.ExpertOpiniononDrugSafety,[online]15(6),pp.853-863.Geraadpleegdop2augustus2017viahttps://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26982349.Gary,M.andWhite,M.(2015).Perioraldermatitis.[image]Geraadpleegdop11maart2018viahttp://www.regionalderm.com/Regional_Derm/files/perioral_dermatitis.html.GeorgeW.,S.(2005).WhatIsTargetedTherapy?.JournalofClinicalOncology,[online]23(8),pp.1614-1614.Geraadpleegdop19oktober2017viahttp://ascopubs.org/doi/pdf/10.1200/JCO.2005.01.016.

Gerendash,B.(2017).OncoTargetsandTherapy.[image]Geraadpleegdop6maart2018via

https://www.researchgate.net/figure/examples-of-palmar-plantar-erythrodysesthesia-syndrome-

resulting-from-treatment-with_fig3_320512989.

Guide,D.(2017).Acnevulgaris–UnaniMedicine.[image]Geraadpleegdop6maart2018via

http://drhealthguide.com/acne-vulgaris-one-common-skin-problems/.

54

Hansel,T.,Kropshofer,H.,Singer,T.,Mitchell,J.andGeorge,A.(2010).Thesafetyandsideeffectsof

monoclonalantibodies.NatureReviewsDrugDiscovery,[online]9(4),pp.325-338.Geraadpleegdop1

januari2018viahttp://theory.bio.uu.nl/immbio/pdf/TherapeuticReview2010.pdf.

Harkins,B.andGeyer,C.(2017).OvercomingTreatmentChallengesinAdvancedBreastCancer.[online]Sciencedirect.Geraadpleegdop19oktober2017viahttp://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0749208107000903.

Hayes,D.(2015).ANATOMIEENPATHOLOGIEVANDEMAMMA.2nded.[ebook]Nijmegen:dutch

referencecentreforscreening,pp.3-30.Geraadpleegdop27december2017via

https://www.lrcb.nl/resources/uploads/2017/02/ANATOMIE-EN-PATHOLOGIE-VAN-DE-MAMMA-AUG-

2015.pdf.HER2support.org(2008).PicturesofHerceptinRash.[image]Geraadpleegdop16februari2018viahttp://her2support.org/vbulletin/showthread.php?t=52568.Hueso,L.,Sanmartín,O.,Nagore,E.,Botella-Estrada,R.,Requena,C.,Llombart,B.,Serra-Guillén,C.,Alfaro-Rubio,A.andGuillén,C.(2008).Chemotherapy-InducedAcralErythema:AClinicalandHistopathologicStudyof44Cases.ActasDermo-Sifiliográficas(EnglishEdition),[online]99(4),pp.281-290.Geraadpleegdop28januari2018viahttps://ac-els-cdn-com.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/S157821900870252X/1-s2.0-S157821900870252X-main.pdf?_tid=34d12852-0414-11e8-81ec-00000aab0f02&acdnat=1517134735_03deaede15a8c7b4686d7e26ea4e2b60.Kanker.nl.(2017).Doelgerichtetherapiebijborstkanker.[online]Geraadpleegdop12april2018https://www.kanker.nl/bibliotheek/borstkanker/behandeling-en-bijwerkingen/297-doelgerichte-therapie-bij-borstkanker.Kobrinsky,B.,Katz,S.,L.Speyer,J.andZheng,H.(2018).CardiacEffectsofCancerTherapy.[online]ClinicalGate.Geraadpleegdop8mei2018viahttps://clinicalgate.com/cardiac-effects-of-cancer-therapy-2/Kruse,D.,Hiltermann,D.,Berendsen,A.,VanBelle,S.enSiesling,P.(2016).Oncologie.Houten:BohmStafleuVanLoghum,pp.57-71.

Luiten,D.(2017).Tumorkenmerken:snellegroeiborstkanker•ChirurgenOperatie.[online]

Chirurgenoperatie.nl.Geraadpleegdop27december2017via

http://www.chirurgenoperatie.nl/wp/borst/tumorkenmerken-snelle-groei-borstkanker/.

Maring,J.enBosman,J.(2008).Nr18Lapatinibbeloftemoetnogwordenwaargemaakt.[online]Pharmaselecta.nl.Geraadpleegdop2december2017viahttp://www.pharmaselecta.nl/site/index.php/hoofdartikelen-archief/2008/457-489.Martini,F.,Bartholomew,E.,Ober,W.,Poelaert,I.andFrankemölle,E.(2017).Anatomieenfysiologie.6thed.[Amsterdam]:Pearson,pp.64-100.

Mitchell,E.,RomanPérez-Soler,M.,VanCutsem,E.andLacouture,M.(2007).ClinicalPresentationandPathophysiologyofEGFRIDermatologicToxicities.[image]Geraadpleegdop:6maart2018viahttp://www.cancernetwork.com/oncology-journal/clinical-presentation-and-pathophysiology-egfri-dermatologic-toxicities.

55

Moore,S.(2007).ManagingTreatmentSideEffectsinAdvancedBreastCancer.SeminarsinOncologyNursing,[online]23,pp.S23-S30.Geraadpleegdop1november2017viahttp://file:///Users/annbonheure%201/Downloads/1-s2.0-S0749208107000927-main.pdf.

Nortier,P.(2012).Opwegnaardevolgendegeneratieindeoncologie.[ebook]Leiden:UniversiteitLeiden,

pp.7-9.Geraadpleegdop2oktober2017via

https://openaccess.leidenuniv.nl/bitstream/handle/1887/19708/Afscheidsrede%20Nortier.pdf?sequence=

2.

Levine,M.(2005).TrastuzumabCardiacSideEffects:OnlyTimeWillTell.JournalofClinicalOncology,[online]23(31),pp.7775-7776.Geraadpleegdop18november2017viahttp://ascopubs.org.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/doi/pdf/10.1200/JCO.2005.04.1558.

Liang,J.,Wu,Y.,Chen,B.,Zhang,W.,Tanaka,Y.andSugiyama,H.(2013).TheC-KitReceptor-MediatedSignalTransductionandTumor-RelatedDiseases.InternationalJournalofBiologicalSciences,[online]9(5),pp.435-443.Geraadpleegdop2januari2018viahttps://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3654492/.

ProfessorKleinB.(2016).TargetedTherapyforHER2PositiveBreastCancer.[image]geraadpleegdop16februari2018viahttp://slideplayer.com/slide/7095358/.

Dr.TenDijke,P.(2006).Metsignaaltransductieteruginbalans.[ebook]Leiden:UniversiteitLeiden,pp.4-8.Geraadpleegdop3december2017viahttps://openaccess.leidenuniv.nl/bitstream/handle/1887/13023/Oratie+tenDijke.pdf?sequence=1.

Saadeh,C.andPharm,D.(2005).Chemotherapy-andRadiotherapy-InducedOralMucositis:ReviewofPreventiveStrategiesandTreatment.Pharmacotherapy,[online]25(4),pp.540-554.Geraadpleegdop2januari2018viahttp://onlinelibrary.wiley.com.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/doi/10.1592/phco.25.4.540.61035/epdf.

Tjin-A-Ton,M.,vanMontfrans,C.,Koldenhof,J.,Sigurdsson,V.,Voest,E.enWitteveen,P.(2007).Huidafwijkingenalsbijwerkingvanremmersvanepidermalegroeifactorreceptor.[image]Geraadpleegdop16februari2018viahttps://www.ntvg.nl/artikelen/huidafwijkingen-als-bijwerking-van-remmers-van-epidermale-groeifactorreceptor/volledig

Tsang,R.andFinn,R.(2012).HER2-positivebreastcancer:trastuzumab,lapatinibandemergingtherapies.DrugDiscoveryToday:TherapeuticStrategies,[online]9(2-3),pp.e55-e60.Geraadpleegdop23oktober2017viahttps://ac-els-cdn-com.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/S1740677311000131/1-s2.0-S1740677311000131-main.pdf?_tid=2d052070-b7d3-11e7-abb0-00000aab0f26&acdnat=1508750508_fb3737ff7d9f536491a67616b2a1870f.

VanDeVijver,M.(2009).Richtinggevenaandebehandeling.[ebook]Amsterdam:Universiteit

Amsterdam,pp.10-15.Geraadpleegdop3oktober2017via

https://pure.uva.nl/ws/files/817792/75924_vijver.pdf.

VanROSSUM,H.enVanPELT,J.(2012).Hetmonitorenvandewerkingvanimmuunsuppressievemedicatieinorgaantransplantatiepatiënten.NedTijdschrKlinChemLabgeneesk,[online]37(1),pp.47-49.Geraadpleegdop13mei2018viahttp://www.citethisforme.com/cite/sources/journalmanualcite

56

Vasbinder,R.(2008).Monoklonaleantilichamen|Geneesmiddelenbulletin.[online]Geneesmiddelenbulletin.com.Geraadpleegdop23oktober2017viahttp://geneesmiddelenbulletin.com/artikel/monoklonale-antilichamen/.VELDE,C.(2011).ONCOLOGIE.8thed.[S.l.]:Houten:BohnStafleuVanLoghum,pp.431-450.

Wagener,D.(2010).Degeschiedenisvandeoncologie.Houten:BohnStafleuvanLoghum,pp.195-196.Wikipedia,f.(2017).Monoclonalantibodytherapy.[online]En.wikipedia.org.Geraadpleegdop23oktober2017viahttps://en.wikipedia.org/wiki/Monoclonal_antibody_therapy.Wikipedia,f.(2017).Tyrosine-kinaseinhibitor.[online]En.wikipedia.org.Geraadpleegdop23oktober2017viahttps://en.wikipedia.org/wiki/Tyrosine-kinase_inhibitor.

Williams,T.(2011).CHEMOTHERAPY-INDUCEDHAND-FOOTSYNDROME.CancerNursingPractice,[online]10(3),pp.14-18.Geraadpleegdop4november2017viahttps://search-proquest-com.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/docview/864037987?accountid=17215.

Zhu,C.,Ling,W.,Zhang,J.,Gao,H.,Shen,K.andMa,X.(2017).Safetyandefficacyevaluationofpertuzumabinpatientswithsolidtumors.Medicine,[online]96(20),p.e6870.Geraadpleegdop2augustus2017viahttps://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5440139/.

57

14 Bijlagen

Bijlage 1: De classificatie van orale mucositis volgens de world health organization(WHO)-schaal:(Decoeneetal.,2016).

§ Graad0

Geenoralemucositisaanwezig

§ Graad1Gevoelig,pijnlijkeendrogemond,erytheem,verdundemucosaen1tot4letselsaanwezigindemond.

§ Graad2Vaste (zachte) voeding slikken is nog mogelijk, droge mond, verminderd taai speeksel, spontanebloedingenkunnenoptreden,oedeemvandemondmucosa,witteofgelevlekkenkunnenaanwezigzijn.Mondmucosavertoontulcera,metofzondererytheem.

§ Graad3Erytheem over de gehele mondmucosa, ulcera, enkel slikken van vloeibare voeding is mogelijk,verminderdespeekselproductie,taaiersputa,ernstigepijnisaanwezig.

§ Graad4Mondmucosa vertoont ernstige erytheem, ulcera, ernstige bloedingen kunnen ontstaan, moeizameverbalecommunicatie,voedingsopnameperosisnietmogelijk,noodaantotaalparenteralenutritie(TPN),aanhoudendeernstigepijnterhoogtevanmondmucosaenkeel.

Bijlage2toxiciteitsgradenpalmarplantarerythrodysesthesiasyndroom(PPE)volgenseenklinischeenhistopathologischetrial(Huesoetal.,2008).

Palmar plantar erythrodysesthesia syndroomtoxiciteitsgraad

Symptomen

0 Geensymptomen.

1 Dysesthesieën/ paresthesieën, tintelingen, mildeerytheem, desquamatie, zwelling, zonder pijn.Geeneffectopdedagelijkseactiviteiten.

2 Ongemak tijdens vasthouden van voorwerpen entijdenshetlopen.Huidveranderingenmetpijn,nietstorenderytheemofpijnloos zwellen van palmen en voetzolen metfunctiebehoud.

3 Pijnlijke oedeem en erytheem, huidveranderingenmetpijn,verstorendeenzwellendefunctie

4 Ernstigepijn,desquamatie,blarenenzweren.

58

Bijlage3:TNM-classificatie(Hayes,2015).T=primairetumor

TX=tumorisnietzichtbaarennietpalpabel.

Tis=tumorisnietinvasief(carcinomainsitu).

T1=tumorheefteendiametervanminderdan2cm(centimeter).

T1mic=tumorvan0,1cmofkleiner.

T1a=tumorvan0,1cmtot0,5cm.

T1b=tumorgroterdan0,5cmenkleinerdan1cm.

T1c=tumorgroterdan1cmenkleinerdan2cm.

T2=tumorheefteendiametertussen2en5cm.

T3=tumorheefteendiametergroterdan5cm.

T4= de tumor van welke grootte het ook is, in deborstwand,spieren,ribbenen/ofdehuidisvergroeid.

N=nodus(aangetastelymfeklieren).

M=metastasenopafstand.

59

Bijlage4:InformatiebriefvoordedeelnemersaandestudieGeachtecollega,InhetkadervanmijnopleidingbachelorindeverpleegkundigaandehogeschoolWest-Vlaanderen(campusRijselstraatBrugge)doeikeenstudie(nulmeting)bijdeverpleegkundigenopdedienstoncologieomtrentdekennisrondtargettherapiebijeenHER2gevoeligmammacarcinoom.Borstkanker ofmammacarcinoom is een van demeest voorkomende tumoren bij de vrouw. België staat invergelijkingmetanderelandeninEuropaopdehoogsteplaatsvoordediagnoseborstkanker(Decoeneetal.,2016).Targettherapiewordtsteedsmeertoegepastenvormteensteedsbelangrijkererolindebehandelingvanborstkanker.Determtargettherapiewordtvaakaangezienalscytostatica,ditisechterniethetzelfde.Tijdensditonderzoekwordtnagegaanhoehetgesteldismetdekennisvandeverpleegkundigewerkendopeenoncologischedienst,omtrentdewerkingenbelangrijkstebijwerkingenvantargettherapiebijpatiëntenmeteenmammacarcinoom(HER2).Vanuitderesultatenwilikdemogelijkheidcreërenbijdeverpleegkundigeomdepatiëntenondertargettherapiegerichterteobserveren,teinformereneninstrueren.Omdezestudieterealiseren,vraagikhierbijuwmedewerking.Deelnameisvrijwilligenvollediganoniem.Hetbestaatuithetinvullenvaneenvragenlijst,diemaarenkeleminutenvanuwtijdinbeslagneemt.Denulmetingstartopmaandag12maart2018enlooptt.e.m.26maart2018.Alsubereidbentomdeeltenemenaandezestudie,vraagikhierbijomdezetoestemmingsformulierteondertekenen.MetvriendelijkegroetenAnnBonheureStudentverpleegkundeHogeschoolWest-Vlaanderen-HowestRijselstraat5,8200Sint-MichielsBruggeEmail:ann.bonheure@student.howest.be

60

Bijlage5:InformedconsentTitel:HoeishetgesteldmetdekennisvanverpleegkundigenopdedienstoncologieomtrenttargettherapiebijeenHER 2 gevoeligmammacarcinoom? Kunnen de verpleegkundigen gerichte informatie geven omtrent debijwerkingenvantargettherapie?Verantwoordelijkeonderzoeker:AnnBonheureIntevullendoordedeelnemervanhetonderzoek:Ikverklaarhierbijopeenvoormijduidelijkeaanpaktezijningelichtoverdeaard,methode,doelenbelastingvanhetonderzoek.Ikweetdatdeinformatie(gegevens)enresultatenvanhetonderzoekalleenanoniemenvertrouwelijkaanderdenmagwordenovergemaakt.Mijnvragenzijneerlijkennaartevredenheidbeantwoordt.Ikstemgeheelvrijwilliginmetdedeelnameaanditkennis-onderzoek.Ikbehouddaarbijhetrechtdatikiedermoment,zonderredenmijndeelnameaanditonderzoekmagbeëindigen.Naamdeelnemer:Datum:Handtekeningdeelnemer:

61

Bijlage6:vragenlijstnulmetingVragenOpleidingsniveau:

o HBO5verpleegkundigeo Bachelorindeverpleegkundeo Oncologischeberoepstitelo Masterindeverpleegkunde

1. AlgemenevragenØ Trastuzumab(herceptin®)iseenmonoklonaalantilichaam,heeftditeeneffectbijeenHER2gevoelig

mammacarcinoom?

o Jao Neeo Geenidee

Ø Detyrosinekinaseremmerlapatinib(tyverb®)hoortookthuisonderdegroeptargettherapie,heeftditde

zelfdewerkingalseenmonoklonaalantilichaam?

o Jao Neeo Geenidee

• Ø Kankercellenvertonenabnormaalenasociaalgedrag.Isdezegedragsveranderinghetgevolgdoor

veranderingeninhetDNAvandecel?

o Jao Neeo Geenidee

Ø TijdenseenHER2-neuoverexpressieisereenovermatigeaanwezigheidvanhetHER2proteïne,heeftdit

eeneffectbijdegroeivancarcinogenecellen?

o Jao Neeo Geenidee

Ø Heefthetmonoklonaalantilichaamtrastuzumabenkeleffectwanneerdecarcinogenecelleneenhoge

HER2productiviteitvertonen?

o Jao Neeo Geenidee

62

2. ToedieningtargettherapieØ Verpleegkundigenmoetenvertrouwdzijnmetdeindicatie,werking,gebruik,voorzorgsmaatregelenen

bijwerkingengedurendedetoedieningvanherceptin®(trastuzumab).DezemagenkelIVtoegediendworden,watleidttoteenverhoogdrisicoopinfusiereacties?

o Jao Neeo Geenidee

Ø Ominfusiereactiestijdensdetoedieningvanhetmonoklonaalantilichaamtrastuzumabtebeperken,

verlooptdetoedieningaltijdovereenlangeretijd?

o Jao Neeo Geenidee

Ø Detyrosinekinaseremmerlapatinibkanenkelviaoralewegingenomenwordenenvertoontgeen

interactiesmetvoedingtijdensgelijktijdigeinname?•

o Jao Neeo Geenidee

Ø Therapietrouwtijdensdetoedieningvanlapatinibiscruciaal.Eenonderbrekinghiervanzonder

medewetenvandearts,kandanooknadeligzijnvoordepatiënt?

o Jao Neeo Geenidee

Ø Kruidensupplementenengrapefruithebbeneenstimulerendeffectophetmetabolismevanlapatinib

(tyrosinekinaseremmer)?

o Jao Neeo Geenidee

3. Bijwerkingentargettherapie(lapatinib/trastuzumab)Ø Nauseaenvomituszijnbijwerkingendieveelvuldigevoorkomen,ditzowelbijeenmonoklonaal

antilichaam(trastuzumab),alstyrosinekinaseremmer(lapatinib)?

o Jao Neeo Geenidee

Ø Dopaminereceptorantagonisten(bijvoorbeeld:litican®)enserotonine-receptorantagonisten(bijvoorbeeld:

odansetron®)wordenaltijdgelijktijdigtoegediendomnauseaenvomitustevoorkomen/tebehandelen?

o Jao Neeo Geenidee

63

Ø Alszorgverlenermoetjeeenvolledigbeeldkrijgenhoehetgesteldismetdemondstatusvandepatiënt,ditzowelvoor,tijdens,alsnadebehandeling.Eenchloorhexidinemondspoelingwordtdanookaangeradenomoralemucositistevoorkomen?

o Jao Neeo Geenidee

Ø Hetvoldoendehydraterenvandemondmucosaovergansdedagiseenbelangrijkaandachtspuntom

mucositistevoorkomen?

o Jao Neeo Geenidee

Ø VeranderingenvanhaarennagelskunnenzichgaanregenererentijdensdebehandelingmeteenHER2

remmer.Dezebijwerkingkomtvertraagdtotuiting,ditmeestal10wekennaaanvangvandebehandelingenverdwijntooklangzaamnahetstoppenvandebehandeling?

o Jao Neeo Geenidee

Ø Degrootstebijwerkingvantrastuzumabisvermoeidheid.Screeningvanvermoeidheidbijpatiëntenvoor

iederetherapiecyclusiscruciaalomverdereobservatietegaranderen?

o Jao Neeo Geenidee

Ø Cardiotoxiciteitiseenernstigecomplicatiediekanoptredenditzoweltijdensdetoedieningvan

trastuzumabalslapatinib.Deverpleegkundigekanhierbijeenbelangrijkerolspelenomcardialesymptomentijdigoptemerken?

o Jao Neeo Geenidee

Ø Tijdensdetoedieningvantrastuzumabofkorterna,kaneendermatologischebijwerking(mildeczeem)

ontstaan.Omdehuidtoestandteoptimalisereniseendermatologischconsultnodig?•

o Jao Neeo Geenidee

Ø Debijwerkingendiekunnenontstaantijdensdetoedieningvanlapatinibzijnhetzelfdealsdebijwerkingen

vantrastuzumab?

o Jao Neeo Geenidee

64

Ø Palmar-plantarerythrodysesthesia,ookwelhand-voetsyndroomgenaamdheeftverschillendetoxiciteitsgraden.Hetvroegtijdiginspelenhierop,doorgerichteobservatiekanhulpbiedeninhetbeheervandesymptomen?

o Jao Neeo Geenidee

Ø Leeftijdengeslachtspelenookeenrolinhethand-voetsyndroom?

o Jao Neeo Geenidee

Ø Eenpotentielebijwerkingvanlapatinibisdiarree.Ermoetechtereersteengastro-intestinaalonderzoek

gebeurenvooraleereenantidiarreïcaoptestarten?

o Jao Neeo Geenidee

Ø Diarreetengevolgevantargettherapieiseenzorgelijkebijwerkingdiefataalkanzijnvoordepatiënt?

o Jao Neeo Geenidee

Ø Tachycardieendyspneuzijnsymptomendiekunnenwijzenopcardiotoxiciteit?

o Jao Neeo Geenidee

Ø Hetpustulairuiterlijk,voorkomendophoofd,gezichtenrompiseentypischebijwerkingdiekan

voorkomentijdensdetoedieningvanlapatinib?

o Jao Neeo Geenidee

Ø Papulopustulaireuitbarsting(acne-achtigereactie)enacnevulgarisvragenomdezelfdebehandeling,

doordatdepathofysiologiegelijkaardigis?

o Jao Neeo Geenidee

Ø Extravochtinnamekanhulpbiedenomverdereaantastingvandehuidtebeperkentijdenshand-

voetsyndroom?

o Jao Neeo Geenidee

65

Bijlage7:PowerPointbijscholingtargettherapie(geplandinhetnajaar2018)

Verpleegkundige aandachtspunten

§ Algemene waarneming van de resultaten: gemiddeld 69% van de verpleegkundigen op de dienst oncologie vertoont een kennistekort omtrent target therapie bij een HER 2 gevoelig mammacarcinoom

§ Opdeling van de vragenlijst:

Algemene vragen: is er een gemiddeld kennistekort van 88% geconstateerd

Vragen omtrent de toediening van target therapie: gemiddelde resultaat van 61%

Vragen omtrent de bijwerkingen die kunnen ontstaan tijdens target therapie: een kennistekort met een gemiddelde score van 59%

§ Uit deze score kunnen we aannemen dat deze bewustwording nog niet aanwezig is en hierbij de gericht handelen naar de patiënt belemmerd wordt.

§ Onvoldoende kennis heeft een negatieve invloed op de levenskwaliteit van de patiënt

(Zhu et al., 2017)

§ Gerichte therapie, doel biologisch proces aan te vallen

§ Nieuwere vorm van therapie, meer toegepast dan vroeger

§ Target therapie binnen de behandeling van een mammaCa., kan enkel toegepast worden bij een HER 2 gevoelig mammaCa.

§ Oncologische verpleegkundigen moeten zich bewust zijn van de behandelingsmogelijkheden binnen de HER 2 gevoelig mammaCa, waaronder target therapie valt (Harkins and Geyer, 2017)

§ Manier hoe cellen met elkaar communiceren

§ Signalen afkomstig van andere cellen, maar ook licht, warmte, zout en zuur

§ Signalen doorgegeven via aminozuren aanwezig in het celmembraan (receptoren)

§ Een deel van de receptor bevind zich buiten de cel (bindingsplaats ligand)

§ Het deel van de receptor binnenin de cel (effectordomein), dubbele activiteit: enzymatische activiteit en andere aminozuren binden die een enzymatische activiteit starten

(Martini et al, 2017, Ten Dijke, 2006)

§ Monoklonaal antilichaam (trastuzumab = Herceptin®):

Blokkeert het HER 2 receptor aanwezig op de cel, waardoor tumorgroei wordt geremd

§

66

§ Tyrosinekinaseremmer (lapatinib = Tyverb®)

Gericht tegen intracellulaire kinase- activiteit (enzymen) Antitumorale activiteit gericht tegen HER 2: remming van celgroei

§ Monoklonaal antilichaam: trastuzumab

Meestal intraveneus, maar kan ook subcutaan toegediend worden

Infusiereactie: koude rillingen, koorts, maar ook dyspneu, jeuk en hypotensie. Reacties komen zelden voor

Eerste toediening over langere tijd, dit om het risico op een reactie te beperken

Subcutane toediening: tijdbesparend, minder bijwerkingen en kan nadien pijnlijk aanvoelen

(Fallowfield et all., 2015) (Capriotti, 2012)

§ Tyrosinekinaseremmer: lapatinib

Via orale weg met water, dit 1 uur voor of 1 uur na het eten toegediend worden (voedingsinteracties tegengaan)

Informatieoverdracht (mondeling en schriftelijk) is zeer belangrijk: therapietrouw!

Voedingsinteracties (grapefruit, grapefruitsappen en kruidensupplementen): remmend effect op het metabolisme van lapatinib

§ Gastro-intestinale bijwerkingen

Nausea en vomitus

Stomatitis

§ Dermatogische bijwerkingen

Nagel- en haaraandoeningen

Paronychia aan digitum I-IV van de linker voet (A) en uitvergroting van de afwijking aan digitum I (B) (Tjin-A-Ton et al., 2007)

close up of xerosis cutis (Eucerin, 2018) Pulpitis sicca (Doccheck pictures,2010)subvorm vanatopischeczeem,ookwinterhandengenaamd

§ Leverfunctiestoornissen: transaminitis

§ Hematologische bijwerkingen: trombocytopenie

§ Vermoeidheid

§ Cardiale bijwerkingen: cardiotoxiciteit

(Bourdeanu and Luu, 2013)

67

§ Dermatologische bijwerkingen

Xerosis

Gevoel van vreemd lichaam in het oog: irritatie, roodheid, jeuken en brandend gevoel

Mild eczeem over het gehele lichaam, ontstaan tijdens of 30 minuten na de toediening van trastuzumab

(Bonny, Buyse and Brochez, 2011) Herceptin® rash (HER2support.org, 2008)

§ Dermatologische bijwerkingen

Huiduitslag kenmerkt zich door het typische pustulair uiterlijk, vaak voorkomend op het gezicht, hoofd en de romp (gelijkend op acne)

Acne vulgaris (Guide, 2017)

Pustulair uiterlijk veroorzaakt door EFGR- remmer (Mitchell et al., 2007)

§ Hand- voet syndroom = palmar –plantar erythrodysesthesia

Symptomen: droogte, erytheem, oedeem, blaarvorming, ulceratie en desquamatie van de huid. Hierbij heb je verschillende gradaties van ernst De symptomen zijn slopend, ontsierend en zeer pijnlijk voor de patiënt

(Williams, 2011) (Moore, 2007)

§ Gastro-intestinale bijwerkingen: diarree

§ Cardiale bijwerkingen: cardiotoxiciteit

(Kobrinsky et al., 2018)

§ Verpleegkundige werkend op een oncologische afdeling: belang om de indicatie, werking, gebruik, voorzorgsmaatregelen en de meest voorkomende bijwerkingen te beheren

§ Invloed van de verpleegkundige speelt een belangrijke rol in het beheer van de symptomen, bijvoorbeeld dermatologische bijwerkingen

§ Hetzelfde leidt voor het observeren van bijvoorbeeld: nausea, vomitus, diarree, bloeding, etc. Preventief werken kan de bijwerkingen die kunnen optreden verminderen en ernstige complicaties vermijden.

§ Dit alles leidt tot een positief effect voor de patiënt (dit zowel op fysisch, als psychisch vlak).

68

Bijlage8:goedkeuringethischecommissie